________________
તાત્ત્વિક વિચારણા
[ ૧૪૭ ] છે. ખેલવુ, વાગવું અને અવાજ થવા આ ત્રણે ક્રમથી જીવ, અજીવ તથા મિશ્ર શબ્દને આળખાવે છે. આંખ, જીભ, નાક તથા સ્પર્શે દ્રિય વર્ણાદિને જેમ નિરંતર ગ્રહણ કરે છે તેમ કાન નિરંતર શબ્દને ગ્રહણ કરતા નથી, કારણ કે તે વર્ણાદિની જેમ ગુણુ નથી પણ દ્રવ્ય છે અને એટલા માટે જ ઘણી વખત જ્યાં શબ્દ ન થતા હાય ત્યાં ઘણી જ શાંતિ છે–જરાય ઘાંઘાટ નથી એમ કેટલાક માનવીઓને કહેતા આપણે સાંભળીએ છીએ. જો શબ્દ દ્રવ્ય ન હોય અને ગુણ હાય તે જેમ એક પરમાણુમાં એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ અને બે સ્પર્શ કહ્યા છે તેમ શબ્દને કહ્યો નથી માટે પણ શબ્દ ગુણ નથી પણ દ્રવ્ય છે, અને તે એ દ્રન્યાના સ ંચાગથી ઉત્પન્ન થાય છે માટે વિભાવ છે પણ કોઈ દ્રવ્યના સ્વભાવ નથી. જીવ, અજીવ તથા મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારના શબ્દ જે ઉપર ખતાન્યા છે તે જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને ઉદ્દેશીને છે પણ કાઇ પણ દ્રવ્યના ગુણુને આશ્રયીને નથી. જીવ શબ્દ ભાષાવ ણામાંથી ઉત્પન્ન થાય છે અને તે જીવ ભાષા ખનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કધામાંથી પુદ્ગલા લઈને ભાષારૂપે ગોઠવીને બહાર કાઢે છે કે જેને ભાષા કહેવામાં આવે છે. જીવ ભાષાપણે પરિણુમાવીને જે પુદ્ગલાને બહાર ફૂંકે છે તેને સમશ્રણમાં એટલે જે તરફ મોં રાખીને ખેલવામાં આવે છે તે દિશામાં રહેલા જીવે સાંભળે છે એટલે તેઓ ભાષાવ ણાથી ઉત્પન્ન થયેલી ભાષા સાંભળે છે પણ બીજી દિશાઓ કે વિદિશાઓમાં રહેલા જીવા સાંભળે છે તે ભાષાના પુદ્ગલે અથડાવાથી વાસિત થયેલા અન્ય પુદ્ગુગલસ્કા સાંભળે છે છતાં તે પણ જીવ શબ્દ કહેવાય છે પણ મિશ્ર, અજીવ શબ્દ
