________________
તાત્વિક વિચારણા
[ ૧૪૫] થવાથી આકાર વગરના છે. માત્ર જીવ દ્રવ્ય જ એવું છે કે જેમાં બધીય અવસ્થા ઘટી શકે છે. રૂપી, અરૂપી, સાકાર તથા નિરાકાર આદિ અવસ્થાઓ જીવ દ્રવ્ય સકર્મક તથા અકર્મક હોવાથી તેમાં સાપેક્ષપણે રહેલી છે. બાકીનાં ચાર દ્રવ્ય તો અનાદિકાળથી જે સ્થિતિમાં છે તે સ્થિતિમાં કાયમ રહે છે, અર્થાત્ પુદ્ગલાસ્તિકાય, રૂપી, સાકાર, સક્રિય અને દેશવ્યાપી અનાદિ અનંતપણે રહેવાનું અને ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, તથા આકાશાસ્તિકાય, અરૂપી, અકિય અને સર્વવ્યાપીપણે નિરંતર રહેવાનાં. તેમાં દેશવ્યાપીપણું, સક્રિયતા કે રૂપીપણું કયારે ય બની શકતું નથી.
કણે દ્રિય-કાન શબ્દને ગ્રહણ કરે છે, કાનથી જે શબ્દ સંભળાય છે તેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ રહેલો છે માટે રૂપી હોવાથી આકારવાળે છે છતાં કાનથી તે ગ્રહણ થઈ શકે નહિં. શબ્દમાં અનેક પુદ્ગલ સ્કંધ રહેલા છે માટે તે પૌગલિક છે પણ તે અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી આંખ તેને જોઈ શકતી નથી. વર્તમાન વિજ્ઞાને શબ્દનું પૌગલિકપણું પ્રયોગ દ્વારા સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે, માટે વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શ જેમ વસ્તુના ગુણ છે અને તેને જેમ ચક્ષુ આદિ ઈદિ ગુણ દ્રવ્ય સહિત પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે તેમ શબ્દ પ્રત્યક્ષ થતું નથી માટે તે ગુણ નથી પણ દ્રવ્ય છે, અને જે શબ્દ ગુણ હોય તો વર્ણ આદિની જેમ દ્રવ્યમાં નિરંતર ઉપલબ્ધ છે જોઈએ પણ તેમ જણાતું નથી, માટે તે પૌદ્ગલિક વસ્તુઓ અથડાવાથી ઉત્પન્ન થાય છે અથવા તે ભાષા
