________________
પ્રાધ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૬૯ ! સ્કંધે પ્રાયગિક વિશ્રા કહેવાય છે. અને અચેતન દેહ આદિથી વાસિત થયેલા વિશ્રસા વાસિત કહેવાય છે. જો કે નિર્જીવ દેહ પણ જીવના પ્રયોગથી જ બનેલો છે, છતાં તેનાથી વાસિત થયેલ શુદ્ધ વિશ્રસા સ્કંધો વિશ્રસા વાસિત એટલા માટે કહેવાય છે કે તે અજીવથી વાસિત થાય છે. વિશ્રસા સ્કધામાં અનેક પ્રકારના આકારો હોય છે અને તેમાં રહેલા ઉત્કટ વર્ણ ગુણને લઈને તે ચક્ષુ પ્રત્યક્ષ થાય છે. તે સિવાયની અન્ય ઇદ્રિય. વિશ્રા સ્કંધોનું પ્રત્યક્ષ કરાવી શકતી નથી અર્થાત્ પ્રાગજા પુદ્ગલ ના આકાર વિશેષ સ્પર્શ ઇદ્રિયથી પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકાય છે પણ વિશ્રા આકૃતિઓ ફક્ત ચક્ષુ ઇંદ્રિય જ ગ્રહણ કરી શકે છે. પ્રગજા અને વિકસાની ઓળખાણ પ્રાયઃ ઇંદ્રિયના ગ્રહણ-અગ્રહણ ઉપર આધાર રાખે છે. અચિત્ત મહાત્કંધ સુધીના શુદ્ધ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કને તો કંઈપણ ઇદ્રિય ગ્રહણ કરી શકતી નથી, પણ અશુદ્ધ વિશ્રસાને ઇદ્રિ ગ્રહણ કરી શકે છે. અંધકાર-છાયા-પ્રકાશ આદિ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કંધે કે જે સચેતન તથા અચેતન દેહાદિ સ્વરૂપ પુગલ સ્કન્ધદ્વારા તદાકારમાં પરિણમે છે તેને ચક્ષુ ઇંદ્રિય ગ્રહણ કરી શકે છે. ઇદ્રધનુષ્ય તથા વાદળા આદિ વિશ્રસા પણ ચક્ષુઈદ્રિયદ્વારા ગ્રહણ થાય છે. આ બધાય ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય પુદ્ગલ સ્કંધો વિશ્રયા છે. કે ઇદ્રધનુષ્ય તથા વાદળાના વિશ્રા માટે પવન તથા પાણીના સચેતન શરીરને કારણપણે બતાવ્યા નથી પણ દ્રશ્ય વિસા હોવાથી તેના પરિણમન માટે પવન તથા પાણીના શરીર કારણભૂત હેવા જોઈએ એવું અનુમાનથી સમજાય છે, કારણ કે સ્વાભાવિકી ક્રિયાથી દ્વયાણુક,
