________________
[ ૧૭ ]
તાવિક લેખસંગ્રહ નહિ ત્યાં સુધી તે પ્રત્યક્ષ થઈ શકે નહિં, તેમજ જીવને અનેક પ્રકારે ઉપકારી પણ બની શકે નહિં. પ્રગજા પુદ્ગલે સ્કંધમાં પણ પરિણામની વિચિત્રતાને લઈને કેટલાક પ્રત્યક્ષ નથી થતા. શરીર તથા ભાષા આદિ ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ થાય છે અને મન તથા શ્વાસોશ્વાસ આદિ ઇદ્રિય પ્રત્યક્ષ થતા નથી. તેમાં ખાસ કારણ તે સ્કંધોનું સૂમ પરિણમન છે. જેમ જેમ પુગલ પરમાણુઓની સંખ્યા સ્કંધમાં વધતી જાય છે તેમ તેમ સ્કંધા સૂક્ષ્મ-સૂક્ષ્મતર પરિણામવાળા થતા જાય છે. તેથી તે ઇદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકતા નથી. કર્મના સ્કંધમાં અર્થાત્ કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ સ્કોમાં પરમાણુની સંખ્યા અન્ય શરીર તથા ભાષા અને મન આદિના ઔધોમાં રહેલા પરમાણુઓની સંખ્યા કરતાં અનંતાનંતગણું હોય છે એટલે તે જીવો પગી અન્ય પુદ્ગલ કંધો કરતાં વધારે સૂક્ષ્મ પરિણામવાળા હોવાથી સર્વથા ઇદ્રિયગ્રાહ્ય થઈ શકે નહિં પણ કાર્ય ઉપરથી અનુમાન થઈ શકે છે. આ પ્રમાણે જીવે પિતાના પ્રયોગથી શરીર આદિપણે પરિણાવેલા શુદ્ધ વિશ્રસા પુદ્ગલ સ્કંધ પ્રાગજા કહેવાય છે.
વિશ્રણા પુદ્ગલ સ્કંધમાં વાદળ તથા ઈન્દ્રધનુષ્ય આદિ જે ઉપર જણાવ્યા છે તે અશુદ્ધ વિશ્રસા એટલા માટે કહ્યા છે કે તે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય થાય છે. જો કે તે પુદ્ગલ સ્કંધો જીવના પ્રગ વગર સ્વાભાવિકી ક્રિયાથી થાય છે તે પણ તે પ્રજા પુદ્ગલ કંધના સંસર્ગથી તદાકારે પરિણમે છે. જેમકે-પવન તથા પાણીના દેહના સંસર્ગથી શુદ્ધ પુદ્ગલ સ્કંધ વાદળ તથા ઈન્દ્રધનુષ્યના આકારમાં પરિણમી જાય છે માટે જ તેને અશુદ્ધ
