________________
પ્રાપ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૭૧] આકારની આવશ્યક્તા હોય છે પણ રસ તથા ગંધની આવશ્યકતા હોતી નથી. આંધળા માણસને ડાઢમ-લીબુ–મસંબીશેરડી તથા નારંગી આદિને રસ આપવામાં આવે અથવા તે ગુલાબ-કેવડે આદિને અરક તથા અત્તર આપવામાં તે તે ચાખીને કે સુંધીને તે તે વસ્તુઓનું જ્ઞાન કરીને કહી શકે છે કે આ અમુક વસ્તુ છે. એને ચાખ્યા કે સુંધ્યા વગર આખેવાળો દેખતે માણસ છે. પહેલા પુષ્પ-ફળાદિ વસ્તુઓને જોઈને કહી શકે છે કે અમુક અમુક વસ્તુઓ છે. વર્ણજ્ઞાન માટે આકાર ગ્રહણની આવશ્યક્તા છે. જ્યાં વર્ણજ્ઞાન હોય છે ત્યાં આકારજ્ઞાન હોય છે પણ જ્યાં આકારજ્ઞાન હોય ત્યાં વર્ણજ્ઞાન નથી પણ હતું. અને તેથી કરીને સ્પર્શ ઇંદ્રિયથી માત્ર આકારજ્ઞાન થાય છે અને ચક્ષુઈદ્રિયથી આકાર તથા વર્ણ બંનેનું જ્ઞાન થાય છે. જ્યાં સુધી આંખ આકાર ગ્રહણ કરે નહિં ત્યાંસુધી તે વર્ણજ્ઞાન કરાવી શકે નહિં. આકારે પુગલ સ્કંધોની રચનાવિશેષને કહેવામાં આવે છે અને તે પુદ્ગલસ્કંધની રચના પ્રજા અને વિશ્રા બે પ્રકારની કહેવામાં આવી છે, તેમાંથી પ્રજા પુદ્ગલ સ્કંધનું ગ્રહણ આંખ કરી શકતી નથી કારણ કે તેના માટે સ્પષ્ટ નિષેધ કરવામાં આવે છે માટે આંખ વિશ્રા પુદ્ગલેનું ગ્રહણ કરી શકે છે. અર્થાત્ સચેતન અથવા અચેતન પ્રાગિક પુગલ સ્કંધના સંબંધથી શુદ્ધ વિશ્રસા સ્કંધ અશુદ્ધ વિશ્રાપણે પરિણમે છે તેને ચક્ષુ ઇદ્રિય સાથે સંબંધ થવાથી તે વર્ણ તથા આકારને બંધ કરાવે છે.
સ્વતઃ પરિણમેલા પુદ્ગલના મહાનમાં મહાન સ્કંધે કેમ ન હોય પણ જ્યાં સુધી જીવના પ્રગથી કંધપણે પરિણમે
