________________
[ ૧૬૪]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ અર્થાત્ મનને આત્માની સાથે તથા પાંચે ઇદ્રિ સાથે સંબંધ હોતું નથી તેથી મનને અપ્રાપ્યકારી માન્યું છે. કેઈ માણસ કેઈપણ દેશ કે વસ્તુનું વર્ણન કરતું હોય ત્યારે કહેનાર અને સાંભળનાર બંને જણ મનને ઉપયોગ કરે છે, કહેનાર બાહ્ય ઇદ્રિ દ્વારા પ્રથમ પ્રત્યક્ષ કરેલી વસ્તુ પક્ષ હોવા છતાં પણ કહેતી વખતે મનથી પ્રત્યક્ષ કરીને જણાવે છે. સાંભળનારે જે પહેલાં ઇક્રિયેથી તે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ કરી હોય તે કહેનારની જેમ પોતે પણ મન પ્રત્યક્ષ કરે છે અને જે પહેલાં પ્રત્યક્ષ ન કરી હોય તે પોતે જોયેલી જાણેલી બીજી વસ્તુઓની સાથે સરખાવે છે તેથી તે વર્ણન કરનાર કરતાં જુદી રીતે મન પ્રત્યક્ષ કરે છે માટે તેને કલ્પના કહેવામાં આવે છે. અયથાર્થ પણે મન પ્રત્યક્ષ કરાય છે તે કલ્પના કહેવાય છે. જ્યારે કહેનારની વાત કઈ પણ પ્રકારે મન પ્રત્યક્ષ ન થાય ત્યારે સાંભળનાર કહે છે કે તમે કહે છે તે સમજાતું નથી, ધ્યાનમાં આવતું નથી.
જૈન સિદ્ધાંત વસ્તુમાત્રને અનેક દૃષ્ટિથી જુએ છે, એટલે કોઈપણ વચનને નિરધાર થઈ શકે નહિં. કઈ દષ્ટિથી કયું વચન કહેવાયું છે તેને સાચી રીતે જાણવાને અપેક્ષાની ગવેપણ કરવી પડે છે. આખું ય જગત્ (ચૌદ રાજલક) પુદ્ગલસ્તિકાયથી શૂન્ય નથી, જગતને કેઈપણ પ્રદેશ એ નહિ હોય કે જ્યાં પુદ્ગલપરમાણુ તથા ઔધે ન હેય. અનંતર કે પરંપર સંબંધ વગરનું કેઈપણ છવદ્રવ્ય કે અછવદ્રવ્ય જગતમાં નથી. આંખ વગરની ચાર ઇદ્રિ સાથે બહારની વસ્તુઓને સંબંધ થાય છે તેથી આત્મા તે વસ્તુઓનો બેધ કરે છે. આ ચારે ઇંદ્રિયે પિતાના વિષયેની સાથે જોડાયા
