________________
[ ૧૬૨ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ નેંદ્રિય એમ બેઈદ્રિયવાળા જેમાં એકેદ્રિયના જીવો કરતાં કાંઈક સ્પષ્ટ સંજ્ઞા તથા મન હેય છે અને તેને માનવી જોઈ– જાણી શકે છે અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે તેથી અણસમજુ,
ડી બુદ્ધિવાળા માનવીઓ પણ તેને જીવ તરીકે ઓળખાવી શકે છે; પણ વનસ્પતિ સિવાયના એકેદ્રિય-દેહ માત્ર ધારણ કરવાવાળા બુદ્ધિગ્રાહ્ય ન થવાથી જીવ તરીકે ઓળખાતા નથી. એક ઇંદ્રિયવાળા જીના દેહની રચના કરતાં બેઇંદ્રિયવાળા જીવોના દેહની રચના વિલક્ષણ હોય છે. એક ઇન્દ્રિયના માત્ર એક ઇંદ્રિય જીના દેહનો આહાર કરીને જીવે છે ત્યારે બેઇંદ્રિય આદિ છ એકેદ્રિયના દેહ સિવાયના બેઇંદ્રિય આદિ જીના દેહમાંથી પણ પોતાને આહાર કરે છે અને તેથી જ તેમના શરીરમાં ઉત્તરોત્તર વિલક્ષણતા રહેલી છે તેમજ તેમના મન તથા સંજ્ઞાઓમાં પણ ઉત્તરોત્તર સ્પષ્ટપણું હોય છે. બેઈદ્રિય કરતાં ત્રણ અને ત્રણ કરતાં ચાર અને છેવટે પાંચ ઇંદ્રિય સુધીના છ અસંસી મન વગરના હોવા છતાં પણ મન તથા સંજ્ઞાના બેધમાં વધારે ને વધારે સ્પષ્ટતા હોવાથી તેમનામાં ચૈતન્ય પણ વધારે સ્પષ્ટ જણાય છે. બેઈદ્રિયવાળા જી શંખ તથા છીપ વિગેરે જ્યારે સજીવ હોય છે ત્યારે પિતાની જાતિના બેઇદ્રિય સૂક્ષ્મ જંતુઓનું ભક્ષણ કરે છે, કદાચ તે ચાલતા હેય અને આપણે તેને અડીએ તે પિતાનું મેં શરીરમાં ખેંચી લઈને મરેલાપણાને ડેળ કરે છે. આ ઉપરથી તેમનામાં આહાર તથા ભય સંજ્ઞા સ્પષ્ટ દેખાય છે. જો મનુષ્યના દેહમાંથી રુધિર પીવે છે. આ પ્રમાણે બેઇદ્રિયમાં મન તથા સંજ્ઞાને બોધ એકેદ્રિય કરતાં વધારે સ્પષ્ટ હોય છે. આવી જ રીતે
