________________
પ્રાપ્યાપ્રાયમીમાંસા
[ ૧૬૧] મનદ્વારા જાણેલું આત્મા બોધરૂપે સંઘરી રાખે છે, પછી કાળાંતરે એકલા મનદ્વારા તેને જાણી શકે છે કે જેને સ્મૃતિ કહેવામાં આવે છે; આત્મામાં અનેક જન્મના બોધને સંગ્રહ હેવાથી માનવ જીવનમાં ગમે ત્યારે મનદ્વારા જાણી શકે છે; પણ પાછલા જન્મમાં ભિન્ન દેહ તથા ભિન્ન મન હેવાથી વર્તમાન દેહની ઇદ્રિ સાથે વર્તમાન મન જોડાઈને આત્માને જે કાંઈ બધ કરાવે છે અને તેનું સ્મરણ થાય છે તેવું સ્મરણ થતું નથી તેથી તેને વિકલ્પ કહેવામાં આવે છે અને તેથી જ તે અસ્પષ્ટ ભાસે છે.
ચક્ષુ આદિ બાહ્ય ઇદ્રિ અને આત્મા બેના વચમાં જે મનને સંબંધ ન હોય તે આત્મા ઇંદ્ધિને વ્યાપાર હેવા છતાં પણ બાહ્ય વસ્તુઓને બંધ કરી શકે નહિં. જે જીવને મન હોતું નથી અને જેને અસંશી કહેવામાં આવે છે તેમને પણ અત્યંત અલ્પ પ્રમાણમાં મન હોય છે અને સંજ્ઞા પણ હોય છે, પરંતુ સારી રીતે બંધ કરાવી શકે તેવું ન હોવાથી તેને નિષેધ કર્યો છે. અગ્નિને સૂક્ષ્મતમ કણ બાળવાનું કામ ન કરી શકવાથી અગ્નિને નિષેધ કરવામાં આવે છે. અંધારામાં પણ અત્યંત અલ્પ પ્રકાશ તે હેય છે પણ પ્રકાશનું કાર્ય ન કરી શકવાથી તેને નિષેધ કરવામાં આવે છે તેવી જ રીતે અસંસી માં મનને નિષેધ કર્યો છે; અને લાંબા કાળને વિચાર કરવાની શક્તિ ન હોવાથી સંજ્ઞાને નિષેધ કર્યો છે; બાકી એક ઇદ્રિય માત્ર શરીરવાળા માં આહાર આદિ ચાર સંજ્ઞા તથા મન હોય છે. શરીર–સ્પર્શેન્દ્રિય અને મેટું-રસ
