________________
માટે છ
વારી છે
અને નિર્જીવ
શબ્દ અને
[ ૧૪૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ વર્ગ-ભાષા બનવા લાયક પૌગલિક સ્કંધના જથ્થામાંથી પૌગલિક કહે લઈને બનાવવામાં આવે છે અને એટલા માટે જીવ, અજીવ તથા મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારને શબ્દ કહેવાય છે. દેહધારી જી ભાષાવર્ગણામાંથી પુદ્ગલે ગ્રહણ કરીને બેસે છે તે જીવશબ્દ અને નિર્જીવ વસ્તુઓ પરસ્પર અથડાવાથી જે શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે તે અજીવશબ્દ અને જીવ તથા અજીવ બેના સંસર્ગથી ભેરી, ભૂંગળ, શંખ આદિ વગાડવાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે મિશ્ર શબ્દ કહેવાય છે. રેડિયે તથા લાઉડ સ્પીકર આદિ જીવ શબ્દ છે કારણ કે તેમાં સ્પષ્ટ શબ્દોચ્ચાર થાય છે તેમજ બેલાયેલા શબ્દો સંભળાય છે. બેંડ તથા શરણાઈ આદિને શબ્દ મિશ્ર હોય છે, જે કે તેમાં ગવાતી વસ્તુ સ્પષ્ટ સમજાય છે પણ શબ્દોચ્ચાર સ્પષ્ટ હોતું નથી. ફેનેગ્રાફમાં શબ્દને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર થાય છે છતાં તે અજીવ શબ્દ છે; કારણ કે ફેનોગ્રાફમાં સોય અને રેકર્ડના ઘસારાથી શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે પણ જીવ જેમ ભાષાવર્ગણમાંથી પુગલે લે છે તેમ ફેનોગ્રાફનું રેકર્ડ જડ હેવાથી લઈ શકતું નથી પણ રેકર્ડ–પલેટમાં કેતરાયલા શબ્દો સાથેના ઘસારાથી પ્રગટ થાય છે માટે તે જીવ શબ્દ કહેવાય નહિં. તાત્પર્ય કે જેને બોલવું કહેવામાં આવે છે, અર્થાત્ અમુક બેલે છે એમ જે કહેવાય છે તે જીવ શબ્દ તરીકે ઓળખાય છે. પછી તે સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર હેય કે અસ્પષ્ટ હેય પણ જીવ શબ્દને બોલવું કહેવામાં આવે છે. અને જીવ તથા જડના સંગથી જે શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે તેને વાગે છે એમ કહેવામાં આવે છે. અને અજીવ શબ્દને અવાજ થાય છે એમ કહેવાય
