________________
[ ૧૨૨ ]
વિક લેખસંગ્રહ સંબંધમીમાંસા
(૧૫) સંબંધ બે પ્રકારના હોય છે. એક તે સંગસંબંધ અને બીજે સ્વરૂપસંબંધ. દ્રવ્યને જે પરસ્પર સંબંધ થાય છે તે સંગ કહેવાય છે. સંગ, વિયેગપૂર્વક થાય છે અને વિયેગ સંગપૂર્વક થાય છે માટે સંગ તથા વિયેગ બંને સાથે રહે છે, એટલે કે જ્યાં સંગ હોય છે ત્યાં વિયોગ અવશ્ય હોય જ છે અને જ્યાં વિગ હોય છે ત્યાં સંગ પણ હેય જ છે. એ નિયમ છે કે જે બે વસ્તુઓને સંગ થાય છે, વિગ પણ તે બે વસ્તુઓને જ થાય છે; પણ જે બે વસ્તુ એને વિગ થાય છે તે જ બે વસ્તુઓને ફરીને સંયોગ અવશ્ય થાય છે એ નિયમ નથી. વિયેગી બે વસ્તુઓને ફરીને સંગ થાય પણ ખરો અને ન પણ થાય. બંને વસ્તુઓ બીજી વસ્તુઓની સાથે પણ જોડાઈ જાય છે. એક સ્વરૂપવાળા હોય કે ભિન્ન સ્વરૂપવાળા હોય પણ તે જે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાતા હોય તે તેમને પરસ્પર સંગસંબંધ થાય છે. જૈન દર્શનમાં સાપેક્ષ દ્રવ્ય માન્યું છે, એટલે કે જે કારણ હોય છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે અને કાર્યને પર્યાય કહેવામાં આવે છે જેથી કરીને પૂર્વ-પૂર્વનું દ્રવ્ય અને ઉત્તરોત્તર પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે, જેમકે-માટી દ્રવ્ય કહેવાય અને માટીને પિંડ બને તે પર્યાય, પછી તે પિંડને ચાક ઉપર ચઢાવી ઘડે બનાવતા સુધીમાં જેટલી અવસ્થાઓ બદલાય તેમાં પૂર્વ-પૂર્વની અવસ્થા દ્રવ્ય અને ઉત્તર-ઉત્તરની
