________________
સંબંધમીમાંસા
[ ૧૨૩ ] અવસ્થા તે પર્યાય અથવા તે દૂધ તે દ્રવ્ય અને તેનું દહિં બને તે પર્યાય. દહિંનું માખણ બને ત્યારે દહિં દ્રવ્ય થાય અને માખણ પર્યાય કહેવાય, અને માખણનું ઘી બને એટલે માખણ તે દ્રવ્ય અને ઘી પર્યાય-આવી જ રીતે કાર્ય-કારણભાવને સંબંધ હોય ત્યાં કારણ તે દ્રવ્ય અને કાર્ય તે પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે. અનેક તાંતણાઓનું કપડું બને છે. તેમાં તાંતણા દ્રવ્ય અને કપડું પર્યાય કહેવાય છે, કારણ કે કપડાનું કારણ તાંતણું છે કે જેનું કપડું બને છે અને તેથી જ કપડાને પર્યાય કહેવામાં આવે છે પણ જ્યારે અવયવાવયવી. ભાવની વિચારણા કરીએ ત્યારે તાંતણ અવયવો છે અને કપડું અવયવી છે-અવયવાળું છે, માટે અવયવી કપડું દ્રવ્ય કહેવાય છે અને તાંતણારૂપ અવયવે પર્યાય કહેવાય છે. પર્યાયથી દ્રવ્ય જુદું નથી અને દ્રવ્યથી પર્યાયે જુદા નથી; ફક્ત અવસ્થાઓના ભેદને લઈને એક જ વસ્તુને ભિન્ન સંકેતોથી ઓળખવામાં આવે છે. જો કે અવસ્થાઓ પર્યાય છે અને જેની અવસ્થા છે તે દ્રવ્ય છે અને તે દ્રવ્ય પોતાની દરેક અવસ્થામાં વિદ્યમાન હોય છે, છતાં કમથી થવાવાળી અવસ્થામાં પૂર્વની અવસ્થા દ્રવ્ય અને ઉત્તરની અવસ્થા પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. આવા દ્રવ્યના સંબંધને સંગસંબંધ કહેવામાં આવે છે.
ગુણ તથા ગુણીને તાદામ્યસ્વરૂપ સંબંધ હોય છે. જેમકે-મીઠાસ અને સાકર, પુષ્પ અને સુગંધ, જ્ઞાન અને આત્મા વિગેરેને સ્વરૂપસંબંધ હોવાથી મીઠાસ સ્વરૂપ સાકર, જ્ઞાનવરૂપ આત્મા કહેવાય છે. ગુણ તથા ગુણીને સંગ વિગ થઈ શકતો નથી, કારણ કે તે અભિન્ન છે. જે વસ્તુઓ
