________________
વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો :
' [ ૧૨૧] ચાલ્યો આવતે કર્મને પ્રવાહ તૂટી જવાથી આત્માની સાથેના કર્મના અનાદિ સંગને સર્વથા વિગ થઈ જાય છે.
આ પ્રમાણે જીવ તથા કર્મના અનાદિ સંજોગને લઈને જ દ્રવ્ય જગત અનાદિ મનાય છે અને તે પરિવર્તનશીલ હેવાથી પ્રવાહથી અનાદિ છે અને એટલા માટે જ તેને ક્ષણિક પણ કહેવામાં આવે છે. જીવ દ્રવ્ય તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય અનેક હોવાથી જ જગતની વિચિત્રતા જણાય છે. જે જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યની સંખ્યા એકની હેત અર્થાત્ એક એક દ્રવ્ય હિત તે પ્રત્યક્ષ જણાતા જગતમાંનું કશું ય ન હોત, અને
અનેક સંજ્ઞાથી ઓળખાતા પુગલસ્કંધના અભાવે જીવની વિભાવ દશાને પણ અભાવ જ થતે હેત તેમજ અનેક દ્રના આધાર માટે આકાશ તથા સક્રિય દ્રવ્યની ગતિ, સ્થિતિ માટે ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યની પણ જરૂરત ન રહેત, પરંતુ પ્રત્યક્ષ જણાતા જગતને બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરવાથી પંચાસ્તિકાયની વિદ્યમાનતા સ્પષ્ટ સમજાય છે તેમાં જીવ તથા પુગલ અનેક અને રૂપી તથા ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એક અને અરૂપીપણે માનવાથી જ જગતની વ્યવસ્થા થઈ શકે છે. જીવ તથા પુદ્ગલ તે બધાયને પ્રત્યક્ષ છે જ અને સક્રિય દ્રવ્ય માટે સહાયક તરીકે અદશ્ય હોવા છતાં પણ ધર્મ, અધર્મનું અનતિશય જ્ઞાનવાળા અનુમાન કરી શકે છે તેમજ આધારભૂત આકાશનું પણ આ એક દ્રવ્યોને આશ્રીને અવશ્ય અનુમાન થાય જ છે; કારણ કે અવગાહ મેળવ્યા સિવાય કોની સ્થિરતા થઈ શકતી નથી અને તેથી જ પંચાસ્તિકાયમય જગત કહેવાય છે.
