________________
તાત્ત્વિક વિચારણા
[ ૧૩૫ ] માત્ર ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુને બેધ કરનાર અતીન્દ્રિય ગ્રાહ્યા વસ્તુનો બોધ કરી શકતા નથી, માટે તેમને સમજાવીને પરેક્ષ વસ્તુઓને બોધ કરાવવાને માટે અતીંદ્રિય જ્ઞાનવાળા મહાપુરુષએ ઇદ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુઓના ઉદાહરણથી સમજાવવા પ્રયાસ કર્યો છે. જે પરોક્ષ વસ્તુઓ સમજાવવાને માટે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય કઈ પણ વસ્તુ મળી શકતી નથી તેના માટે સર્વના વચને ઉપર માત્ર શ્રદ્ધા રાખવાનું જણાવ્યું છે. સ્થલ દષ્ટિથી જોતાં તે જે વસ્તુઓને બેધ ઇદ્રિથી થાય છે તેને પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવે છે અને જેને બેધ હેતુ તથા ઉદાહરણ દ્વારા થાય છે તેને અનુમાન કહેવામાં આવે છે. કાને સાંભળ્યું, નજરે જોયું, સુંઘી જોયું, ચાખી જોયું, અડકી જેયું આમ કહીને જાણેલી વસ્તુ જણાવવામાં આવે છે તેને પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવે છે. બે વસ્તુના સંગને નજરે જોયા પછી એક વસ્તુને જોવા માત્રથી તેના સંગીને બોધ થવો તે અનુમાન, અર્થાત્ વસ્તુને ઓળખાવનાર ચિહ્ન માત્રને જોઈને વસ્તુને જાણવી તે અનુમાન કહેવાય છે. જેમકે-જૈન સાધુની ઓળખાણ ઓઘા( રજોહરણ )થી થાય છે. તે એશે અને સાધુનો સંયોગ ઘણી વખત જેનાર માણસ કઈ ગામની શેરીમાંથી પસાર થતા હોય અને કોઈ મકાનમાં એ જે નજરે પડતું હોય પણ સાધુ ભીંતની આડમાં બેઠેલા હોવાથી નજરે ન પડતા હોય તે પણ જેનાર પિતાની સાથેન અણજાણ માણસને કહે કે-આ મકાનમાં જૈન સાધુ છે તે તે સાંભળનાર અણજાણુ માણસ જરૂર પૂછવાને જ કે તમે કેવી રીતે જાણ્યું ? ત્યારે તે ઉત્તરમાં જણાવે છે કે-જુએ, પેલે એ પડ્યો છે. આ
