________________
વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[ ૧૧૧ ]
સ્કંધ, દેશ તથા પ્રદેશ મળીને ત્રણ અવસ્થાઓ થઈ શકે છે. જેમાં દેશ તથા પ્રદેશને સમુદાય રહી શકે છે તેવા એક સંખ્યાવાળા દ્રવ્યને સ્કંધ કહેવામાં આવે છે, અને તે જ સ્કંધના કેવળીની બુદ્ધિથી એક ભાગના બે ભાગ થઈ શકે ત્યાંસુધીના વિભાગો દેશ કહેવાય છે. અને જે દેશના કેવળીની બુદ્ધિથી પણ બે ભાગ ન થઈ શકે તેની પ્રદેશ સંજ્ઞા છે. તે જ પ્રદેશ જ્યારે સ્કંધથી છૂટે પડી જાય છે ત્યારે તે પરમાણુના નામથી ઓળખાય છે. રૂપી પુગલ દ્રવ્યને મટામાં મેટે કંધ અચિત્ત મહાત્કંધ છે તે અનંતાનંત પુદ્ગલ પરમાણને બને છે. આનાથી મટે રૂપી દ્રવ્યને સ્કંધ બની શકો નથી. આવી જ રીતે અરૂપી દ્રવ્યમાં આકાશ દ્રવ્યને રકંધ મેટામાં મટે છે. તે બધાય અરૂપી દ્રવ્યોથી મહાન હોવાથી તેમાં બીજા અક્ષી દ્રવ્યના પ્રદેશે કરતાં અનંતગણ પ્રદેશ રહ્યાં છે. તે સિવાયના બીજાં અરૂપી દ્રવ્યોના સ્કોમાં અસંખ્યાત પ્રદેશ રહેલાં છે. રૂપી અચિત્ત મહાત્કંધ સિવાયના બીજા રૂપી ઔધો સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત તથા અનંતાનંત પ્રદેશોના બનેલા છે. પુદ્ગલ પરમાણુઓના સમુદાયથી બનેલા રૂપી દ્રવ્યના સ્કંધે ખસખસની નાની મોટી ગળીઓ અથવા તે ખસખસના બનેલા લાડવા જેવા હોય છે અને જીવ દ્રવ્ય આદિ ચાર અપી દ્રવ્યના સ્કંધ અખંડ લેઢાના ગેળા જેવા હિય છે. જીવ દ્રવ્ય અનંતા હોવાથી તે અખંડ હોવા છતાં પણ જેમ આકાશ સિવાયના બીજા અરૂપી અખંડ દ્રવ્ય લેકવ્યાપી છે તેમ લેકવ્યાપી નથી, કારણ કે ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્ય એક છે અને જીવ દ્રવ્ય અનેક છે તેમજ સંકેચ-વિકેચ અર્થાત
