________________
વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[ ૧૧૫ ]
થાય પણ એક વસ્તુના ખાધ થાય; કારણ કે દેશ પ્રદેશના અભાવથી અમુક દેશમાં પણ દેશ તથા પ્રદેશ હાય છે. ફરક એટલા જ છે કે રૂપી દ્રવ્યના સ્કંધથી દેશ પ્રદેશ છૂટા પડી જાય છે તેમ અરૂપી સ્કંધથી તે છૂટા પડી શકતા નથી અને તેથી અરૂપી દ્રવ્યના પરમાણુ હાતા નથી માટે જે પરમાણુ છે તે રૂપી સ્ક ંધના પ્રદેશ છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય-આ પાંચે અસ્તિકાયના પ્રદેશે ભિન્ન ભિન્ન ધર્મવાળા છે અને તે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ, પૂરણ, ગલન તથા ઉપયોગસ્વરૂપ છે. આકાશ દ્રવ્ય અપરિમિત હોવા છતાં પણ આધેયસ્વરૂપ ચાર દ્રવ્યોને લઈને પરિમિત પણ છે અને તે અસંખ્યપ્રદેશી ધર્માસ્તિકાયાદિના સ્કંધની અપેક્ષાથી અસંખ્યપ્રદેશી સ્કધસ્વરૂપ છે. જો કે આકાશ પરિમિત તથા અપરિમિત અર્થાત્ લેાકાકાશના તથા અલેાકાકાશના નામથી ઓળખાય છે છતાં તે અખંડ અને એક સ્વભાવવાળું છે, સ્વભાવભેદ અથવા તો ખંડિત થયેલા એસ્કંધી નથી, પરિમિત લાકાકાશમાં અપરિમિત અનંતા જીવ દ્રવ્ય તથા અનંત, અનંતતર, અન ંતતમ પુદ્ગલ દ્રન્ચે રહેલા છે છતાં અનંત તેમાં સાંકડા થઇ ગયા નથી અને તેથી તે દ્રવ્યેા લેાકાકાશમાં ન સમાવાથી અલેાકાકાશમાં વેરાઈ પણ ગયાં નથી, પરિમિત અસખ્યપ્રદેશી લેાકાકાશમાં જ બધા સમાઇને રહ્યાં છે. આકાશના પ્રદેશ બીજા દ્રબ્યાના પ્રદેશો કરતાં ઘણા જ સૂક્ષ્મ છે અને અન્ય બ્યાને અવગાડુ આપવાના સ્વભાવવાળા છે. એટલે તેના એક પ્રદેશ અથવા તે સખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત તથા
