________________
વિશ્વ વ્યવસ્થાપક પદાર્થો
[૧૧૭] શકે છે, કારણ કે જીવ શરીરમાત્ર વ્યાપી હેવાથી નાનામાં નાનું કાર્મણ શરીર અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગે હોય છે, અને મોટામાં મોટું વૈયિ શરીર એક લાખ જનનું હોય છે. બાકીના દારિકાદિ શરીર મધ્યમ પરિમાણવાળા હોય છે માટે જ જીવના દેશવ્યાપીપણામાં તારતમ્યતા હોય છે. છેવટે જીવ જ્યારે કર્મરૂપ ઉપાધિથી સર્વથા મુકાઈ જઈને પોતાનું અરૂપી સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે જે સમયે અરૂપી દશા પ્રગટ થાય છે તે સમયે જે શરીરમાં હોય છે તે શરીરના પિલાણને ભાગ પિતાના પ્રદેશથી પૂરાઈ જવાથી જેટલા આકાશપ્રદેશમાં વ્યાસ થઈને ફેલાઈને રહે છે તેટલા જ આકાશના દેશમાં ભાવી અનંત કાળ સુધી શાશ્વતપણે સ્થિર રહે છે. પછીથી તેમાં આકાશના પૂનાધિક દેશમાં વ્યાપ્ત થવારૂપ તારતમ્યતા રહેતી નથી, કારણ કે સર્વથા કર્મથી મુકાઈ જઈને સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યા પછી તે સક્રિય થાય છે, અયિ દ્રવ્યમાં આકાશના જૂનાધિક દેશ તથા પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત થવામાં નિમિત્તભૂત સંકોચ-વિકેચ હોતું નથી.
ધર્માસ્તિકાયાદિ ચારે અરૂપી દ્રવ્યોની સાથે રૂપી પગલાસ્તિકાયનો સંયોગ સંબંધ અનાદિકાળથી છે, છતાં જીવાસ્તિકાય સાથેને સંગ સંબંધ ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશ કરતાં ઘણો જ વિલક્ષણ છે, કારણ કે બધાય અરૂપી દ્રવ્ય અખંડ હોવા છતાં પણ, પુગલ સંબંધની વિલક્ષણતાને લઈને જીવાસ્તિકાયના અખંડપણમાં વિલક્ષણતા રહેલી છે, અને તેથી જીવને રૂપી તથા ખંડિત થવાના સ્વભાવવાળે પણ માન્ય છે. જો કે બધાય દ્રવ્યને સંબંધ અનાદિઅનંત છે અર્થાત્ રૂપી
