________________
[ ૧૧૦ ]
તાત્તિક લેખસંગ્રહ
કાયના સમુદાયને લેકસંજ્ઞા આપવામાં આવી છે અને તેથી કરીને પંચાસ્તિકાયમય લક કહેવાય છે. અર્થાત્ જેટલામાં ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય ફેલાઈને રહ્યો છે તેટલામાં જ જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય પણ રહેલાં છે અને આકાશાસ્તિકાય તે આ ચાર દ્રવ્યો છે ત્યાં તે રહેલું જ છે. તે ઉપરાંત જ્યાં આ ચાર દ્રવ્ય નથી ત્યાં પણ વ્યાસ થઈને રહ્યું છે અને એટલા માટે જ આકાશ દ્રવ્ય આધાર છે અને આકીનાં ચાર દ્રવ્ય આધેય છે. અર્થાત્ ધર્મ આદિ ચાર દ્રવ્ય આકાશના આધારે રહેલાં છે અને આકાશ કલેકવ્યાપી હવાથી આધાર-આધેયસ્વરૂપ પોતે જ છે, તેને ભિન્ન સ્વરૂપવાળા ભિન્ન દ્રવ્યની આવશ્યક્તા નથી.
ધર્માસ્તિકાયાદિ પાંચ દ્રવ્યમાં પુદ્ગલાસ્તિકાયદ્રવ્ય રૂપી છે અને બાકીનાં ચાર અરૂપી છે. વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ જેમાં હોય તે રૂપી કહેવાય છે. આ વર્ણાદિ પુદ્ગલ દ્રવ્યના ગુણ છે માટે જ પુદ્ગલ દ્રવ્યને રૂપી કહેવામાં આવે છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર દ્રવ્યમાં વર્ણ આદિ ન હોવાથી તે અરૂપી કહેવાય છે. જીવ દ્રવ્ય તાત્વિક દૃષ્ટિથી જોતાં તે અરૂપી છે પણ અનાદિ કર્મના સંસર્ગને લઈને રૂપી પણ ગણ્યું છે. તે રૂપ ઔપચારિક કર્મસ્વરૂપ ઉપાધિજન્ય હેવાથી જીવ જ્યારે કર્મથી સર્વથા મુકાઈ જઈને અરૂપી સ્વસ્વરૂપ મેળવે છે ત્યાર પછી કર્મવર્ગણાને સંસર્ગ થવા છતાં પણ પી બની શકો - જ નથી અને શાશ્વત અરૂપી સ્વરૂપમાં જ રહે છે. રૂપી
પુદ્ગલ દ્રવ્યની સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર - અવસ્થા માની છે અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી ચાર દ્રવ્યની
