________________
નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦૩ ]
નિશ્ચય, સ્થળ દૃષ્ટિથી વિચારીએ તા અને સરખા જેવા તે લાગે છે પણ નિશ્ર્ચય તથા વ્યવહારમાં ઘણું જ અંતર છે. નિશ્ચય નય તાત્ત્વિક વસ્તુને માનનારા છે અને તે દરેક અવસ્થામાં ગણ-ગણીને અભેદ દૃષ્ટિથી જુએ છે અને વ્યવહાર અતાત્ત્વિક હોવાથી જે વસ્તુ જે વખતે જે સ્વરૂપે હાય છે તેને તે સ્વરૂપે માને છે. અને તેથી કરીને તે ગુણ ગુણીના ભેદ માને છે. નિશ્ચય છે તે થાય છે એમ માને છે ત્યારે વ્યવહાર ન હતાં તે થય એમ માને છે. નિશ્ચય આવરણની ઉપાધિને લઇને કેવળજ્ઞાનમાં મતિજ્ઞાનને વિકલ્પ કરીને આત્માને મતિજ્ઞાની કહે છે તેથી તે અશુદ્ધ નિશ્ચય કહેવાય છે. અને વ્યવ્હાર ઉપાધિની અને મતિજ્ઞાનની કલ્પના કરીને આત્મામાં ઉપચાર કરે છે અને આત્માનુ મતિજ્ઞાન કહે છે એટલે તે ઉપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચય તથા વ્યવહારની માન્યતામાં ભેદ રહે છે. અસદ્ભૂત વ્યવહાર કે જેના પરિવષય છે-પદ્રવ્યના આશ્રિત છે અર્થાત્ ભિન્ન દ્રવ્યના સંચાગથી ભેદસ્વરૂપ ધારણ કરે છે તેના પણ ઉપચિરત તથા અનુપચિરત એવા બે ભેદ થાય છે. તેમાં ઉપચિત અસદ્ભૂત વ્યવહાર ભિન્ન વસ્તુના સંબંધ ન હોવા છતાં પણ તેના કલ્પિત સંબંધ માને છે. જેમકે-દેવદત્તનુ ધન. આ સ્થળે દેવદત્ત ભિન્ન દ્રવ્ય છે અને ધન પણ ભિન્ન દ્રવ્ય છે છતાં સ્વ-સ્વામિભાવ સબંધથી ધન દેવદત્તનું ધન કહેવાય છે તે વ્યવહાર કલ્પિત હાવાથી ઉપચરિત છે. અને તે ધન આદિ પરદ્રવ્યનું આશ્રિત માટે અસત્ છે. તાત્પર્ય કે ધન, ભાગ, બંગલા આદિ વસ્તુના જન્મથી જ દેહની સાથે સબંધ હાતા નથી તેમજ નિરંતર રહેતા પણ નથી પણ
