________________
નિશ્ચય અને વ્યવહાર
[ ૧૦૫ ] રહેતી નથી માટે જ જીવનું શરીર કહેનારે અનુપચરિત અસક્ત વ્યવહાર કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે જગતની સ્થિતિ નિશ્ચય તથા વ્યવહાર બંનેને અવલંબીને રહેલી છે. નિશ્ચય વ્યવહારનું કામ કરી શકે નહિ અને વ્યવહાર નિશ્ચયનું કામ કરી શકે નહિં, માટે જો જગત એકને પણ અનાદર કરે તે પિતાની વ્યવસ્થા જાળવી શકે નહિં. બંને પિતપોતાના સ્થળે પ્રધાન હોવાથી જ્યારે એકને પ્રધાનતા આપીને આદર કરવામાં આવે છે ત્યારે બીજાને ગૌણ રાખીને ઉચિત આદર કરે જ પડે છે. નિરતિશય જ્ઞાનવાળા છઘ નિશ્ચયને ગોણ રાખી વ્યવહારને પ્રધાનતા આપે છે પણ નિશ્ચયને અનાદર કરતા નથી. કેટલાક ટૂંકી સમજણને લઈને નિશ્ચયને નિષેધ કરે છે છતાં તેમને નિશ્ચયને આદર કરે જ પડે છે. કેઈ ને કિઈ દષ્ટિથી નિશ્ચયનું અવલંબન લીધા સિવાય કઈ પણ પ્રકારના વ્યવહારમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી, કારણ કે વ્યવહાર માત્ર નિશ્ચયનું પરિણામ છે. સાધારણ બાબતમાં પણ પ્રથમ નિશ્ચયને આદર કરીને વ્યવહારને આદર કરવામાં આવે છે. કઈ ગામ જવું હોય છે તે પણ પ્રથમ તે ગામનું નામ નક્કી કરી તેને લક્ષમાં રાખીને તે દિશામાં ચાલવાની પ્રવૃત્તિ કરાય છે. તાત્પર્ય કે દયેય નકકી કર્યા સિવાય કોઈ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી જેમકે અનંત જ્ઞાન-દર્શન-જીવન સુખસ્વરૂપ આત્મા છે અને તે અવિકૃત સ્વરૂપ છે. આવી રીતે આત્માનું સ્વરૂપ લક્ષમાં રાખવું તે નિશ્ચય દૃષ્ટિ કહેવાય છે. અર્થાત્ વસ્તુને વસ્તુરૂપે બંધ કરાવનાર નિશ્ચય છે. અને તે વસ્તુના સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયાસ કરે તે વ્યવહાર કહેવાય છે.)
