________________
[ ૧૦૨ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ ષિત આત્મામાં ઉપચાર કરીને જીવનું મતિજ્ઞાન કહ્યું છે, એટલે કે ઉપાધિવાળું મતિજ્ઞાન અને ઉપાધિવાળે આત્મા બંનેના સંબંધને સૂચવનાર સભૂત વ્યવહાર ઉપચતિ કહેવાય છે. આ વ્યવહાર છવદ્રવ્ય તથા જ્ઞાન ગુણને લઈને વર્તતે હેવાથી સદ્ભૂત કહેવાય છે, ફક્ત આવરણને લઈને મતિને ઉપાધિ માને છે અને તેને જીવમાં ઉપચાર કરીને જીવના સમજ્ઞાનપણે મતિને ઓળખાવે છે. ઉપચાર વગરને સદ્દભૂત વ્યવહાર અનુપચરિત કહેવાય છે અને તે શુદ્ધ ગુણ તથા શુદ્ધ ગુણનું અવલંબન લે છે, માટે જ્યારે આત્મા ઉપાધિ વગરના ગુણથી ઉપાધિ વગરને થાય છે ત્યારે નિરુપાધિક ગુણ-ગુણના ભેદને ઓળખાવનાર નિક્ષચરિત સભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે સંસારમાં ભ્રમણ કરવાવાળે સકર્મક આત્મા આઠે કર્મના આવરણથી અવરાયેલ હોય છે એટલે તે ઉપાધિવાળે કહેવાય છે. તે વખતે તેને કેવળજ્ઞાન હોવા છતાં કેવળજ્ઞાની કહેવાતું નથી પણ મતિ આદિ જ્ઞાનવાળે કહેવાય છે તે મતિ આવરણની અવસ્થામાં થયેલું હોવાથી ઉપાધિસ્વરૂપ છે. તેને આત્મામાં ઉપચાર કરીને કેવળજ્ઞાની આત્માને મતિજ્ઞાની કહે વામાં આવે છે તે ઉપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહારની દૃષ્ટિ છે અને
જ્યારે કર્મોના આવરણો ક્ષય થવાથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે ઉપાધિ વગરનું હોવાથી શુદ્ધ જ્ઞાનવાળા આત્માને કેવળજ્ઞાની કહેવાવાળે અનુપચરિત સભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે.
શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ નિશ્ચય અને ઉપચરિત તથા અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહાર એટલે કે અનુપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહાર અને શુદ્ધ નિશ્ચય તથા ઉપચરિત સદ્દભૂત વ્યવહાર અને અશુદ્ધ
