________________
ભગમીમાંસા
ઇન્દ્રિયો શરીરના અલ્પ દેશમાં રહે છે માટે વ્યાપ્ય કહેવાય છે અને એટલા માટે જ વર્ણ, ગંધ, રસ અને શબ્દને સંગરૂ૫ ભેગ શરીરના ભિન્ન ભિન્ન દેશોમાં થાય છે પણ આખા શરીરથી થતું નથી. પ્રાણ આદિ ઇન્દ્રિયની શક્તિ નષ્ટ થાય છે ત્યારે પણ શરીર (સ્પર્શ ઈદ્રિય) તે કાયમ જ રહે છે અને તે શરીરની સાથે ગંધાદિ પુદ્ગલેને સંગ થવા છતાં પણ આત્મા ભાગ તરીકે ઉપયોગ કરી શકતા નથી, પરંતુ શરીરના એક દેશમાંથી સ્પર્શ ઈદ્રિયની શક્તિ નષ્ટ થઈ ગઈ હોય તે શરીરના બીજા ભાગમાં કઈ પણ સ્પર્શને ભેગ સ્પર્શ ઈદ્રિયથી નિરંતર થાય છે અને તે શરીરના કોઈ પણ દેશપ્રદેશથી તેમ જ શરીરપણે રહેલી ઘાણાદિ કઈ પણ ઇંદ્રિયથી થઈ શકે છે તેથી પણ સ્પર્શ ઈદ્રિયને વ્યાપક માની છે અને બીજી ઇન્દ્રિયોને વ્યાપ્ય માની છે. ઈતર પૌગલિક સ્કંધના સગરૂપ નિમિત્તથી અથવા તે નિમિત્ત વગર અમુક પ્રકાર ની પ્રકૃતિવાળાં કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવે છે ત્યારે શરીરરૂપે પરિણત થયેલા પુદ્ગલસ્કંધમાં વિકૃતિ થાય છે કે જેને રિગ કહેવામાં આવે છે, તે વ્યાપક સ્પર્શઇંદ્રિયના આધારભૂત આખા શરીરથી ભગવાય છે. શરીરના એક દેશમાં થયેલી વિકિયાની અસર આખા શરીરમાં થાય છે પણ નાસિકા આદિ બાકીની ઇન્દ્રિયોના વિષયને તે તે વિષયગ્રાહક ઇદ્રિય જ જાણું શકે અર્થાત્ એક જ શરીરમાં અવયવપણે રહેલી હોવા છતાં પણ એક ઇંદ્રિય સંબંધ બીજી ઇન્દ્રિયના વિષયને વેદી શકે નહિ. જો કે પ્રત્યેક ઈદ્રિય પિતા પોતાના વિષયને જ
