________________
સકાર્યવાદ
| [ ૮૯ ]
જાય ત્યારે થયું કહેવાના આશયથી આતં-ત' કહે છે. છો સ્થળ પરિણામેનું પ્રત્યક્ષ કરી શકતા હેવાથી માટીને પિંડ ચાક ઉપર ચઢાવ્યા પછી શિવક, સ્થાસ, કેશ, કુશલ આદિ અવસ્થાઓમાં ઘટપરિણતિ ન જણાવાથી સર્વથા ઘટને માનતા નથી પણ ઘટ થાય છે એમ માને છે અને ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે ત્યારે જ ઘટ થયે માને છે. જો કે માટીના પિંડથી લઈને ઘટની ઉત્પત્તિ સુધીમાં અસંખ્યાત સમયમાં અસંખ્યાત ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યોત્પત્તિ થાય છે તેમાં અંશે અંશે તે ઘટ માનવે જ પડે છે. કારણ કે જે ઘટત્પત્તિ પૂર્વના ક્ષણમાં ઘટને અંશ પણ ન હોય તે અંતિમ ક્ષણમાં ઘટ બની શકે નહિં. દરેક ક્ષણનું કાર્ય ભલે ભિન્ન હોય તોયે ઘટનું પરંપર કારણ હોવાથી અંશથી તેમાં ઘટ છે અને તેથી કરીને અંતિમ ક્ષણમાં સર્વાંશે ઘટે ત્પાદક ક્રિયાને આરંભ થવાથી સર્વાશે ઘટ પ્રત્યક્ષ થાય છે.
પ્રત્યેક ક્ષણમાં થવાવાળા કાર્યની ક્રિયા પ્રાવેગિકી તથા વૈસસિકી હોય છે. અર્થાત્ પરની પ્રેરણાથી થાય છે અને સ્વતઃ થાય છે. જીવન પ્રેરણાથી થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે પ્રાયોગિક અને સ્વતઃ–પ્રેરણ વગર થવાવાળી ક્રિયાનું પરિણામ તે વૈસિક કહેવાય છે. જીવના પ્રગથી થવાવાળા ઘટ-પટાદિ પરિણામે ઘટપટના વિજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે અને તે તે રૂપે પરિણમવાને વસ્તુને સ્વભાવ હોય છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. પ્રવેગથી અને સ્વતઃ ઉત્પન્ન થતી વસ્તુને વિજ્ઞાન સાથે સંબંધ છે. પ્રવેશમાં વિજ્ઞાનથી વસ્તુની ઉત્પત્તિ થાય છે અને વિસસામાં વસ્તુથી વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. વિજ્ઞાન
