________________
સત્કાર્યવાદ
| [ ૮૭ ] કારણ કે તે ધર્મ હોવાથી સાકર વગરની મિઠાશની જેમ દ્રવ્ય સ્વરૂપ ધમી વગરને ધર્મ ખરશંગની જેમ અસત્ છે. અને પર્યાયને પૂર્વાપર પર્યાયનું કારણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ અસંભવિત થાય અર્થાત્ ભૂત તથા ભાવિ પર્યાયના કારણને દ્રવ્ય માનવામાં આવે છે તે સસ્વરૂપ દ્રવ્ય વગર બની શકતું નથી. જે માટી ન હોય તે ઘી ભરાતું હતું અથવા ઘી ભરાશે એવા આશયથી વર્તમાનકાળના ઘડાને ઘીને ઘડો કહેવામાં આવે છે તે બની શકે જ નહિ; કારણ કે મૂળમાં માટી જ નથી તે પછી તેના પરિણામરૂપ ઘડે કયાંથી હોઈ શકે? અને પછી ઘડા વગર દ્રવ્ય ઘટ તથા ભાવ ઘટની વિચારણું જ અસ્થાને છે.
કેઈપણ વસ્તુ એકાન્ત નિત્ય અથવા તે એકાન્ત અનિત્ય નથી પણ સાપેક્ષ નિત્યાનિય છે. જ્યારે વસ્તુમાં સસ્વરૂપ આધારભૂત દ્રવ્ય તરફ દૃષ્ટિ આપવામાં આવે છે ત્યારે તે વતુ નિત્ય દેખાય છે અને ક્ષણિક પરિણામસ્વરૂપ પર્યાયની દષ્ટિથી વિચારીએ તે તે જ વસ્તુ અનિત્યપણને બેધ કરાવે છે. પ્રત્યેક ક્ષણના પરિણામને કેવળી જાણી શકે છે, જોઈ શકે છે, પણ નિરતિશયી જ્ઞાની છદ્મસ્થ જઈ શક્તા નથી, જાણી શકે છે. અસંખ્યાત સમય પછી થવાવાળા સ્થળ પરિણામને અલ્પ પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે.
વસ્તુમાત્રને બેધ નિશ્ચય તથા વ્યવહારથી થાય છે. બેમાંથી એકને પણ નિષેધ થઈ શકે નહિ, પણ મુખ્યતા તથા ગૌણતા રાખી શકાય છે. નિરતિશયી જ્ઞાનવાળા છદ્મસ્થને વ્યવહાર મુખ્ય હોવાથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા સ્થળ પરિણામને
