________________
ધર્માધર્મમીમાંસા
[ ૩૫ ]
જગત કહેવાય છે. જેમ જીવદ્રવ્ય અનેક છે તેમ પુદ્ગલ દ્રવ્ય પણ અનેક છે. આ બંને દ્રવ્ય ખિન્ન સ્વભાવવાળા છે તેના સંગરૂપ વિકૃતિને સહુ કઈ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે, પણ વિગ થવાથી શુદ્ધ દિશામાં રહેલા પ્રકૃતિસ્વરૂપ બંનેને અતિશય જ્ઞાની સિવાય કોઈ પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકતું નથી. અરૂપી એક સ્વભાવવાળા અનેક દ્રવ્યોને સંગ થવા છતાં પણ તેમાં વિકૃતિ થતી નથી, પણ એક સ્વભાવવાળા રૂપી દ્રવ્ય ભેગાં થાય છે તેમાં વિકૃતિ થાય છે. પુદ્ગલ દ્રવ્ય વિકૃતિ થયા સિવાય જીવ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ ઉત્પાદક સંયોગથી જોડાતું નથી, અનેક પરમાણુઓના સંગથી થયેલા વિકૃતસ્વરૂપ સ્કંધોના સંગથી જીવમાં વિકૃતિ થાય છે અને તે જીવની વિભાવદશા કહેવાય છે. જ્યાં સુધી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ-વિભાવદશા ન થાય ત્યાં સુધી જીવની વિભાવદશા પુદ્ગલ દ્રવ્ય ન કરી શકે. અનેક પુદ્ગલ-પરમાણુ છૂટા પડેલાં છે તે જીવના સંસર્ગમાં આવવા છતાં પણ વિકૃતિ કરી શકતા નથી. તેવી જ રીતે શુદ્ધ એક જ સ્વભાવવાળ અનેક આત્મ દ્રવ્યોને સોગ થાય છે તે ય તેમાં વિકૃતિ ન થવાથી વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરી શકતાં નથી. કારણ કે તે અનેક છે છતાં અરૂપી છે. ધર્મ, અધર્મ, આકાશ આ ત્રણે દ્રવ્ય અરૂપી છે પણ એક છે, જીવ દ્રવ્યની જેમ અનેક નથી. આ ત્રણે દ્રવ્ય એક હેવાથી પ્રત્યેકમાં વિકૃતિ નથી એટલે ભેગાં ભળીને રહેવા છતાં પણ આપસમાં વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરી શક્તા નથી; કારણ કે વિકૃતિ-વિભાવ ભિન્ન સ્વભાવવાળાં અનેક દ્રવ્યોના સગથી થાય છે અને ખાસ કરીને તે વિકૃતિમાં પુદ્ગલ
