________________
ધર્માંધ મીમાંસા
[ ૩૩ ]
બંનેની કહેવાય છે. જડ અને જીવ અને જુદા સ્વભાવવાળા હાવાથી બંનેની વિભાવદશા પણ જુદા જ પ્રકારની હાય છે. આત્મા પોતાના સ્વભાવને મુખ્ય રાખી વિભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યારે જડ પોતાના સ્વભાવને મુખ્ય રાખીને પ્રવૃત્તિ કરે છે. આત્માને જાણવામાં જેટલુ વિપરીત જણાય છે તે જડના સ'સગને લઇને તેના સ્વભાવનું પિરણામ છે અને તે ભાવાને વિપરીત જાણુવારૂપ આત્માની વભાવદશા છે કે જે એક પ્રકારના વિકારસ્વરૂપ છે. આ વિકારના અંગે આત્મા જડ વસ્તુઓને પેાતાની પોષક, રક્ષક, આન તથા સુખની ઉત્પાદક જાણે છે, જડ વસ્તુઓમાં અનુકૂળતા તથા પ્રતિકૂળતાની માન્યતાને લઇને પ્રાપ્તિ તથા અપ્રાપ્તિથી હષ –શાક ધારણ કરે છે, અનેક પ્રકારની વિક્રિયામાં આત્માનું જ્ઞાન પ્રસરેલ હોવાથી તેને કષાયી અને વિષયી કહેવામાં આવે છે, પાતે અક્રિય હોવા છતાં પણ અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરવાવાળા કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જડના સસને લઇને થવાવાળી વિકૃતિ તે આત્માની વિભાવદશા છે.
જડ–પુદ્ગલની વિભાવદશા પેાતાના સ્વભાવના અંગે જુદા જ પ્રકારની છે. સંસારમાં જેટલા શરીરેશ જણાય છે તે અધાય જડની વિભાવદશા છે અને તે આત્માના સંસને લઈને થયેલી હોય છે. વનસ્પતિના શરીરરૂપે વિભાવને પ્રાપ્ત થયેલું જડ-પટ્ટુગલ પોતાને ચોગ્ય ખોરાક લઈને પેાતાને પાષ છે. તે સિવાયના મનુષ્ય, પશુ-પક્ષી આઢિના શરીર પણ જડના વિકારસ્વરૂપ છે કે જે વ્યવસ્થિતપણે આહાર, વિહાર આદિની ક્રિયા કરે છે, તેમાં આત્મસ્વભાવનું મિશ્રણ હોય
3
