________________
[ ૩૬ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ દ્રવ્યમાં હોઈ શકે છે, અને તે છવદ્રવ્યમાં જેવી રીતે વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરી છે તેવી રીતે ધર્મ આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં વિકૃતિ ઉત્પન્ન નથી કરી શકતું; કેવળ આકાશ દ્રવ્યમાં જે ઘટાકાશમઠાકાશ આદિ કહેવાય છે તે પુગલની વિભાવદશાના ઉપચારને લઈને જ છે. પુદ્ગલને લઈને જીવમાં થવાવાળી વિકૃતિ ભિન્ન પ્રકારની છે, કારણ કે કર્મ પુદ્ગલેના સંસર્ગથી આત્માના સ્વભાવસ્વરૂપ કેવળ-જ્ઞાનાદિ ગુણે પોતાનું કાર્ય કરી શકતા નથી, તેમજ આત્મા અયિ હેવા છતાં પણ પુદ્ગલ પિતાના સ્વભાવસ્વરૂપ ક્રિયાની અસરથી આત્માને આકાશપ્રદેશમાં ભ્રમણ કરાવે છે, કર્મ જન્ય નાના–મેટા શરીરમાં આત્માને સંકેચ-વિકેચ કરાવે છે, આવી વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરવાની શકિત ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્યમાં નથી. આ ત્રણે અરૂપી દ્રવ્ય પોતપોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે નિરંતર વત્યે જાય છે પણ જીવ દ્રવ્યમાં પોતાને સ્વભાવ ન હોવા છતાં પણ સંકેચ-વિકેચ, અલ્પજ્ઞતા, સક્રિયતા તથા અનંત જીવન, અનંત આનંદ, અનંત સુખ આદિ ગુણેનું વિપરીત પણું જણાય છે તે બધું ય વિભાવને લઈને છે. ધર્મ આદિ ત્રણ કામાં જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્યને સંસર્ગ થવાથી પણ વિભાવ થતું નથી તેનું ખાસ કારણ તેઓ અરૂપી–એક–લેકવ્યાપી અને અનાદિ કાળથી જ વિભાવના અભાવવાળા છે. જીવ તથા પુદ્ગલ અનાદિ કાળથી જ વિભાવપણે પરિણમતાં આવ્યાં છે અને અનેક છે એટલે તેમાં અનાદિકાળના સગને લઈને વિકૃતિ થતી આવી છે તેથી જીવ તથા પુદ્ગલની વિભાવદશા અનાદિકાળની છે. જીવ તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય અનેક છે છતાં તેમાં
