________________
' [ ૭૪ ]
તાત્વિક લેખસંગ્રહ
છે. પાંચ ઇંદ્રિયને ઉપયોગમાં આવતા જેટલા વિષયે છે તે બધા વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયેલા પુદ્ગલો છે. વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયેલા મનસ્વરૂપ પુદ્ગલને વિચાર કરીએ તો તે - જ્ઞાનસ્વરૂપ જણાય છે; કારણ કે જેટલું જાણવું તથા વિચારવું - થાય છે તે મનથી જ થાય છે. જો કે મનની સાથે આત્મા ભળેલ હેાય એટલે જાણનાર તે આત્મા જ હોય છે, છતાં પ્રગટપણે તે જાણવું તે મનનું કાર્ય જણાય છે. અધ્યવસાય તથા વિચારમાં પણ એટલા માટે જ ભેદ પડે છે. અધ્યવસાય આત્મસ્વભાવ છે અને વિચાર પૌગલિક વિભાવ છે. આત્માને પિતાને જાણવાને સ્કંધપણે પરિણમીને વિભાવને પ્રાપ્ત થયેલાં પુગલે લેવાં પડે છે, તે પુદ્ગલસ્કોને વિચારપણે પરિણુમાવે છે ત્યારે પુદ્ગલસ્કમાં જણાવવારૂપ વિકાર થાય છે તે પુદ્ગલની વિભાવદશા કહેવાય છે. પુદ્ગલે જડ હેવાથી તેમાં જાણવાને કે જણાવવાને સ્વભાવ નથી છતાં આત્માની સાથે ભળવાથી તેમાં સકર્મક આત્માને જણાવવાની-જ્ઞાન કરાવવાની વિકૃતિ થાય છે તે જ તેની વિભાવદશા છે.
ભિન્ન સ્વભાવની વસ્તુઓને સોગ થવાથી વિકૃતિ થાય છે તેમ એક જ સ્વભાવની વસ્તુઓને સંગ થવાથી પણ વિકૃતિ થાય છે. સંસારમાં છ દ્રવ્ય છે, તેમાં એક પી છે,
બાકીના પાંચ અરૂપી છે. જીવ અને પુદ્ગલ આ બે દ્રવ્ય - અનેક છે; બાકી ઔપચારિક કાળ સિવાય ત્રણ એક એક છે. છએ દ્રવ્ય ભિન્ન સ્વભાવવાળાં છે. જગતની વિચિત્રતા અથવા તે દશ્ય જગતનું અસ્તિત્વ બે દ્રવ્ય(જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય)ને આશ્રીને દ્રવ્યના સાગરૂ૫ વિકૃતિ તે જ
