Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUripuraMdara pU.A.zrI haribhadrasUrIzvarajI viracita tArkikaratna pU.A.zrI guNaratnasUrIzvarajI racita vRtti sahita padarzana samuccaya sAnuvAda bhAga=2 mais darzana allaties hena darzana darzana clle& darzana vaizvika darzana nATyAyika darzana etiva darzana bhAvAnuvAdakAra-saMpAdaka pU. munirAja zrI saMyamakIrtivijyajI mahArAja
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.A.bha. zrI guNaratnasUrIzvarajI kRta TIkA sahita - pU. A. bha. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA viracita SaDradarzana samuccayA (bhAvAnuvAda) bhAga-2 che (jena-vaizeSika-mImAMsaka-lokAyata darzana) je divyakRpA ja paramazAsanaprabhAvaka sva. pUjyapAda AcArya deveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvajI mahArAjA paramani:spRhI suvizAla gacchAdhipati sva. pUjyapAda A.bha. zrI vi. mahodayasUrIzvarajI mahArAjA ja AzIrvAda paramazraddheya gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeveza zrImad | vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA * preraka bhavodadhinAraka paramopakArI pU. mu. zrI divyakIrtivijayajI ma. sA. paramatapasvI pU. gurujI mu. zrI puNyakIrtivijayajI ma. sA. * bhAvAnuvAdakAraka paramazAsanaprabhAvaka pUjyapAda sva. A. bha. zrI vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pU. mu. zrI darzanabhUSaNavijayajI ma. sA. nA ziSyaratna pU. mu. zrI divyakIrtivijayajI ma. sA. nA ziSyaratna pU. mu. zrI puNyakIrtivijayajI ma. sA. nA ziSya mu. saMcamakIrtivijaya ma. sA. cha prakAzaka che. janmArza prakAzana je. mu. . tapa. jaina ArAdhanA bhavana, pAchIyAnI poLa, rIlIpha roDa, amadAvAda-380 001.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pana samutha mA - 2 % 2 kirtA graMtha nAma : padarzana samuccaya (bhAvAnuvAda) (bhAga - 2) : pU. AcArya bha. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA TIkAkAra : pU. AcArya bha. zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA bhAvAnuvAdakAra : pUjya munirAjazrI saMyamakIrtivijayajI mahArAja prakAzaka : sanmArga prakAzana AvRtti : prathama nakala : 1000 mUlya : rU. 1500 : khAsa sUcanA: A pustaka jJAnakhAtAnI rakamamAMthI chapAyeluM hovAthI gRhasthoe upayoga karavo hoya to saMpUrNa kiMmata jJAnakhAte cUkavI pachI ja AnI mAlikI karavI athavA yogya nakaro. - jJAnakhAtAmAM bharIne upayoga karavo. kaDakTa -2478-- --- 3 - saMparkasthAna - prAptisthAna - 4%8 --- -- che- + *** - * : amadAvAda : sabhA prakAzana kAryAlaya jaina ArAdhanA bhavana, pAchIyAnI poLa, rIlIpha roDa, amadAvAda 380 001
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 44 jainadarzana bhAga - 2 atha caturtho'dhikAraH / jainadarzanaH / athAdau jainamate liGgaveSAcArAdi procyate / jainA dvividhAH zvetAmbarA digambarAzca / tatra zvetAmbarANAM rajoharaNamukhavastrikAlocAdi liGga, colapaTTakalpAdiko veSaH, paJca samitayastisrazca guptayasteSAmAcAraH / "IryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargasaMjJikAH / paJcAhuH samitIstisro guptIstriyoganigrahAt / / 1 / / " iti vacanAt ahiMsAsatyAsteyabrahmAkiMcanyavAn krodhAdivijayI dAntendriyo nirgrantho guruH, mAdhukaryA vRttyA navakoTIvizuddhasteSAM nityamAhAraH, saMyamanirvAhArthameva vasrapAtrAdidhAraNam, vandyamAnA dharmalAbhamAcakSate / digambarAH punarnAgnyaliGgAH pANipAtrAzca / te caturdhA kASThAsaGghamUlasaGgha-mAthurasaGgha-gopyasaGgha-bhedAt / kASThAsaGgha camarIvAlaiH picchikA, mUlasaGke mAyUrapicchaiH picchikA, mAthurasaGke mUlato'pi picchikA nAdRtA, gopyA mAyUrapicchikA / AdyAlayo'pi saGghA vandyamAnA dharmavRddhiM bhaNanti, strINAM bhuktiM kevalinAM muktiM savratasyApi sacIvarasya muktiM ca na manvate, gopyAstu vandyamAnA dharmalAbhaM bhaNanti, strINAM muktiM kevalinAM bhuktiM ca manyante / gopyA yApanIyA ityapyucyante / sarveSAM ca bhikSATane bhojane ca dvAtriMzadantarAyA malAzca caturdaza varjanIyAH / zeSamAcAre gurau ca deve ca sarvaM zvetAmbaraistulyam, nAsti teSAM mithaH zAstreSu tarkeSvaparo bhedaH / / 44 / / TIkAno bhAvAnuvAda have prAraMbhamAM jainadarzanamAM liMga, veSa, AcArAdi kahevAya che. jeno be prakAranA che. (1) zvetAMbara, (2) digaMbara. temAM zvetAMbaronuM rajoharaNa, muhapatti, locathI muMDitamastakaAdi liMga che. colapaTTo, pAgaraNI vagere veSa che. pAMcasamiti ane traNagupti teono AcAra che. kahyuM cha ... "dhyAsamiti, bhASAsamiti, bheSAsamiti, mAhAnanikSepasamiti bhane utsarga samiti A pAMcasamiti che. tathA mana-vacana-kAyA, A traNayoganA nigrahathI anukrame managupti, vacanagupti ane kAyagupti, A traNaguptio che." A vacanathI jainamatamAM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha A pAMcavratavALA, krodhAdikaSAyanA vijetA, indriyonuM damanakaranArA nigraMthaguruo hoya che. nitya A "ibhiASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH" / / tattvArtha sU09/5 / / B "samyagyoganigraho guptiH" / / tatvArthasU0 9/4 / /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 379 mAdhukarIvRttithI navakoTivizuddha teono AhAra hoya che. saMyamanA nirvAha mATe ja vastrapAtrAdine dhAraNa kare che. vaMdanakaratA bhaktone "dharmalAbha'no AzIrvAda Ape che. digaMbaro nagnatAliMgavALA che. arthAt zvetAMbaro jevA vastranuM paridhAna, rajoharaNa Adi rAkhavAnuM kArya karatA nathI. digaMbaro cAra prakAranA che. (1) kASThAsaMgha, (2) mUlasaMgha, (3) mAthurasaMgha, (4) gopyasaMgha. kASThAsaMghamAM camarIgAyanA vALathI taiyAra thayelI picchikA-pIMchI rAkhe che. mUlasaMghamAM moranA pIMchAthI taiyAra thayelI picchikA (pIMchI) rAkhe che. mAthurasaMghamAM mUlathI picchikA (pIMchI)no Adara karatA nathI. gopyo moranA pIMchAnI picchikA rAkhe che. prathama traNasaMgho vaMdana karatA bhaktone "dharmavRddhinA AzIrvAda Ape che. strInI mukti, kevalajJAninI bhukti, (arthAt kevalajJAnine kavalAhAra) tathA kapaDA sahitanA suMdaravratavALAnI (arthAt vastrasahitanI) paNa mukti mAnatA nathI. paraMtu gopyasaMgha vaMdana karatA bhaktone "dharmalAbhanA AzIrvAda Ape che. strInI mukti ane kevalibhaktine mAne che. gopya yApanIya paNa kahevAya che. sarve digaMbarasAdhu bhikSATanamAM tathA bhojana samaye batrIsaaMtarAyo ane cauda malono tyAga kare che. teonA zeSa AcAra, deva ane guru zvetAMbaronI samAna jANavA. tathA zvetAMbaro ane digaMbarone paraspara tarkazAstromAM bIjA koI bheda nathI. jA atha devasya lkssnnmaahhave devanuM lakSaNa kahe che. jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjitaH / hatamohamahAmallaH kevalajJAnadarzanaH / / 45 / / sUrAsurendrasaMpUjyaH sadbhUtArthaprakAzakaH / kRtsnakarmakSayaM kRtvA saMprAptaH paramaM padam / / 46 / / zlokArtha : rAga-dveSathI rahita, mahAmallamohanA nAzaka, sarvajJa-sarvadarzI, sura-asuranA indrothI pUjya, yathAvasthita arthaprakAzaka, saghaLAya karmano kSaya karIne paramapadanA prApaka, evA zrIjinezvara bhagavaMta jainamatamAM devatA che. 145-46aaaa. (1) mAdhukarI vRtti eTale bhamaro jema eka phulamAMthI rasa cUsato nathI paraMtu judA-judA phulomAMthI rasa cUse che tathA phulane kilAmaNA na thAya te rIte tRpta thAya che. tema nirgathasAdhubhagavaMto eka gharethI bhikSA letA nathI, paraMtu judAjudA ghare pharIne bhikSA meLave che tathA jyAMthI bhikSA meLave tene pAchaLathI aMtarAya na paDe te rIte grahaNa kare che. vaLI nigraMthagurubhagavaMto (1) svayaM haNavuM nahi, (2) bIjA pAse haNAvuM nahi, (3) haNatAM evA bIjAnI anumodanA karavI nahi, (4) svayaM pakAvavuM nahi, (5) bIjA pAse pakAvavuM nahi, (9) pakavatA bIjAnI anumodanA karavI nahi, (7) svayaM kharIdavuM nahi, (8) bIjA pAse kharIdavuM nahi, (9) kharIdatA bIjAnI anumodanA karavI nahi. A nava prakAre zuddha AhAra grahaNa kare che. Ane navakoTivizuddha AhAra kahevAya che. jainadarzananA zrIgurubhagavaMto Avo navakoTathI vizuddha AhAra mAdhukarIvRttithI grahaNa karI potAno nirvAha kare che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana vyAkhyA-tatra-jainamate jayanti rAgAdIniti jinAH-sAmAnyakevalinaH teSAmindrastAdRzAsadRzacatustriMzadatizayasanAthaparamaizvaryasamanvitaH svAmI jinendro devatA-devaH kRtsnakarmakSayaM kRtvA paramaM padaM saMprApta iti saMbandhaH / kIdRzaH sa ityAha'rAgadveSavivarjitaH' mAyAlobhau rAgaH, krodhamAnau - dveSaH-rAgadveSAbhyAM vizeSeNa punaH punarbhAvena varjito-rahito rAgadveSavivarjito vItarAga ityarthaH / rAgadveSau hi durjayo durantabhavasaMpAtahetutayA ca muktipratirodhako samaye prasiddhau / yadAha-"-ko duHkhaM pAvijjhA kassa ya sukkhehi vimhao hujjA / ko ya na labhijjA mukkhaM rAgaddosA jai na hujjA / / 1 / / " iti / / tatastayoviccheda uktaH / tathA 'hatamohamahAmallaH' / mohanIyakarmodayAddhiMsAdyAtmakazAstrebhyo'pi muktikAMkSaNAdivyAmoho mohaH, sa eva sakalajagadurjayatvena mahAmalla iva mahAmallaH, hato mohamahAmallo yena sa tathA / etena vizeSaNadvayena devasyApAyApagamAtizayo vyaJjito draSTavyaH, tathA rAgadveSamahAmoharahito'rhanneva deva iti jJApitaM ca / yaduktam-"rAgo'GganAsaGgamato'numeyo dveSo dviSaddAraNahetigamyaH / mohaH kuvRttAgamadoSasAdhyo no yasya devaH sa sa caivamarhan / / 1 / / " iti / / tathA kevaleanyajJAnAnapekSatvenAsahAye saMpUrNe vA jJAnadarzane yasya sa tathA, kevalajJAnakevaladarzanAtmako hi bhagavAn, karatalakalitAmalakaphalavadravyaparyAyAtmakaM nikhilamanavarataM jagatsvarUpaM jAnAti pazyati ceti / kevalajJAnadarzana iti padaM sAbhiprAyam, chadmasthasya hi prathamaM darzanamutpadyate tato jJAnaM, kevalinastvAdI jJAnaM tato darzanamiti / tatra sAmAnyavizeSAtmake sarvasminprameye vastuni sAmAnyaspopasarjanIbhAvena vizeSANAM ca pradhAnabhAvena yadgrAhakaM tajjJAnam, vizeSANAmupasarjanIbhAvena sAmAnyasya ca prAdhAnyena yadgrAhakaM tadarzanam, etena vizeSaNena jJAnAtizayaH sAkSAdukto'vagantavyaH / TIkAno bhAvAnuvAda: jainamatamAM jinendra arthAtujina eTale sAmAnya kevali, te sAmAnya kevalionA indra zrIjinendra bhagavAna devatA che. sAmAnya kevalimAM je jovA nathI maLatuM, tevA cotrIsa atizayothI sanAtha ane paramaaizvaryathI yukta zrIjinendra bhagavAna che. te deva saghaLAye karmono kSaya karIne paramapadane pAmyA che - A rIte chelle saMbaMdha karavo. te zrI jinezvara bhagavAna kevA prakAranA che ? A kaH duHkhaM prApnuyAt tasya ca sukhaiH vismayo bhavet / kazca na labhet mokSaM rAgadvaipau yadi na bhavetAm / /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 3 uttara : rAga-dveSathI rahita che. arthAt kaSAyathI rahita che. mAyA ane lobhakaSAyane rAga kahevAya che. krodha ane mAnakaSAyane dveSa kahevAya che. A rAga-dveSathI (punaHprApta na thAya te rIte) rahita che. arthAt rAga-dveSathI varjita vItarAga che. zAstramAM rAga-dveSane durjaya tathA duraMta saMsAraparibhramaNanA kAraNa hovAthI muktinA pratibaMdhaka kahyA che. jethI kahyuM che ke.. "jo (A saMsAramAM) rAga-dveSa na hota, to zuM koI du:kha pAmata? ane zuM koI sukhavaDe vismaya pAmata ? (ane AtmabhAna bhUlI jAta ?) tathA koNa mokSane prApta na karI le ? arthAt koI du:kha pAme che, koI sukhanA vibhramamAM paDI jAya che ane koI mokSarUpa kArya prApta karI zakato nathI, te rAga-dveSanuM ja phaLa che" (Ama rAga-dveSanA kAraNe saMsAramAM paribhramaNa cAlatuM hovAthI) te rAga-dveSano uccheda (bhagavAnamAM) kahevAyo. mohanIyakarmanA udayathI hiMsAtmakayajJAdinA pratipAdakazAstrodvArA paNa muktinI AkAMkSAdisvarUpa vyAmohane moha kahevAya che. te moha sakalajagatane durjaya hovAnA kAraNe mahAmalla jevo kahyo che. te mahAmallarUpI moha jenAvaDe haNAyo che, te mahAmohanA nAzaka zrIjinezvara bhagavAna che. " rAvarjitaH" ane "datamodamadAma: -A be vizeSaNothI devano apAyApagamAtizaya sUcita thAya che. tathA rAga-dveSa-mohathIrahita zrIarihaMta paramAtmA ja deva che te jANavuM. jethI kahyuM che ke.." strInA saMgamathI rAganuM tathA zatruone mAravAnA zastrothI dveSanuM anumAna thAya che. kucAritra ane kuzAstromAM prIti ke tenuM pratipAdana karavAthI mohanuM anumAna thAya che. paraMtu A traNacihnomAMthI ekapaNa cihna je devanuM dekhAtuM nathI, te zrI arihaMta paramAtmA che." kevala eTale anya koI jJAnanI apekSA na hovAnA kAraNe asahAya ke kevala eTale saMpUrNa te kevalajJAna ane kevaladarzana jene che te zrIjinezvara bhagavAna che. arthAt kevalajJAnakevaladarzanAtmaka bhagavAna che. arthAt te bhagavAna hAthamAMrahelA AmaLAnI jema dravyaparyAyAtmaka saghaLAye jagatanA svarUpane niraMtara jANe che ane jue che. ahIM 'vastrajJAnandarzana' pada sobhiprAya che. chaghamasthane pahelAM darzana utpanna thAya che, tyArabAda jJAna utpanna thAya che, paraMtu kevalajJAnine prathama jJAna ane pachI darzana utpanna thAya che. (tethI te padamAM prathama "jJAna" ane pachI "darzana' lakhyuM che.) temAM sAmAnya-vizeSAtmaka saghaLAye prameyo (vastuo)mAM (vastunA) sAmAnya aMzane gauNa karavAdvArA ane vizeSaaMzone pradhAna karavA dvArA je vastunuM grAhaka bane che, te jJAna kahevAya che tathA vizeSaaMzone gauNa karIne, sAmAnya aMzane
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana pradhAna banA2vastunuM yA jane cha, te 6zana upAya cha. ma 'kevalajJAnadarzana' vizeSaNathI bhagavAnano jJAnAtizaya sAkSAt kahevAyelo jANavo. ___tathA surAH sarve devAH, asurAzca daityAH, surazabdenAsurANAM saMgrahaNe'pi pRthagupAdAnaM lokarUDhyA jJAtavyam / loko hi devebhyo dAnavAMstadvipakSatvena pRthagnirdizatIti / teSAmindAH svAminasteSAM tairvA saMpUjyo'bhyarcanIyaH / tAdRzairapi pUjyasya mAnavatiryakhecarakinnarAdinikarasevyatvamAnuSaGgikamiti / anena pUjAtizaya uktAH / tathA sadbhUtAH-yathAvasthitA ye'rthAH-jIvAdayaH padArthAsteSAM prakAzakaH-upadezakaH / anena vacanAtizaya ucAnaH / tathA kRtsnAni-saMpUrNAni ghAtyaghAtIni karmANi-jJAnAvaraNAdIni, teSAM kSayaH-sarvathA pralayaH / taM kRtvA paramaM padaM-siddhiM saMprAptaH / etena kRtsnakarmakSayalakSaNA siddhAvasthAbhidadhe / apare sugatAdayo mokSamavApyApi tIrthanikArAdisaMbhave bhUyo bhavamavataranti / yadAhuranye-"jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH / / 1 / / " iti / na te paramArthato mokSagatibhAjaH karmakSayAbhAvAt / na hi tattvataH karmakSaye punarbhavAvatAraH / yaduktam-"dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH / / 1 / / " [tatvArtha dhi0 bhA0 - 10/7] uktaM ca zrIsiddhasenadivAkarapAdairapi bhavAbhigAmukAnAM prabalamohavijRmbhitam / "dagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya nirvANamapyanavadhAritabhIraniSTam / muktaH svayaM kRtatanuzca parArthazUrastvacchAsanapratihateSviha moharAjyam / / 1 / / " [siddha0 dvA0] ityalaM vistareNa / tadevamebhizcaturbhiratizayaiH sanAtho muktazca yo devo bhavati, sa eva devatvenAzrayaNIyaH, sa eva ca parAn siddhi prApayati, na punaritaraH sarAgo bhave'vatAravAMzca deva ityAveditaM mantavyam / TIkAno bhAvAnuvAda: sura eTale sarva devo. ane asura eTale daityo. surazabdathI asurono saMgraha thavA chatAM paNa asuranuM pRthaka grahaNa lokarUDhIthI kareluM jANavuM. (kAraNake) loko devendrothI dAnavono pRthapha nirdeza kare che. kemake dAnavone devendrothI vipakSabhUta mAne che. te sura ane asuronA indrothI bhagavAna pUjanIya che. tevA prakAranA indrothI pUjya bhagavAna mAnavo, tiryaMco, khecaro, kinnaro AdinA samuhathI sevya ja hoya, tevuM AnuSaMgika rIte samajAI ya che. sAma 'surAsurendrasaMpUjyaH' vizeSAthI bhagavAnanI pUtizaya vAyo.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga-2, zloka - 45-46, jainadarzana 383 tathA bhagavAna jIvAdipadArthonA yathAvasthita upadezaka che. Ama "mRtArthaprAza?" vizeSaNa dvArA bhagavAnano vacanAtizaya kahevAyo. vaLI te bhagavAne ghAti-aghAti saghaLAye jJAnAvaraNAdikarmono sarvathAlaya karIne parama padane prApta karyuM che. Ama A vizeSaNathI saghaLAye karmanA layasvarUpa siddhAvasthA bhagavAnamAM kahevAI. bIjAdarzananA sugAdi devo mokSa prApta karIne paNa tIrthaupara ApattinA saMbhavamAM puna: saMsAramAM avatAra letA hoya che. bIjAoe kahyuM che ke... "jJAni evA dharmatIrthanA kartAo paramapada (mokSane) pAmIne, pharIthI paNa tIrthanI durdazA joIne (tIrthanA uddhAra mATe) saMsAramAM jAya che." (AvI rIte saMsAramAM punaH AvatA) te devo paramArthathI mokSagatine pAmyA ja nathI. kAraNake sarvakarmanA kSayano abhAva che. jo paramArthathI saMpUrNa karmakSaya thayo hoya to saMsAramAM puna: avataravAnuM rahetuM ja nathI. jethI kahyuM che ke "jema bIja atyaMta baLI jatAM (te bIjamAMthI) aMkurAno prAdurbhAva thato nathI, tema (saMsAranA kAraNarUpa) karmabIja (atyaMta) baLI jatAM bhavarUpI aMkuro-Arohita thato nathI." pU.A. siddhasena divAkarasUrijIe saMsAramAM punaH avatAra lenArA anyatIrthakaronI prabaLa mohavRttine pragaTa karatAM kahyuM che ke..." he bhagavan!tArA zAsanane nahi samajelA prabaLamohanA sAmrAjyamAM evuM kahe che ke... je AtmAoe karmarUpI indhanane bALI nAkhI saMsArano nAza karyo che, teo paNa mokSane choDIne pharIthI avatAra le che tathA mukta thaIne paNa puna: zarIra dhAraNa kare che. kharekhara teo potAnA AtmAnuM to kalyANa karI zakyA nathI ane bIjAnA kalyANa mATe zUratA batAve che. te mAtra mohanuM sAmrAjya ja che." vizeSavistArathI saryuM. tethI A pramANe cAraatizayothI sanAtha ane mukta je deva che, te ja devapaNe Azraya karavA yogya che tathA te ja bIjAone siddhi prApta karAve che. paraMtu itarasarAgi ane bhavamAM avatAra lenAra deva nahIM. te ahiM sUcita thAya che. nanu mA bhUtsugatAdiko devaH, jagatsraSTA tvIdharaH kimiti nAGgIkriyate ? tatsAdhakapramANAbhAvAditi brUmaH / athAstyeva tatsAdhakaM pramANam-kSityAdikaM buddhimatkartRka , kAryatvAt, ghaTAdivat / na cAyamasiddho hetuH, kSityAdeH sAvayavatvena A. IzvaranI jagatkartRtvanI carcA bhinna-bhinna graMthomAM nIce pramANe jovA maLe che. "gahAbhUtacatuSTayagupalabdhimatpUrvakaM kAryatvAt... sAvayavatvAt" - prazasta0 kanda0 pR0 54 / praza0 vyo0 pR0 301 / vaize0
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana kAryatvaprasiddheH / tathAhi urvIparvatatarvAdikaM sarvaM kAryaM, sAvayavatvAt, ghaTavat / nApi viruddhaH, nizcitakartRke ghaTAdI kAryatvadarzanAt / nApyanaikAntikaH, nizcitAkartRkebhyo vyomAdibhyo vyAvartamAnatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH, pratyakSAgamAbAdhitaviSayatvAt / na vAcyaM ghaTakartrAdidRSTAntadRSTAsarvajJatvAsarvagatatvakartRtvAdidharmAnurodhena sarvajJAdivizeSaNaviziSTasAdhyaviparyayasAdhanAdviruddho heturdaSTAntazca sAdhyavikalo ghaTAdau tathAbhUtabuddhimato'bhAvAt iti / yataH sAdhyasAdhanayorvizeSeNa vyAptau gRhyamANAyAM sakalAnumAnocchedaprasaktiH, kiM tu sAmAnyenAnvayavyatirekAbhyAM hi vyAptiravadhAryate / tau cAnantyAdvyabhicArAcca vizeSeSu gRhItuM na zakyau / tena buddhimatpUrvakatvamAtreNa kAryatvasya vyAptiH pratyetavyA na zarIritvAdinA / na khalu kartRtvasAmagryAM zarIramupayujyate, tadavyatirekeNApi jJAnecchAprayatnAzrayatvena svazarIrakaraNe kartRtvopalambhAt / akiMcitkarasyApi sahacaratvamAtreNa kAraNatve vahnipaiGgalyasyApi dhUmaM prati kAraNatvaprasaGgaH syAt / vidyamAne'pi hi zarIre jJAnAdInAM samastAnAM vyastAnAM vA'bhAve kulAlAdAvapi kartRtvaM nopalabhyate / prathamaM hi kAryotpAdakakAraNakalApajJAnaM, tataH karaNecchA, tataH prayatnaH, tataH phalaniSpattirityamISAM trayANAM samuditAnAmeva kAryakartRtve sarvatrAvyabhicAraH / 384 IzvaravAdi (pUrvapakSa) : tamArI te vAta yogya che ke je mokSamAM jaIne pAchA saMsAramAM Ave che te sugatAdi deva nathI. te amane paNa mAnya che. paraMtu tame A carAcaravizvanA sarjanahAra Izvarane deva tarIke kema mAnatA nathI ? (arthAt Izva2mAM samastajagatanA sarjananI zakti mAnavI joIe. tamArI te vAta yogya che ke je ekavAra mokSamAM jAya che, te punaH saMsAramAM na AvI zake. paraMtu Izvara sAdimukta jIvothI vilakSaNa che. Izvara anAdimukta che. ziSyAnugraha ane duSTanA nigrahamATe avatAra levo te IzvaranI lIlA che. mAtra avatAra levArUpa lIlA dekhavA mAtrathI Izvarane sakarmA na manAya. AthI sRSTikartA Izvara mAnavA joIe.) upa0 pR0 62 / "zarIrAnapekSotpattikaM buddhigatpUrvakam kAraNatvAt... dravyeSu sAvayavatvena tadguNepu kAryaguNatvena karmasu karmatvenaiva tadanumAnAt / / " prazasta0 kirANA0 pR0 97 / nyAyalI0 pR0 20 / nyAyamuktA0 dina0 pR023 / vivAdAdhyAsitA tanu-ruhamahIdharAdayaH upAdAnAbhijJakartukA utpattimattvAt acetanopAdAnatvAdvA ... yathA prAsAdAdi / na caiSAmutpattimattvamasiddhag; sAvayavatvena vA mahattve sati kriyAvatvena vA vastrAdivattatsiGgeH / / " nyAyavA0 tA . TI. pR. 598 / nyAyamaM0 / / "kAryAprayojanadhRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH / vAkyAtsaMkhyAvizeSAJca sAdhya vizvavidavyayaH / / 1 / / " - nyAyakusu0 paJcamasta0 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 385 jene Izvarane sRSTikartA mAnavAmAM koI sAdhakapramANa nathI. tethI Izvarane deva kevI rIte manAya ? IzvaravAda : izvarane sRSTikartA mAnavAmAM sAdhakapramANa che. te anumAna pramANa A che. fkSatyAdiM vRddhi arju, vArthatyAta, pavit | arthAt pRthvI, parvata vagere sarvavastuo buddhimAna kartAdvArA banela che, kAraNake te sarve kArya che. jema ghaTa kArya che, to buddhimAna kuMbhAradvArA banela che. tema saMsAranA samastakArya koIne koI buddhimAnadvArA ja banelA che. tathA kAryatva hetu asiddha paNa nathI. (je hetu pakSamAM na raheto hoya te asiddha kahevAya che. ahIM evuM nathI.) kAraNa ke pRthvI vagere avayavavALA hovAnA kAraNe kArya tarIke prasiddha che. (niyama che ke jene avayava hoya te kArya kahevAya che. A niyamathI pRthvI vageremAM avayavo che. tethI pRthvI Adi kArya ja che. jema ghaDo sAvayava che tethI kArya che, tema pRthvIvagere paNa sAvayava hovAthI kArya che). anumAnaprayoga A pramANe che- sarvoparvata sarva vArtha, sAvavattAta, ghaTavan ! Ama 'Aryatva' hetu "phityAvi pakSamAM raheto hovAthI asiddha nathI. je padArthono kartA nizcita che, tevA ghaTAdi sapakSamAM kAryatva hetunI vRtti hovAthI kAryatva hetu viruddha paNa nathI. jene utpannakaranAra koI nizcitakartA nathI, tevA AkAzAdi vipakSamAM kAryatva hetunI vRtti na hovAthI (arthAt sAdhyAbhAvavAnamAM hetunI vRtti na hovAthI) hetu anekAntika paNa nathI. pratyakSa ane AgamathI pakSamAM bAdha na hovAthI (arthAtu kAryatva hetanA sAdhyarUpa viSaya (buddhimatkartutvarUpa viSayano) pakSamAM pratyakSathI ke AgamathI bAdha na hovAthI) kAryatva hetu kAlAtyayApadiSTa (bAdhita) paNa nathI. zaMkA ghaTanA kartA buddhimAna kuMbhAramAM to asarvajJatva, zarIratva, asarvagata-Adi dharmonI sAthe saMbaMdha rAkhavAvALuM kartutva che. AthI sityAdinA kartA paNa asarvajJa, asavaMgata banI jaze. A pramANe sarvajJa, azarIri, ane sarvagata IzvarathI viparIta dharmavALA kartA siddha thavAnA kAraNe sarvagata kartAne ja sAdhya rAkhazo to daSTAMtabhUta kuMbhAramAM azarIratva, sarvagatatva ane sarvajJatvadharma nahi hovAnA kAraNe daSTAMta sAdhyavikala banI jaze. samAdhAnaH tamArI vAta ucita nathI, kAraNake sAdhya ane hetunI vyApti sAmAnyadharmathI ja grahaNa karAtI hoya che. jo vizeSadharmathI vyAptinuM grahaNa thAya che, ema kahezo to saghaLAye anumAnanA ucchedanI Apatti Avaze. jema ke mahAnasIyavaninA dharmo parvatamAM siddha thavAthI aniSTaprasaMga Avaze ane parvatIyaagninA dharmonI mAnasIyaagnimAM vidyamAnatA na
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana hovAnA kAraNe dRSTAMtamAM sAdhyavikalatA Avaze. A rIte samasta anumAnonA ucchedanI Apatti Avaze. vaLI anvaya ane vyatirekathI grahaNa thatI vyApti sAmAnyarUpathI ja thAya che. kAraNake vizeSo to anaMta che tathA ekavizeSano dharma bIjAvizeSamAM prApta thato na hovAnA kAraNe vyabhicArI paNa che. AthI vizeSadharmanI apekSAthI anvaya-vyatireka grahaNa karavA zakya nathI. AthI prastuta anumAnamAM paNa sAmAnya buddhimAnarUpa kartAnI sAthe ja kAryatvahetunI vyApti vivakSita che. paraMtu asarvajJa ke zarIri kartAvizeSanI sAthe vyApti grahaNa karavI iSTa nathI. vaLI kArya karavAnI sAmagrImAM zarIrano upayoga paNa nathI. arthAt kArya karavAnI sAmagrImAM zarIrano samAveza nathI, kAraNake zarIra na paNa hoya, paraMtu kAraNasAmagrInuM jJAna, kArya karavAnI icchA ane tene anukUlaprayatna hovA thakI kAryotpatti thaI ja jAya che. (jemake prANI jyAre mare che ane navA zarIrane dhAraNa karavA taiyAra thAya che, te samaye skUlazarIra hotuM nathI. chatAMpaNa potAnA navAzarIrano kartA thaI jAya che. AthI zarIra akiMcitkara che.) Ama akiMcitkarazarIra sahacArI banavA mAtrathI kAraNa banI jatuM nathI. kAraNa banavA mATe to koI kArya karatuM hovuM joIe ane jo sahacArI hovAmAtrathI ja padArthone kAraNa mAnavAno prAraMbha karazo to dhUmaprati agninI pILAza ke bhUrApaNAne paNa kAraNa mAnavuM paDaze. vaLI jyAre kuMbhAra suto hoya athavA bIjA kAryamAM vyasta hoya, te samaye zarIra vidyamAna hovA chatAM paNa ghaDAnI utpatti thatI nathI. AthI mAnavuM ja paDaze ke te samaye kulAla hovA chatAM jJAna, icchA ane kRti A traNamAMthI koI ekano ke traNeno abhAva hovAthI ghaTotpatti thaI nathI. AthI jJAna, icchA, kRti A traNathI ja kuMbhAra ke buddhimAnakartAmAM kartutva Ave che. mAtra zarIra hovAthI nahi. Ama sarvaprathama kAryotpattimAM kAryanI kAraNasAmagrInuM jJAna karavuM paDe, te pachI kArya karavAnI icchA thavI joIe ane kArya karavA mATe prayatna thAya, tyAre kAryanI utpatti thAya che. tethI jJAna, icchA ane kRti traNe samudita eka sAthe maLI (kAryanA) kAraNa bane che ane A rIte traNenI vidyamAnatAmAM kyAre paNa kAryotpattimAM vyabhicAra Avato nathI. ___ sarvajJatA cAsyAkhilakAryakartRtvAtsiddhA / prayogo'tra-IzvaraH sarvajJo'khilakSityAdikAryakartRtvAt / yo hi yasya kartA sa tadupAdAnAdyabhijJaH, yathA ghaTotpAdakaH kulAlo mRtpiNDAdyabhijJaH, jagataH kartA cAyam, tasmAtsarvajJa iti / upAdAnaM hi jagataH pArthivApyataijasavAyavIyalakSaNAzcaturvidhAH paramANavaH, nimittakAraNamadRSTAdi, bhoktAtmA,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 387 bhogyaM tanvAdi / na caitadanabhijJasya kSityAdau kartRtvaM saMbhavatyasmadAdivat / te ca tadIyajJAnAdayo nityAH kulAlAdijJAnAdibhyo vilakSaNatvAt / ekatvaM ca kSityAdikarturanekakartRNAmekAdhiSThAtRniyamitAnAM pravRttyupapatteH siddham / prasiddhA hi sthapatyAdInAmekasUtradhAraparatantrANAM mahAprasAdAdikAryakaraNe pravRttiH / na ca IzvarasyaikarUpatve nityatve ca kAryANAM kAdAcitkatvaM vaicitryaM ca virudhyate iti vAcyaM / kAdAcitkavicitrasahakArilAbhena kAryANAM kAdAcitkatvavaicitryasiddhau virodhAsaMbhavAt / nanu kSityAdebuddhimaddhetukatve'kriyAdarzino'pi jIrNakUpAdiSviva kRtabuddhirutpadyate, na cAtra sA utpadyamAnA dRSTA, ato dRSTAntadRSTasya hetordharmiNyabhAvAdasiddhatvam, tadapyayuktaM, yataH prAmANikamitaraM vApekSyedamucyeta / yadItaraM tarhi dhUmAdAvapyasiddhatvAnuSaGgaH / prAmANikasya tu nAsiddhatvaM, kAryatvasya buddhimatkartRpUrvakatvena pratipannAvinAbhAvasya kSityAdau prasiddhaH, parvatAdau dhUmAdivat / na ca yAvantaH padArthAH kRtakAH tAvantaH 'kRtabuddhimAtmanyAvirbhAvayantIti niyamo'sti, khAtapratipUritAyAM bhuvyakriyAdarzinaH kRtabuddhyutpAdAbhAvAt / kiM ca, buddhimatkAraNAbhAvo'trAnupalabdhito bhavatA prasAdhyate etacAyuktaM, dRzyAnupalabdherevAbhAvasAdhakatvopapatteH, na ceyamatra saMbhavati jagatkarturadRzyatvAt, anupalabdhasya cAbhAvasAdhyatve pizAcAderapi tatprasaktiH syAditi / TIkAno bhAvAnuvAda: Ama A rIte sAmAnyarUpathI buddhimAnakartAnI siddhi thatAM, A vicitramaya jagatanI utpattinA kartA tarIke sarvajJanI siddhi thAya che. IzvaranI sarvajJatA samasta jagatanI utpattithI siddha thAya che. anumAnaprayoga A pramANe che - Izvara sarvajJa che. kAraNa ke jagatanA samasta sityAdi kAryonA kartA che. je jeno kartA hoya che, te tenA upAdAna tathA sahakArikaraNono jANakAra hoya che. jemake ghaTano kartA ghaTanA upAdAna mRrliMDa tathA daMDAdi sahakArikaraNano jANakAra che." A rIte jagatakartA Izvara jagatanA samastakAryonA upAdAnakAraNabhUta paramANuo ane sahakAritAraNarUpa adaSTa, kAlaAdine jANe che. tethI Izvara sarvajJa che. A jagatanA samasta kAryonA upAdAnakAraNo pArthiva, jalIya, taijasa, vAyavIya svarUpa cAra prakAranA paramANuo che. te kAryonA nimittakAraNo adRSTa, kAla vagere che. jagatanA prANIo bhoktA che ane zarIra vagere bhogya che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana A upAdAnakAraNo ane sahakAri kAraNono anabhijJa AtmA sityAdikAryono kartA saMbhavato nathI. tethI sityAdikAryonuM kartutva ApaNA jevAomAM saMbhavatuM nathI. ane te IzvaranA jJAnAdi nitya che ane kuMbhArAdinA jJAnAdi anitya che. AthI IzvaranA jJAnAdi kuMbhArAdinA jJAnAdithI vilakSaNa che. jema eka kArya karavAmAM aneka karmacArIo kAma karatA hoya, chatAM te sarve pradhAna karmacArInA niyaMtraNa heThaLa hoya to ja kArya suMdara thAya che. tema jagatanA samastaphityAdi kAryonA kartAo ekavyaktinA niyaMtraNa heThaLa che. te sarvajJa Izvara che. A rIte IzvaramAM ekatva siddha thayuM. bIjI rIte nAnA(aneka) kAryakartAo pradhAna sacivone AdhIna hoya che. pradhAna saciva rAjAne AdhIna hoya che. rAjAo cakravartine AdhIna che. te cakravarti Izvarane AdhIna che. Ama samagrajagatanA kAryono adhiSThAtA sarvazaktizALI Izvara eka ja che. A rIte IzvaramAM ekatva siddha thayuM. (praznaH sarva kAryono adhiSThAtA eka ja hoya, tevuM tame kevI rIte kaho cho ?) uttara : jema mahAprAsAdAdi kAryakaravAmAM eka sUtradhArane parataMtra sthApatyonI pravRtti (jagatamAM) prasiddha che. tema jagatanA saghaLAye kAryonA adhiSThAtA tarIke eka IzvaranI siddhi thAya che. zaMkA : jo Izvarane eka tathA nitya mAnazo to kAryomAM je kadAcitkatva ane vicitratA dekhAya che, teno virodha Avaze. arthAt Izvarane ekasvabhAvavALA tathA nitya mAnazo to "amukakAryo grISma RtumAM ja thAya che, amukakAryo zItaRtumAM ja thAya che, amukakAryo varSARtumAM ja thAya che - AvuM je kAryomAM kadAcitkatva dekhAya che, te saMbhavita banI zakaze nahi ane jagatamAM je bIjI vicitratAo dekhAya che, te paNa saMbhavita banI zakaze nahi. samAdhAnaH jagatanA kAryonI je vicitratA ane kAryomAM kadAcitkatva dekhAya che, te sahakAri kAraNonI prAptinA kadAcitkatva ane vicitratAnA kAraNe che. kahevAno Azaya e che ke ekalA IzvarathI ja kArya utpanna thatuM nathI, paraMtu IzvarasivAya anya paNa sahakAritAraNonI apekSA hoya che. te badhA maLIne kArya utpanna kare che. AthI Izvara ekarUpa hovA chatAM Izvarane sahakAri kAraNono jyAre samAgama thAya, tyAre kArya utpanna kare che. tenA kAraNe kAryomAM kadAcitkRtva Ave che. tathA sahakArikaraNomAM vicitratA hovAthI kAryomAM paNa vicitratA Ave che. zaMkA jagatamAM dekhAtA kAryomAM, te kAryone thatA jovAyA na hovA chatAM, te kAryo thaI gayA bAda "A kArya thaI gayuM ane khUba suMdara che." tathA "A kArya thayuM, paraMtu suMdara nathI."--AvI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 389 buddhi thAya che. jema jUnI vAvaDIo tathA rAjamahelo vagerene joIne "A suMdara che'--AvI buddhi thAya che. paraMtu pRthvI Adi kAryomAM AvI buddhi thatI nathI. AthI jUnI vAvaDIovagere dRSTAMtamAM joyelI kutabuddhine utpanna karanAra kAryavahetu pRthvI vagere dharmImAM jovA maLato nathI. AthI kAryavahetu asiddha che. vaLI pRthvI Adi prAkRtika vastuone joIne, ema paNa lAgatuM nathI ke A koIe banAvela che. samAdhAna : tamArI A vAta yukta nathI, kAraNake tame je kahyuM ke pRthvIvageremAM kutabuddhi thatI nathI, te akRtabuddhi prAmANikapuruSone thAya che ke sAmAnyapuruSone thAya che. ? te javAba tamAre Apavo joIe. jo tame ema kahezo ke, "aprAmANika sAmAnyapuruSo dvArA pRthvI AdimAM kutabuddhi thatI nathI, tethI kAryavahetu asiddha che," to to sAmAnya vyaktine dhUma ane varALamAM paNa nizcita viveka thato nathI. AthI tenI dRSTithI to dhUmAdi tamAmahetuo siddha banI jaze. vaLI prAmANikapuruSone kAryatva hetu asiddha nathI. kAraNake kAryatva hetuno buddhimatkartutva sAthe avinAbhAva teoe joyelo che - svIkArelo che. tethI jema parvatAdimAM dhUmAdine joIne, tenI sAthe avinAbhAvathI joDAyelA vanyAdino nizcaya thAya che. tema pRthvI AdimAM kAryatva hetune jotAM, tenI sAthe avinAbhAvathI joDAyelA buddhimatkartutvano paNa nizcaya thaI jAya che. AthI kAryatva hetu asiddha nathI. vaLI jeTalA padArtho utpanna thAya che, te badhA ja padArtho kRtabuddhino AtmAmAM AvirbhAva kare ja, tevo niyama nathI. jemake ekacorasa khADo khodyA bAda tene punaH pUrI devAmAM Ave che te sapATa jamInamAM, jeNe te khADo bharatAM joyo nathI tene kRtabuddhi thaze nahi. vaLI tame pRthvI Adi kAryomAM buddhimatkartAno abhAva anupalabdhithI sAdho cho te yogya nathI, kAraNake je vastu pahelA joI hoya, tenI upalabdhi na thatI hoya to 'vastuno abhAva che' Avo vyapadeza karAya che. paraMtu na joyelI vastunI anupalabdhine AgaLa karIne vastunA abhAvano vyapadeza karI zakAto nathI. Ama jagatkartA Izvara adazya hovAthI temano anupalabdhithI abhAva siddha karI zakAya nahi. anyathA pizAcAdinI paNa anupalabdhi thatI nathI, tethI pizAcAdino paNa abhAva siddha thaI jaze. AthI pizAcAdi dekhAtA nathI, eTalAmAtrathI teno abhAva siddha thato nathI, tema Izvara dazya na hovA mAtrathI temano abhAva siddha thato nathI. jo Izvara dazya hoya ane pRthvI AdimAM kartutvarUpe dekhAtA na hoya to ja pRthvI AdinA kartA Izvara nathI ema kahevAya. paraMtu Izvara dazya ja nathI. AthI adazyanI anupalabdhine AgaLa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana karIne IzvaranA abhAvano ullekha karI zakAya nahi. nahitara pizAcaAdi atIndriya padArthono paNa abhAva mAnavo paDaze, kAraNa ke te paNa dazya nathI. atra pratividhIyate / tatra yattAvat kSityAderbuddhimaddhetukatvasiddhaye kAryatvasAdhanamuktaM, tat kiM sAvayavatvaM 1, prAgasataH svakAraNasattAsamavAyaH 2, kRtamitipratyayaviSayatvaM 3, vikAritvaM 4 vA syAt / yadi sAvayavatvaM, tadedamapi kimavayaveSu vartamAnatvaM 1, avayavairArabhyamANatvaM 2, pradezavattvaM 3, vikAritvaM 4 vA syAt / tatrAdyapakSe'vayavasAmAnyenAnaikAntiko'yaM hetuH, taddhyavayaveSu vartamAnamapi niravayavamakArya ca procyate / dvitIyapakSe tu sAdhyasamo hetuH, yathaiva hi kSityAdeH kAryatvaM sAdhyaM, evaM paramANvAdyavayavArabhyatvamapi / tRtIyo'pyAkAzenAnaikAntikaH, tasya pradezavattve'pyakAryatvAt / prasAdhayiSyate cAgrato'sya pradezavattvam / caturthakakSAyAmapi tenaivAnekAnto na cAsya niravayavatvaM, vyApitvavirodhAtparamANuvat 1 / nApi prAgasataH svakAraNasattAsamavAyaH kAryatvaM, tasya nityatvena tallakSaNAyogAt / tallakSaNattve vA kAryasyApi kSityAdestadvannityatvAnuSaGgAt, kasya buddhimaddhetukatvaM sAdhyate / kiM ca, yoginAmazeSakarmakSaye pakSAntaHpAtinyapravRttatvena bhAgAsiddho'yaM hetuH, tatprakSayasya pradhvaMsAbhAvarUpatvena sattAsvakAraNasamavAyayorabhAvAt 2 / kRtamitipratyayaviSayatvamapi na kAryatvaM, khananotsecanAdinA kRtamAkAzamityakArye'pyAkAze vartamAnatvenAnaikAntikatvAt 3 / vikAritvasyApi kAryatve mahezvarasyApi kAryatvAnuSaGgaH, sato vastuno'nyathAbhAvo hi vikAritvam / tacevarasyApyastItyasyAparabuddhimaddhetukatvaprasaGgAdanavasthA syAt, avikAritve cAsya kAryakAritvamatidurghaTamiti 4 / / haina (Gtta25kSa) : zva2-rtRtva sA5 yutimAna una mA 11re cha. tame pRthvI AdinA buddhimAnakartA tarIke IzvaranI siddhi karavA mATe je kAryavahetune kahyo che. temAM tamAre nizcita karavuM joIe ke kArya kAne kahevAya ? tenA cAravikalpo thaze. (1) zuM je avayavavAnuM hoya tene kArya kahevAya ? (2) pahelA jeno abhAva hato, paraMtu sattAno saMbaMdha thatAM tathA potAnA kAraNonI sAthe samavAyaviziSTasaMbaMdha rAkhavAnI kAraNe "sat' kahevAya, te Arya cha ? (3) zuMThene pavAthI 4 'itam' = rAyej cha. mAvI buddhi thAya te Arya upAya cha ? (4) zuMbha vi2 choya te viripartha Arya avAya cha ? jo tame ema kahezo ke "avayavavALA padArthane kArya kahevAya che to amAro prazna che ke.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka - 45-46, jainadarzana 391 sAvayava kone kahevAya ? (1) zuM je padArtha avayavomAM rahe tene sAvayava kahevAya che ? athavA (2) zuM je padArtha avayavonA saMyogathI utpanna thayo hoya, tene sAvayava kahevAya che. athavA (3) zuM je padArthanA avayava - pradezo vidyamAna hoya tene sAvayava kahevAya che ? athavA (4) zuM A avayavavALo che" AvI buddhi utpanna thAya te sAvayava kahevAya che. ? temAM prathamapakSa kahezo to arthAt avayavomAM rahe te sAvayava hovAthI kArya kahevAya che, tema kahezo to avayavomAM rahenArA avayavatvasAmAnyathI A lakSaNa vyabhicArI (anaikAntika) banI jaze. kAraNa ke "A avayava che', "A avayava che' AvI anugatabuddhi dvArA jenuM jJAna thAya che te avayavatva nAmanI jAti tamArA (naiyAyikonA) mate nitya che. AthI te kArya to banI zakaze ja nahi. te avayavatvajAti avayavomAM rahevAnI sAthe sAthe vipakSabhUta nityaakAryamAM paNa lakSaNa javAthI te vyabhicArI che. vaLI avayavatva avayavomAM rahevA chatAM paNa tamArA mate te niravayava = niraMza che. tenA avayava nathI. bIjo pakSa svIkArazo to hetu sAdhyama banaze. arthAt "je avayavothI utpanna thAya te sAvayava kahevAya.'-AvA bIjA pakSamAM hetu sAdhyanI samAna asiddha ja che. jema hajuM pRthvI Adine kArya tarIke siddha karavAnA che, tema te pRthvI AdinA paramANu vagere avayavomAM utpanna thAya che te paNa siddha karavAnuM bAkI ja che. tenI siddhi hajuM thaI nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke - je prakAre pRthvI AdimAM) kAryatva vivAdamAM che, asiddha che, te ja rIte te avayavothI utpanna thayela che te vAta paNa vivAda ja che. kAraNake kArya kaho ke avayavothI utpanna thavAvALA kaho, baMne eka ja vAta che. eTale kAryatarIke siddha thAya to ApoApa avayavothI utpanna thavAvALuM che." A vAta siddha thAya che. paraMtu kAryatvamAM ja vivAda hovAthI, "avayavothI utpanna" A vAtamAM paNa vivAda ubho ja che. tethI dvitIyapakSamAM sAdhyasama arthAt sAdhyanI samAna asiddha che. tRtIyapakSamAM AkAzanelaIne lakSaNa anaikAntika (vyabhicArI) bane che. arthAt pradezavALuM hovAthI te kArya sAvayava che." A pakSamAM lakSaNa vyabhicArI che. kAraNa ke AkAza sapradezI hovA chatAM paNa akArya che. arthAtuM AkAza nitya hovAchatAM paNa "A ghaTAkAza", "A maThAkAza" ane "A paTAkAza' che-AvA pradezo paDe che. AthI taiyAyikoe AkAza nitya hovA chatAM sapradezI mAnyuM che ane nitya hoya te akArya hoya che. AthI lakSaNa ativyApta thaI jAya che. AkAzanuM sapradezIpaNuM AgaLaupara siddha karavAmAM Avaze. cothA pakSamAM paNa AkAzane laIne lakSaNa anekAntika (vyabhicArI) bane che. arthAt 'A
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana avayavavALuM che' AvI buddhi jemAM thAya te sAvayava kahevAya che - A pakSamAM AkAzane laIne vyabhicAra Ave che. te - A rIte "A paTAkAza che', "A ghaTAkAza che', "A maThAkAza che" ityAdi avayavovALuM AkAza paNa dekhAya che. chatAM AkAza akAya ja che. vaLI jo AkAzane niravayavI mAnazo to paramANunI jema sarvavyApitva temAM AvI zakaze nahi. kAraNake jema paramANu niravayava hovAthI jagatanA eka nAnakaDA bhAgamAM rahe che. tema AkAzane niravayava mAnazo to te paNa sarvajagatamAM vyApta thaI zakaze nahi. tethI AkAza saMpradezI hovA chatAM nitya hovAnA kAraNe akArya che. Ama AkAzane laIne lakSaNa vyabhicAri banI jAya che. 'asatuvastumAM sattAno saMbaMdha thavo tathA potAnA kAraNomAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM te kArya -AvuM lakSaNa paNa yuktisaMgata nathI. kAraNa ke lakSaNamAM je samavAyasaMbaMdha grahaNa karelo che te nitya che ane nitya hovAthI te jyAM rahe, tyAM haMmezAM rahe che ane te ja rIte temAM je sattAnA saMbaMdhano niveza karyo che te sattA paNa nitya che. AthI nityasamavAya anityakAryanuM lakSaNa thaI zakatuM nathI. chatAM paNa tene anityakAryanuM lakSaNa mAnazo to pRthvI Adi kArya paNa nitya banI jaze ane je nitya hoya te utpanna thatuM na hovAthI, jagatamAM koI kArya bAkI raheze nahi ke jenA kartA tarIke izvaranI siddhi thAya ! vaLI yogIo potAnA dhyAnanA baLathI karmono kSaya kare che. AthI karmono nAza yogIonA dhyAnanuM phaLa hovAnA kAraNe avazya kArya che. paraMtu te kAryamAM sattA ke samavAya rahetA nathI. tethI kAryanuM A lakSaNa pakSanA ekabhAgamAM rahetuM na hovAthI bhAgAsiddhadoSa lAge che. karmono nAza pradhvasAbhAvasvarUpa hovAthI abhAva nAmano padArtha che. sattA dravya, guNa, karma A traNa padArthomAM ja rahe che tathA samavAya dravya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa A pAMcapadArthomAM ja (tamArA mate) rahe che. AthI abhAvamAM sattA ke samavAyano abhAva hovAthI AvuM adhUruM lakSaNa ke je pUrApakSamAM rahetuM nathI. tenAthI te kAryasAdhaka thaI zakatuM nathI. (2). jemAM "kRtamu-kareluM" AvI buddhi utpanna thAya te kArya. AvuM kAryanuM lakSaNa paNa nitya AkAzamAM rahevAnA kAraNe anekAntika che. kAraNa ke jamIna khodIne kuvo banAvavAmAM Ave che, tyAre mATI ane kIcaDa bahAra nIkaLe che ane AkAza thAya che. tyAM AkAzamAM 'kRtam" A pramANenI buddhi thAya che. chatAM AkAza kArya nathI. (kAraNake tamArA siddhAMtAnusAra te nitya che.) AthI akArya AkAzamAM lakSaNa jatAM anekantikadoSa lAge che. (3) je vikAri hoya - jemAM parivartana thAya te kArya." kAryanuM A lakSaNa paNa ucita nathI. kAraNake tema mAnavAthI IzvaramAM paNa kAryatva mAnavuM paDaze. vartamAnakALe rahelI avasthAmAM anyathAbhAva (pheraphAra) thavo te vikArIpaNuM kahevAya che. tevuM vikArIpaNuM IzvaramAM paNa che. AthI IzvararUpa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga- 2, zloka - 45-46, jainadarzana 393 jAya. kAryanA buddhimatkartA tarIke bIjAne mAnavA paDaze. te aparanAkartA tarIke trIjAvyaktine mAnavA paDaze. te trIjAvyaktinA kartA tarIke cothAvyaktino svIkAra karavo paDaze. A rIte anavasthA (apramANika anaMtavyaktionI kalpanArUpa)doSa AvI paDaze ane Izvarane avikArI mAnazo to jagatanA saghaLAye vicitrakAryo atidurghaTa banI jaze. arthAt Izvarane avikArI mAnavAmAM kAryakAritva ativiSama banI jaze. kahevAno Azaya e che ke -- "je vikAra hoya te kArya kahevAya" AvuM tame kahezo to jagatanuM sarjana, rakSaNa ane vilaya karatA Izvara paNa kArya banI jaze. arthAt je vakhate Izvara jagatanuM sarjana karatA haze, tyAre temAM sarjakasvabhAva haze. paraMtu jagatanuM rakSaNa karatI vakhate temano sarjanahAra tarIkeno svabhAva nahi hoya. paraMtu rakSaka tarIkeno svabhAva haze. vaLI jyAre sRSTino vinAza karatA haze, tyAre sRSTinAzakano svabhAva haze. tethI temanA svabhAvo badalAtAM te vikArI siddha thaze. kAraNake je eka bhAvamAMthI anyathAbhAvamAM te vikArI kahevAya che. AthI Izvara vikArI banaze ane tamArA kAryanA lakSaNAnusAra Izvara paNa vikArI hovAthI kAryarUpa banaze. je kArya hoya tenA koI kartA hoya ja che. AthI izvaranA kartA tarIke bIjA buddhimAnUkartA mAnavA paDaze, temanA kartA tarIke trIjA, trIjAnA kartA tarIke cothA buddhimAnakartA mAnavA paDaze. A rIte apramANika anaMtapadArthonI kalpanAsvarUpa anavasthAdoSa AvI paDaze. jo Izvarane avikArI mAnazo to sRSTisarjana, sRSTirakSaNa ane sRSTinAzanuM kArya thaI zakaze. nahi. kAraNake jenA svabhAvamAM pheraphAra na thAya te avikArI kahevAya che. tethI Izvarane avikArI mAnazo to kyAM to teno eka sarjanahAra svabhAva ja mAnavo paDaze. tenA yoge te Izvara dvArA rakSaNa-pralayanuM kArya thaI zakaze nahi. vaLI eka svabhAvavALA Izvara ghaTa banAvatA haze, tyAre temanA ekasvabhAvanA kAraNe ghaTa ja banAvI zakaze, bIjA padArtho banAvI zakaze. nahi. ane banAvaze to ghaTa jevA ja badhA padArtho banI jaze. AthI jagatanA kAryomAM dekhAtI vicitratA ghaTaze nahi ane anavasthA ubhI thaze. je tamane paNa iSTa nathI. AthI cotho vikalpa paNa ucita nathI. kAryasvarUpasya vicAryamANasyAnupapadyamAnatvAdasiddhaH kAryatvAdityayaM hetuH / kiM ca, kAdAcitkaM vastu loke kAryatvena prasiddham / jagatastu mahezvaravatsadA sattvAtkathaM kAryatvam ? tadantargatataruNatRNAdInAM kAryatvAttasyApi kAryatve mahezvarAntargatAnAM buddhayAdInAM paramANvAdyantargatAnAM pAkajarUpAdInAM ca kAryatvAt, mahezvarAderapi kAryatvAnuSaGgaH / tathA cAsyApyaparabuddhimaddhetukatvakalpanAyAmanavasthApasiddhAnta-zcAnuSajyate / astu vA yathA kathaMcijjagataH kAryatvaM, tathApi kAryatvamAtramiha hetutvena vivakSitaM tadvizeSo
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana vA ? yadyAdyaH, tarhi na tato buddhimatkartRvizeSasiddhiH, tena samaM vyAptyasiddheH kiM tu kartRsAmAnyasya (siddhiH) / tathA ca hetorakiMcitkaratvaM sAdhyaviruddha-sAdhanAdviruddhatvaM vA / tataH kAryatva kRtabuddhyutpAdakam, buddhimatkarturgamakaM na sarvam / sArUpyamAtreNa ca gamakatve bASpAderapyagniM prati gamakatvaprasaGgaH, mahezvaraM pratyAtmatvAdeH sAdRzyAtsaMsAritvakiMcijjJatvAkhilajagada-kartutvAnumApakAnuSaGgaH, tulyAkSepasamAdhAna-tvAt / tato bASpadhUmayoH kenacidaMzena sAmye'pi yathA kutazcidvizeSAdbhUmo'gniM gamayati na vASpAdiH, tathA kSityAdItarakArya-tvayorapi kazcidvizeSo'bhyupagamyaH / atha dvitIyaH, tarhi hetorasiddhatvaM kAryavizeSa-syAbhAvAt, bhAve vA jIrNakUpaprAsAdAdivadakriyA-darzino'pi kRtabuddhyutpAdakatvaprasaGgaH / samAropAnneti cet, so'pyubhayatrAvizeSataH kiM na syAt, ubhayatra karturatIndriyatvA-vizeSAt / atha prAmANikasyAstyevAtra kRtabuddhiH / nanu kathaM tasya tatra kRtatvAvaga-mo'nenAnumAnenAnumAnAntareNa vA / Adye'nyAnyAzrayaH / tathAhisiddhavizeSa-NAddhetorasyotthAnaM, tadutthAne ca hetorvizeSaNasiddhiH / dvitIya-pakSe'numAnAntarasyApi savizeSaNahetorevotthAnam, tatrApyanumAnAntarAttatsiddhAvanavasthA, tanna kRtabuddhyutpAdakatvarupavizeSaNasiddhiH / tathA ca vizeSaNAsiddhatvaM hetoH / yaducyate-"khAtapratipUritabhUnidarzanena kRtakAnAmAtmani kRtabuddhayutpAdakatvaniyamAbhAvaH" iti tadapyasat tatrAkRtrimabhUbhAgAdisArUpyasya tadanutpAdakasya sadbhAvAtta-danutpAdakasyopapatteH / na ca kSityAdAvapyakRtrimasaMsthAnasArUpyamasti, yenAkRtrimatvabuddhirutpadyate, tasyaivAnabhyupagamAt, abhyupagame cApasiddhAntaprasaktiH syAditi / kRtabuddhyutpAdakatvarUpavizeSaNAsivizeSaNAsiddhatvaM hetoH / TIkAno bhAvAnuvAdaH A rIte kAryanA svarUpane vicAratAM koIpaNa rIte kAryavahetu siddha thato nathI. AthI kAryavahetu asiddha che. vaLI jagatamAM kadAcitkavastu kArya tarIke oLakhAya che. arthAtu lokamAM kArya to tene kahevAya che ke je kyAreka paNa u = thayuM hoya. paraMtu jagata to IzvaranI jema sadA vidyamAna hovAthI kevI rIte kArya kahevAya? arthAt jema Izvara anAdi che, eTale ke tenI zarUAta nathI ane utpatti nathI. tema jagata paNa anAdi ane u. thayela na hovAthI kevI rIte kArya kahevAya ?
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 395 IzvaravAda (uttarapakSa) : joke sAdhAraNarUpathI paraMparA-pravAhanI dRSTie jagata anAdi kahevAya che. paraMtu A jagatanI aMtargata rahenArA vRkSa, ghaTAdi Adi (vizeSarUpathI vicAra karatAM) sAdi tathA kAryarUpa che. kAraNa ke jagatanuM vizeSa svarUpe joIe to eka utpanna thAya che, eka mRtyu pAme che, ekano aMkuro phUTe che, eka karamAya che, eka bALakamAMthI tarUNa thAya che, eka tarUNamAMthI vRddha thAya che. A rIte vizeSa dRSTie pravAhijagata kArya paNa kahevAya che ane A agaNita kAryone choDIne jagata jevuM bIjuM che paNa zuM? A rIte jagata kArya paNa che ane Izvara tenA sarjanahAra che. jaina (uttarapakSa) : samastajagata pravAhanI apekSAe anAdi hovA chatAM tadantargata vastuo nitya navA navA svarUpane dhAraNa karatI (tamArI dRSTie) sAdi ane kAryarUpa che, to A yuktithI to svayaM mahezvara tathA paramANuAdi nityapadArtha paNa kAryarUpa banI jaze. te A rIte - maheza utpanna nathI thatA, anAdi che. paraMtu temanAmAM rahevAvALI buddhi, icchA vagere to utpanna thatI ane nAza thatI jovAya che. te ja rIte paramANu anAdi hovA chatAM paNa agninA saMyogathI tenA zyAmarUpanuM lAlarUpamAM parivartana thatuM jovAya che. Ama jagata aMtargata vRkSAdi kAryarUpa hovAthI jagata kAryarUpa banI jatuM hoya, to maheza aMtargata buddhi Adi kAryarUpa hovAthI maheza paNa kAryarUpa banI jaze. tethI kAryarUpa mahezanI utpatti bIjA buddhimAna kartAthI thaze. bIjAnI utpatti trIjAthI, trIjAnI cothAthI, ema (aprAmANika anaMtapadArthonI kalpanArUpa) anavasthA nAmano doSa Avaze. tathA tamArA zAstromAM Izvara ane paramANune nityadravya mAnyA che. paraMtu tamArI uparoktayuktithI kArya siddha thavAnA kAraNe anitya banI javAthI siddhAnta viruddha kathana thavAthI apasiddhAMtadoSa paNa Avaze. athavA, jagatane koIpaNarIte kArya mAnI paNa laIe. paraMtu tame sAmAnya hetuthI jagatane izvara racita mAno cho ? ke vizeSa prakAranA kAryasvarUpahetuthI jagatane Izvararacita mAno cho ? sAmAnyarUpa hetuthI jagatkartA tarIke Izvarane mAnazo to, IzvaramAM buddhimatukartutvanI siddhi thaI zakaze nahi, kAraNake sAdhAraNa(sAmAnya)rUpa kAryatva hetuthI to sAdhAraNakartAnI siddhi thaI zake, paraMtu vizeSa sarvajJakartAnI siddhi na thaI zake. kemake sAdhAraNa kAryatvanI sAdhAraNa kartA sAthe vyApti che. paraMtu sAdhAraNa kAryatvanI Izvara jevA sarvajJatvAdi guNothI yukta vizeSa kartA sAthe vyApti nathI. AthI sAmAnya kAryavahetuthI koIpaNa kartAnI siddhi thaI jatAM, tamane iSTa IzvaranI siddhi thatI nathI. tethI kAryavahetu sAdhyathI viruddhane siddha karato hovAthI viruddha che tathA kArya koIne koI kartAthI utpanna thAya che, A vAta to sarvasaMmata che. AthI tamAro
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 SaDdarzana samucaya bhAga-2, zloka - 45-46, jainadarzana sAmAnya kAryavahetu tenAthI adhika kaMI paNa siddha karI zakato na hovAthI akiMcitkara paNa thaI jAya che. (kArya je kAraNothI utpanna thAya che, te kAraNa paNa tenA kartA che. te kAryone bhogavavAvALo jIva paNa potAnA karmo dvArA teno kartA thaI zake che). AthI je kArya "kRtabuddhi Izvare Ane banAvyuM' AvI kRtabuddhi utpanna karI zake che, te ja kArya Izvarane potAnA kartA tarIke siddha karI zake, sarvapaNa kArya nahi. vaLI "kArya kArya sarva eka che-sarva kAryo ekasarakhA che." AvA sArUpyamAtrathI arthAtu sAmAnyarUpa kAryatva hetuthI paNa vizeSaIzvarane kartA siddha karavA prayatna karazo to, koI murkha dhUma ane bASpamAM rahelI dhuMdhaLApaNAnI samAnatAne AgaLa karIne bASpathI agninI siddhi karavA lAgaze. kAraNake dhUma ane bASpamAM dhuMdhaLApaNAnI dRSTithI samAnatA che. te rIte "AtmA-- AtmA samAna che.' A dRSTithI paNa Izvara (maheza)mAM Atmatvena pratyeka AtmAo sAthe samAnatA hovAthI Izvara paNa dareka AtmAonI jema saMsArI, asarvajJa, saMsAranA akartA siddha thaI jaze. kAraNake je prazno tathA uttaro tame tamArA kAryatva sAmAnya hetunA samarthanamAM Apazo, te prazno ahIM paNa karI zakAya che. tethI bASpa ane dhUmamAM keTalAka aMzathI samAnatA hovA chatAM paNa jema vizeSadhUma ja agnino anumApaka banI zake che, paraMtu (dhuMdhaLApaNAnI samAnatAne AgaLa karIne) bASpAdi agnino gamaka banatA nathI. athavA je rIte Atmatvena Izvara tathA anyaloko samAna hovA chatAM paNa, anya lokomAM rahevAvALuM karmayukta Atmatva ja saMsAritva ane asarvajJatvanI siddhi kare che. paraMtu sAmAnyaAtmatva nahi. te ja rIte pRthvI Adi kArya tathA vaTAdi kAryomAM kAryatvene (sthUla dRSTithI) samAnatA hovA chatAM paNa koI evI vizeSatA mAnavI paDaze ke jethI vizeSakartAnuM anumAna karI zakAya. AthI sAmAnyakAryatva hetu Izvarane jagatkartA siddha karI zakato nathI. jo koI vizeSa prakAranA kAryatva hetuthI IzvaranI jagatkartA tarIke siddha thAya che. ema kahezo to vizeSakAryavahetu asiddha che. kAraNake jagatanA sarvakAryo prAya: samAna ja jovA maLe che. jevI rIte ghaTa-paTAdi kAryo che, tevA ja pRthvI Adi kAryo che. jo pRthvI Adi vizeSakArya mAnazo to arthAtu pRthvIAdimAM koIka vizeSatA mAnazo to, je lokoe pRthvI Adine banatA joyA nathI, temane paNa "kRtabuddhi' = Izvare A pRthvI Adi banAvyA che, evI buddhi thavI joIe. kAraNake jema kalAtmaka jIrNakuvA vagere tathA rAjamahelane joIne, AnA kartA khUba kuzaLa lAge che, AvI buddhi thAya che, tema pRthvI Adine joIne paNa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 397 AnA kartA sarvajJa Izvara che, AvI buddhi thavI joIe. paraMtu pRthvI AdimAM AvI "kRtabuddhi" thatI nathI. tethI pRthvI AdinA kartA tarIke IzvaranI siddhi thatI nathI. IzvaravAdi (pUrvapakSa) : pRthvI Adi banatI jovAI nathI, tethI pRthvI AdimAM kRtabuddhi thatI nathI. tenI sAthe sAthe koI samAropa (mithyAvAsanAo) paNa pRthvI AdimAM kRtabuddhi thavA detI nathI. jena (uttarapakSa:) : ubhayatra A sAmAnya che. kAraNa ke baMne sthaLe kartA atIndriya ja che. kahevAno Azaya e che ke jUnA kalAtmakakuvA tathA rAjamahelo koIe banatA joyA nathI, chatAM paNa kRtabuddhi thAya che. tema pRthvI Adi paNa banatA joyA nathI, chatAM kema kRtabuddhi thatI nathI ? baMnenA kartA A samaye to atIndriya ja che. eTale ke atIndriyakartA-A baMnemAM sAmAnya che. arthAtu baMnenA kartA indriyanA viSaya banyA ja nathI. vaLI mithyAvAsanAno to nirNaya thaI zakato nathI ke "amane lokone mithyAvAsanAnA yoge pRthvI vageremAM kRtabuddhi thatI nathI ane tamane lokone mithyAvAsanAnA yoge ja pRthvIvageremAM kRtabuddhi thAya che ?" IzvaravAdi (pUrvapakSa) : prAmANikalokone to pRthvI vageremAM "A Izvare banAvyA che -AvI kRtabuddhi thAya ja che. tamane na thAya temAM ame zuM karIe. ! jena (uttarapakSa)H koNa prAmANika ane koNa aprAmANika, A vAta bAju para rAkhIe. tame kaho ke "pRthvI Adi IzvarakRta che'--A kayA pramANathI jANavuM? A (uparokta) anumAnathI ke bIjA koI anumAnathI ? jo (uparokta)anumAnathI arthAt kAryavahetuthI thanArA anumAnadvArA pRthvIvagerene IzvarakRta mAnazo to anyonyAzrayadoSa Avaze. jemake.. jyAre kAryavahetunuM kRtabuddhayutpAdakatvarUpa vizeSaNa siddha thaI jAya, tyAre te siddhavizeSaNahetuthI prakRtaanumAna thaI jAya tathA jyAre prakRtaanumAna thaI jAya tyAre te anumAnathI kArya_hetunA kutabuddhayutpAdakatvarUpa vizeSaNanI siddhi thaI jAya - Ama anyonyAzrayadoSa Avato hovAthI prathamapakSa yogya nathI. dvitIyapakSamAM jo anumAnArathI kRtabuddhi-utpAdakatvarUpa vizeSaNanI siddhi mAnavAmAM Avaze to, te anumAnAntaranuM utthAna paNa savizeSaNahetuthI ja mAnavuM joIe. have A anumAnAntaranA hetunA vizeSapaNAnI siddhi paNa tRtIyaanumAnathI karavI paDaze. tRtIya anumAnanA hetunA vizeSaNanI siddhi cothAanumAnathI mAnavI paDaze... A rIte uttarottara aprAmANika kalpanAthI anavasthAdoSa Ave che.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana A rIte kAryatvahetunA kRtabuddhi-utpAdakatvarUpa vizeSaNanI siddhi thatI na hovAthI kAryavahetuM vizeSaNAsiddha bane che. IzvaravAdi (pUrvapakSa)H ame pahelAM kahI cukyA chIe ke je jamInane khodIne, te khADAne tevone tevo bharI devAmAM Ave to paNa kRtabuddhi thatI nathI, AthI "je kAryo hoya te kRtabuddhine utpanna kare-Avo koI niyama nathI. jena (uttarapakSa:) : tamArI vAta ucita nathI. kAraNake je jamInane khodIne, tevIne tevI puna: bharI detAM te jamIna khodyA vinAnI jamInanI samAna banI jAya che. AthI tyAM kutabuddhi thatI nathI, paraMtu pRthvI AdimAM koI akRtrima vastunuM sArUpya nathI ke jethI pRthvIvageremAM akRtrimatvanI buddhi utpanna thAya ane tethI pRthvI vageremAM kRtabuddhi utpanna na thAya ! arthAt pRthvIvageremAM akRtrima vastunuM sArUpya nathI. tethI temAM kRtabuddhi na thavAmAM koI kAraNa nathI, chatAM kRtabuddhi kema thatI nathI ? vaLI tame koI akRtrima pRthvI mAnI nathI. ane jo koI akRtrima pRthvI svIkArazo ane pRthvI vagerenI bIjA akRtima pRthvI sAthe samAnatA mAnazo to, pRthvI AdimAM kAryavahetu asiddha banI jaze. kAraNa ke akRtrimapRthvI koInAthI banAvelI na hovAthI kArya nathI. vaLI pRthvI vagerene akRtrima mAnavAthI, pRthvI vagere IzvarakRta che'-AvA tamArA siddhAMtano apalApa thaze. arthAt apasiddhAMta nAmano doSa AvI paDaze. A rIte kAryatva hetunuM "kRtabuddhi-utpAdakatva' rUpa vizeSaNa asiddha thavAthI kAryavahetu vizeSaNAsiddhidoSathI dUSita banI jAya che. sidhyatu vA, tathApyasau viruddhaH, ghaTAdAviva zarIrAdiviziSTasyaiva buddhimatkarturatra prasAdhanAt / nanvevaM dRSTAntadAAntikasAmyAnveSaNe sarvatra hetUnAmanupapattiriti ceta, na / dhUmAdyanumAne mahAnasetarasAdhAraNasyAgneH pratipatteH / atrApyevaM buddhimatsAmAnyaprasiddherna viruddhatvamityapyayuktaM, dRzyavizeSAdhArasyaiva tatsAmAnyasya kAryatvahetoH prasiddharnAdRzyavizeSAdhArasya, tasya svapne'pyapratIteH, kharaviSANAdhAratatsAmAnyavat / tato yAdRzAtkAraNAdyAdRzaM kAryamupalabdhaM tAdRzAdeva tAdRzamanumAtavyaM, yathA yAvaddharmAtmakAdvahnaryAvaddharmAtmakasya dhUmasyotpattiH sudRDhapramANAtpatipannA tAdRzodeva dhUmAttAdRzasyaivAgneranumAnamiti / etena 'sAdhyasAdhanayorvizeSaNa vyAptI gRhyamANAyAM sarvAnumAnocchedaprasaktiH' ityAdyapAstaM draSTavyamiti / tathA'kRSTaprabhavaistarutRNAdibhirvyabhicAryayaM hetuH /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 399 TIkAno bhAvAnuvAda athavA mAnI paNa laIe ke pRthvI vageremAM 'A Izvare banAvela che. AvI kRtabuddhi utpanna thAya che. to paNa kAryavahetu viruddha che. kAraNake jema ghaTAdimAM zarIrI, alpajJakartA siddha thAya che, tema pRthvI vagerenA kartA paNa zarIrI ane asarvajJa ja siddha thaze. paraMtu tamArA mAnelA azarIrI sarvajJa kartA siddha thaze nahiM. tethI pRthvI vagerenA kartA tarIke sarvajJa ane azarIrI kartAnI siddhi kAryavahetuthI thavAne badale zarIra ane asarvajJa kartAnI siddhi thatAM kAryatva hetu viruddha banI jAya che. IzvaravAdi (pUrvapakSa) : dRSTAMta ane dRSTattikanuM sAmya zodhavAmAM to sarvatra hetuonI asaMgati thaI jaze. arthAt koIpaNa sthaLe daSTAMta ApavAmAM AvyuM hoya, te dRSTAMta dASTablika sAthe pUrNa paNe samAnatA rAkhatuM hoya tevuM jovA maLatuM nathI. paraMtu amukaaMzonI samAnatAne AgaLa karIne (dantikane samajAvavA) dRSTAMta apAtuM hoya che. jemake "candramAnI samAna mukha che." ahIM candramAnuM AkAzamAM rahevuM, rAtrimAM prakAzavuM vagere dharmo mukhamAM na hovA chatAM caMdramAM rahelA AlhAdakatvane AgaLa karIne mukha sAthe samAnatA batAvAtI hoya che. dRSTAMta to koI mukhyadharmanI mukhyatAe apAtuM hoya che. parvatamAM agnine siddha karavA mATe ApavAmAM Avela mahAnasIyaagni daSTAMtamAM parvatIyaagninA badhA ja dharmo kyAM jovA maLe che ? TuMkamAM dRSTAMta ane dRSThantikanI pUrNapaNe samAnatAno Agraha rAkhazo to sarva paNa anumAnonA ucchedanI Apatti Avaze. jaina (uttarapakSa) : parvatamAM agninA anumAna karavAnA samaye parvatIyaagni ane mahAnasIyaagni, A baMne vizeSaagniomAM rahenAra agnitva sAmAnyadharma hoya che. AthI te anumAna karavuM yukta che. paraMtu ghaTAdinA zarIri ane asarvajJa kartA tathA pRthvIvagerenA azarIri ane sarvajJa kartAmAM koI sAmAnya kartutva dharma nathI ke jenAthI sAmAnyakartAnI siddhi thaI zake. tame ema kahezo ke "sAmAnyakatva prasiddha ja che. mATe ghaTAdinA udAharaNathI pRthvIvagerenA kartA tarIke azarIrI ane sarvajJa kartAnI siddhimAM koI bAdha nathI" to tamArI A vAta yukta nathI, kAraNa ke Aja sudhImAM koIe paNa azarIrI tathA sarvajJA kartAvizeSano anubhava ja karyo nathI. parvatIyaagni tathA mahAnasIyaagni baMne dazya che. AthI temAM rahevAvALo agnitva nAmano sAmAnyadharma prasiddha thaI zake che. paraMtu kuMbhAra Adi zarIrikartA dazya hovA chatAM paNa Izvara nAmano azarIrI ane sarvajJa kartA AjasudhImAM svapnamAM paNa anubhavAyo nathI ke jethI baMnemAM rahelo kartutva nAmano sAmAnyadharma prasiddha thaI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana zake. jemake gadheDAnA zIMgaDA aprasiddha che. tethI temAM rahenArA kharaviSANatvarUpa sAmAnya dharmanI kalpanA karI zakAtI nathI. A rIte azarIrI ane sarvajJa kartA paNa prasiddha ja hovAthI temAM rahenArA sAmAnyakartutvadharmanI kalpanA karavI nitAnta asaMbhavita che. AthI jevA prakAranA kAraNathI jevA prakAranuM kArya upalabdha thAya, tevA prakAranuM ja anumAna karavuM joIe. (nahi ke kartA zarIrI dekhAtA hovA chatAM paNa azarIrI ane sarvajJa kartAnuM anumAna karAya !) jemake jevA prakAranA dharmavALI agnithI jevA prakAranA dhUmanI utpatti pramANo dvArA prasiddha hoya-svIkArelI hoya, tevA prakAranA dhUmathI ja, tevA prakAranI ja agninuM anumAna karavuM ucita che. paraMtu tenAthI viparIta nahi. AthI dRSTAMtAnusAra zarIrI ane asarvajJa kartAnI siddhi thavAnA kAraNe kAryavahetu viruddha che. AnAthI "sAdhya ane sAdhanamAM vizeSarUpathI vyAptigrahaNa karavAmAM Ave to sarva anumAnonA ucchedanI Apatti Avaze" AvI tamArI (pUrvanI) vAtanuM paNa nirAkaraNa thAya che. ame sAmAnya niyama batAvyo ke- "je kAraNathI jevA prakAranuM kArya dekhAya, tenAthI tevA prakAranA padArthanuM ja anumAna thAya che." temAM koI dUSaNa nathI. vaLI bIja vAvyAvinA paNa ugI nIkaLatuM tRNa, jaMgalI vRkSo, pahADonA zikharo vagere avayavavALA hovAnA kAraNe kArya avazya che. paraMtu tenA koI buddhimAnakartA nathI. AthI kAryatva hetu vyabhicAri=anaikArika paNa che. dvividhAni kAryANyupalabhyante, kAniciTuddhimatpUrvakANi yathA ghaTAdIni, kAnicittu tadviparItAni yathA'kRSTaprabhavatRNAdIni / teSAM pakSIkaraNAdavyabhicAre, sa zyAmastatputratvAditaratatputravadityAderapi gamakatvaprasaGgAnna kazciddheturvyabhicArI syAt, vyabhicAraviSasya sarvatrApi pakSIkartuM zakyatvAt / IzvarabuddhyAdibhizca vyabhicAraH, teSAM kAryatve satyapi samavAyikAraNAdIzvarAdvibhinnabuddhimatpUrvakatvAbhAvAt / tadabhyupagame cAnavasthA / tathA kAlAtyayApadiSTazcAyaM, akRSTaprabhavAGkarAdau kabhAvasyAdhyakSeNAdhyavasAyAt, agneranuSNatve sAdhye dravyatvavat / nanu tatrApyadRzya Izvara eva karteti cet, tanna / yatastatratatsadbhAvo'smAdevAnyato vA pramANAtsidhyeta / prathamapakSe cakrakam / ato hi tatsadbhAve siddhe'syAdRzyatvenAnupalambhasiddhiH, tatsiddhau ca kAlAtyayApadiSTatvAbhAvaH, tatazcAsmAttatsadbhAvasiddhiriti / dvitIyapakSo'pyayuktaH, tatsadbhAvAvedakasya pramANAntarasyaivAbhAvAt / astu vA tatra tatsadbhAvaH, tathApyasyAdRSTatve
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 401 zarIrAbhAvaH kAraNaM, vidyAdiprabhAvaH, jAtivizeSo vA ? / prathamapakSe kartRtvAnupapattiH azarIratvAt, muktAtmavat / nanu zarIrAbhAve'pi jJAnecchAprayatnAzrayatvena zarIrakaraNe kartRtvamupapadyata ityapyasamIkSitAbhidhAnaM, zarIrasaMbandhenaiva tatpreraNopapatteH, zarIrAbhAve muktAtmavattadasaMbhavAt / zarIrAbhAve ca jJAnAdyAzrayatvamapyasaMbhAvyaM, tadutpattAvasya nimittakAraNatvAt, anyathA muktAtmano'pi tadutpattiprasakteH / vidyAdiprabhAvasya cAdRzyatvahetutce kadAcidasau dRzyate / na khalu vidyAbhRtAM zAzthatikamadRzyatvaM dRzyate, pizAcAdivat / jAtivizeSo'pi nAdRzyatve heturekasya jAtivizeSAbhAvAdanekavyaktiniSThatvAttasya / astu vA dRzyo'dRzyo vAsau, tathApi kiM sattAmAtreNa 1, jJAnavattvena 2, jJAnecchAprayatnavattvena 3, tatpUrvakavyApAreNa 4 aizvaryeNa 5, vA kSityAdeH kAraNaM syAt / tatrAdyapakSe kulAlAdInAmapi jagatkartRtvamanuSajyate, sattvAvizeSAt / dvitIye tu yoginAmapi kartRtvApattiH / tRtIyo'pyasAmprataH, azarIrasya pUrvameva jJAnAdyAzrayatvapratiSedhAt / caturtho'pyasaMbhAvyaH, azarIrasya kAyavAkkRtavyApAravattvAsaMbhavAt / aizvaryamapi jJAtRtvaM kartRtvamanyadvA / jJAtRtvaM cet, tatkiM jJAtRtvamAtraM sarvajJAtRtvaM vA / AdyapakSe jJAtaivAsI syAnaizvaraH, asmadAdyanyajJAtRtvavat / dvitIye'pyasya sarvajJatvameva syAnnaizvaryaM sugatAdivat / atha kartRtvaM, tarhi kumbhakArAdinAmapyanekakAryakAriNAmaizvaryaprasaktiH / nApyanyat, icchAprayatnavyatirekeNAnyasyaizcaryanibandhanasyezvare'bhAvAt / TIkAno bhAvAnuvAdaH jagatamAM be prakAranA kAryo upalabdha thAya che. keTalAka ghaTAdikAryo buddhimAnukadvArA banelA jovA maLe che. ane keTalAkakAryo buddhimAnuM kartAvinA ApoApa taiyAra thaI gayelA jemake ghaTa. ho bhaNe cha. 4bha , 4ii vRkSo vagere. te jaMgalI vRkSone pakSa banAvI devAthI vyabhicAra nahi Ave. arthAt te jaMgalI vRkSone paNa IzvarakRta kahI devAthI vyabhicAra nahi Ave-AvuM tame kahezo, to te ucita nathI. kAraNake tenAthI to vyabhicArano viSaya banatA sarvene pakSamAM samAveza karavA zakya hovAthI vyabhicAra jevo koI doSa ja nahi rahe ! arthAt je vastuthI hetumAM vyabhicAra batAvyo haze. te vastuno pakSamAM samAveza thaI javAthI koI hetu vyabhicArI banaze ja nahi. tathA "garbhamAM rahevAvALo
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ varzana samuOya mALa - 2, ovjha - 41-46, jainavarzana maitrano putra zyAma che. kAraNake te maitrano putra che. jemake maitranA vidyamAna cAra putronI jema. A anumAna paNa gamaka banI jaze. kAraNake sarvatra vyabhicAranA viSayane pakSamAM samAveza karIne hetune avyabhicAri banAvI zakAya che. AthI je padArthathI vyabhicAra batAvavAmAM Ave, teno samAveza pakSamAM karI devo lezamAtra ucita nathI. 402 = IzvaranI buddhi tathA tenA prayatnaAdi guNothI paNa kAryatva hetu vyabhicArI che. te sarve buddhi Adi guNo AtmAnA vizeSaguNo hovAthI anitya kArya to che. paraMtu tenI utpattimAM svayaM IzvararUpa samavAyikA2Na (upAdAnakAraNa)thI bhinna bIjo koI buddhimAnu Izvara nimittakA2Na nathI thato. jo te IzvaranI buddhiAdinI utpattimAM bIjAIzvara kA2Na thAya ane tenI buddhi utpanna karavAmAM trIjA Izva2 kAraNa banatA hoya to anavasthAdUSaNa Ave che. tethI te Izvara to potAnI buddhi AdinI utpattimAM samavAyikAraNa bane che, nimittakA2Na nahi. prakRtamAM buddhimannimittatvarUpa kartRtva ja vivikSita che. AthI IzvaranI buddhiAdithI kAryatvahetu vyabhicArI bane che. - tathA kAryatvahetu kAlAtyayApadiSTa = bAdhita paNa bane che. pramANAntarathI hetunA sAdhyano abhAva siddha thAya te kAlAtyayApadiSTa = bAdhita kahevAya che. ahIM ApoApa ugI nIkaLelA tRNa AdimAM pratyakSathI koI buddhimAnakartA jovA maLatA nathI. AthI pratyakSapramANathI kAryatva hetunA sAdhya buddhimatkartRtvano abhAva siddha thavAthI kAryatvahetu kAlAtyayApadiSTa bane che. jemake agnine anuSya siddhaka2vA Apelo dravyatvahetu. ahIM pratyakSathI agni uSNa che. arthAt anuSya nathI AvuM anubhavAya che. tethI dravyatvahetu kAlAtyayApadiSTa bane che. IzvaravAdi (pUrvapakSa) : vAvyA vinAugelA tRNAdinA kartA paNa adazyaIzvara ja che. 10 jaina (uttarapakSa) : tamArI vAta ucita nathI. kAraNake tRNAdimAM adRzya Izvara kartAno sabhAva, A ja anumAnathI che ke anyapramANathI che. ? (tamAre A javAba Apavo joIe.) jo tame 'tRNAdi, jaMgalI vRkSomAM adazya kartA 'kAryatva' hetuvALA anumAnathI siddha thAya che' ema kahezo to cakrakadoSa Avaze. jyAM traNa ke traNathI adhikapadArthonI siddhi eka-bIjAne AdhIna hoya tyAM cakrakadoSa lAge che. kahevAno Azaya e che ke - jyAre kAryatvahetuthI kartAno sadbhAva siddha hoya, tyAre ugADyA vinA ugI nIkaLelA jaMgalI vRkSo AdimAM adRzya hovAthI kartAnI anupalabdhi mAnavAmAM Ave. tathA jyAre te nizcaya thAya ke 'jaMgalI vRkSamAM kartAnI anupalabdhi adazya hovAnA kAraNe che. kartAno abhAva hovAthI nahi.' tyAre kAryatvahetumAM abAdhitaviSayatA Ave, tathA jyAre kAryatva hetu abAdhita hovAthI kAlAtyayApadiSTa doSathI zUnya thaI jAya, tyAre te jaMgalI vRkSomAM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 403 kartAno saddabhAva siddha karI zake. A rIte paraspara anekapadArthone AdhIna kartAnA sabhAvanI siddhi hovAthI cakrakadoSa lAge che. dvitIyapakSa ayogya che, kAraNake jaMgalI vRkSo AdimAM kartAno sadbhAva siddha karanAra bIjuM koI pramANa jovA maLatuM nathI. athavA koIpaNa rIte mAnI laIe ke "te jaMgalIvRkSAdimAM kartAno sadbhAva che" to amAro prazna che ke te kartA adazya che, temAM (1) zarIrAbhAva kAraNa che ? (2) vidyAdino prabhAva che? ke (3) adRzya jAtivizeSa kAraNa che ? prathamapakSamAM kartutvanI anupapatti che. kAraNake zarIravinA kartutvanI saMgati thatI nathI. jema muktAtmAne zarIra na hovAnA kAraNe temAM kartutva hotuM nathI, tema zarIranA abhAvamAM kartutva ghaTatuM nathI. IzvaravAdi (pUrvapakSa) : zarIrano abhAva hovA chatAM paNa jJAna, icchA ane kRtinA Azraya evA (zarIra) karaNamAM kartutva ghaTe che. kahevAno Azaya e che ke kartRtvamAM zarIrano koI upayoga nathI. kartA banAvavAmAM mAtra jJAna, icchA ane prayatna ja upayogI che. (jema manuSya maraNa pAmIne navAzarIrane dhAraNa karavAnI taiyArI kare che, tyAre te vakhate skUlazarIra na hovA chatAM navA zarIrane grahaNa kare che. navA zarIramAM upayogI paramANu AdinI preraNA paNa kare che.) AthI kartutvanA mATe zarIranI AvazyakatA nathI. jaina (uttarapakSa) tamAruM A asamIkSita (yathAyogya vicAraNA vinAnuM) kathana che. kAraNake zarIranA saMbaMdha vinA paramANunI preraNA ghaTatI nathI. kahevAno Azaya e che ke maraNa bAda navAzarIranI racanAmAM bhUlazarIrano abhAva hovA chatAM paNa sUkSmazarIra to hoya che. te ja navAzarIrane upayogI paramANuone preraNA kare che. jo maraNabAda utpanna thatA navAzarIramAM sUkSmazarIranA prayatnano abhAva mAnazo to muktAtmAnI jema navA zarIranI racanA asaMbhavita banI jaze. tathA zarIranA abhAvamAM jJAnAdinuM Azrayatva paNa saMbhavita nathI. arthAt Izvarane zarIra rahita mAnazo to IzvaramAM jJAnAdi rahI zakaze nahi. kAraNa ke jJAnAdinI utpattimAM zarIra nimittakAraNa che. anyathA (arthAt jJAnAdinI utpattimAM zarIra nimittakAraNa nathI evuM mAnazo to) muktAtmAmAM paNa jJAnAdinI utpatti mAnavI paDaze, ke je tamane iSTa nathI. kAraNake tame muktAtmAmAM jJAnAdinI atyaMtanivRtti mAno cho. AthI 'jaMgalIvRkSAdinA kartA zarIranA abhAvanA kAraNe adazya che'--A pakSa ayogya siddha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana thAya che. vaLI vidyAnA prabhAvathI jaMgalIvRkSAdinA kartA adazya che. A vAta paNa ucita nathI. kAraNake vidyAnA prabhAvathI kartA adazya hoya to, koIkavAra to te dazya bane ja. kemake vidyAdhAri vyaktio zAzvatakAla mATe adazya hotA nathI. jema ke pizAcAdi vidyAthI adazya hovA chatAM koIkavAra to dekhAya ja che. paraMtu jaMgalIvRkSAdinA kartA to Aja sudhI dekhAyA nathI. tethI vidyAnA prabhAvathI adazya che, te vAta paNa ucita nathI. tathA jaMgalIvRkSAdinA kartA adazya hovAmAM adazya jAtivizeSa paNa kAraNa nathI. kAraNa ke jAti eka vyaktimAM rahetI nathI. je anekavyaktiomAM rahe te jAti kahevAya che. athavA Izvara dRzya hoya ke adRzya hova to paNa te Izvara (1) sattAmAtrathI pRthvI AdinuM kAraNa bane che ke (2) Izvara jJAnavALA hovAthI pRthvI AdinuM kAraNa bane che ke (3) Izvara jJAna-IcchAprayatnavALA hovAthI pRthvI AdinA kAraNa bane che ke (4) jJAnAdipUrvaka vyApAra hovAthI pRthvI AdinA kAraNa bane che ke (5) aizvaryavALA hovAthI pRthvI AdinA kAraNa bane che. ? jo ema kahezo ke "IzvaranI hAjarImAtrathI = sattA mAtrathI pRthvI Adi kAryo thAya che....to kuMbhakArAdimAM paNa jagakartutvanI Apatti Avaze. kAraNake Izvara ane kulAlAdi sarvatra vidyamAna ja hoya che. (naiyAyikonA mate AtmA vibhu che.) arthAtu baMnenA sattvamAM koI bheda na hovAthI Izvara jema jagatkartA kahevAya che, tema kuMbhakArAdi paNa sRSTikartA kahevAze (ke je koIne iSTa nathI.) samasta jagatanuM parijJAna hovAthI Izvara pRthvI AdinA kartA che.--tema kahezo to sarvajJa yogione paNa samastajagatanuM parijJAna hoya che. AthI yogIomAM paNa jagatkartutvanI Apatti Avaze, (ke je tamane iSTa nathI.). jJAna-icchA-prayatnavALA hovAthI Izvara jagatkartA che' tema kahezo to paNa asAmpata che. kAraNake jJAnAdi zarIranA Azraye rahe che. azarIrImAM jJAnAdi rahI zakatA nathI. tethI tamArA Izvara azarIrI hovAnA kAraNe temAM jJAnAdi rahetA nathI. "jJAnAdipUrvakanA vyApAravALA Izvara jagatkartA che.-Avo cothovikalpa paNa asaMbhavati che. kAraNa ke azarIrimAM kAyA ane vacananA vyApArano saMbhava nathI. (Izvarane aizvaryanA kAraNe sRSTi kartA kahevA te paNa yuktiyukta nathI. kAraNake AjasudhI aizvaryanuM svarUpa ja anizcita che. jethI te kevI rIte jagatkartA banI zake ? zuM te aizvarya (1) jJAtRtvanA kAraNe che. arthAt jagatane jANe che mATe aizvarya che ? ke (2) zuM kartutvanA kAraNe aizvarya che ? arthAt te jagatanI racanA kare che, tethI aizvarya che athavA (3) zuM anya koI kAraNe aizvarya che ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 405 ahIM izvaramAM je jJAtRtva che te zuM (1) jJAtRtvamAtra che ke (2) sarvajJAtRtva mAtra che. 'IzvaramAM jJAtRtvamAtra che ema kahezo to ApaNe paNa jema koIne koI vastunA jJAtA chIe, tema Izvara paNa mAtra jJAtA ja banaze, Izvara nahi banI zake. "IzvaramAM sarvajJAtRtva che" ema kahezo to samastajagatanA padArthonA jANakAra buddhaAdinI jema sarvajJa ja Izvara banI zakaze, (tamArA mAnelA eka ja) Izvara nahi banI zake. jagatanI racanA kare che arthAt kartutvarUpa aizvaryanA kAraNe te Izvara che." tema kahezo to kuMbhakAraAdi paNa koIkane koI anekapadArthonI racanA kare ja che. tethI kuMbhakArAdimAM kartutvarUpa aizvarya mAnavuM paDaze ane tethI teo Izvara banI jaze. icchA ane prayatna sivAya IzvaramAM aizvarya batAvavAvALuM bIjuM koI nathI ke jethI anyathI IzvaramAM aizvaryanI siddhi thAya. kiMca Izvarasya jagannirmANe yathArucipravRttiH 1, karmapAratantryeNa 2, karuNayA 3, krIDayA 4, nigrahAnugrahavidhAnArthaM 5, svabhAvato 6 vA / atrAdyavikalpe kadAcidanyAdRzyeva sRSTiH syAt / dvitIye svAtantryahAniH / tRtIye sarvamapi jagatsukhi-tameva karoti, athevaraH kiM karoti pUrvArjitaireva karmabhirvazIkRtA duHkhamanubhavanti tadA tasya kaH puruSakAraH, adRSTApekSasya ca kartRtve kiM tatkalpanayA, jagatastadadhInataivAstu, kimanenAMtargaDunAtra / caturthapaJcamayostu rAgadveSatAbhAvaH prasajyate / tathAhi"rAgavAnIzvaraH krIDAkAritvAdvAlavat, tathA anugrahapradatvAdrAjavat, tathA dveSavAnasau nigrahapradatvAttadvadeva" iti / atha svabhAvataH, ta_cetanasyApi jagata eva svabhAvataH pravRttirastu kiM tatkartRkalpanayeti / na kAryatvaheturbuddhimantaM kartAramIzvaraM sAdhayati / evaM sannivezaviziSTatvAdacetanopAdAnatvAdabhUtabhAvitvAdityAdayo'pi svayamutthApyAH, tulyAkSepasamAdhAnatvAt / kiMca kSityAderbuddhimatpUrvakatve sAdhye pradIyamAnAH sarve'pi hi hetavo viruddhA dRSTAntAnugraheNa sazarIrAsarvajJAsarvakartRpUrvakatvasAdhanAt / na ca dhUmAtpAvakAnumAne'pyayaM doSaH, tatra tArNapArNAdivizeSAdhAravahnimAtravyAptasya dhUmasya darzanAt / naivamatra sarvajJAsarvajJakartRvizeSAdhikaraNatatsAmAnyena kAryatvasyAsti vyAptiH, sarvajJasya karturato'numAnAtprAgasiddheH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 parzana samunnava mALa - 2, oda - 41-46, jainavarjhana TIkAno bhAvAnuvAda : vaLI IzvaranI jagatanirmANamAM pravRtti che, te zuM (1) yathArUci che ? ke (2) karmanI parataMtratAthI che ? ke (3) karuNAthI che ? ke (4) krIDAthI che ? ke (5) nigraha-anugraha karavA mATe che ke (6) svabhAvathI ja pravRtti che. ? 'IzvaranI jagatanirmANamAM pravRti yathArUci che.' tema kahezo to jevuM jagata che, tenAthI kyAreka vilakSaNajagata paNa banI javAnI Apatti Avaze. "jIvonA puNya-pApa karmone AdhInathaIne Izvara jagatanuM nirmANa kare che." AvuM kahezo to IzvaranI svataMtratA haNAI jaze. "karuNAthI Izvara jagatanuM nirmANa kare che.' tema kahezo to Izvara sarva paNa jagatane sukhI ja karaze. jo ema kahezo ke "jIvo pUrve bhegA karelA karmone kAraNe duHkha anubhave che, temAM Izvara zuM kare ? Izvara to karuNAthI bharelA ja che.' to Izvarano jagatane sukhI karavAno puruSArtha zuM rahyo ? IzvarathI baLavAna to karma siddha thaI gayuM. tame ema kahezo ke "Izvara jagata nirmANamAM puNya-pAparUpa adRSTanI apekSA rAkhe che." to pachI IzvaranI kalpanAnI zI jarU2 che ? AkhuM jagata ja adRSTane AdhIna mAno ne ! temAM zuM vAMdho che ? jagatane Izvarane parataMtra mAnavAnI zI jarUra che ? AvA gaLAmAM thayela nirarthaka mAMsapiMDa = aMtargaDunI jema IzvaranI kalpanAthI zuM ? arthAt IzvaranI kalpanAthI saryuM. 'Izvara krIDAthI jagata nirmANamAM pravRtta thayelA che' ema kahezo to jagata IzvaranuM krIDAkSetra banI jaze. tethI Izvara paNa bALakanIjema rAga-dveSavALA thaI jaze. 'Izvara anugraha ane nigrahamATe jagatanuM nirmANa kare che' tema kahezo to Izvara rAjAnI jema rAga-dveSa vALA thaI jaze. jema rAjA ziSyonA anugraha mATe rAgathI ane duSTonA nigraha mATe dveSathI pravRtti kare che. tema Izvara paNa anugraha-nigraha mATe jagatanirmANanI pravRtti karatA hoya to rAjAnI jema rAgI-dveSI banI jaze. vItarAgI nahi rahe. "Izvara svabhAvathI ja jagatanuM nirmANa kare che." tema kahezo to acetanapadArthono paNa e ja svabhAva mAnI levo joIe ke - 'jevA kAraNono saMyoga thAya che, tevA svarUpe potAnI pravRtti svabhAvathI ja kare che.' temAM IzvaranI kartA tarIke kalpanA karavI jarUrI nathI. Ama 'kAryatva' hetu buddhimAnakartA tarIke Izvarane siddha karI zakato nathI. A ja rIte pRthvIvagere buddhimAna kartAdvArA racAI che. kAraNake (1) sannivezaviziSTa che.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuyaya bhAga-2, zloka - 45-46, jainadarzana 407 (arthAt banAvaTavALA che.) (2) acetana paramANu upAdAnakAraNa che. (3) pahelA nahotA te utpanna thAya che. ityAdi hetuonuM khaMDana kAryavahetunI jema svayaM vicArI levuM. jevI rIte kAryatva hetamAM zaMkA-samAdhAna karyA hatA, te rIte paNa svayaM samajI levuM. je prakAre kAryavahetumAM bhAgAsiddha, viruddha, vyabhicAra, bAdha vagere doSo Ave che, te badhA doSo A hetuomAM paNa vicArI levA. kAryatva hetumAM bIjA ghaNA doSo AvatA hovA chatAM paNa viruddha moTo doSa che. kAraNake pRthvI AdimAM buddhimatkartutvanI siddhi karavA je ghaTanuM udAharaNa ApyuM che, tenAthI asarvajJa, zArIrika ane sarvagata kartAnI siddhi thAya che. AthI kArya_hetuthI sarvajJa, azarIrI, savargata kartA siddha thavAnA badale, ghaTa dRSTAMtanA kAraNe asarvajJa, zarIrI, asagata kartA siddha thavAthI kAryatva hetu viruddha banI jAya che. dhUmathI agninuM anumAna karavAmAM A doSa nathI. kAraNake parvatamAM rahelA tRNa ane vRkSanA sUkAM pAdaDAMnI vizeSaagnimAM ane mahAnasIya vizeSaagnimAM rahela sAmAnya nAmanA agnitvadharmano anubhava thAya che ane tenAthI agninuM anumAna karavuM sahaja banI jAya che. paraMtu ahIM pRthvI AdinA sarvajJa kartA ane ghaTaAdinA asarvajJa kartA - ema be vizeSa kartAomAM prApta thato kartutvanAmano sAmAnyadharma anubhavAto nathI, ke jethI sAmAnyakartAnuM anumAna karI zakAya. kAraNake kAryavahetunA yogathI pahelAM kyAMya paNa sarvajJakartAnA darzana thayA nathI, ke jethI temAM rahelA sAmAnyadharmanuM jJAna karI zakAya. sarvajJa, azarIrI kartAnuM pUrve darzana thayuM na hovAthI tenuM anumAna paNa asaMbhavita che. kAraNake anumAnamAM liMganuM pratyakSa darzana thayA bAda ja liMginuM anumAna karAtuM hoya che. vyabhicAriNazcAmI buddhimantamantareNApi vidyudAdInAM prAdurbhAvavibhAvanAt, svapnAdyavasthAyAmabuddhimatpUrvasyApi kAryasya darzanAceti / kAlAtyayApadiSTAzcaite, pratyakSAgamabAdhitapakSAnantaraM prayuktatvAt / tadbAdhA ca pUrvameva darzitA / prakaraNasamAzcAmI, prakaraNacintApravartakAnAM hetvantarANAM sadbhAvAt / tathAhi - Izvaro jagatkartA na bhavati nirupakaraNatvAt, daNDacakracIvarAdyupakaraNarahitakulAlavat, tathA vyApitvAdAkAzavat, ekatvAttadvadityAdaya iti / nityatvAdIni tu vizeSaNAni tadvyavasthApanAyAnIyamAnAni zaNDhaM prati kAminyArUpasaMpannirUpaNaprAyANyapakarNanIyAnyeva / vicArAsahatvakhyApanArthaM tu kiMciducyate / tatrAdau nityatvaM vicAryate tacezvare na ghaTate / tathAhi-nezvaro nityaH, svabhAvabhedenaiva kSityAdikAryakartRtvAt, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM kUTasthaM nityamiti hi nityatvalakSaNAbhyupagamAt /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana svabhAvabhedAnabhyupagame ca sRSTisaMhArAdiviruddhakAryakAritvamatidurghaTam / nApi tajjJAnAdInAM nityatvaM vAcyaM pratItivirodhAt, IzvarajJAnAdayo na nityA jJAnAditvAdasmadAdijJAnAdivadityanumAnavirodhAJca / etena tadIyajJAnAdayo nityA ityAdi yadavAdi tadapohitamUhanIyam / sarvajJatvamapyasya kena pramANena grAhyam ? na tAvatpratyakSeNa, tasyendriyArthasannikarSotpannatvenAtIndriyArthagrahaNAsamarthatvAt / nApyanumAnena, avyabhicAriliGgAbhAvAt / nanu jagadvaicitryAnyathAnupapattirUpaM tadastyeveti cet na, tena sahAvinAbhAvAbhAvAt, jagadvaicitryasya sArvaiyaM vinApi zubhAzubhakarmaparipAkAdivazenopapadyamAnatvAt / kiMcAyaM yadi sarvajJaH, tadA jagadupaplavakaraNasvairiNaH pazcAdapi kartavyanigrahAnasurAdIMstadadhikSepakRto'smadAdIMzca kimarthaM sRjatIti nAyaM sarvajJaH / tathA bahUnAmekakAryakaraNe vaimatyasaMbhAvanAbhayena maheziturekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAtyantavallabhaputrakalatramitrAdiparityajanena zUnyAraNyAnIsevanatulAmAkalayati / anekakITikAsaraghAzatasaMpAdyatve'pi zakramUrdhamadhucchAtrAdikAryANAmekarUpatayAvigAnenopalambhAt / kiMca IzvarasyAkhilajagatkartRtve'bhyupagamyamAne zAstrANAM pramANetaratAvyavasthAvilopaH syAt / tathAhi- sarvaM zAstraM pramANamIzvarapraNItvAditaratatpraNItazAstravat-prativAdyAdivyavasthAvilopazca, sarveSAmIzvarAdezavidhAyitvena tatpratilomAcaraNAnupapatteH prativAdyabhAvaprasaGgAt / iti na sRSTikarasya mahezvarasya kathaMcidapi siddhiH / tataH sadbhUtArthaprakAzakatvAdvItarAga eva sarvajJo devo devatvenAbhyupagamanArho nAparaH kazciditi sthitama / TIkAno bhAvAnuvAda tathA kAryatva, sannivezaviziSTatva Adi hetuo vyabhicArI che. kAraNake buddhimAnakartA vinA paNa vijaLIvagereno prAdurbhAva thato jovA maLe che. ahIM vijaLI, meghavagere kAryasvarUpa che. 7 // 25 // OM vi4jI yama cha,' bhagha giin| cha.' mI viNI, bheSamA Arya cha, Abhu sanniveza=banAvaTavALA paNa che, pahelAM camakatI nahotI te camakavA lAgI ane pahelA garjanA karatA nahoto te garjanA karavA lAgyA. A rIte vijaLI, megha vageremAM hetu rahevA chatAM tenA buddhimAnakartA nathI. AthI kAryavahetu vyabhicArI bane che. tathA svapnAdi avasthAmAM je kAryo dekhAya che, tenA kartA paNa buddhimAna hotA nathI. AthI kAryavahetu vyabhicArI bane che.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 409 tathA A kAryavAdihetuo kAlAtyayAdiSTa paNa che. kAraNa ke pratyakSa ane AgamathI bAdhita che. tenI carcA pUrve nikaTamAM prayojAyelI ja che. arthAt kAryavAdihetuo bAdhita che, te pUrve batAvyuM ja che. vaLI kAryavAdihetuo prakaraNasama che. kAraNa ke ahIM prakaraNanI vicAraNAnA apravartaka bIjAhetuonA sarbhAva che. arthAt jagatane akartRka siddha karavAvALA bIjA aneka viparIta anumAno vidyamAna hovAthI tamAro hetu prakaraNasama paNa che. (tene satpatipakSa paNa kahevAya che.) akatRtvasAdhaka anumAna A rahyuM - Izvara jagatkartA nathI. kAraNa ke temanI pAse jagatanirmANanA upakaraNo kAraNa sAmagrI nathI. jema daMDa, cakra, cIvarAdi sAmagrIrahita kulAla ghaTano akartA kahevAya che. tema Izvara paNa jagatkartA nathI. te ja rIte Izvara jagatkartA nathI. kAraNake vyApI hovAthI kriyAzunya che. jema ke AkAza vyApaka hovAthI kriyAzUnya che. tethI te niSkriya che, tema Izvara paNa vyApaka hovAthI niSkriya che. niSkriya evA Izvara jagatanuM nirmANa kevI rIte karI zake ? A ja rIte Izvara jagatkartA nathI, kAraNake eka che. jema AkAza ekasvabhAvavALuM hovAthI koInuM kartA banatuM nathI, tema Izvara ekasvabhAvavALA hovAthI vicitrajagatanA kartA kevI rIte banI zake ? IzvaranI siddhi karavA nityatva, sarvajJatva Adi vizeSaNone upasthita karavA nirarthaka ane hAsyAspada che. kAraNa ke jema napuMsakane khUza karavA kAminInA rUpanuM varNana karavuM te nirarthaka ane hAsyAspada che. tema mUlata: IzvaranI siddhi nathI thaI, tyAM nityatva, sarvajJatva vizeSaNonI vicAraNA karavI nirarthaka-hAsyAspada che. chatAM paNa IzvaranA nityatva, sarvajJatvaAdi vizeSaNo IzvarasiddhinA vicAramArgamAM sahya banatA nathI, te batAvavA kaMIka kahevAya che. arthAt te vizeSaNonI nirarthakatA batAve che. prathama nityatvano vicAra karAya che. IzvaramAM nityatva ghaTatuM nathI. Izvara nitya nathI, kAraNa ke pRthvI Adi kAryone svabhAvabhedathI banAve che. jo Izvarano svabhAvabheda mAnavAmAM na Ave to vicitrakAryo utpanna thaI zakaze nahi. je vastu haMmezA ekasvarUpe rahe che, kyAre paNa teno nAza thato nathI ane kyAre paNa te utpanna thatI nathI, te vastu nitya kahevAya che. - jo IzvaramAM svabhAvabheda mAnavAmAM nahi Ave to, sRSTi ane saMhArAdi kAryo durghaTa banI jaze. kAraNake jagatanuM sarjana karavAno svabhAva haMmezAM ekasvarUpe mAnazo to jagatano saMhAra
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana karI zakaze nahi tathA jagatano saMhArakaravAno svabhAva nitya mAnazo to jagatanuM sarjana karI zakaze nahi. vaLI IzvaranAjJAnAdi paNa nitya nathI. kAraNake viruddha pratIti thAya che. IzvaranAjJAnAdi nitya nathI, kAraNa ke jJAnAdi che. jema ApaNA jJAnAdi nitya nathI, tema IzvaranA jJAnAdi paNa nitya nathI. Ama anumAnathI paNa IzvaranA jJAnAdine nitya mAnavAmAM virodha che. AthI IzvaranA jJAnAdi nitya che.' ityAdi je kahevAyuM hatuM, te paNa khaMDana thaI gayeluM jANavuM. IzvaranuM sarvazava kayA pramANathI grAhya che ? IzvaranuM sarvajJatva pratyakSapramANathI grAhya nathI, kAraNake pratyakSapramANa indriyArthasannikarSathI utpanna thatuM hovAthI atIndriya artha(padArtha)ne grahaNa karavA asamartha che. IzvaranI sarvajJatAnuM niyatasahacAri koI na hovAthI avyabhicArIliMgano paNa abhAva che. tethI anumAnathI paNa IzvaramAM sarvajJatAnI siddhi thatI nathI. IzvaravAdi (pUrvapakSa) : jagatamAM je vicitratA dekhAya che te bIjI koIpaNa rIte saMgata thatI nathI. tethI anyathA anupapattithI A jagatanI racanA karanAra sarvajJa hoya tevuM siddha thAya che. A rIte IzvaramAM sarvajJatA che. jena (uttarapakSa)H tame je jagatanI vicitratAthI IzvaranI sarvajJatA siddha karI te yogya nathI, kAraNake jagatanI vicitratAno IzvaranI sarvajJatAnI sAthe avinAbhAva nathI. kAraNake sarvajJatA vinA paNa zubha-azubhakarmanA vipAkAdinA vazathI jagatanI vicitratA saMgata thaI jAya che. vaLI Izvara jo sarvajJa che, to jagatamAM atyAcAra karanArA rAkSasone zA mATe utpanna karyA? vaLI jeno pAchaLathI nAzakaravA Izvarane svayaM avatAra levo paDe, tevA asuronI utpatti ja zA mATe karI ? tathA ame loko (jaino) ke je Izvarano niSedha karIe chIe ane IzvaranI TIkA karIe chIe, teonI (amArA jevA lokonI) utpatti zA mATe karI che ? AthI te IzvaramAM sarvajJatA kevI rIte hoya ? ghaNA Izvaro mAnavAmAM kAryo karavAmAM vivAda ubho thAya tathA kAryo bagaDI javAno saMbhava rahe - AvA bhayathI Izvarane eka mAnavA te kRpaNanI samAna che. jema khAvA-pIvA vagerenA kharcanA bhayathI kRpaNa atyaMta lADakavAyA bALakone tathA strI-mitrano tyAga karIne zUnyajaMgalamAM rahevA cAlyo jAya tevI A vAta che. jUo, aneka kIDAo maLIne ekasthAnane banAvIne temAM vivAda vinA rahe ja che tathA hajAro madhamAkhIo maLIne ekachata para madhapUDo banAvIne temAM te sarve ekasAthe vyavasthA karIne rahI jAya che. to sarvajJa tathA vItarAgi izvaromAM vivAdanuM zuM kAraNa che ? te to sarvajJa ane vItarAgi hovAthI vivAdanI AvazyaktA raheze ja nahi.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 411 vaLI Izvarane samasta jagatanA kartA mAnavAmAM (svIkAravAmAM) Avaze to "A zAstra pramANabhUta che" ane "A zAstra apramANabhUta che' AvI zAstronA pramANa-apramANanI karelI vyavasthAno vilopa thaI jaze. kAraNake sarve zAstro IzvarapraNIta hovAnA kAraNe pramANa ja thaI jaze. AthI vAdi ane prativAdinI vyavasthAno vilopa thaI jaze. kemake sarvazAstro IzvaranA upadeza (Adeza-IzArA)thI racAyA hovAnA kAraNe temAM virodhano avakAza nathI. AthI prativAdino abhAva thaI jAya che ane amepaNa (jaino) jagatanI aMdara samAveza pAmIe chIe. AthI Izvarane jagatanA niyamna mAnazo to, ame loko (jaino) paNa je IzvaranuM khaMDana karIe chIe, te IzvaranA IzArAthI ja karIe chIe. tethI ame prativAdi nahi kahevAIe. Ama koIpaNa rIte maheza(Izvara)sRSTinA kartA siddha thatA nathI. tethI sabhUtaarthanA prakAzaka hovAthI vItarAga evA sarvajJa deva ja deva tarIke svIkAravA yogya che. bIjA koI nahi te vAta nakkI thAya che. __ atra jalpanti jaiminIyAH / iha hi sarvajJAdivizeSaNaviziSTo bhavadabhimataH kazcAnApi devo nAsti, tadgrAhakapramANAbhAvAt / tathAhi-na tAvatpratyakSaM tadgrAhakaM, 'saMbaddhaM varttamAnaM hi gRhyate cakSurAdinA' [mI. zlo. pratyakSa sU. zlo. 84] iti vacanAt / na cAnumAnaM, pratyakSadRSTa evArthe tatpravartanAt / na cAgamaH, sarvajJasyAsiddhatvena tadAgamasyApi vivAdAspadatvAt / na copamAnaM, sarvajJasadRzasyAparasyAbhAvAt / na cArthApattirapi, sarvajJasAdhakasyA-nyathAnupapannArthasyAdarzanAt / tataH pramANapaJcakApravRtterabhAvapramANagocara eva sarvajJaH / taduktam-"pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastvasattvAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA / / 1 / / " [mI0 zloka0 abhAva0 zlo0 1] iti / prayoga'tra nAsti sarvajJaH, pramANapaJcakAgrAhyamANatvAta, kharaviSANavat / kiMca, yathA'nAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdiprakriyayA vizodhyamAnasya nirmalatvaM, evamAtmano'pi nirantaraM jJAnAdyabhyAsena vigatamalatvAtsarvajJatvaM kiM na bhavediti matistadapi na, abhyAsena hi zuddhestAratamyameva bhavenna paramaH prakarSaH, na hi narasya laGghanamabhyAsatastAratamyavadapyupalabhyamAnaM sakalalokaviSayamupalabhyate / uktaM ca "dazahastAntaraM vyomno yo nAmotplutya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAsazatairapi / / 9 / / " iti / api ca sa sarvaM vastujAtaM kena pramANena jAnAti / kiM pratyakSeNota yathAsaMbhavaM sarvaireva pramANaiH / na tAvatpratyakSeNa, tasya sannihitapratiniyatArthagrAhitvAt /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana nApyatIndriyapratyakSeNa, tatsadbhAve pramANAbhAvAt / nApi sarvereva pramANaiH, teSAM pratyakSapUrvakatvAt sarveSAM sarvajJatApattezceti / anyaJca / anAdyanantaH saMsAraH / tadvastUnyapyanantAni krameNa vidan, kathamanantenApi kAlena sarvavedI bhaviSyati / kiMca, tasya yathAvasthitavastuveditve'zucyA-dirasAsvAdaprasaGgaH, teSAM yathAvasthitatayA saMvedanAt / Aha ca-"azucyAdirasAsvAdaprasaGgazcAnivAritaH" iti / kiMcAtItAnAgatavastUni sa kiM svena svena svarUpeNa jAnAti kiM vA vartamAnatayaiva / prathamapakSe tajjJAnasyApratyakSatApattiH, avartamAnavastugrAhitvAt, smaraNAdivat / dvitIye tu tajjJAnasya bhrAntatvaprasaGgaH, anyathAsthitasyArthasyAnyathAgrahaNAt, dvicandrajJAnAdivaditi / / TIkAno bhAvAnuvAdaH mImAMsaka (pUrvapakSa)H sarvajJAdivizeSaNathI viziSTa tamane icchita evAkoIpaNa deva nathI, kAraNa ke te devanuM grAhakapramANa koI nathI. jemake - sarvajJAdivizeSaNathI viziSTa koI deva pratyakSathI grAhya nathI, kAraNa ke vartamAnakAlIna tathA indriyo sAthe saMbaddha arthanuM prakAzaka(grAhaka) pratyakSapramANa che. jyAre sarvajJAdivizeSaNathI viziSTadeva vartamAnamAM upasthita nathI tathA teno indriyanI sAthe sannikarSa paNa nathI. AthI tenuM grAhaka pratyakSapramANa nathI. sarvajJAdivizeSaNathI viziSTadeva anumAnathI grAhya nathI, kAraNa ke anumAna pratyakSathI joyelA arthamAM ja pravarte che. tAdazadeva pratyakSathI joyelA nathI, mATe te anumAnathI paNa grAhya nathI. te deva AgamapramANathI paNa grAhya nathI. kAraNake sarvajJa asiddha hovAnA kAraNe, temanuM Agama paNa vivAdAspada che. te deva upamAna pramANathI paNa grAhya nathI, kAraNe sarvajJanI samAna saMsAramAM bIjo koI padArtha nathI ke jethI tene joIne thatA sAdRzyajJAnathI (upamAna pramANa dvArA) sarvajJane grahaNa karI zakAya. te deva arthapattithI paNa grAhya nathI. kAraNake sarvajJanI vinA nahi hovAvALo koI avinAbhAvi artha dekhAto nathI ke jethI e padArthadvArA arthapattithI sarvajJa grAhya banI zake. arthAt sarvajJanI sAthe niyatasAhacarya dharAvato ane sarvajJa vinA nahi raheto, evo koI padArtha nathI ke jenAthI (arthApatti dvArA) sarvajJane grahaNa karI zakAya. tethI sarvajJane grahaNa karavAmAM pAMce pramANonI pravRttino abhAva hovAthI sarvajJa abhAva pramANano viSaya bane che. arthAt abhAvapramANathI sarvajJAbhAva siddha thAya che. tethI kahyuM che ke...
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddarzana samuzcaya bhAga - 2, z2oda - 42-46, nenavarzana "jyAre je vastunI sattA siddha karavAmATe pratyakSAdipramANa asamartha banI jAya che, tyAre te vastuno abhAva abhAvapramANathI siddha thAya che." ahIM anumAnaprayoga A pramANe che - sarvajJa nathI, kAraNake te pratyakSAdi pAMcapramANano viSaya banato nathI. jemake gadheDAnA zIMgaDA. 413 prazna : jema anAdikAlathI paNa khANamAM raheluM malinasuvarNa kSAra, mATInA puTapAkanI prakriyAthI dhImedhIme zuddha thatAM thatAM, nirmala banI jAya che, tema AtmAvaDe paNa niraMtara jJAnAdino abhyAsa karAtAM, AtmA upara lAgelA karmamalano kSayathatAM AtmA sarvajJa kema banI na zake ? to tame jagatamAM koI sarvajJa nathI ema kema kaho cho ? uttara : tamArI A vAta ucita nathI. kAraNake abhyAsathI zuddhinI taratamatA ja thAya. paraMtu paramaprakarSa na thAya. arthAt abhyAsathI AtmA u52thI karmamala nAza pAmatAM AtmA zuddha bane. (pahelAM azuddha hato, temAMthI thoDo zuddha bane che. abhyAsa vadhatAM thoDo vadhu zuddha bane che. paraMtu) sarvajJatAne pragaTa karanArI 52mazuddhino prakarSa thato nathI. koI mANasa uMcA kUdakA mA2vAno abhyAsa kare to, te prathama pAMca-cha phUTa kUdI zake, abhyAsathI ATha-dasa phUTa kUdI zake, tema abhyAsathI vadhu UMce kUdI zake. paraMtu game tevA abhyAsathI paNa te lokane ullaMdhI jato nathI. tethI kahyuM che ke "je vyakti abhyAsathI AkAzamAM uchaLIne dasa hAtha upara jAya che. te seMkaDoabhyAsathI paNa so yojana uMce javAmATe samartha thato nathI." vaLI te batAvo ke, tamAro sarvajJa jagatanI sarvavastuonA samuhane kayA pramANathI jANe che ? zuM pratyakSapramANathI jANe che ? ke yathAsaMbhava sarvapramANo bhegA thavA vaDe jagatvartI sarva padArthone jANe che. ? tame ema kahezo ke 'pratyakSapramANathI sarvajJa jagatvartI sarvavastuone jANe che' to te yogya nathI, kAraNake pratyakSapramANa nikaTanA pratiniyatakSetramAM rahelA tathA pratiniyataarthanuM ja grAhaka che. (arthAt pratyakSa to indriyonI sAthe saMbaMdha rAkhavAvALI vartamAnavastuone ja jANe che. AthI tenAthI anAgata, atIta, dUravartI tathA sUkSma atIndriyapadArtho jANI zakAtA nathI.) atIndriyapratyakSa to vivAdAspada hovAthI temAM koI pramANa nathI. sarvapramANo bhegA maLIne jagatvartI sarvapadArthone jANe che, A vAta ucita nathI. kAraNake pratyakSasivAyanA bAkInA sarvepramANo pratyakSapUrvaka ja arthanA grAhaka bane che. tethI jyAM pratyakSapramANathI ja sarvavastuo jANI zakAtI nathI, tyAM bIjApramANothI to kevI rIte jANI zakAya ?
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddarzana samunnava bhAga - 2, zloja - 42-46, jainavarzana tathA saMsAranA ghaNAjIvo keTalIka vastuone pratyakSathI jANIne, keTalIka vastuone anumAnathI jANIne, keTalIka vastuone bIjApramANothI jANIne tathA dharma vagere atIndriya padArthone vedathI jANIne-jagatanA sarvapadArthone jANI leze. AthI sarve jIvo sarvajJa banI javAnI Apatti Avaze. 414 vaLI saMsAra anAdi anaMta che. temAM rahelI vastuo paNa anaMtAnaMta che. te vastuone kramasa2 jANato vyakti anaMtakAlavaDe paNa kevI rIte sarvajJa (sarvane jANanAra) thaI zakaze ? arthAt jagatvartI sarvapadArthone jANanAra koI sarvajJa nathI. vaLI tamAro sarvajJa yathAvasthitavastuno jANanAra che. tethI jagatvartI azuciAdinA rasanA AsvAdano prasaMga paNa sarvajJane AvI paDaze. kAraNake jagatanA sarvapadArtho yathAvasthitapaNe saMvede che ane tethI kahyuM che ke.. "sarvajJa jagatvartI sarvapadArthono yathAvasthita paNe saMvedato hovAthI (te sarvajJane) azucivagerenA rasanA AsvAdano prasaMga (te sarvajJane) anivArita che." vaLI tame batAvo ke bhUtakALamAM thaI gayelA padArtho ane banAvone tathA bhaviSyamAM thanArA padArtho ane thanArI hakIkatone tamAro sarvajJa atIta ane anAgatarUpathI jANe che ke vartamAnanI jema sAkSAt jANe che ? "sarvajJa bhUtakAlInapadArtho - banAvone atItarUpathI tathA bhaviSyakAlina padArtho-hakIkatone anAgatarUpathI jANe che' ema tame kahezo to.... sarvajJanuM jJAna apratyakSa banI jaze. kAraNa ke sAkSAtkArarUpa nathI thatuM. AthI tenuM jJAna pratyakSamAM gaNAze nahi, kAraNa ke... avartamAna kAlIna vastune grahaNa kare che. jema smRtivagere avartamAnakAlIna vastugrAhi che. tethI pratyakSamAM gaNAtA nathI, tema sarvajJanuM uparokta jJAna paNa pratyakSanI koTImAM AvI zakaze nahi. "sarvajJa bhUtakAlIna tathA bhaviSyakAlIna vastuo ane banAvone vartamAnarUpe jANe che." tema kahezo to - sarvajJanuM jJAna bhrAnta banI javAno prasaMga Avaze. kAraNa ke anyathA 2helA (arthAt bhUta ane bhAvirUpe 2helA) padArthone anyathA2Ite (vartamAnarUpe) grahaNa kare che. jema be caMdrane jonAranuM jJAna bhrAnta che, tema bhUtAdirUpe rahelA padArthone anyathA2Ite arthAt vartamAnarUpe jovA te paNa bhrAnti che. atra pratividhIyate / tatra yattAvaduktaM " tadgrAhakapramANAbhAvAt" iti sAdhanaM tadasamyak, tatsAdhakAnAmanumAnapramANAnAM sadbhAvAt 1 tathAhi-jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntaM, taratamazabdavAcyatvAt, parimANava / nAyasiddho hetu:, pratiprANiprajJAmedhAdiguNapATavarUpasya jJAnasya tAratamyenopalabdheH / tato'vazyamasya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga -2, zloka - 45-46, jainadarzana 415 sarvAntimaprakarSeNa bhAvyaM, yathA parimANasyAkAze / sa ca jJAnasya sarvavastuprakAzakatvarUpo yatra vizrAntaH sa bhagavAn sarvajJaH / nanu saMtApyamAnapAthasa auSNyatAratamye satyapi sarvAntimavahirUpatApattirUpaprakarSAdarzanATyabhicAryayaM heturiti cet na, yato yo dravyasya sahajo dharmo na tu sahakArisavyapekSaH-(sahajo'pi ca yaH svAzraye vizeSamArabhate)-so'bhyAsakrameNa prakarSaparyantamAsAdayati, yathA kaladhautasya puTapAkaprabandhAhitA vizuddhiH / na ca pAthasastApaH sahajo dharmaH, kiM tvagnyAdisahakArisavyapekSaH / tatkathaM tatra tApo'bhyasyamAnaH parAM kASThAM gacchet / atyantatApe pratyuta pAthasaH parikSayAt / jJAnaM tu jIvasya sahajo dharmaH svAzraye ca vizeSamAdhatte / tena tasya nirantarAbhyAsAhitAdhikottarottaravizeSAdhAnAt prakarSaparyantaprApti yuktA / etena "laGghanAbhyAsa" ityAdi nirastaM, laGghanasyAsahajadharmatvAt, svAzraye ca vizeSAnAdhAnAt, pratyuta tena sAmarthyaparikSayAditi / TIkAno bhAvAnuvAdaH jaina : (uttarapakSa) : tame pUrve sarvajJanA niSedhamAM "te sarvajJanuM grAhaka pramANa nathI"--Avo hetu kahyo hato te satya nathI. kAraNake sarvajJasAdhaka anumAnono sadbhAva che ja. kahevAno Azaya e che ke tame (mImAMsakoe) pUrve "sarvajJasAdhaka pramANano abhAva hovAthI sarvajJajevI koI vyakti nathI" AvuM kahyuM hatuM te satya nathI, kAraNake sarvajJasAdhaka anumAna pramANo che ja. te anumAna pramANa A pramANe che jJAnano taratamabhAva=kramikavikAsa kyAMka vizrAMti-pUrNatAne prApta kare che. kAraNa ke te tarata mazabdathI vAcya che. arthAt teno kramikavikAsa thAya che. jemake parimANa paramANuthI kramika vikAsa karatAM karatAM AkAzamAM potAnI pUrNatAne arthAt mahAparimANa avasthAe pahoMcI jAya che. tevI ja rIte jJAnano kramikavikAsa thatAM thatAM pUrNatAe pahoMce che, te ja sarvajJatA che. jJAnano kramikavikAsa asiddha nathI, kAraNa ke jagatamAM pratyekajIvonI prajJA=pratibhA tathA medhA=dhAraNAzaktiAdi guNono vikAsa kramika ja dekhAya che. koInA prajJA-medhAdi guNono vikAsa ocho che, to koIno vadhuM che. AthI jJAnAdi guNono vikAsa jagatanA jIvomAM kramika dekhAya che. tethI jema paramANumAM raheluM parimANa vikAsa pAmatAM pAmatAM paramaprakRSTa avasthAe AkAzamAM jovA maLe che, tema jJAnAdi guNono vikAsa thatAM thatAM avazya sarva aMtimaprakarSa thavo ja joIe ane te jagatavartI sarvavastuonA prakAzaka jJAnanI jyAM vizrAMti=pUrNatA che,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana te bhagavAna sarvajJa che. arthAt jenAmAM sarvavastuonuM prakAzaka jJAna pUrNatAe pahoMcyuM che, te sarvajJa bhagavAna che. zaMkA: agnithI tapelA pANImAM uSNatAnI taratamatA hovA chatAM, te pANI uSNatAno sarva aMtimaprakarSa jemAM che, te agni jevuM uSNa to banatuM jovAtuM ja nathI. tethI "jeno kramikavikAsa thAya che, tenI pUrNatA hoya che.'--A Apano niyama vyabhicArI bane che. kAraNake pANImAM taratamatAthI uSNatA hovA chatAM agni jevI uSNatAnI pUrNatA pANImAM AvatI nathI. samAdhAna : padArthanA svAbhAvikadharmo ja abhyAsathI pUrNatAne pAme che. paraMtu je dharma anya sahakAranI apekSAthI utpanna thAya che, te pUrNatAne pAme ja tevo niyama nathI. pANImAM AvelI uSNatA sahaja nathI, paNa agni nAmanA sahakArInA kAraNathI AvI che. jyAre suvarNamAM puTapAkanI prakriyAthI AvatI vizuddhi survaNano sahajadharma hovAnA kAraNe pUrNatAne pAme che. pANImAM rahelI uSNatA pANIno sahaja dharma na hovAthI kevI rIte pUrNatA=paramaprakarSane pAme ! ulaTAnuM pANIne atyaMtatApa ApatAM pANI nAza pAme che. paraMtu jJAna jIvano sahajadharma che ane potAnA AzrayamAM vizeSatAne utpanna kare che. tethI jJAnanA niraMtara abhyAsathI uttarottara potAnA AzrayamAM (jJAna) vizeSatAne utpanna karatuM karatuM paramaprakarSa paryantane pAmI jAya che, tevuM kahevuM ayogya nathI. AthI "abhyAsathI uMce kUdavA...." ityAdi tame je pUrve kaheluM te asatya siddha thAya che. arthAt tenuM khaMDana thAya che, kAraNake laMghana AtmAno sahajadharma nathI ane te potAnA AzrayamAM vizeSatAne utpanna paNa karato nathI. ulaTAnuM teno vadhAre paDato abhyAsa karavAthI AtmAnuM sAmarthya haNAI paNa jAya che. Ama jenAmAM jJAnano paramaprakarSa che te sarvajJa che. tathA jaladhijalapalapramANAdayaH kasyacitpratyakSAH, prameyatvAta, ghaTAdigatarUpAdivizeSavat / na ca prameyatvamasiddhaM, abhAvapramANasya vyabhicAraprasakteH / tathAhipramANapaJcakAtikrAntasya hi vastuno'bhAvapramANaviSayatA bhavatAbhyupagamyate / yadi ca jaladhijalapalapramANAdiSu pramANapaJcakAtikrAntarUpamaprameyatvaM syAt, tadA teSvapyabhAvapramANaviSayatA syAt / na cAtra tattve'pi sA saMbhAvinIti / yasya ca pratyakSAH, sa bhagavAn sarvajJa iti / tathAsti kazcidatIndriyArthasArthasAkSAtkArI, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyitvAt / yo yadviSaye'nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAyI sa tatsAkSAtkArI yathAsmadAdiH, anupadezAliGgA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 417 visaMvAdyupadezadAyI ca kazcit, tasmAttatsAkSAtkArI, tathAvidhazca zrIsarvajJa eveti / yadyoktaM "pramANapaJcakApravRtteH sarvajJasyAbhAvapramANagocaratvaM," tadapi vAGmAtraM pramANapaJcakApravRtterasaMbhavAt / sA hi bAdhasadbhAvatvena syAt, na ca sarvajJe bAdhakasaMbhavaH / tathAhi-tadbAdhakaM pratyakSaM 1, anumAnaM 2, AgamaH 3, upamAnaM 4, arthApattirvA 5 / tatrAdyaH pakSo na zreyAn, yato yadi pratyakSaM vastunaH kAraNaM vyApakaM vA syAt, tadA tannivRttau vastuno'pi nivRttiyuktimatI, vayAdikAraNavRkSatvAdivyApakanivRttau dhUmatvAdiziMzapAtvAdinivRttivat / na cArthasyAdhyakSa kAraNaM, tadabhAve'pi dezAdivyavadhAne'rthasya bhAvAt / nApi vyApakaM, tannivRttAvapi dezAdiviprakRSTavastUnAmanivartamAnatvAt / na cAkAraNAvyApakanivRttAvapyakAryAvyApyanivRttirUpapannA, atiprasaktairiti / TIkAno bhAvAnuvAda : have sarvajJanI siddhi mATe bIjuManumAna Ape che- "samudranA pANInA jaththAnuM pramANAdi koIne pratyakSathI pratibhAsita thAya che, kAraNa ke prameya che. jema ghaTAdimAM rahevAvALA rUpa, sparza Adi. A anumAnathI paNa sarvajJanI siddhi thAya che. samudramAM keTalA pramANamAM pANI che, te prameya = pramANano viSaya to che ja. vaLI "je vastu satu hoya che, te koI pramANano viSaya to cokkasa hoya ja che. sAmAnyataH Avo niyama che. tethI samudranA pANInA jaththAnuM mApa satuM hovAthI koI pramANano viSaya bane ja che. tethI prameyatva hetu asiddha nathI. kadAca mAnI laIe ke samudranA pANInA jaththAnuM mApa pratyakSAdi pAMca pramANano viSaya banato nathI. chatAM paNa jyAM pratyakSAdi pAMcapramANanI pravRtti na hoya tyAM abhAvapramANanI pravRtti to avazya hoya ja che. AthI prameya abhAvapramANano viSaya to cokkasa bane ja che. AvuM to tame paNa mAno ja cho. AthI prameyatva hetu asiddha nathI. jo samudranA pANInA jaththAnA mApamAM pratyakSAdi pAMcapramANanI apravRtti hovA chatAM paNa abhAvapramANanI paNa pravRtti na hoya to abhAva pramANa vyabhicArI banI jaze, kAraNa ke "jyAM pratyakSAdi pAMcapramANanI pravRtti nathI hotI, tyAM abhAvapramANanI pravRtti to hoya ja che."A niyama tUTI jAya che. AthI samudranA pANInA jaththAnuM mApa prameya hovAthI tenuM sAkSAtkAra karanAra koIne koI to hovo ja joIe. ane samudranA pANInA jaththAnA mApanuM pratyakSa jene thAya che te sarvajJa bhagavAna che.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ parzana samuya mAga - 2, oja - 42-46, jainavarzana have sarvajJanI siddhimATe trIjuManumAna Ape che. "koI AtmA atIndriyapadArthono sAkSAtkAra karavAvALo che. kAraNa ke te upadeza (zAstra) ane avisaMvAdiliMga (=anumApaka hetuo)vinA paNa caMdragrahaNa vagere jyotiSano yathArthaupadeza Ape che." 418 je vyakti je viSayamAM zAstra ane anumApaka hetuovinA upadeza Ape che, te vyakti te viSayano sAkSAtkAri hoya che. jemake koI ghaTaAdi padArthone pratyakSa joIne, tenuM yathArtha varNana karavAvALA ApaNe. kahevAno Azaya e che ke amukadivase amukakalAke amukaminiTe caMdragrahaNa thaze vagere AvA bhAvikAlaviSayaka atIndriyapadArthonuM sAkSAtkAra karanAra sarvaprathama zrIjinezvara paramAtmA che. AthI atIndriyapadArthone dekhavAvALA sarvajJa che. vaLI tame je kahyuM hatuM ke "sarvajJamAM pratyakSAdi pAMcapramANonI pravRttino abhAva hovAthI sarvajJa abhAvapramANano viSaya bane che. arthAt sarvajJano abhAva che." te paNa yuktiyukta nathI, mAtra pralApa ja che. kAraNake sarvajJanI siddhimAM pratyakSAdi pAMcapramANonI apravRtti asaMbhavita che. kemake (pUrve joyA te anumAnapramANathI sarvajJanI siddhi thatI hovAthI kevI rIte kahI zakAya ke pratyajJAdi pAMcapramANonI apravRtti che ?) pratyakSAdi pramANonI apravRtti to te padArthomAM hoya che ke, te pramANodvArA te padArthomAM bAdha Avato hoya. sarvajJamAM koIpaNa pramANa bAdhA karanAra nathI. tethI sarvajJanI sattA nirbAdha che. tame kaho ke sarvajJano bAdha karanAra (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) Agama, (4) upamAna, (5) arthApatti, A pAMcapramANamAMthI kayuM pramANa che ? "sarvajJanuM pratyakSa thatuM nathI, mATe pratyakSapramANathI sarvajJano bAdha thAya che"-AvuM kahevuM samucita nathI. kAraNa ke jo pratyakSa, vastunuM kAraNa ke vastunuM vyApaka hoya tyAre, tenI nivRtti thavAthI vastuno paNa abhAva thAya che, ema kahevuM yuktiyukta kahevAya ! jema dhUmanuM kA2Na agni che. tethI agninI nivRtti thatAM dhUmanI nivRtti thaI jAya che. arthAt kAraNarUpa agninI nivRtti thatAM kAryarUpa dhUmanI nivRtti thaI jAya che. te ja rIte vRkSatva zizapA, AMbA vagere tamAmavRkSomAM 2hetuM hovAthI vyApaka che. AthI vyApakarUpa vRkSatvanI nivRtti thatAM vyApyarUpa ziMzapA vagere vRkSonI paNa nivRtti thaI ja jAya che. vaLI pratyakSa, padArthanuM kAraNa nathI, tethI vastunuM pratyakSa na thavA chatAM paNa deza, kAla, bhIMtanA vyavadhAne rahelA padArthano sadbhAva hoya ja che. kahevAno Azaya e che ke dUradezamAM rahelA padArthonuM pratyakSa thatuM nathI, chatAM padArtha vidyamAna hoya che. bhUtakAlInapadArthanuM vartamAnamAM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana pratyakSa thatuM nathI, chatAM padArtha vidyamAna hato ja. temaja bhIMtanA AMtare rahelA padArthanuM pratyakSa na thavA chatAM paNa padArtha to hoya ja che. AthI pratyakSa, padArthanuM kAraNa nathI. pratyakSa, vastunuM vyApaka paNa nathI. kAraNake pratyakSanI nivRtti thavA chatAM paNa dUradezAdi sthita padArthanI nivRtti thatI nathI. AthI je padArthanuM kAraNa ke vyApaka nathI, tenI nivRttithI kArya ane vyApyanI nivRtti mAnI levI te saMgata thatI nathI. kAraNake vyabhicAra Ave che, avyavasthAno doSa AvI paDe che. arthAt ghaTanI nivRttithI paTanI nivRtti paNa mAnavAnI Apatti Avaze. A rIte ekapadArthanI nivRttithI bIjA padArthanI nivRtti mAnI levAthI avyavasthA ubhI thaze. AthI "sarvajJanuM pratyakSa thatuM nathI, tethI pratyakSapramANathI sarvajJano bAdha thAya che." tema kahevuM samuthita nathI... nApyanumAnaM tadbAdhakaM, dharmisAdhyadharmasAdhanAnAM svarUpAsiddheH / tatra hi dharmitvena kiM sarvajJo'bhipretaH 1, sugatAdiH 2, sarvapuruSA vA 3 / yadi sarvajJaH, tadA kiM tatra sAdhyamasattvaM 1, asarvajJatvaM vA 2 / yadyasattvaM kiM tatra sAdhanamanupalambho 1, viruddhavidhiH 2, vaktRtvAdikaM 3 vA / yadyanupalambhaH kiM sarvajJasyota 1, tatkAraNasya 2, tatkAryasya 3, tadvyApakasya 4 vA / yadi sarvajJasya, so'pi kiM svasaMbandhI 1, sarvasaMbandhI 2 vaa| svasaMbandhI cennirvizeSaNaH 1, utopalabdhilakSaNaprAptatvavizeSaNo 2 vA / Adye paracittavizeSAdibhiranaikAntikaH 'anupalambhAt' iti hetuH, teSAmanupalambhe'pyasattvAnabhyupagamAt / nApyupalabdhilakSaNaprAptatvavizeSaNaH, sarvatra sarvadA ca sarvajJAbhAvasAdhanasyAbhAvaprasaGgAt / na hi sarvathApyasata upalabdhikSaNaprAptatvaM ghaTate, kvacitkadAcitsattvopalambhAvinAbhAvitvAttasya / etena sarvasaMbandhipakSo'pi pratyAkhyAtaH / kiM cAsiddhaH sarvasaMbadhyanupalambhaH, asarvavidA pratipattumazakyatvAt / na khalu sarvAtmanAM tajjJAnAnAM cApratipattau tatsaMbandhI sarvajJAnupalambhaH pratipattuM zakyaH / TIkAno bhAvAnuvAda : anumAna paNa sarvajJanuM bAdhaka nathI. kAraNake sarvajJanA bAdhakaanumAnamAM dharmI koNa rAkhazo ? sAdhya kone banAvazo? ane kone hetu karazo? (tenuM svarUpa ja) anizcita che. sAruM, tame batAvo ke tamArA sarvajJabAdhaka anumAnamAM dharmI tarIke koNa che ? zuM dharmi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana tarIke (1) sarvajJa abhipreta che ? ke (2) bauddha Adi abhipreta che ? ke (3) sarvapuruSo abhipreta che ? jo ema kahezo ke dharmI tarIke sarvajJa abhipreta che, to kaho ke te sarvajJanuM asattva siddha karazo ke asarvajJatva siddha karazo ? jo tame ema kahezo ke "ame sarvajJanuM asattva siddha karIzuM' - to sarvajJanuM asattva siddha karavA tame (1) anupalaMbhane hetu banAvazo ? ke (2) viruddhavidhine hetu banAvazo ? ke (3) vastRtvAdine hetu banAvazo ? jo sarvajJanA asattvanI siddhi karavA anupalaMbhahetuno prayoga karazo, tyAre te batAvavuM joIe ke tame (1) anupalaMbha sarvajJano batAvazo ? ke (2) tenA kAraNono ? ke (3) tenA kAryano ? ke (4) tenA vyApakano anupalaMbha banAvazo ? jo sarvajJanA asattvanI siddhi karavA sarvajJanA anupalaMbhane hetutarIke AgaLa karazo to, te sarvajJano anupalaMbha zuM tamane ja che ke jagatanA sarvaprANIone che ? have jo tamane potAne sarvajJano anupalaMbha thavAthI, sarvajJano abhAva che, ema tame mAno cho, to kaho ke... te anupalaMbha vizeSaNarahita sAmAnya anupalaMbhathI thAya che ke upalabdhi lakSaNathI yukta vizeSaNasahita upalaMbhathI thAya che. kahevAno Azaya e che sarvajJano anupalaMbha thAya che te dRzyaAdi vizeSaNarahita thAya che ke dRzya AdivizeSaNasahita thAya che. (dazya=jovAlAyaka padArtha). jo tame 'sarvajJano anupalaMbha vizeSaNarahita sAmAnya anupalaMbhathI thAya che', ema kahezo to paracitta vizeSAdi sAthe vyabhicAra Avaze, kAraNake anupalaMbha hetu che. arthAt para (devadattanA) cittamAM zuM vicAra cAlI rahyo che, te yajJadatta to jANI zakato nathI. arthAt yajJadattane devadattanA cittamAM cAlatA vicArono anupalaMbha che. chatAM eTalA mAtrathI devadattanA manamAM cAlatA vicAronuM asattva siddha thatuM nathI. sarvajJano anupalaMbha dazyapadArthanA (upalaMbhalakSaNaprApta vizeSaNasahitanA padArthanA) anupalaMbhathI thAya che" tema kahezo to te paNa yogya nathI. kAraNake dazyapadArthano upalaMbha sarva ThekANe (sthaLe) ane sarvakALe thato ja nathI. kAraNa ke sarvaThekANe ane sarvakAle jeno anupalaMbha hoya te dRzya ja kevI rIte kahevAya ? jema ghaTa dazya hovAthI koI sthAne ke koI kALe teno anupalaMbha maLe, paraMtu sarvatra ane sarvakALe teno abhAva na jovA maLe. kAraNake dRzyapadArthano koIka sthaLe ane koIkakALe to upalaMbha niyatarIte hoya ja che. AthI dazyanI anupalabdhithI sarvajJano atyaMta abhAva siddha karI zakAto nathI. hA, eTaluM kahI zakAya ke "A samaye, A sthaLe sarvajJa nathI."
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana AnAthI sarvasaMbaMdhI pakSa paNa dUSita thaI jAya che. kAraNa ke dazyapadArthanI anupalabdhi sarva prANIone thaI zakatI nathI. tathA asarvajJaprANIone sarvajJanI upalabdhi na thAya, paraMtu sarvajJane to 'huM sarvajJa chuM' evI upalabdhi thAya che. AthI sarvaprANIone sarvajJanI anupalabdhi thatI nathI. 421 vaLI jagatanA sarvajIvone sarvajJanI anupalabdhi che, tevuM tame kahI zako tema nathI. kAraNa ke tame asarvajJa cho tathA sarvajJasivAyano bIjo koIvyakti jagatanA tamAmajIvonA adhyavasAyone jANI zakato nathI. nApi kAraNAnupalambhaH, tatkAraNasya jJAnAvaraNAdikarmaprakSayasyAnumAnenopalambhAt / etatsAdhakaM cAnumAnaM, yuktayazcAgre vakSyante / kAryAnupalambho'pyasiddhaH, tatkAryasyAvisaMvAdyAgamasyopalabdheH / vyApakAnupalambho'pyasiddhaH, tadvyApakasya sarvArthasAkSAtkAritvasyAnumAnena pratIteH / tathAhi asti kazcitsarvArthasAkSAtkArI, tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt / yadyadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhakaM tattatsAkSAtkAri, yathApagatatimirAdipratibandhaM locanaM rUpasAkSAtkArIti nAnupalambhAditi sAdhanaM sarvajJAbhAvaM sAdhayati / viruddhavidhirapi sAkSAtparaMparayA vA sarvajJAbhAvaM sAdhayati 1 prathamapakSe sarvajJatvena sAkSAdviruddhasyAsarvajJatvasya kvacitkadAcidvidhAnAtsarvatra sarvadA vA / tatrAdyapakSe na sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvaH sidhyet, yatraiva hi tadvidhAnaM tatraiva tadabhAvoH nAnyatra / nahi kvacitkadAcidagnervidhAne sarvatra sarvadA vA tadvyApakaviruddhazItAbhAvo duSTaH / dvitIyo'pyayuktaH, arvAdRzaH sarvatra sarvadA vA sarvajJatvaviruddhAsarvajJatvavidherasaMbhavAt, tatsaMbhave ca tasyaiva sarvajJatvApatteH siddhaM naH samIhitam / paraMparayApi kiM tadvyApakaviruddhasya 1, tatkAraNaviruddhasya 2, tatkAryaviruddhasya 3 vA vidhiH sarvajJAbhAvamAdizet / na tAvadvyApakaviruddhavidhiH, sa hi sarvajJasya vyApakamakhilArthasAkSAtkAritvaM tena viruddhaM tadasAkSAtkAritvaM niyatArthagrAhitvaM vA tasya ca vidhiH kvacitkadAcittadabhAvaM sAdhayenna punaH sarvatra sarvadA vA, tuSArasparzavyApakazItaviruddhAgnividhAnAt kvacitkadAcittuSArasparzaniSedhavat / kAraNaviruddhavidhirapi kvacitkadAcideva sarvajJAbhAvaM sAdhayet, na sarvatra / sarvajJatvasya hi kAraNamazeSakarmakSayaH, tadviruddhasya karmAkSayasya ca vidhiH kvacitkadAcideva sarvajJA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana bhAvasAdhakaH, romaharSAdikAraNazItaviruddhAgnividhAnAt kvacitkadAcicchItakAryaromaha, rSAdiniSedhavat na punaH sAkalyena, sakalakarmAprakSayasya sAkalyena saMbhavAbhAvAt kvacidapyAtmani tasyAne prasAdhayiSyamANatvAt / nApi viruddhakAryavidhiH, sarvajJatvena hi viruddhaM kiMcijjJatvaM, tatkAryaM niyAtArthaviSayaM vacaH tasya vidhiH sa ca na sAmastyena sarvajJAbhAvaM sAdhayet / yatraiva hi tadvidhistatraivAsya tadabhAvasAdhanasamarthatvAt, zItaviruddhadahanakAryadhUmaviziSTapradeza eva zItasparzaniSedhavat, tanna viruddhavidhirapi sarvavido bAdhakaH / TIkAno bhAvAnuvAda have "sarvajJatAnA kAraNonI anupalabdhi hovAthI sarvano abhAva che." AvuM tame kahezo to te paNa ucita nathI. kAraNake sarvajJatAnA kAraNarUpa jJAnAvaraNIyAdikarmono kSaya anumAnathI upalabdha ja che. (kahevAno Azaya e che ke sarvajJatAmAM kAraNa jJAnAvaraNIyAdi karmono atyaMtanAza che tathA karmono atyaMtanAza to thaI zake ja che. ApaNe karmono caDhAva-utAra joI zakIe chIe. tenAthI te karmo AtmAmAM AvelA che, svAbhAvika nathI, te paNa nakkI thAya che. tethI jyAre ThaMDIno pratipakSa garamI AvavAthI ThaMDIno atyaMta nAza thAya che, tema AgaMtakakarmono atyaMtanAza paNa pratipakSa AvatAM thaI jAya che.) karmano atyaMtanAza thAya che. tenI siddhikaranAra yuktio AgaLa kahevAze. sarvajJanA kAryanI anupalabdhi hovAthI sarvajJano abhAva che." tema kahezo to te paNa ucita nathI, kAraNa ke sarvajJanA kAryatarIke avisaMvAdiAgama upalabdha che ja. sarvajJanA vyApakadharmanI anupalabdhi hovAthI sarvajJano abhAva che." tema kahezo to te paNa yogya nathI. kAraNa ke sarvajJano vyApakadharma sarvArthasAkSAtkAritva anumAnathI pratIta ja che. arthAtu anumAnathI sarvajJano vyApakadharma sarvArthasAkSAtkAritva prasiddha che. te A pramANe koI vyakti sakalapadArthono yathAvatsAkSAtkAra kare che, kAraNa ke... teno sakalapadArthono yathAvatusAkSAtkAra karavAno svabhAva che ane temAM pratibaMdhakakarmono kSaya thayelo che." je je vastuno je je grahaNa karavAno svabhAva hoya che tathA te grahaNa karavAmAM pratibaMdhaka banatI vastuno kSaya thAya che, tyAre te te vastuno sAkSAtkAra thAya che. jema AMkhano rUpane grahaNa karavAno svabhAva che tathA rUpane grahaNa karavAmAM pratibaMdhaka AMkhano roga (timira) nAza pAmyo che, tevI AMkha rUpano sAkSAtkAra kare che.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 423 A rIte vyaktino jagatanA saghaLAye padArthono sAkSAtkAra karavAno svabhAva che ja. temAM pratibaMdhaka banatA karmono atyaMta nAza thAya che, tyAre te sarvapadArthono sAkSAtkAra kare che. A ja tenI sarvajJatA che. AthI "vyApakadharmanI anupalabdhi" A hetu sarvajJAbhAvano sAdhaka banato nathI. viruddhavidhi arthAt sarvajJathI viruddha asarvajJanI vidhi paNa sarvajJano abhAva siddha karI zakatI nathI. kAraNa ke tame batAvo ke asarvajJanI vidhi sAkSAt sarvajJAbhAvane siddha kare che ke paraMparAe sarvajJAbhAvane siddha kare che ? sarvajJathI viruddha asarvajJanI vidhi sAkSAt sarvajJAbhAvane siddha kare che. arthAt sarvajJano sAkSAt virodha karavAvALA asarvajJanuM vidhAna karIne sarvajJAbhAva siddha kare che." Avo prathamapakSa svIkArazo to prazna thaze ke... sarvajJano sAkSAt virodha karanAra asarvajJanuM vidhAna koI cokkasa dezamAM ke cokkasa samayamAM athavA traNakALa saMbaMdhI sarvadezamAM ke traNakALa saMbaMdhI sarvakALamAM karavAmAM Avaze ? sarvajJano sAkSAt virodha karanAra asarvajJanuM vidhAna koI cokkasa deza-kALamAM ja karavAmAM Avaze." AvA prathamapakSamAM sarvatra ane sarvadA sarvajJAbhAva siddha thaze nahi. mAtra jyAM vidhAna karyuM haze, te te deza-kAlamAM ja sarvajJano abhAva siddha thaze. je sthaLe je kALe agni saLagAvavAmAM Avaze, te sthaLe ane te kALe ja zItano abhAva haze. paraMtu sarvatra ane sarvadA zItano abhAva hoto nathI. arthAtu je deza ane je samayamAM agni saLagAvavAmAM Ave, te deza ane te samayamAM ja agninA vyApaka uSNatA virodhI zItano abhAva jovAya che, paraMtu traNalokamAM ke traNe kALamAM agninA vyApaka uSNatAnA virodhI zItano abhAva jovA maLato nathI. sarvajJano sAkSAt virodha karanAra asarvajJanuM vidhAna traNe lokamAM tathA traNe kALamAM karavAmAM Avaze." A dvitIyapakSa paNa ayogya che. kAraNake chabastha(asarvajJa)thI traNe lokamAM ke traNe kALamAM sarvajJano virodha karanAra asarvajJanuM vidhAna karavuM asaMbhavita che. kAraNake je sarvajJa hoya te ja traNaloka ane traNakALanuM parijJAna karI zake che. asarvajJa mATe te zakya nathI. AthI asarvajJa traNe kALa ane traNe lokamAM sarvajJanA abhAvanuM vidhAna karI zake nahi. jo asarvajJa paNa traNe kALamAM ke traNe lokamAM sarvajJanA abhAvanuM vidhAna karI zakato hoya to, te paNa asarvajJa na rahe, paraMtu sarvajJa ja banI jAya. kAraNake te je vidhAna kare che, te traNe kALa ke traNe lokanA parijJAna vinA karI zakAya tema nathI. ane A to amane iSTa ja siddha thaI gayuM.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana "sarvajJano paraMparAe virodha karanAra asarvajJanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. arthAt sarvajJano abhAva kahevAmAM Avyo che." ema kahezo to prazna che ke.. (1) sarvajJanA vyApakadharmano virodha karavAdvArA sarvajJano abhAva kahezo ? ke (2) sarvajJanA kAraNano virodha karavAdvArA sarvajJano abhAva kahezo ke (3) sarvajJanA kAryano virodha karavAdhArA sarvajJano abhAva kahezo ? AnA uttaramAM "sarvazanA vyApakadharmano virodha karavA dvArA sarvajJano abhAva che." Ama kahezo to te yogya nathI. kAraNake sarvajJano vyApakadharma sakalArthasAkSAtkAritva che. teno virodhI asakalArthasAkSAtkAritva ke niyatArthagrAhitva che. (arthAt sarvajJano vyApakadharma saghaLAye padArthono sAkSAtkAra karavo te che. te dharmano virodhI sakalapadArthono sAkSAtkAra na karavo athavA amukapadArthono ja sAkSAtkAra karavo te che.) te asakalArthasAkSAtkAritva ke niyatIrthagrAhitvanuM vidhAna koIka sthaLe, koIkakALe ja karI zakAya che. paraMtu sarvasthaLe ane sarvakALe karI zakAtuM nathI. kAraNa ke te asarvajJano viSaya nathI. (hA, amukaLe ke amukakALe niSedha karavo te asarvajJano viSaya che. kAraNa ke te potAnI najIkamAM rahelI hakIkatanuM vidhAna karI zake che. paraMtu traNe kALa ke traNe lokasaMbaMdhI vidhAna karI zakato nathI.) jemake, tuSArano vyApakadharma zItasparza che. teno virodhI agni che. te agninA vidhAnathI koIkasthaLe ke koIkasamaye tuSAra ane tenI ThaMDakano niSedha karI zakAya che. paraMtu sarvasthaLe ke sarvakALe tuSAra ane tenI ThaMDakano niSedha karI zakAto nathI. (arthAtuM jyAM agni saLagAvAmAM Ave, tyAM ja te samaye tuSAra ane tenI ThaMDakano abhAva hoya che, paraMtu sarvatra ke sarvadA nahi). sarvajJanA kAraNono virodha karavA dvArA sarvajJano abhAva che." Avo uttara paNa ayogya che. kAraNake sarvajJatAnuM kAraNa sakalakarmano kSaya che. teno virodhI sakalakarmanA kSayano abhAva che. te sakalakarmanA kSayAbhAvanuM vidhAna koIka AtmAmAM koIka kALe ja karI zakAya che. tethI koIka AtmAmAM koIka kALe ja sarvajJAbhAva siddha thAya che. paraMtu sarvaAtmAomAM sarvakALe sarvajJAbhAva siddha thato nathI. jemake zarIra romAMcita thavuM, harSa thavo vagere kAryanuM kAraNa zIta che, tenuM virodhI agni che, te agni saLagAvatAM koIka sthaLe ke koIkakALe ja zItano nAza thatAM (kAraNano nAza thatAM) tenuM kArya zarIra romAMcita thavuM, harSa thavo vagere dekhAtuM nathI. AthI teno niSedha karI zakAya che. paraMtu sarvatra ke sarvadA teno niSedha karI zakAto nathI. Ama sarvakarmanA kSayAbhAvanuM vidhAna sarvakALe ane sarvasthaLe AtmAmAM karI zakAtuM nathI, kAraNa ke te asarvajJano viSaya nathI. koIka AtmAmAM to sarvakarmano kSaya thayelo hoya che, te AgaLa upara siddha karAze. sarvajJanA kAryano virodha karavAdvArA sarvajJano abhAva che." A uttara paNa anucita che. kAraNake sarvajJatvanI sAthe viruddha kicitjJatva che. arthAt sarvajJanuM virodhI kicittatva
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana che. tenuM kArya niyatArthaviSaya che. arthAt te kiciMt ja jANe che, eTale ke te sarvapadArthone jANato nathI. paraMtu niyatapadArthone ja jANe che arthAt tenuM jJAna niyatArthaviSayaka che. A niyatArthaviSayakanuM vidhAna paNa sarvatra ane sarvadA sarvajJAbhAvane siddha karatuM nathI. kAraNa ke je sthaLe niyatArthaviSayanuM vidhAna kareluM che, te ja sthaLe sarvajJAbhAvanuM samarthana kare che. paraMtu sarvatra nahi. jemake... zItano virodhI agni, tenuM kArya dhUma. te dhUmaviziSTapradezamAM ja zItasparzano niSedha karI zakAya che. paraMtu sarvapradezamAM nahi. Ama jyAM niyatapadArtho ja viSaya banatA hoya tyAM ja sarvajJAbhAva siddha thaI zake che. paraMtu sAmatsyena sarvajJAbhAva siddha thato nathI. 425 tethI viruddhavidhi paNa sarvajJano bAdhaka nathI. nApi vaktRtvAdikaM, sarvajJasattvAnabhyupagame tasyAnupapattyA'siddhatvAt, tadupapattau ca svavacanavirodho 'nAsti sarvajJo vaktRtvAdidharmopetazceti' tanna sarvajJasyAsattvaM kuto'pi toH sAdhayituM zakyam / nApyasarvajJatvaM sAdhyaM sarvajJo'sarvajJa ityevaM, virodhasyAtrApyaviziSTatvAt / kiMcAsarvajJatve sAdhye sarvajJasya pramANaviruddhArthavaktRtvaM 1 tadviparItaM 2, vaktRtvamAtraM 3 vA hetutvena vivakSitam / prathamo'siddho hetu:, sarvajJasya tathAbhUtArthavaktRtvAsaMbhavAt / dvitIyapakSe tu viruddhaH, dRSTeSTA viruddhArthavaktRtvasya sarvajJatve satyeva saMbhavAt / tRtIyapakSe'pyanaikAntikaH, vaktRtvamAtrasya sarvajJatvena virodhAsaMbhavAt / etena sugatAdidharmipakSo'pi pratyAkhyAyi, proktadoSAnuSaGgAvizeSAt / kiMca pratiniyatasugatAdeH sarvajJatAniSedha'nyeSAM tadvidhiravazyaMbhAvI, vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAnAntarIyakatvAt, " ayamabrAhmaNaH " ityAdivaditi / atha sarvapuruSAnurarIkRtya teSAmasarvajJatA vaktRtvAdeH sAdhyate tantra, vipakSAttasya vyatirekAsiddhyA saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAt sarvajJo'pi bhaviSyati vaktApIti / tannAnumAnaM sarvajJabAdhakam / " TIkAno bhAvAnuvAda : tathA sarvajJanA asattvano sAdhakahetu vaktRtvAdi paNa nathI. kAraNa ke tame loko sarvajJanI sattA ja svIkAratA nathI, to sarvajJane bolavAnuM kyAMthI hoya ? arthAt je vyaktinuM astitva hoya te ja vyakti bolato hoya che. jo sarvajJano svIkAra karazo to teno virodha kevI rIte karI zakazo ? sarvajJano svIkAra karatAM tame karelA vidhAnamAM ja virodha Avaze.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana tame pUrve kahyuM che ke "vaSkRtvAdi dharmathI yukta sarvajJajevA koIvyakti nathI." Ano virodha Avaze. AthI vastRtvAdi hetuthI paNa sarvajJatvano bAdha thato nathI. tethI koIpaNa hetuthI sarvajJanuM asattva siddha karavuM zakya nathI. sarvajJane dharmI banAvIne temAM asarvajJatA siddha karavI te parasparavirodhI che. te sarvajJa che ja, to pachI asarvajJatA kevI rIte siddha thaI zake ? "te sarvajJa paNa che, asarvajJa paNa che." A to parasparavirodhI vAta che. have tame batAvo ke sarvajJane asarvajJa kahevAnuM kAraNa zuM che ?... (1) zuM pramANavirodhI kathana karavAnA kAraNe asarvajJa che ? ke (2) zuM pramANasiddha satyakathana karavAnA kAraNe asarvajJa che ? ke (3) tenAmAM vastRtva che, tethI asarvajJa che ? prathama kAraNa asiddha che, kAraNa ke sarvajJa pramANavirodhI kathana kare te asaMbhavita che. te padArthanuM yathArthaparijJAna dharAve che tathA vItarAga che, to asatya bolavAnuM kAraNa zuM che ? dvitIyapakSa viruddha che, kAraNa ke pramANasiddha bolanAra asarvajJa kevI rIte hoI zake ? dRSTa ane iSTa evA aviruddhaarthanuM kathana sarvajJatva hote chate ja saMbhave che. je sarvajJa hoya te ja pramANasiddha aviruddhaarthanuM kathana karI zake che. AvuM pramANasiddha daSTa ane iSTa evA aviruddha padArthanuM kathana karanArane asarvajJa kevI rIte kahevAya ? sarvajJa bole che, eTalA mAtrathI sarvajJatAno virodha karavo saMbhavita nathI. AthI trIjo pakSa arnakAntika (vyabhicArI che). AnAthI dharmI tarIke sugAdine banAvavAno pakSa paNa asatya siddha thAya che. kAraNa ke sarvajJane dharmI banAvAtA pakSamAM je doSo AvatA hatA, te sarve doSo ahIM paNa Ave ja che. vaLI pratiniyata sugAdinI sarvajJAtAno niSedha karatAM te sivAyanA anyavyaktiomAM sarvajJatAnuM avazya vidhAna thayeluM mAnavuM paDaze. arthAt sugatAdine asarvajJa kahezo to, te sivAya anyamAM sarvajJatAnuM vidhAna ApoApa thAya che. kAraNake niyama che ke vizeSano niSedha zeSanI anujJAne avinAbhAva hoya che. arthAt koI vyaktivizeSamAM koI vizeSadharmano niSedha karavAthI zeSavyaktiomAM te dharmano sadbhAva ApoApa siddha thaI jAya che. jemake koI vyaktionA samuhamAM koI eka vyaktine uddezIne kahevAmAM Ave ke "A brAhmaNa nathI to tenAthI zeSavyaktio brAhmaNa che, te svayaMmeva siddha thaI jAya che. have "sarvapuruSo asarvajJa che. kAraNake te vaktA che." A rIte sarvapuruSone dharmI banAvIne asarvajJatAnI siddhi karavI paNa ucita nathI. kAraNake vastRtvane sarvajJatA sAthe virodha nathI ane vaphtatvane asarvajJatA sAthe mitratA nathI.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 427 vastRtva to sarvajJa hoya ke asarvajJa hoya baMne ThekANe rahI zake che. AthI vajravarUpa hetu sarvajJarUpa vipakSamAM vRtti che. arthAtu vipakSarUpa sarvajJamAM vastRtvarUpa hetunA vyaktirekanI masiddhi (amAvanI masiddhi) hAthI patRtvahetu saMhicavipakSavyAvRtti (=sNdhianaikAntika) che. tethI vastRtvahetu sarvajJAbhAvane siddha karI zakato nathI. arthAt sarvajJa vaktA paNa hoI zake che. tethI koIpaNa anumAna sarvajJano bAdha karavA samartha banI zakatuM nathI. nApyAgamaH, sa hi pauruSeyo'pauruSeyo vA / na tAvadapauruSeyaH tasyAprAmANyAt, vacanAnAM guNavadvaktrAdhInatayA prAmANyopapatteH / kiM cAsya kArye evArthe prAmANyAbhyupagamAnna sarvataH svarUpaniSedhe prAmANyaM syAt / na cAzeSajJAnAbhAvasAdhakaM kiMcidvedavAkyamasti, "hiraNyagarbhaH sarvajJaH" ityAdivedavAkyAnAM tatpratipAdakAnAmanekazaH zravaNAt / nApyupamAnaM tadbAdhakam, tatkhalupamAnopameyayoradhyakSatve sati gogavayavat syAt / na cAzeSapuruSAH sarvajJazca kenacidRSTAH yena 'azeSapuruSavatsarvajJaH sarvajJavadvA te' ityupamAnaM syAt / azeSapuruSadRSTau ca tasyaiva sarvajJatvApattiriti / nApyarthApattistadvAdhikA, sarvajJAbhAvamantareNAnupapadyamAnasya kasyApyarthasyAbhAvAt, vedaprAmANyasya ca sarvajJe satyevopapatteH / na hi guNavadvakturabhAve vacasAM prAmANyaM ghaTata iti na sarvajJe bAdhakasaMbhavaH, tadabhAve ca pramANapaJcakApravRttirapyasiddhA / tathA yaduktaM "pramANapaJcakApravRttyAbhAvapramANaviSayatvaM," tadapyanaikAntikaM, himavatpalaparimANapizAcAdibhiH teSAM pramANapaJcakApravRttAvapyabhAvapramANagocaratvAbhAvAditi "pramANapaJcakaM yatra" ityAdyapAstaM draSTavyam / TIkAno bhAvAnuvAda : AgamathI paNa sarvajJano bAdha karI zakAto na. tame kaho ke... Agama pauruSeya che ke apauruSeya che karaNIkhiI rahayo nathI. kAraNa ke apauruSeyaAgama apramANabhUta che. vacano guNavAna vaktAnAM adhInapaNe ja pramANabhUta bane che. arthAt apauruSeyaAgama pramANabhUta banI zakatuM nathI. kAraNa ke koIpaNa vacanonI pramANatA vaktAne AdhIna hoya che. bolanAra vaktA koNa che ? tenA AdhAre vacano pramANabhUta che ke apramANabhUta che, te nakkI thatuM hoya che, ZAR
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana AthI apauruSeyaAgama(vada) pramANabhUta na hovAthI, tenAthI sarvajJano bAdha thaI zakato nathI. tathA apauruSeyavedanA koI AdyavaktA ja nathI, to tene pramANabhUta kevI rIte mAnI zakAya ? ane tevA apramANabhUtavedathI sarvajJano bAdha kevI rIte thaI zake ? - vaLI tame vedane svarUpa pratipAdaka mAnatA nathI. kAraNa ke tamAro mata che ke... "vedano pratyeka zabda agniSToma vagere yajJarUpa kAryonuM ja pratipAdana kare che tathA te kArya arthamAM pramANa che. te koInA svarUpanA pratipAdana ke tenA niSedhamAM pramANa ja nathI." vedamAM je "sarvajJa, sarvavit' vagere zabda Ave che, tene tame sarvajJanA svarUpanA pratipAdaka mAnatA nathI. tame to kaho cho ke... te sarvajJA vagere zabda koI yajJavizeSanI stuti karavA mATe che. sarvajJanA svarUpanA pratipAdana mATe nathI. je agniSToma ke anya koI vivakSitayajJa kare che te ja sarvajJa, sarvavit che." A rIte koIka yajJa vagerenI stuti karavI te ja sarvajJa vagere zabdonuM kArya che. A rIte vedano koIpaNazabda svarUpArthaka nathI, to vedanA zabdathI kevI rIte asarvajJatAnuM vidhAna ane sarvajJatAno niSedha karI zakAya ? vaLI azeSajJAna(sarvajJatA)nA abhAvanuM sAdhaka koI vedavAkya paNa nathI. arthAt koI vedavAkya evuM nathI ke jenAthI saMpUrNajJAna jemAM che, te sarvajJatAnuM sIdhuM khaMDana karI zake. paraMtu vedamAM 'dirathaT: sarvajJa:' ityAdi anekavedavAkyo sarvajJatAnuM pratipAdana kare che. (tevuM anekavAra sAMbhaLyuM che.) upamAna pramANa paNa sarvajJatAnuM bAdhaka nathI. jyAM upamAna tathA upameya baMne padArtho pratyakSathI anubhavamAM Ave che, tyAM "A gavaya (roja) gAyanI samAna che." AvuM upamAna lagAvI zakAya che. gAya ane gavaya baMne paNa pratyakSasiddha padArtha che. tethI upamAna pramANanI maryAdAmAM AvI jAya che. paraMtu koIpaNa vyakti jagatanAtamAma vyaktio ke sarvajJane jANI zakatI nathI ke jethI "jagatanA saghaLAye puruSo jevA sarvajJa che athavA sarvajJa jevA jagatanA saghaLAye puruSo che." AvuM upamAna lagAvI zake. jo tene jagatanA saghaLAye puruSo tathA sarvajJa pratyakSasiddha hoya to ja tevA prakAranuM kahI zake che ane jo jagatanA saghaLAye puruSo tathA sarvajJa tene pratyakSasiddha hoya to te sarvajJa ja banI jAya. tenAthI te sarvajJatAmAM bAdhA ApatAM ApatAM sarvajJatAne siddha karavAnuM jIvaMta udAharaNa banI jaze. arthApatti paNa sarvajJatAnI bAdhaka nathI. kAraNa ke sarvajJanA abhAvavinA asaMgata (anupapanna) koIpaNa arthano abhAva che. arthAt jo sarvajJanA abhAvanI sAthe ja koI khAsa saMbaMdha rAkhavAvALo sarvajJanA abhAva vinA (asaMgata=) nahi rahenAro koIpaNa padArtha maLato hoya to, tenAthI sarvajJano abhAva kahI zakAya. paraMtu sarvajJAbhAvanI sAthe rahenAro koIpaNa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 429 padArtha jagatamAM daSTigocara thato ja nathI. (kahevAno Azaya e che ke jema devadattanA pAtaLApaNAno abhAva (divase khAto jovAmAM Avato na hovAthI) rAtribhojana padArthavinA zakya banato nathI. AthI arthapattithI rAtribhojananI siddhi thAya che. ahIM devadattanA pAtaLApaNAnA abhAvavinA nahi rahenAro padArtha rAtribhojana maLe che. arthAtu pAtaLApaNAnA abhAvanI sAthe rahenAro rAtribhojana nAmano padArtha jagatamAM daSTigocara thAya che. tethI arthApattithI rAtribhojananA kAraNe devadattamAM pInatva saMgata thAya che. tema sarvajJAbhAvanI sAthe rahenAro koI padArtha hoya to, arthApattithI te padArthanA kAraNe sarvajJAbhAvanI saMgati (siddhi) karI zakAya. paraMtu sarvajJAbhAvanI sAthe rahenAra jagatamAM koI padArtha dRSTigocara thato nathI. tethI arthapattithI paNa sarvajJAbhAvanI siddhi thaI zakatI nathI.) tathA vedanI pramANatA vedanA vaktA sarvajJa hote chate ja saMgata thAya che. kAraNake guNavAna (sarvajJa)vaktAnA abhAvamAM vacanonI pramANatA siddha thatI nathI. A pramANe sarvajJatAmAM koIpaNa pramANa bAdhaka banI zakatuM nathI. (tathA sarvajJanI siddhi karanArA anekaanumAno hAjara hovAthI) pAMcapramANanI apravRtti kahIne sarvajJanA abhAvanI siddhi karavI asiddha che. vaLI tame je pUrve "jemAM pratyakSAdi pAMcapramANonI pravRtti hotI nathI, te abhAvapramANano viSaya bane che"--A niyama kahyo hato, te paNa anekAntika (vyabhicArI) banI jAya che. kAraNa ke himAlaya parvatanuM vajana che. pizAca keTalI uMcAIno che ane kevo che ? A sarve viSayamAM koIpaNa pratyakSavagere pramANonI pravRtti jovA maLatI nathI. chatAM paNa teno abhAva nathI. arthAt himAlaya ke pizAcAdinuM parimANa abhAva pramANano viSaya banIne abhAvarUpa siddha thaI jatuM nathI. A rIte sarvajJano abhAva siddha karavA ApelA "pramANapaMcakanI jyAM apravRtti hoya, tyAM abhAva pramANanI pravRtti hoya che"--A niyamanuM khaMDana thaI gayeluM jANavuM. kAraNake upara jaNAvyA pramANe te niyama anekAntika siddha thAya che. yathoktaM "sarva vastujAtaM kena pramANena" ityAdi, tadapyayuktaM, sakalajJAnAvaraNavilayotthAvikalakevalAlokena sakalalokAlokAdivastuvettRtvAtsarvajJasyeti / yathoktaM "azucyAdirasAsvAda" ityAdi, tadapi paraM pratyasUyAmAtrameva vyanakti, sarvajJasyAtIndriyajJAnitvena karaNavyApAranirapekSatvAt, jihvendriyavyApAranirapekSa yathAvasthitaM taTasthatayaiva vedanaM, na tu bhavadvattadvyApArasApekSaM vedanamiti / yadapyavAdi
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana "kAlato'nAdyanantaH saMsAraH" ityAdi, tadapyasamyak, yugapatsaMvedanAt / na ca tadasaMbhavi dRSTatvAt / tathAhi-yathA svabhyastasakalazAstrArthaH sAmAnyena yugapatpratibhAsate, evamazeSavizeSakalito'pi / yathA coktama-"yathA sakalazAstrArthaH svabhyastaH pratibhAsate / manasyekakSaNenaiva tathAnantAdivedanam / / 1 / / " [pra. vArtikAlaM0 - 2/227] iti yaJcoktaM "atItAnAgata" ityAdi, tadapi svapraNeturajJAnitvameva jJApayati, yato yadyapIdAnIMtanakAlopekSayA te'tItAnAgatavastunI asatI tathApi yathAtItamatItakAle'vartiSTa, yathA ca bhAvi vartiSyate, tathaiva tayoH sAkSAtkAritvena na kazcanApi doSa iti siddhaH sukhAdivatsunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvAt sarvajJa iti / TIkAno bhAvAnuvAda: vaLI pUrve tame kahyuM hatuM ke "sarvavastuono samuha kayA pramANathI grahaNa karI zakAya ?... (AgaLa tame kahyuM hatuM ke, pratyakSAdipramANathI sarvavastuonuM jJAna thaI zakatuM nathI. tethI sarvajJa jevI koI vyakti nathI. tamArI A vAta paNa yukta nathI. kAraNa ke sakalajJAnAvaraNIya karmanA kSayathI prApta thayelA kevalajJAnarUpI prakAzavaDe sakalalokAlokagata vastuonA samuhanuM jJAna thaI zake ane tethI hastAmalakavat (hAthamAM rahelA AmaLAnI jema) saghaLAye lokAlokane jANatA sarvajJa hoI zake, temAM zaMkAne sthAna nathI. tathA "saMkalalokAlokaviSayaka jJAna thavAthI azucipadArthonuM paNa jJAna thavAnA kAraNe, temAM rahelI azucino AsvAda anubhavavAnI Apatti Avaze." - ityAdi tame je kahyuM hatuM te sakalaguNanA dhAma evA sarvajJa pratyenI asUyAmAtrathI kahyuM hatuM. paraMtu te ucita nathI. kAraNa ke sarvajJa atIndriyajJAni hovAnA kAraNe indriyonA vyApArathI nirapekSa che. (atIndriya jJAnine vastune jANavA indriyonA vyApAranI jarUra paDatI nathI.) tethI sarvajJa rasanendriyanA vyApArathI nirapekSa taTasthapaNe ja vastunuM yathAvasthitavedana(jJAna) kare che. (bhale te sArI hoya ke kharAba hoya). paraMtu sarvajJa tamArI jema vastunuM indriyonI sApekSa vedana karatA nathI. (ke jethI azucinA AsvAdanI Apatti Ave.) tathA "anAdianaMta saMsAramAM anaMtAnaMta vastuono samuha che, tene kramasara jANato vyakti anaMtakAle sarvajJa thaI zakaze"AvuM je kahyuM hatuM te paNa asatya che. kAraNake ekasAthe saghaLAye padArthonuM saMvedana thAya che ane ekasAthe saghaLAye padArthonuM saMvedana asaMbhavita jovAyuM nathI. jemake - sArI rIte abhyasta karelA saghaLAye zAstronA padArtho ekasAthe manamAM pratibhAsita thatA jovAya che. e pramANe anaMtazaktivALA kevalajJAnamAM paNa ekasAthe jagatanA samasta padArtho pratibhAsita thaI zake che. tathA pramANavArtikAlaMkAramAM kahyuM che ke...
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 431 "je pramANe sArI rIte abhyAsa karela sakala zAstro ekakSaNamAM ja manamAM pratibhAsita thAya che. te pramANe anaMtazaktisaMpanna kevalajJAnamAM ekasAthe anaMtAnaMta padArtho pratibhAsita thAya che." tathA "zuM sarvajJa atIta-anAgataviSayaka padArthone atIta-anAgatarUpe jANe che ke vartamAnarUpe jANe che"...ityAdi je kahyuM hatuM te paNa tamArA graMthakAranuM ajJAna ja jaNAve che. arthAta tamArA graMthakAro kharekhara ajJAni hoya tevuM jaNAya che. kAraNa ke vartamAnakAlanI apekSAe te padArtho atIta ane anAgata hovAthI vidyamAna na hovA chatAM, te padArtho atItakAlamAM to hatA ja ane anAgata kAlamAM paNa haze. tethI atIta-anAgatasaMbaMdhI te padArthono sAkSAtkAra hovAnA kAraNe sarvajJanuM trikAlaviSayaka jJAna mAnavAmAM koI doSa nathI. (kahevAno Azaya e che ke vartamAnakAlamAM atIta-anAgataviSayaka padArtho na hovA chatAM, atIta ke anAgata kAle to te padArtho vidyamAna hatA ane haze ja. tethI te atIta-anAgata kAlIna padArtho asatuM na kahevAya. sarvajJa je samaye je vastu jevAsvarUpe hoya tene tevAsvarUpe jANe che. atItane atItarUpamAM, anAgatane bhAvirUpamAM ane vartamAnane vartamAnarUpamAM jANe che. padArtha je hAlatamAM hoya tevI ja hAlatamAM kelavajJAnamAM pratibhAsita thAya che.) A rIte samasta bAdhakapramANonuM nirAkaraNa karavAthI, suMdara rIte te bAdhakapramANonI asaMbhavatA siddha thavAthI sarvajJanI siddhi nibaMdha thaI jAya che. nibaMdha sarvajJanI sattA siddha thAya che. jema sukhI mANasane "huM sukhI chuM" A svasaMvedanathI sukhano anubhava thatAM sukhanI sattA siddha thAya che. AthI spaSTa rIte kahI zakAya che ke "sarvajJa che kAraNa ke tenI sattAmAM bAdhaka sarvapramANonI asaMbhAvanA suMdararIte siddha karI dIdhI che. ___ atha dikpaTAH prakaTayanti-nanu bhavatu sunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvAtsarvajJasiddhiH / kiM tvasya kavalAhAra iti na mRSyAmahe / tathAhi-kevalinaH kavalAhAro na bhavati tatkAraNAbhAvAt na ca kAraNAbhAve kAryasyotpattiH atiprasakteH / na ca tatkAraNAbhAvo'siddhaH, AhArAdAnanidAnabhUte vedanAdiSaTke ekasyApi tasya kevalinyabhAvAt / tathAhi - na tAvattasya vedanotpadyate, tadvedanIyasya dagdharajjusthAnikatvAt / satyAmapi vedanAyAM na tasya tatkRtA pIDA, anantavIryatvAt / vaiyAvRttyakaraNaM tu bhagavati trailokyapUjye na saMbhavatyeveti / IryApathaM punaH kevalajJAnAvaraNakSayAt samyagavalokayatyasau / saMyamastu tasya yathAkhyAtacAritriNo niSThitArthatvAdanantavIryatvAJca nAhArakAraNIbhavati / prANavRttirapi tasyAnapavAyuSTvAdanantavIryatvAdyAnyathAsidaiva / dharmacintAvasarastvapagataH, niSThitArthatvAt / tadevaM kevalinaH kAvalikAhAro bahudoSaduSTatvAnna ghaTata iti /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: pUrvapakSa (digaMbara) : sarvajJanA bAdhakapramANonI asaMbhavatA hovAthI sarvajJanI siddhi sunizcita che. paraMtu (ApaNe jema kavalAhAra karIe chIe, tema) sarvajJane kavalAhAra ghaTato nathI. te A rIte - "kevalajJAnine kavalAhAra hoto nathI, kAraNa ke kavalAhAra karavAnA kAraNano abhAva che" tathA kAraNanA abhAvamAM kAryanI utpatti mAnazo to vyatirekavyabhicAra AvIne ubho raheze ane avyavasthA ubhI thaze. (kahevAno Azaya e che ke sAmAnya manuSyone kavalAhAra karavAmAM je kAraNa ke prayojano hoya che, te kevalajJAnine hotA nathI. AthI sAmAnya mANasanI jema kevalajJAnine kavalAhAra ghaTato nathI.) uparoktaanumAnamAM "kAraNAbhAva' hetu asiddha nathI. kAraNa ke.. kevalajJAnimAM AhAra grahaNa karavAnA kAraNabhUta vedanAdi chamAMthI ekapaNa kAraNa vidyamAna nathI. te A rIte- (1) kevalajJAnine sudhAnI vedanA utpanna thatI nathI. kAraNa ke kevalajJAninuM sudhAvedanIyakarma baLI gayelA doraDA jevuM thaI gayuM che ane sudhAnI vedanA hovA chatAM paNa temane vedanAthI utpanna thanArI pIDA anaMtavIryanA kAraNe hotI nathI. (2) bhagavAna traNalokanA pUjya hovAthI koInI vaiyAvacca karavA javuM paDatuM nathI. AthI AhAra grahaNamAM kAraNarUpa vaiyAvaccano saMbhava nathI. (3) kevalajJAnine kevalajJAnAvaraNIyano sarvathA kSaya thayo hovAthI samyakurIte joI zake che. tethI iryAsamitinA pAlana mATe paNa AhAragrahaNanI jarUra nathI, (4) saMyamanA nirvAha mATe paNa kevalajJAnine AhAragrahaNanI jarUra nathI. kAraNa ke temane yathAkhyAtacAritra prApta thayeluM hovAthI kRtakRtya che. tathA anaMtavIrya hovAthI AhAragrahaNanuM koI kAraNa nathI. (5) jIvanavRtti (zarIra TakAvavA) mATe paNa kevalajJAnine AhAra karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke kevalajJAninuM AyuSya anapavarya (ghaTI na zake tevuM) hoya che tathA anaMtavIrya hovAthI zarIramAM kamajorI AvavAnI paNa saMbhAvanA nathI. tethI jIvanavRtti pratye AhAragrahaNa anyathAsiddha che (6) kevalajJAnine dharmaciMtana mATe paNa AhAragrahaNanI jarUra nathI. kAraNa ke kevalajJAni svayaM kRtakRtya che. dharmanuM phaLa prApta thaI gayuM che. tethI dharmaciMtanano avasara cAlI gayo che. tethI A pramANe kavalAhAra bahudoSathI duSTa hovAthI kevalione kavalAhAra ghaTato nathI. atrocyate-tatra yattAvadUcAnaM "tatkAraNAbhAvAt" iti sAdhanaM tadasiddhaM, AhArakAraNasya vedanIyasya kevalini tathaiva sadbhAvAt / tathA ca kimiti sA zArIrI sthitiH prAktanI na syAt / prayogo'tra-syAtkevalino bhuktiH samagrasAmagrIkatvAt, pUrvabhuktivat / sAmagrI ceyaM paryAptatvaM vedanIyodaya AhArapaktinimittaM taijasazarIraM dIrghAyuSvaM ceti / sA ca samagrApi kevalini samasti / yadapi dagdharajjusthAnikatvaM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 4rUra vedanIyasyocyate, tadapyanAgamikamayuktiyuktaM ca, Agame'tyantasAtodayasya kevalini pratipAdanAt / yuktirapi, yadi ghAtikarmakSayAjjJAnAnAdayastasya bhaveyuH, vedanIyodbhavAyAH kSudhaH kimAyAtaM yenAsau na bhavati / na tayozchAyAtapayoriva sahAnavasthAnalakSaNo bhAvAbhAvayoriva parasparaparihAralakSaNo vA kazcidvirodho'sti, sAtAsAtayorantarmuhUrtaparivartamAnatayA sAtodayavadasAtodayo'pyastItyanantavIryatve satyapi zarIrabalApacayaH kSududbhavapIDA ca bhavatyeva / na cAhAragrahaNe tasya kiMcitkSUyate kevalamAhopuruSikAmAtrameveti / TIkAno bhAvAnuvAdaH uttarapakSa (zvetAMbara): tame pUrve je kevalinA kavalAhAranA niSedhamATe kAraNabhAva hetu kahyo hato. te hetu asiddha che. kAraNake AhAranA kAraNarUpa vedanIyakarmano udaya kevalajJAnine paNa hoya che. vaLI kevalajJAni kevalajJAna pAmatAM pahelAM zarIra hovAnA kAraNe kavalAhAra karatA hatA, to zuM kevalajJAna pAmyA bAda kevalajJAnine zarIra nathI hotuM, ke jethI kevalajJAnine kavalAhAranI jarUra nathI ! kevalajJAnine kavalAhAranI siddhi karanAro anumAnaprayoga A pramANe che - "kevalajJAnine bhojana(kavalAhAra) hoya che, kAraNa ke kavalAhAra karavAmAM kAraNarUpa samagra sAmagrI vidyamAna che. jema kevalajJAna pAmatAM pahelAM thatuM bhojana (kavalAhAra). zarIranI pUrNatA, vedanIyakarmano udaya, AhAranA pAcanamAM nimittabhUta taijasazarIra ane dIrgha AyuSya, A kavalAhAramAM nimittabhUtasAmagrI che. A tamAma sAmagrI kevalajJAnine paNa hoya che. vaLI "kevalajJAninuM vedanIyakarma baLI gayelA jevuM zaktihIna hoya che"--tema tame kahyuM hatuM te paNa anAgamika ane yuktirahita che. kAraNake AgamamAM kevalajJAnine paNa atyaMta sAtA vedanIyakarmano udaya hoya che, AvuM pratipAdana karyuM che. vaLI kevalajJAnine kavalAhArane siddha karatI yukti paNa che - "jo ghAtikarmanA kSayathI saMpUrNa koTInA jJAnAdino udaya kevalajJAnine hoya, to vedanIyakarmanA udayanI vidyamAnatAmAM kevalajJAnine zA mATe bhUkha na lAge ? bhUkha lAgatI hoya to kavalAhArano niSedha zA mATe karavAmAM Ave che ? arthAt vedanIyakarmano udaya kevalajJAnine hovAthI temane paNa kavalAhAra levo ghaTe ja che. jema chAyA ane Atapa ekasAthe rahI zakatA nathI tathA jema bhAva ane abhAve paraspara parihArasvarUpa che. arthAt bhAva abhAvano parihArakarIne potAno sadbhAva sthita kare che ane
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana abhAva bhAvano parihArakarI potAnI sattA siddha kare che. Ama jema chAyA ane Atapane tathA bhAva ane abhAvane ekasAthe rahevAmAM virodha che. tevA prakArano virodha kevalajJAnAdi ane kSudhAne ekasAthe 2hevAmAM nathI. sAtA ane asAtArUpa vedanIyakarmano udaya aMtarmuhUrte badalAya che. tethI sAtAvedanIyakarmanA udayanI jema asAtAvedanIyakarmano udaya paNa hoya ja che. tathA kevalajJAnine anaMtavIrya hovA chatAM paNa zarIranA baLano apacaya ane kSudhA vedanIyanI pIDA paNa hoya ja che. 434 AthI kevalajJAnine bhojana karavAmAtrathI kaMI bagaDatuM nathI. mAtra kevalajJAnine kavalAhAra nahi mAnavAmAM tamAro kadAgraha kAma kare che. yaducyate "vedanIyasyodIraNAbhAvAt prabhUtatarapudgalodayAbhAvaH, tadabhAvAJcAtyantaM pIDAbhAvaH" iti, tadayuktaM, turyAdiguNasthAnakeSu vedanIyasya guNazreNIsadbhAvAt, pracurapudgalodaye satyapi tatkRtapIDAlpatvasyaiva darzanAt, jine sAtodayavat pracurapudrodayAbhAve'pi tIvratvapradarzanAceti / yadapyucyate " AhArAkAGkSA kSut, sA ca parigrahabuddhiH, sA ca mohanIyavikAraH, tasya cApagatatvAtkevalino na bhuktiH" iti, tadasamyak, yato mohanIyavipAkAtkSunna bhavati, tadvipAkasya pratipakSabhAvanAnivattrtyamAnatvAt, krodhAdInAM tathoparamopalabdheH / taduktaM "uvasameNa haNe kohaM" [daza0 vai0 mA0 8/39] ityAdi / na tu kSudvedanIyaM tadvadvipakSabhAvanayA nivarttyamAnaM dRSTam, ato na mohavipAkasvabhAvA kSuditi / etena yaducyate - " apavartyate kRtArthaM, nAyurjJAnAdayo na hIyante / jagadupakRtAvanantaM, vIryaM kiM gatatRSo bhuktiH / / 1 / / " [kevalibhukti0 zlo- 16] ityAdi nirastaM, evaMvidhaudArikatvAdisAmagrIsadbhAvena chadmasthAvasthAyAmapi kevalino'bhuktiprasakteH / samastavIryAntarAyakSayAbhAvacchadmasthasya bhuktiriti cet, tadayuktam / yataH, kiM tatrAyuSkasyApavartanaM syAtkiM vA caturNAM jJAnAnAM kAciddhAniH syAt, yena bhuktiH ? tena yathA dIrghakAlasthiterAyuSkaM kAraNamevamAhAro'pi, yathAsiddhigatervyuparatakriyAdhyAnacaramakSaNaH kAraNaM evaM samyaktvAdikamapIti anantavIryatApi tasyAhAragrahaNe na virudhyate / yathA tasya devacchandAdIni vizrAmakAraNAni gamananiSIdanAni ca bhavanti evamAhArakriyApi virodhAbhAvAt / na ca balavattarasya vIryavato'lpIyasI kSut, vyabhicArAt /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 435 TIkAno bhAvAnuvAda: "vedanIyakarmanA udayanA samayamAM paNa baLajabarIthI te karmanA pudgalone udayamAM lAvavA svarUpa vedanIyakarmanA pudgalonI udIraNA jyAre thAya che, tyAre bhUkhanI atyaMta pIDA thAya che, paraMtu kevalajJAnine vedanIyakarmanI udIraNAno abhAva hovAthI prabhUtatara karmayugalano abhAva hoya che tathA tenA abhAvamAM atyaMta pIDAno paNa abhAva hoya che. tethI atyaMta pIDAnA abhAvamAM kavalAhAra karavAnI paNa jarUra rahetI nathI. tamArA dvArA AvuM ja kahevAya che, te ayogya che. kAraNa ke "ghaNA karmapudgalonA udayamAM ghaNI pIDA hoya che." Avo koI niyama nathI. cothAvagere guNasthAnakAdimAM guNazreNIno sadbhAva hoya che. (arthAt samyagudarzana guNasthAnakathI asaMkhyAtaguNInirjarA cAluM thAya che, te uttarottara vadhatI jAya che, tevI guNazreNInI vidyamAnatAmAM pracura pudgalakarmanA udayamAM paNa taskRtapIDA alpa ja hoya che tathA jinezvara paramAtmAne satAvedanIyakarmanA pagalonA pracUra udayano abhAva hovA chatAM tIvrasAtAno anubhava thAya che. AthI "pudgalakarmono udaya vadhAre tema pIDA vadhAre ane pudgalakarmono udaya ocho tema pIDA ochI" Avo koI niyama nathI. Ama "vedanIyakarmanI udIraNAthI ja bhUkhanI pIDA thAya che." Avo saMbaMdha joDavAnI AvazyakatA nathI. asAtAkarmano udaya bhUkha lagADavAmAM paryAptakAraNa che. vaLI tamArA vaDe "AhAranI AkAMkSA te ja sudhA che ane te AkAMkSA parigrahasvarUpa che. kAraNake parigrahanuM mUlakAraNa AkAMkSA che. ane A AkAMkSA mohanIyakarmano vikAra che ane mohanIyakarmano vikAra kevalajJAnino sarvathA nAza thayo che. AthI mohanIyakarmanA vikAra svarUpa AhAranI AkAMkSA kevalajJAnine na hovAthI, temane mukti(kavalAhArI hotI nathI."- AvuM je kahevAya che te paNa asatya che. kAraNake mohanIyakarmanA vipAkathI sudhA utpanna thatI nathI. kemake mohanIyakarmano vipAka pratipakSabhAvanAthI nivartamAna che. jemake kSamAvagere pratipakSabhAvanA bhAvavAthI mohanIyakarmanA vipAkasvarUpa krodhAdino uparama thato jovAya che. tethI dazavaikAlika a. 8/39mAM "upazamathI krodhane haNa'.. ityAdi kahyuM che. paraMtu vipakSabhAvanA bhAvavAthI sudhAvedanIya nivartamAna thatI nathI. vipakSabhAvanAthI bhUkha maTI jatI nathI. AthI mohanA vipAkasvarUpa sudhA nathI. AnAdvArA "kRtArtha kevalajJAninA AyuSyamAM nyUnAdhikatA thatI nathI, nirAvaraNa jJAnAdinI hAni thatI nathI tathA jagata upara upakAra karavAthI anaMtavIrya vidyamAna che, jenI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana tRSNA nAza pAmI gayelI che, evA kevalajJAnine bhojananI zI jarUra che?" AvuM ja kahevAya che, tenuM paNa khaMDana thaI jAya che. vaLI AhAra grahaNamAM kAraNarUpa audArikasAmagrI kevalajJAnine kevalajJAnanI prAptibAda paNa hoya che. tethI kevalajJAnanA abhAvamAM AhAragrahaNamAM kAraNarUpa zarIrAdisAmagrI hovA chatAM bhojanano abhAva kahezo, to kevalajJAnine kevalajJAna pAmatAM pahelAM paNa bhojananA abhAvanI Apatti AvI paDaze. AnI sAme "chadmasthajIvane samastavIryaMtarAyanA kSayano abhAva hovAthI zarIranI sthiti mATe) bhojana karavuM paDe che." AvuM tame kahezo, to te paNa ayukta che. kAraNake chadmastha jIvane AyuSyanI hAni ke jJAnAdinI hAnirUpa kayuM kAraNa che ke jethI bhojana karavuM paDe che ? A praznanA javAbamAM jaNAvavuM ja paDaze ke dIrghakAlanI sthitivALA AyuSyanI hAni na thAya te mATe AhAra grahaNa karAya che. to kevalajJAnine paNa dIrghaAyuSyanA kAraNe bhojana mAnavAmAM zuM vAMdho che ? AthI cirakAlIna AyuSyakarmane kAraNe kevalajJAnine bhojana mAnavAmAM koI virodha nathI. te ja rIte siddhigatimAM samasta mana-vacana-kAyAnA vyApArano nirodha karavA svarUpa suparatakriyAsvarUpa dhyAnanI pUrNatA kAraNarUpa che. tevI ja rIte temAM samyagadarzanAdi paNa paraMparAe kAraNa che. AthI anaMtavIryanI vidyamAnatAmAM paNa muktipratye sAkSAtuM suparatakriyA ane paraMparAthI samyagadarzanAdiguNonI apekSA che. tevI ja rIte anaMtavIryanI vidyamAnatAmAM paNa kevaline lAMbAkALa sudhI jIvavAmAM AhAragrahaNanI apekSA hoya ja che. tethI anaMtavIryanI vidyamAnatAmAM paNa kevalinA AhAragrahaNamAM koI virodha nathI. tathA je pramANe kevaline vizrAma mATe devachaMdAmAM ArAma karavo ane cAlavuM, besavuM, uThavuM vagere kriyAonI apekSA hoya che. tema AhArarUpakriyAnI apekSAmAM paNa koI virodha nathI. vaLI "balavattaravIryanA sadubhAvamAM alpabhUkha hoya che--" AvA niyamamAM paNa vyabhicAra che. kAraNake balavattaravIryanA sadbhAvamAM paNa ghaNIbhUkha hoya tevuM ghaNIvAra jovA maLe che. kiM cAgamo'pi kevalino bhuktiM pratipAdayati / tathAhi-tattvArthasUtram (9,11) / "ekAdaza jine" iti / vyAkhyA-ekAdaza parISahAH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogatRNasparzamalAkhyA jine kevalini bhavanti, tatkAraNasya vedanIyasyAdyApi vidyamAnatvAt / na ca kAraNAnucchede kAryAsyocchedaH saMbhAvyate, atiprasakteH / ata eva kevalini kSudvedanIyapIDA saMbhAvyate, kiM tvasAvanantavIryatvAnna vihvalIbhavati, na cAso
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 45-46, jainadarzana 437 niSThitArtho niHprayojanameva pIDAM sahate, na ca zakyate vaktuM "evaMbhUtameva bhagavataH zarIraM, yaduta kSutpIDayA na bAdhyate" iti, anumAnena tasyAstatra siddhatvAt / tathAhikevalizarIraM kSudhAdinA pIDyate zarIratvAt, asmAdAdyadhiSThitazarIravat / tathA yathA taccharIraM svabhAvena prasvedAdirahitaM evaM prakSepAhArarahitamapItyapakarNanIyameva, apramANakatvAt / tadevaM dezonapUrvakoTikAlasya kevalisthiteH saMbhavAdaudArikazarIrasthitezca yathAyuSkaM kAraNamevaM prakSepAhAro'pi / tathAhi-taijasazarIreNa mRdUkRtasyAbhyavahRtasya svaparyAptyA pariNAmitasyottarottarapariNAmakrameNaudArikazarIriNAmanena prakAreNa kSududbhavo bhavati / vedanIyodaye ceyaM samagrApi sAmagrI bhagavati kevalini saMbhavati / tataH kena hetunAsau na bhuGkta ? iti / na ca ghAticatuSTayasya kSudvedanIyaM prati sahakArikAraNabhAvo'sti, yena tadabhAvAttadabhAva ityucyate / iti siddhA kevalibhuktiH / tathA prayogazcAtra-kevalinaH prakSepAhAro bhavati kavalAhArakevalitvayoravirodhAt, sAtavedanIyavaditi / iti kevalibhuktivyavasthApanasthalamiti / / 45-46 / / TIkAno bhAvAnuvAda : vaLI AgamamAM paNa kevalajJAninA bhojanagrahaNanuM pratipAdana karela che. tattvArtha sUtra a. 9/11mAM kahyuM che ke teramA guNasthAnake kevalajJAnine agIyAra (11) parISahono udaya hoya cha. arthAt kSudhA, pipAsA, zIta, 6, 62, bhaza, yA-zayyA, 15, roga, tRe|spsh, bha, A agIyAra parISaha kevalajJAnine hoya che. kAraNa ke te agIyAra parISahonA udayamAM kAraNarUpa vedanIyakarmano udaya hajuM paNa vidyamAna che tathA kAraNanI vidyamAnatAmAM kAryano abhAva hovo saMbhavita nathI. anyathA (anvayavyabhicArarUpa) ativyApti Avaze. AthI ja kevalajJAtimAM sudhAvedanIyajanya pIDA saMbhavita che. paraMtu kevalajJAnimAM anaMtavIrya hovAthI bhUkhanI pIDA vyAkula karatI nathI. vaLI kevali kRtakRtya hovAthI prayojanavinA ja pIDA sahana kare che, tevuM paNa na kahevuM. kAraNa ke kevali kRtakRtya hovA chatAM sudhAvedanIyakarmanA udayamAM pIDAno anubhava to thAya ja che. paraMtu anaMtavIryanA kAraNe te pIDA ApaNane jema vyAkula kare che, tevI rIte kevaline vyAkula karatI nathI. bhagavAnanuM zarIra ja evuM hoya che ke temane bhUkhanI pIDAthI bAdha thato nathI. tenA yoge temane bhojananI paNa jarUra nathI"-AvuM kahevA mATe paNa zakya nathI. kAraNa ke kevalajJAnimAM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 47, jainadarzana bhUkhanI pIDA anumAnathI siddha ja che. te anumAnaprayoga A pramANe che - "kevalinuM zarIra sudhAdivaDe pIDA anubhave che. kAraNa ke zarIra che. jemake ApaNuM zarIra. vaLI "jema kevalinuM zarIra svabhAvathI prasvedAdi (pasInA vagere)thI rahita hoya che. e pramANe kavalAhArano abhAva paNa hoya che."-AvuM kahevuM taddana anucita che, kAraNa ke temAM koI pramANa nathI. tethI A pramANe dezonapUrvakroDa varSa rahenArA kevalinA zarIrane lAMbA AyuSyanI apekSA che, tema tenI sAthe niyata joDAyela sahakArI kAraNa AhAranI paNa apekSA hoya ja che tathA taijasazarIra pahelA khAdhelA khorAkane pacAve che ane temAMthI raktAdi banAve che. ane svaparyApti dvArA temAMthI zarIra bane che. A prakAre jIvane puna: bhUkha lAge che. vedanIyakarmanA udayamAM AhAragrahaNamAM kAraNarUpa uparokta batAvelI samagra sAmagrI kevalajJAnimAM saMbhave che. tethI kayA kAraNathI kevalajJAnine bhojana hotuM nathI tema kaho cho ? cAra ghAtikarmo sudhAnI vedanAnA udayamAM sahakArI kAraNa che. kevalajJAnamAM cAra ghAtikarmono kSaya thayo hovAthI, temane sudhAnI vedanA hotI nathI"--AvuM kahevuM paNa ucita nathI. kAraNa ke kSudhA vedanIyanA udayamAM cAraghAtikarmo sahakAri kAraNa nathI. ke jethI cAraghAtikarmanA abhAvamAM sudhAvedanIyanA udayano paNa abhAva hoya ! A rIte kevalajJAnine paNa bhojana (AhAragrahaNa-kavalAhAra) siddha che. anumAnaprayoga A pramANe che - "kevalajJAnine kavalAhAra hoya che, kAraNake kevalajJAna ane kavalAhArane ekasAthe rahevAmAM virodha nathI. jemake kevalajJAnanI vidyamAnatAmAM sAtavedanIyanA sadUbhAvano virodha nathI, tema kevalajJAnanI vidyamAnatAmAM kavalAhAranA sadbhAvano virodha Avato nathI. - A rIte kevalibhakti vyavasthApana sthaLa (sAmAnyathI pUrNa thAya) che. IfjavA atha tattvAnyAha / have jainadarzananA tattvo kahe che. jIvAjIvau tathA puNyaM pApamAsravasaMvarau / bandho vinirjarAmokSau nava tattvAni tanmate / / 47 / / zlokArtha jainamatamAM jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, baMdha, nirjarA ane mokSa A nava tattvo che.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 47, jainadarzana 439 vyAkhyA-cetanAlakSaNo jIvaH 1, tadviparItalakSaNastvajIvaH 2 / dharmAdharmAkAzakAlapudgalabhedena tvasau paJcadhA vyavasthitaH / anayoreva dvayorjagadvartinaH sarve'pi bhAvA antarbhavanti / nahi jJAnAdayo rUparasAdayazca dravyaguNA utkSepaNAdIni ca karmANi sAmAnyavizeSasamavAyAzca jIvAjIvavyatirekeNAtmasthitiM labhante, tadbhedenaikAntatasteSAmanupalambhAt, teSAM tadAtmakatvena pratipatteH, anyathA tadasattvaprasaGgAt / bauddhAdiparikalpitaduHkhAditattvAni jIvAjIvAbhyAM pRthagjAtyantaratayA na vaktavyAni, jIvAjIvarAzidvayena sarvasya jagato vyAptatvAta, tadavyAptasya zazazRGgatulyatvAt / tarhi puNyapApAsravAdInAmapi tataH pRthagupAdAnaM na yuktipradhAnaM syAt, rAzidvayena sarvasya vyAptatvAditi cet ? na, puNyAdInAM vipratipattinirAsArthatvAt, AsravAdInAM sakAraNasaMsAramuktipratipAdanaparatvAdvA pRthagupAdAnasyAduSTatA / yathA ca saMvaranirjarayormokSahetutA, Asravasya bandhananibandhanatvaM, puNyApuNyadvibhedabandhasya ca saMsArahetutvaM tathAgamAtpratipattavyam / tatra puNyaM zubhAH karmapudgalAH 3 / ta eva tvazubhAH pApaM 4 / Asravati karma yataH sa AsravaH kAyavAGmano vyApAraH, puNyApuNyahetutayA cAsau dvividhaH 5 / AsravanirodhaH saMvara; guptisamitidharmAnuprekSAdInAM cAsravapratibandhakAritvAt, sa ca dvividhaH sarvadezabhedAt 6 / yoganimittaH sakaSAyasyAtmanaH karmavarNaNApudgalaiH saMzlezavizeSo bandhaH, sa ca sAmAnyenaikavidho'pi prakRtisthityanubhAgapradezabhedena caturdhA, punarekaiko jJAnAvaraNAdimUlaprakRtibhedAdaSTadhA, punarapi matyAvaraNAditaduttaraprakRtibhedAdanekavidhaH / ayaM ca kazcittIrthakaratvAdiphalanivartakatvAtprazastaH, aparazca nArakAdiphalanirvartakatvAdaprazastaH, prazastAprazastAtmapariNAmodbhUtasya karmaNaH sukhaduHkhasaMvedanIyaphalanirvartakatvAt 7 / AtmasaMpRktakarmanirjaraNakAraNaM nirjarA dvAdazavidhataporUpA / sA cotkRSTA zukladhyAnarUpA "tapasA nirjarA ca" [tattvArthAdhigama0 9, 3] iti vacanAt, dhyAnasya cAntarataporUpatvAt 9 / vinirmuktAzeSabandhanasya prAptanijasvarUpasyAtmano lokAnte'vasthAnaM mokSaH, 'vandhaviprayogo mokSaH' iti vacanAt 9 / etAni navasaMkhyAni tattvAni tanmate-jainamate jJAtavyAni / TIkAno bhAvAnuvAda : caitanya (cetanA) jIvanuM lakSaNa che. acaitanya ajIvanuM lakSaNa che. ajIvanA pAMca prakAra che. (1) mastiya, (2) apamAstiya, (3) 4051sti.51ya, (4) 51., (5) pu sti .tu. A jIva ane ajIva, be ja tattvomAM jagavartI saghaLAye bhAvo (padArtho)no aMtarbhAva thaI jAya che.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 47, jainadarzana AthI ja vaizeSiko dvArA manAyela jJAnAdi tathA rUpAdiguNo, ulleSaNAdi pAMcakarmo, sAmAnya, vizeSa, samavAya, jIva ane ajIvathI svataMtrapaNe (atiriktapaNe) potAnuM astitva dharAvatA nathI. te, te baMnenA svabhAvarUpa ja che. arthAt te badhAno jIva-ajIva padArthomAM samAveza thaI jAya che. kAraNa ke (koIpaNa pramANa) guNaAdi padArthone dravyathI sarvathA bhinnarUpe jANI zakatuM nathI. kemake dravyavinA guNono upalaMbha thato nathI. AthI te dravyAtmaka che. jo guNaAdi padArthane dravya mAnavAmAM Ave to, jevI rIte guNarahita dravyano abhAva thaI jAya che, temaja dravyarUpa AzrayavinA guNAdi paNa nirAdhAra thaI javAnA kAraNe asaturUpa banI javAnI Apatti Avaze. bauddho dvArA parikalpita duHkhAdi cAratattvone jIva ane ajIvathI pRthak jAtipaNe na kahevA joIe, kAraNa ke sarvajagata jIva-ajIva ema be rAzi dvArA vyApta che tathA jIva-ajIva be rAzithI avyAptapadArtha sasalAnA zRMganI jema asat che. pUrvapakSa: to pachI tame lokoe jIva-ajIva berAzithI puNya-pApAdinuM pRthaupAdAna karyuM che, te yuktiyukta nathI. kAraNa ke tamArA mate berAzithI sarvajagata vyApta che. uttarapakSa (jaina:) : AvuM na kahevuM, (kAraNa ke puNya-pApAdino jIva-ajIva be rAzimAM samAveza thaI ja jAya che. saMvara, nirjarA, mokSano jIvarAzimAM samAveza thAya che. pApa, puNya, Azrava, baMdhano samAveza ajIvamAM thAya che). to paNa lokone puNya ane pApanA viSayamAM vipratipatti (saMdeha) che. saMdehanA nirAkaraNa mATe pRthakaupadAna karI tenI siddhi karI che. AthI puNyAdinuM pRthaphaupAdAna aduSTa che. Azrava-baMdha saMsAranuM tathA saMvara-nirjarA mokSanuM pratipAdana karavAmAM upayogI hovAthI, teonuM pRthakuupAdAna paNa aduSTa che. je pramANe saMvara-nirjarA mokSanA kAraNa che. Azrava karmabaMdhanuM kAraNa che, puNya-pAparUpa baMne karmabaMdha saMsAranuM kAraNa che, te pramANe AgamathI svIkAravuM joIe. arthAt AgamamAM puNya, pApa, Azrava, baMdhane saMsAranA kAraNa kahyA che ane saMvara-nirjarAne mokSanA kAraNa kahyA che. te svIkAravuM joIe. temAM zubhakarmanA pudgalone puNya kahevAya che. azubhakarmanA pudgalone pApa kahevAya che. jenAthI karma Ave che te Azrava. te mana-vacana-kAyAnA vyApArasvarUpa ane puNya-pApanA kAraNa rUpa ema be prakArano che. AzravanA nirodhane saMvara kahevAya che. gupti, samiti, sividha yatidharma, anuprekSA (bArabhAvanA), pariSaha, cAritra Azravano pratibaMdha karanArA hovAthI, (gupti vagerene) saMvara kahevAya che. te saMvara be prakArano che. (1) sarvasaMvara, (2) dezasaMvara. (caudamA guNasthAnake sarvasaMvara thAya che.)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 441 mana-vacana-kAyAnA vyApAranA nimitte sakaSAyi AtmAnA karmapudgala sAthenA saMzleSa (saMbaMdha)vizeSane baMdha kahevAya che. te baMdha sAmAnyata: eka prakArano hovA chatAM paNa prakRti, sthiti, anubhAga (rasa) ane pradezanA bhedathI cAra prakArano che. te eke ekanA jJAnAvaraNIyAdi mUlaprakRtinA bhedathI ATha prakAra che. matijJAnAvaraNIyAdi uttaraprakRtinA bhedathI anekaprakAra (=ekaso aThThAvana prakAra) che. A baMdha koIka tIrthakaratAdi phalanuM sarjana karato hoya tyAre prazasta che ane bIjo narakAdi phalanuM sarjana karato hovAthI aprazasta che tathA prazasta ane aprazasta AtmAnA adhyavasAyothI pedA thayeluM karma anukrame sukha-du:kharUpa phaLanuM sarjana kare che. AtmA upara coMTelA karmane kheravavAmAM kAraNarUpa nirjarA bAraprakAranA tapa svarUpa che. utkRSTa nirjarA zukladhyAnarUpa che. kAraNake tatvArthasUtranA a. 93mAM kahyuM che ke tapathI nirjarA thAya che ane dhyAna abhyataratapasvarUpa che. saghaLAye baMdhanathI sarvathAmukta ane sahaja svarUpanA prApaka AtmAnA lokanA aMte (siddhazilA upara) thayelA avasthAnane mokSa kahevAya che. tethI zAstramAM kahyuM che ke baMdhanA ucchedathI mokSa thAya che. A navatattvo jainadarzanamAM jANavA. 4 atha zAstrakAra eva tattvAni krameNa vyAkhyAti, tatra yathoddezaM nirdeza iti nyAyAt prathama jIvatattvamAha have zAstrakAraparamarSi ja kramasara tattvonI vyAkhyA kare che. "(hAragAthAmAM) je pramANe uddeza hoya te kramAnusAra nirdeza karavo joIe"--A nyAyathI prathama jIvatattvane kahe che. tatra jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinno vivRttimAn / zubhAzubhakarmakartA bhoktA karmaphalasya ca / / 48 / / caitanyalakSaNo jIvo yazcaitadviparItavAn / ajIvaH sa samAkhyAtaH puNyaM satkarmapudgalAH / / 49 / / zlokArtha ? jJAnAdidharmothI bhinnabhinna svarUpa, manuSyAdi paryAyone dhAraNa karanAra (vivRttimAna), zubhAzubhakarmono kartA, karmanA phaLano bhoktA caitanyasvarUpa jIva che. tenAthI viparIta(caitanyazUnya)ne ajIva kahevAya che tathA zubhakarmanA pudagalone puNya kahevAya che. vyAkhyA-tatreti nirdhAraNArthaH / ye jJAnadarzanacAritrasukhaduHkhavIryabhavyatvAbhavyatvasattvaprameyatvadravyatvaprANadhAritvakrodhAdipariNatatvasaMsAritvasiddhatvaparavastuvyAvRttatvAdayaH svaparaparyAyA jIvasya bhavanti, te jJAnAdayo dharmA ucyante / tebhyo jIvo na bhinno
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana nApyabhinnaH kiM tu jAtyantaratayA bhinnAbhinnaH / yadi hi jJAnAdidharmebhyo jIvo bhinnaH syAt, tadA "ahaM jAnAmi, ahaM pazyAmi, ahaM jJAtA, ahaM draSTA, ahaM sukhitaH, ahaM bhavyaH" cetyAdyabhedapratibhAso na syAt, asti ca sarvaprANinAM so'bhedapratibhAsaH / tathA yadyabhinnaH syAt tadA "ayaM dharmI, ete dharmAH" iti bhedabuddhirna syAt, asti ca sA / athavA'bhinnatAyAM jJAnAdisarvadharmANAmaikyaM syAt, ekajIvA'bhinnatvAt / tathA ca "mama jJAnaM mama darzanaM cAsti" ityAdijJAnAdidharmANAM mithobhedapratItirna syAt, asti ca sA / tato jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinna evAbhyupagantavyaH / anena. dharmadharmiNovaizeSikAdyabhimataM bhedaikAntaM saugatasvIkRtaM cAbhedaikAntaM pratikSipati, saugatenApi buddhikSaNaparaMparArUpasyAtmano dharmitvena svIkArAt, / tathA vividhaM vartanaM vivRttinarAmarAdiparyAyAntarAnusaraNaM tadvAn vivRttimAn, anena bhavAntaragAminamAtmAnaM prati vipratipannAMzcArvAkAn kUTasthanityAtmavAdinI naiyAyikAdInnirasyati / tathA zubhAzubhAni karmANi karotIti zubhAzubhakarmakartA / tathA svakRtasya karmaNo yatphalaM sukhAdikaM, tasya sAkSAddhoktA ca / cakAro vizeSaNAnAM samuJcaye / etena vizeSaNadvayenAkartAramupacaritavRttyA bhoktAraM cAtmAnaM manyamAnAnAM sAMkhyAnAM nirAsaH / tathA caitanyaM sAkAranirAkAropayogAtmakaM lakSaNaM svarUpaM yasya sa caitanyalakSaNaH, etena jaDasvarUpo naiyAyayikAdisaMmata AtmA vyavacchidyate / evaMvizeSaNo jIvaH samAkhyAta ityatrApi saMbandhanIyamiti / / TIkAnobhAvAnuvAdaH somai 'tatra' 56 nidhaar9|| cha.The zAna, zana, yAritra, subha, du:5, vIrya, (bhavyatva, samavyatva, satya, prameyatva, dravyatva, prAdhAritva, dhApirietatpa, saMsAritva, siddhatva, paravastuvyAvRttatvavagere sva-para paryAyo jIvanA che, te jJAnAdidharmo kahevAya che. te jJAnAdidharmothI jIva (sarvathA)bhinna paNa nathI ke abhinna paNa nathI. paraMtu bhinnabhinnatvarUpa jAtyantara che. ___o sAnAdhirbhAthI 04 (sarvathA)mina Doya to 'I degnj j, 'hu~ se chu', 'huM zata chu', 'dRSTA chu.' 'I supI chu', 'huM hu:chu' 'I bhavya chu' ityAdi (zanadhirbho bhane apanA bhedano) pratibhAsa na thAta. ane sarvajIvone te bheda to pratibhAsa thAya ja che. tathA jJAnAdidharmothI AtmA (sarvathA)abhinna hoya to "A dharmI che ane A dharmo che." AvA prakAranI bhedabuddhi thaze nahi. ane AvI bhedabuddhi to thAya ja che.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 443 athavA jJAnAdidharmothI AtmAne abhinna mAnazo to jJAnAdi sarvadharmonuM aikya thaI jaze, kAraNa ke ekajIvathI te dharmo abhinna che. tathA "mAruM jJAna, mAruM darzana, mAruM sukha' ityAdi jJAnAdidharmono parasparabheda pratIta thAya ja che. jo jJAnAdidharmothI AtmAne abhinna mAnIe to AvI pratIti thaI zakaze nahi. tethI jIvane jJAnAdidharmothI bhinnabhinna mAnavo joIe. AnA dvArA dharma ane dharmIne ekAMte bhinna mAnatA vaizeSikonA matanuM tathA dharma ane dharmIne ekAMte abhinna mAnatA bauddhanA matanuM khaMDana thaI jAya che. bauddho jJAnakSaNanI paraMparAne AtmA mAne che. tethI bauddhoe paNa AtmAne dharma tarIke svIkAryo che. vividha prakAre vartana karavuM tene nivRtti kahevAya che. arthAt deva, manuSya, vagere paryAyonuM anusaraNa karavuM te vivRtti kahevAya che. Avo vivRttivALo AtmA che. AnA dvArA bhavAMtaragAmi AtmAno niSedha karatA cArvAkanA matanuM tathA AtmAne (eka svarUpane sthira rahenAra, utpatti ane vinAzarahita) kUTasthanitya mAnanArA naiyAyiko vagerenA matanuM paNa khaMDana thaI jAya che. AtmA zubhAzubhakarmono kartA che. tathA pote karelA karmonA sukhAdikalano sAkSAtubhoktA che. 'va' samuccayArthaka che. AtmA karmano kartA ane bhoktA che -A be vizeSaNanA grahaNathI AtmAne akartA mAnanArA tathA AtmAne upacArathI bhoktA mAnanArA sAMkhyonA matanuM khaMDana thaI jAya che. caitanyasvarUpavALo AtmA che. arthAtu sAkAra(jJAna) ane nirAkAra (darzana) svarUpa AtmA che. A vizeSaNathI AtmAne jJAnazUnya mAnavAvALA naiyAyiko vagerenA matano uccheda thAya che. arthAt jJAnazUnya jaDasvarUpa taiyAyikAdi saMmata AtmAno vyavaccheda thAya che. AvA vizeSaNathI yuktajIva jainadarzanamAM kahevAyelo che. e pramANe ahIM (aMte) saMbaMdha karavo. atra cArvAkAzcarcayanti yathA-iha kAyAkArapariNatAni cetanAkAraNabhUtAni bhUtAnyevopalabhyante, na punastebhyo vyatirikto bhavAntarayAyI yathoktalakSaNaH kazcanApyAtmA, tatsadbhAve pramANAbhAvAt / tathAhi-bhUtavyatiriktAtmasadbhAve kiM pratyakSaM pramANaM pravarteta utAnumAnam ? na tAvatpratyakSaM, tasya pratiniyatendriyasaMbaddharUpAdigocaratayA tadvilakSaNe jIve pravRttyanupapatteH / na ca "ghaTamahaM vedima" ityahapratyaye jJAnakartRtayAtmA bhUtavyatiriktaH
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana pratibhAti ityabhidhAtavyaM, tasya "sthUlo'haM kRzo'haM" ityAdivaccharIraviSayatvasyaivopapatteH, na khalu tatpratyayasyAtmAlambanatvamasti, Atmani sthaulyAdidharmAsaMbhavAt / tathA "ghaTamahaM vedima" ityasyApi pratyayasya na zarIrAdanyo bhavatparikalpitaH kazcanApyAtmA''lambanatvena svapne'pi pratIyate, apratItasyApi kalpane kalpanAgauravaM pratiniyatavastuvyavasthAyA abhAvazca syAt / naca jaDarUpasya zarIrasya ghaTAderivAhaMpratyayo'nupapannaH iti vAcyaM, cetanAyogena tasya sacetanatvAt / naca sA cetanA jIvakartRkA iti vAcyaM, tasyA'pratItatvAt tatkartRtvamayuktaM, khapuSpAderapi tatprasaGgAt / tataHprasiddhatvAccharIrasyaiva caitanyaM prati kartRtvaM yuktaM, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAJca / prayogazcAtra-yatkhalu yasyAnvayavyatirekAvanukaroti tattasya kArya, yathA ghaTo mRtpiNDasya / zarIrasyAnvayavyatirekAvanukaroti ca caitanyam tasmAttatkartRtvam / anvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / tau cAtra vidyete, sati zarIre caitanyopalabdheH, asati cAnupalabdheH / naca mRtazarIre caitanyAnupalabdhestadanvayavyatirekAnuvidhAyitvamasiddhaM iti vAcyaM, mRtAvasthAyAM vAyutejasorabhAvena zarIrasyaivAbhAvAt, viziSTabhUtasaMyogasyaiva zarIratvapratipAdanAt / naca zarIrAkAramAtre caitanyotpattiryuktA, citralikhitaturaGgamAdiSvapi caitanyotpattiprasaGgAt / tataH siddhaM zarIrakAryameva caitanyam / tatazca caitanyasahite zarIra evAhapratyayotpattiH siddhA / iti na pratyakSaprameya AtmA, tatazcAvidyamAna eva / prayogazcAtra-nAstyAtmA, atyantApratyakSatvAt yadatyantApratyakSaM tannAsti, yathA khapuSyam / yaJcAsti tatpratyakSeNa gRhyata eva, yathA ghaTaH / aNavo'pi hyapratyakSAH, kiM tu ghaTAdikAryatayA pariNatAste pratyakSatvamupayAnti, na punarevamAtmA kadAcidapi pratyakSabhAvamupagacchati, ato'trAtyanteti vizeSaNamiti na paramANubhirvyabhicAra iti 1 / TIkAnobhAvAnuvAda (have AtmAne svataMtrapadArtha nahi mAnanAro cArvAka carcAnI zarUAta kare che.) pUrvapakSa (cArvAka) : A jagatamAM kAyAnA (zarIranA) AkAramAM pariNata tathA cetanAnA kAraNabhUta bhUto ja upalabdha thAya che. paraMtu te bhUtothI atirikta paralokagAmi tathA uparokta vizeSaNothIyukta (arthAt paralokagAmi, jJAnAdiguNavAnuM, kartA, bhoktA evo) koIpaNa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 445 AtmA nathI. kAraNa ke tAdazaAtmAnI sattAne siddha karanArApramANano abhAva che - te A rIte che - zuM bhUtathI atirikta AtmAnI sattA siddha karavA mATe pratyakSapramANa pravarte che ke anumAna pramANa pravarte che ? temAM pratyakSapramANa dvArA bhUtathI atirikta AtmAnI sattA siddha thAya che."--tevuM kahI zakAya tema nathI, kAraNake pratyakSapramANa pratiniyatakSetramAM rahelA indriyasaMbaddha rUpAdi sthUla padArthone viSaya kare che, tenAthI vilakSaNajIva(AtmA) pratyakSapramANano viSaya banato nathI. AthI pratyakSapramANathI AtmAnI siddhi thaI zakatI nathI. arthAt pratyakSapramANa dvArA bhUtathI atiriktaAtmAnI sattA siddha thatI nathI. zaMkA : indriyapratyakSathI AtmAnI bhale pratIti na thatI hoya, paraMtu "huM ghaTane jANuM chuM." ityAkArakapratItimAM je ahammatyayika bhAna thAya che, temAM te svasaMvedanajJAnanA kartAtarIke bhUtathI atirikta AtmA pratibhAse che. arthAt "huM ghaTane jANuM chuM" A svasaMvedanapratyakSadvArA jANavArUpa kriyAnA kartA tarIke AtmA pratibhAsita thAya ja che. svasaMvedanapratyakSa pRthvIvagere bhUtone nathI thatuM. AthI pAMcabhUtothI AtmA vilakSaNa che. tathA "huM chuM" Avo ahapratyaya ja AtmAnI sattA siddha karavAnuM prabaLasAdhana che. samAdhAna (cArvAka) : 'dapratyaya' pratIti AtmAnI sattA siddhakaravAnuM prabaLa sAdhana che. AvuM paNa kahI zakAya tema nathI, kAraNa ke jema "huM skUla chuM" "huM kRza chuM' ityAkArakapratItimAM zarIra ja viSaya bane che. paraMtu te pratItimAM AtmA AlaMbanabhUta banato nathI. kAraNa ke AtmAmAM sthUlatA vagere dharmono saMbhava nathI. te pramANe "huM ghaTane jANuM chuM" ityAkAraka pratItimAM paNa tamArAdvArA parikalpita zarIrathI atiriktaAtmA svapnamAMpaNa AlaMbanabhUta banato nathI. paraMtu zarIra ja AlaMbanabhUta bane che ane je pratIta na thatuM hoya, tenI paNa kalpanA karavAmAM kalpanAgaurava nAmano doSa AvI paDe che. tathA pratiniyatapadArthonI vyavasthA nAza pAmI jAya che. zaMkA : "mRtyamAM zarIra ja AlaMbanabhUta che. paraMtu AtmA AlaMbanabhUta nathI, AvI vAta paNa yogya nathI. kAraNake jaDarUpa zarIrane "huM ghaTane jANuM chuM" ityAkArakajJAnamAM pratIta thato 'dapratyaya' thavo saMgata thato nathI. kahevAnA Azaya e che ke jenAmAM caitanya hoya tene ja '34pratyavA' pratIti thAya che. paraMtu je caitanyazUnya hoya tene tAdazapratIti thatI nathI. samAdhAna (cArvAka) : cetanAnA yogathI zarIra paNa caitanyasaMyukta hoya che. AthI ' satyayA' pratIti zarIramAM thavAmAM bAdha nathI.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 SaDdarzana samucaya bhAga -2, zloka, 48-49, jainadarzana zaMkA : te cetanAno kartA jIva hoya che. tethI sacetanajIva ja banI zake ane tethI 'pratyayA' pratIti AtmAmAM ja thAya che, tema mAnyAvinA cAle tema nathI. samAdhAna (cArvAka) : "jIva cetanAno kartA che-"A tamArI vAta ucita nathI, kAraNa ke AtmA vidyamAna ja nathI. arthAt AtmA jevI koI cIja pratIta thatI nathI. tethI cetanAnA kartA tarIke AtmAne kahevo ayogya che. asatuvastune paNa kartA mAnavAmAM Avaze to AkAzakusumathI paNa cetanAnI utpatti mAnavI paDaze. arthAtu AkAzakusuma paNa cetanAno kartA banavAnI Apatti Avaze. tethI prasiddha evA zarIrane ja "jANavuM, dekhavuM' ityAdi cetanAno kartA mAnavo yukta che ane tevA prakAranA anvaye - vyatirekathI paNa cetanAnA kartA tarIke zarIra ja siddha thAya che. ahIM prayoga A pramANe che. - je jenA anvaya-vyatirekane anusare che, te tenuM kArya kahevAya che. jema kRtiMDanuM kArya ghaTa. arthAt "jyAM mRtpiDa che tyAM ghaTa che ane jyAM mRtpiDa nathI tyAM ghaTa nathI' AvA anvaya - vyatirekathI mRpiMDanA kAryatarIke ghaTanI siddhi thAya che. A ja rIte zarIranA anvaya-vyatirekane caitanya anusare che arthAt "jyAM zarIra che tyAM caitanya che' tathA jyAM zarIra nathI tyAM caitanya nathI' AvA prakAranA anvaya-vyaktirekathI zarIra ane caitanyamAM kAryakAraNabhAva siddha thAya che. AthI caitanyanA kartAtarIke zarIranI siddhi thAya che. jagatamAM je je padArthovacce kArya-kAraNabhAva jovA maLe che, te anvaya-vyatirekanA yoge jovA maLe che. ane AvA anvaya-vyatireka ahIM upalabdha thAya che "zarIra hote chate caitanya upalabdha thAya che' ane 'zarIranA abhAvamAM caitanya upalabdha thatuM nathI'. AvA anvaya-vyatikarathI zarIra-caitanyavacce kArya-kAraNabhAva siddha thAya che. tethI caitanyano kartA zarIra ja che. zaMkA : mRtazarIramAM caitanyanI upalabdhi thatI nathI. AthI caitanya ane zarIravacce anvayavyatirekathI avinAbhAva batAvyo hato te asiddha che. kAraNake mRtazarIramAM caitanya na hovAthI anvaya-vyatirekaanuvidhAyitva nathI. samAdhAna : (cArvAka): mRta avasthAmAM vAyu ane tejas no abhAva hovAthI zarIrano ja abhAva che, kAraNa ke viziSTabhUtanA saMyogane ja zarIratarIke pratipAdita kareluM che. arthAt jyAre viziSTabhUtono saMyoga hoya tyAre ja te zarIra kahevAya che. mRtaavasthAmAM vAyu-agnino abhAva hovAthI viziSTabhUtono saMyoga nathI. tethI vivakSitazarIra nathI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 447 tathA mAtra zarIrano AkAra hoya teTalAmAtrathI te zarIramAM caitanyanI utpatti thAya che te kahevuM yukta nathI. (AthI mRta avasthAmAM mAtra zarIrano AkAra hovAmAtrathI temAM caitanyanI utpatti thavI ja joIe, Avo Agraha rAkhavo yukta nathI.) anyathA (zarIranA AkAramAtranI vidyamAnatAmAM ja te zarIramAM caitanyanI utpatti svIkAravAmAM Ave to) citramAM dorelA ghoDA AdimAM paNa caitanyanI utpatti thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke te citramAM paNa ghoDAnA zarIrano AkAra vidyamAna ja che. tethI siddha thAya che ke caitanya zarIranuM kArya ja che ane tethI caitanyayukta zarIramAM ja 'pratyaya' nI utpatti thAya che, te paNa siddha thAya che. A pramANe AtmA pratyakSapramANano prameya (viSaya) banato ja nathI ane tethI AtmA avidyamAna ja che. arthAt jagatamAM AtmA jevI koI cIja nathI. anumAnaprayoga A pramANe che - "AtmA nathI, kAraNa ke te atyaMta apratyakSa che. je atyaMta apratyakSa hoya che te (vastu) hotI nathI. jemake AkAzapuSpa . ane je hoya che te pratyakSathI grahaNa karAya ja che. jemake ghaTa." jo ke aNuo paNa apratyakSa che, paraMtu ghaTAdi kAryarUpe pariNamelA te paramANuo pratyakSatAne pAme che. paraMtu AtmA kyAre paNa pratyakSabhAvane pAmato nathI. Ama anumAnaprayoganA hetumAM grahaNa karela atyaMta' vizeSaNathI paramANuo sAthe vyabhicAra Avato nathI. ___ tathA nApyanumAnaM bhUtavyatiriktAtmasadbhAve pravartate, tasyApramANatvAt, pramANatve vA pratyakSabAdhitapakSaprayogAnantaraM prayuktatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / zarIravyatiriktAtmapakSo hi pratyakSeNaiva bAdhyate / kiMca liGgaliGigasaMbandhasmaraNapUrvakaM hyanumAnam / yathA-pUrva mahAnasAdAvagnidhUmayoliGgiliGgayoranvayavyatirekavantamavinAbhAvamadhyakSeNa gRhItvA tata uttarakAlaM kvacitkAntAraparvatanitamvAdau gaganAvalambinI dhUmalekhAmava-lokya prAggRhItasaMbandhamanusmarati / tadyathA-yatra yatra dhUmastatra tatra vahnimadrAkSaM yathA mahAnasAdau, dhUmazcAtra dRzyate tasmAdvahninApIha bhavitavyamityevaM liGgagrahaNasaMbandha-smaraNAbhyAM tatra pramAtA hutabhujamavagacchati / na caivamAtmanA liGginA sArdhaM kasyApi liGgasya pratyakSeNaH saMbandhaH siddho'sti, yatastatsaMbandhamanusmarataH punastalliGgadarzanAjjIve sa pratyayaH syAt / yadi punarjIvaliGgayoH pratyakSataH saMbandhasiddhi
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana syAt, tadA jIvasyApi pratyakSatvApattyAnumAnavaiyarthyaM syAt, tata eva jIvasiddheriti / na ca vaktavyaM sAmAnyatodRSTAnumAnAdAdityagativajjIvaH sidhyati, yathA gatimAnAdityo dezAntaraprAptidarzanAt, devadattavat iti / yato hanta devadatte dRSTAntadharmiNi sAmAnyena dezAntaraprAptirgatipUrvikA pratyakSeNaiva nizcitA sUrye'pi tAM tathaiva pramAtA sAdhayatIti yuktam / na caivamatra kvacidapi dRSTAnte jIvasattvenAvinAbhUtaH ko'pi heturadhyakSeNopalakSyata ityato na sAmAnyatodRSTAdapyanumAnAttadgatiriti 2 / TIkAno bhAvAnuvAda: (cArvAka potAnI carcA AgaLa calAve che). anumAna pramANathI paNa bhUtathI atiriktaAtmAnI sattA siddha thatI nathI. kAraNa ke anumAna pramANarUpa ja nathI. (cArvAko mAtra eka pratyakSapramANane ja mAne che. kAraNake jagatamAM je pratyakSa dekhAya che te ja sat che, te sivAyanuM badhuM ja asat che, AvI te lokonI mAnyatA che.) athavA anumAnane pramANa mAnI laIe to paNa AtmAnI siddhi mATe prayojelo hetu kAlAtyayAdiSTa (bAdhita) che. kAraNa ke zarIrathI atirikta AtmAnAmano pakSa pratyakSa pramANavaDe bAdhita thAya che. AthI pratyakSapramANathI bAdhita pakSasahitanA prayogamAM prayojelo hetu kAlAtyayApadiSTa che. kahevAno Azaya e che ke pratyakSathI zarIrathI atirikta AtmA jevI koI cIja jaNAtI nathI. tethI pratyakSapramANathI zarIrAtirikta AtmAno bAdha thAya che. tethI AtmAnI sattAnI siddhimAM prayojelo hetu kAlAtyayAdiSTa bane che. je hetano sAdhyarUpa viSaya pakSamAM pramANAntarathI bAdhita thAya che, te hetu kAlAtyayAdiSTa kahevAya che. vaLI liMga-liMginA saMbaMdhanA smaraNapUrvaka anumAna thAya che. jemake koI vyakti pUrve mahAna sAdimAM dhUma(liMga) ane agni(liMgi)ne avanya-vyatirekavALA avinAbhAvane pratyakSathI grahaNa karIne, tyArapachInA kALamAM kyAMka jaMgalamAM parvatanA zikharAdi upara gaganAvalaMbI bUmarekhAne joIne pUrve grahaNa karelA dhUma-agninA saMbaMdhanuM smaraNa kare che ke.. jyAM jyAM dhUma hoya che, tyAM tyAM vani hoya che. jemake mahAnasAdimAM, ane ahIM dhUma dekhAya che. tethI vahni paNa ahIM hovo joIe. e pramANe dhUmagrahaNa tathA saMbaMdhanA smaraNavaDe tyAM pramAtAvaDe agninuM anumAna thAya che. (paraMtu) A pramANe liMgievA AtmAnI sAthe koIpaNa liMgano pratyakSathI saMbaMdha siddha nathI. arthAt jema agninAmanA liMginI sAthe dhUmanAmanA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 449 liMgano pratyakSathI saMbaMdha mahAna sAdimAM siddha che. tevI rIte AtmAnAmanA liMginIsAthe koIpaNa liMgano pratyakSathI saMbaMdha koIpaNa ThekANe siddha nathI ke jethI te saMbaMdhanA anusmaraNathI tathA punaH te liMganA darzanathI "jIva hovo joIe" evuM jJAna thAya ! vaLI jo jIva (liMgi) ane liMgano saMbaMdha pratyakSathI siddha hoya to jIvanuM pratyakSa ja thaI javAnI Apatti Ave ane tethI (liMganA smaraNa-darzanathI jIvanuM anumAna karavAnI jarUra na rahetAM) anumAnapramANa vyartha banI jaze, kAraNake pratyakSathI ja jIvanI siddhi thaI javAthI anumAnanI zI jarUra che ? tathA "jema sAmAnyatodaSTaanumAnathI sUryanI gati siddha thAya che, tema te anumAnathI jIvanI paNa siddhi thAya che."-AvuM paNa na kahevuM joIe. kAraNa ke.. jema devadattanI dezAntaraprApti gatipUrvaka che, tema sUryanI dezAttaraprAptine jovAthI sUryanI gatinuM anumAna thAya che. ahIM dRSTAMta evA devadatta dharmImAM sAmAnyathI dezAttaraprApti gatipUrvikA che, ema pratyakSathI nizcita thayeluM che ane sUryamAM paNa gatipUrvikAne dezAttaraprApti dvArA ja pramAtAvaDe sadhAya che. eTale tyAM sAmAnyatodaSTaanumAnathI sUryanI gatinuM anumAna karAya to yukta che, paraMtu jIvanI sattAnI siddhimAM kyAMya paNa dRSTAMtamAM jIvanI sattA sAthe avinAbhUta hetu pratyakSathI jovAyo nathI. AthI sAmAnyatodRSTaanumAnathI paNa AtmAnI sattAnI siddhi thatI nathI. tathA nApyAgamagamya AtmA / avisaMvAdivacanAptapraNItatvena hyAgamasya prAmANyam / na caivaMbhUtamavisaMvAdivacanaM kaMcanApyAptamupalabhAmahe yasyAtmA pratyakSa iti / anupalambhamAnAzca kathamAtmAnaM vipralabhemahi / kiM cAgamAzca sarve parasparaviruddhaprarUpiNaH / tatazca kaH pramANaM kazcApramANamiti saMdehadAvAnalajvAlAvalIDhamevAgamasya prAmANyam / tatazca nAgamapramANAdapyAtmasiddhiH 3 / tathA nopamAnapramANopameyo'pyAtmA / tatra hi yathA gaustathA gavaya ityAdAviva sAdRzyamasaMnikRSTe'rthe buddhimutpAdayati / na cAtra tribhuvane'pi kazcanAtmasadRza padArtho'sti yadarzanAdAtmAnamavagacchAmaH / kAlAkAzadigAdayo jIvatulyA vidyanta eveti cet ? na, teSAmapi vivAdAspadI bhUtatvena tadaMhibaddhatvAt 4 / tathArthApattisAdhyo'pi nAtmA / nahi dRSTaH zruto vA ko'pyartha AtmAnamantareNa nopapadyate, yadvalAt taM sAdhayAmaH / tataH sadupalambhakapramANaviSayAtItatvAttatpratiSedhasAdhakAbhAvAkhyapramANaviSayIkRta eva jIva iti sthitam /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: tathA AtmA Agamagamya paNa nathI. avisaMvAdi vacanaprayogone prayojatA AptapuruSa praNIta Agama ja pramANabhUta bane che. AvA koI avisaMvAdi vacanaprayoga karanArA AptapuruSa ja prApta thatA nathI ke jemane AtmA pratyakSa hoya. arthAt jene AtmA pratyakSa che ane tenI sattAnI siddhi mATe avisaMvAdi vacanaprayoga kare che, tevA koIpaNa Apta puruSa prApta thatA ja nathI. ane AvA AptapuruSovinA ApaNe kevI rIte AtmAne svIkArI zakIe ? vaLI sarve Agamo parasparaviruddha prarUpaNA kare che. tethI kahyuM Agama pramANabhUta ane kahyuM Agama apramANabhUta ? temAM saMdeha hovAthI AgamanuM prAmANya saMdeharUpI dAvAnalanI jvAlAthI gherAI gayuM che. arthAtuM koIpaNa Agama pramANabhUta banatuM nathI. tethI AgamapramANathI paNa AtmAnI siddhi thatI nathI. tathA upamAna pramANathI paNa AtmA upameya banato nathI. arthAtu upamAna pramANathI paNa AtmAnI sattA siddha thatI nathI. kAraNa ke jema "yathA tathA vaya' ityAdimAM parokSa arthamAM sAdazyabuddhi utpanna thAya che. arthAt jyAre gAya ane gavaya baMne pratyakSanA viSaya hoya tyAre "gAyanI samAna gavaya hoya che." A vAkyanuM smaraNa karavAdvArA tathA gavayane sAme dekhatAM parokSa evI gAyamAM sAdRzyabuddhi utpanna thAya che. paraMtu traNalokamAM AtmAnI samAna koI padArtha nathI ke jenA darzanathI (sAdazyajJAna dvArA parokSa artha evA) AtmAnuM jJAna thAya. zaMkA ? kAla, AkAza, dizA amUrtapadArtho apratyakSa che. chatAM tenI sattA svIkArAyelI che, to kAlAdinI tulya AtmA apratyakSa che, chatAM tenI sattA kema svIkAratA nathI ? samAdhAna (cArvAka) : kAla, AkAza ane dizA Adi sarva amUrtapadArtho AtmAnI samAna apratyakSa che, A vAta vivAdAspada hovAthI anizcita che. AthI jIvanA paga sAthe kAlAdinA paga paNa baMdhAI gayelA che. arthapattithI paNa AtmAno sadbhAva siddha karI zakAto nathI. kAraNake AtmAvinA nahIM hovAvALo koIpaNa avinAbhAvI artha jovA maLato nathI ke dekhavA paNa maLyo nathI ke jenA dvArA arthapatti AtmAnA sadbhAvanI siddhi karI zake. AtmAnI sattAne siddha karanArA koIpaNa pramANo maLatA na hovAthI AtmA abhAva pramANano viSaya bane che. arthAt AtmA jevI koI cIja nathI, te nizcita thAya che. (ahIM cArvAkano mata pUro thAya che.) atra pratividhIyate / yattAvaduktaM "iha kAyAkArapariNatAni bhUtAnyevopalabhyante na punastadvyatirikta AtmA, tatsadbhAve pramANAbhAvAt" ityAdi, tadasamIkSitAbhidhAnaM,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana pratyakSasyaiva tatsadbhAve pramANasya sadbhAvAt / tathAhi " sukhamahamanubhavAmi " ityanyonyaviviktajJeyajJAtRjJAnollekhI pratiprANisvasaMvedyaH pratyayo jAyamAnaH saMvedyate / nacAyaM mithyA, bAdhakAbhAvAt / nApi saMdigdhaH, ubhayakoTisaMsparzAbhAvAt / na cetthaMbhUtasyAsyAnAlambanatvaM yuktaM, rUpAdijJAnAnAmapyanAlambanatvaprasaGgAt / nApi zarIrAlambanatvaM, bahiHkAraNanirapekSAntaHkaraNavyApAreNotpatteH / na khalu zarIramitthaMbhUtAhaMpratyayavedyaM, bahiHkaraNaviSayatvAt / ataH zarIrAtiriktaH kazcidetasyAlambanabhUto jJAnavAnartho'bhyupagantavyaH, tasyaiva jJAtRtvopapatteH / sa ca jIva eveti siddhaH svasaMvedana* pratyakSalakSya AtmA / tathA yadapyuktaM " cetanAyogena sacetanatvAccharIrasyaivAhaMpratyayaH" ityAdi, tadapi pralApamAtraM / yatazcetanAyoge'pi svayaM cetanasyaivAhaM pratyayotpAdo yuktaH, na tvacetanasya yathA paraH sahasrapradIpaprabhAyoge'pi svayamaprakAzasvarUpasya ghaTasya prakAzakatvaM na dRSTaM kiM tu pradIpasyaiva / evaM cetanAyoge'pi na svayamacetanasya dehasya jJAtRtvaM, kiM tvAtmana eveti tasyaiva cAhaMpratyayotpAdaH / yo'pi " sthUlo'haM, kRzo'haM" ityAdipratyayaH samullasati, so'pyAtmopakArakatvena zarIre jAyamAna aupacArika eva, atyantopakArake bhUtye "ahamevAyaM" iti pratyayavat / 451 TIkAno bhAvAnuvAda : uttara5kSa : (jaina) "zarIranA AkArarUpe pariNatabhUtone choDIne te bhUtothI atiriktaAtmA jevI koI cIja nathI. kAraNake bhUtothI atiriktaAtmAnA sadbhAvane siddha karanArA prabhAzano abhAva che." khAvuM 4 tame (yArvADoo) pUrve 'hyuM hatuM te nitAnta asabhIkSita = avicAraNIyakathana che. kAraNa ke pratyakSathI ja AtmAno sadbhAva siddha thato hovAthI AtmAnI siddhi ka2nA2 pramANano sadbhAva che ja. te A pramANe - "huM sukhano anubhava karuM chuM." - A pratibhAsamAM anyonyavivikta zeya, jJAtA ane jJAna ullekhI svasaMvedana pratyekajIvone thAya che. arthAt "huM sukhano anubhava karuM chuM" A pratibhAsamAM sukhano anubhava karavAvALo jJAtA, anubhavamAM AvavAvALuM viSayabhUta sukha(jJeya) tathA anubhava thavArUpa jJAna-A traNe vastuono svataMtrarUpe pratyekajIvone anubhava thaI rahyo che. AmAM anubhava karavAvALo 'huM' zabdano vAcyapadArtha ja AtmA che. (uparokta pratibhAsa nirbAdharUpathI thAya ja che.) AthI te mithyA paNa kahIzakAya tema nathI. * svasaMvedyAhaMpratyayotpAdayukto natvacetanaH / iti pratyantare'dhikaM daridRzyate / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana tathA uparoktapratibhAsa nizcita ekakoTine viSaya karatuM hovAthI arthAtu ubhayakoTi saMsparzano abhAva hovAthI saMdigdha(saMzaya)rUpa paNa nathI. (viruddha be koTimAM thanArA pratibhAsane saMzaya kahevAya che. ahIM mAtra ekakoTimAM pratibhAsa thato hovAthI saMzayarUpa nathI.) huM sukhano anubhava karuM chuM" A nibaMdha jJAna nirviSayaka che. arthAt AlaMbanavinAnuM che, tema paNa kahI zakAya tevuM nathI. kAraNa ke te rIte to dareka jJAna nirAlaMbana mAnavAnI Apatti Avaze. "A ghaTa che', "A rUpa che" (AvAjJAnone tame satya mAno cho, te) jJAno paNa nirAlaMbana mAnavAnI Apatti Avaze. tethI mithyA mAnavA paDaze ane tevuM to nathI ja. AthI uparoktapratibhAsane nirviSayaka mAnI zakAze nahi. uparoktapratibhAsa zarIrane viSaya (AlaMbana) banAve che, tema paNa kahI zakAya nahi. kAraNake uparoktapratibhAsa bAhyakAraNathI nirapekSa aMta:karaNanA vyApArathI utpanna thAya che. arthAt kahevAno Azaya e che ke zarIrAdipadArthono pratibhAsa to cakSuAdi bAhyaindriyothI thAya che, jyAre "huM sukhI chuM" ityAkArakapratyakSamAM bAhyaindriyonI koI AvazyakatA ja nathI. te to zuddha manovyApArathI ja utpanna thAya che. tethI mAnasikajJAna che tathA mAtra manovyApArathI thanArA jJAnamAM zarIra AlaMbana banI zakatuM ja nathI. zarIra to (vaTAdipadArthonI jema) cakSu Adi bAhyaindriyothI jANI zakAya che. (je acetana che tathA bAhyaindriyo dvArA jANI zakAya che. te kyAre paNa mAnasika "sapratyayano viSaya banI zakato nathI). AthI A uda' pratyayano viSaya zarIrathI atirikta koI jJAnavALo padArtha mAnavo ja joIe. kAraNa ke "huM sukhI chuM" AvA pratibhAsamAM da' zabdano vAcya je che, te ja jJAtA che - te ja AtmA jIva che - A rIte mAnasika svasaMvedanapratyakSa ja AtmAnI sattAnI siddhimAM pramANa che.) tathA "cetanAnA yogathI zarIra sacetana bane che ane te sacetanazarIra ja "da" pratyayano viSaya bane che" -tamArI A vAta taddana ayukta che. pralApamAtra che. kAraNa ke cetanAyogamAM svayaM cetana ja 'da' pratyayano viSaya bane te yukta che. paraMtu svayaM acetana evuM zarIra viSaya bane te lezamAtra yogya nathI. jema hajAro pradIpanI prajAnA yogamAM paNa svayaM aprakAzasvarUpa ghaTa prakAzarUpa banato nathI. paraMtu pradIpa ja prakAzarUpa bane che. te pramANe cetanAnA yogamAM paNa svayaM acetana evo deha mAm pratyayano viSaya banavA dvArA jJAtA banato nathI. paraMtu AtmA ja "ram' pratyayano viSaya banavA dvArA jJAtA bane che. tathA "huM skUla chuM, huM kRza chuM' ityAdipratyaya pedA thAya che, te di' pratyaya paNa zarIra
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 453 AtmAnuM atyaMta upakAraka hovAthI (AtmAmAM thavA chatAM) zarIramAM aupacArika rIte utpanna thAya che ema kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke zarIra AtmAno atyaMta upakArI che ane thirabInasaMcanA // 24o zarIramA 4 'aham' pratyaya 25 14 cha. chata se mau5yAri cha. mukhya nathI. kAraNa ke jema atyaMtaupakAraka evA nokaramAM (arthAt atyaMtavaphAdAra ane vizvAsapAtra nobha) te 9 04 chu' mAvo vyavahAra thAya che. no72mAM yato 'aham' pratyaya bha mau5yAra cha, bhujya nathI, tabha zarIramA yato 'aham' pratyaya mau52 , bhuNya nathI. tathA "zarIrasyaiva caitanyaM prati kartRtvaM" ityAdi yadapyavAdi vAdibruveNa, tadapyunmattavacanaracanAmAtrameva, cetanAyAH zarIreNa sahAnvayavyatirekAbhAvAt / mattamUchitaprasuptAnAM tAdRzazarIrasadbhAve'pi na tathAvidhaM caitanyamupalabhyate / dRzyate ca keSAMcit kRzatarazarIrANAmapi cetanAprakarSaH, keSAMcit sthUladehAnAmapi tadapakarSaH / tato na tadanvayavyatirekAnuvidhAyi caitanyam, ato na tatkAryam / kiMca nahi caitanyasya bhUtakAryatve kimapi pramANamupalabhAmahe / tathAhi - na tAvatpratyakSaM, atIndriyaviSaye tadapravartanAt / nadyutpannamanutpannaM vA caitanyaM bhUtAnAM kAryamiti pratyakSavyApAramupaiti, tasya svayogyasannihitArthagrahaNarUpatvAt, caitanyasya cAmUrttatvena tadayogyatvAt / naca "bhUtAnAmahaM kArya" ityevamAtmaviSayaM bhUtakAryatvaM pratyakSamavagantumalaM, kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekasamadhigagNatvAt / naca bhUtacaitanyAtiriktiH kazcidanvayI tadubhayAnvayavyatirekajJAtAbhyupagamyate, AtmasiddhiprasaGgAt / tathA nAnumAnenApi caitanyasya bhUtakAryatvaM pratIyate, tasyAnabhyupagamAt, pratyakSamevaikaM pramANaM nAnyaditi vacanAt / abhyupagame'pi na tato vivakSitArthapratItisiddhiH / nanu kAyAkArapariNatebhyo bhUtebhyazcaitanyaM samutpadyate, tadbhAva eva caitanyabhAvAt, madyAGgebhyo madazaktivadityAdyanumAnAdbhavatyeva caitanyasya bhUtakAryatvasiddhiriti cet ? na, tadbhAva eva tadbhAvAditi hetoranaikAntikatvAt, mRtAvasthAyAM tadbhAve'pi caitanyasyA'bhAvAt / syAdetat, pRthivyaptejovAyulakSaNabhUtacatuSTayasamudAyajanyaM hi caitanyaM, na ca mRtazarIre vAyurasti, tatastadabhAvAttatra caitanyAbhAva iti na tatra vyabhicAraH / atrocyate-sati zuSire tatra vAtaH sutarAM saMbhAvyata eva / kiMca yadi tatra vAyuvaikalyAcaitanyasyAbhAvaH tato bastyAdibhiH saMpAdite vAyau, tatra caitanyamupalabhyeta, naca tatra tatsaMpAdite'pi vAyau caitanyamupalabhyate / atha prANApAnalakSaNavAyorabhAvAnna
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana tatra caitanyamiti cet ? na, anvayavyatirekAnuvidhAyitvAbhAvAnna / prANApAnavAyozcaitanyaM prati hetutA / yato maraNAdyavasthAyAM pracurataradIrghazvAsozvAsasaMbhave'pi caitanyasyAtyantaparikSayaH / tathA dhyAnastimitalocanasya saMvRtamanovAkkAyayogasya nistaraGgamahodadhikalpasya kasyApi yogino niruddhaprANApAnasyApi paramaprakarSaprAptazcetanopacayaH samupalabhyate / TIkAno bhAvAnuvAda : zarIra ja caitanyano kartA che"--tamArI A vAta unmattanA pralApa jevI che. unmatta mANasa jema game tema bole che, tevo A pralApamAtra che. kAraNa ke cetanAno zarIranI sAthe anvaya - vyatireka nathI. matta, mUcchita, sUtelA jIvone tevA prakAranA zarIranA sadbhAvamAM paNa tevA prakAranuM caitanya upalabdha thatuM nathI tathA keTalAka atyaMtakRzazarIravALAone paNa cetanAno prakarSa dekhAya che. (jyAre) keTalAka sthala zarIravALAone paNa cetanAno prakarSa jovA maLato nathI. tethI zarIranA anvaya-vyatirekane anuvidhAyi caitanya nathI. arthAt zarIranIsAthe caitanyano anvaya-vyatireka nathI. AthI caitanya zarIranuM kArya nathI. vaLI "caitanya bhUtanuM kArya che. arthAt bhUtomAMthI caitanya utpanna thAya che." tamArI A vAtane siddha karanAra koIpaNa pramANa prApta thatuM nathI. - koI pramANa bhUtothI caitanya utpanna thAya che te siddha karI zakatuM nathI, te have batAve che - pratyakSapramANa dvArA bhUtothI caitanyanI utpatti siddha thaI zakatI nathI, kAraNa ke pratyakSapramANa atIndriyaviSayomAM pravartatuM nathI. arthAt pratyakSapramANathI atIndriyaviSayonuM jJAna thatuM nathI tathA utpanna thayeluM ke utpanna na thayeluM caitanya bhUtonuM kArya che-ityAkArakaviSayamAM pratyakSapramANano vyApAra prApta thato nathI, kAraNa ke pratyakSapramANa potAnI nikaTamAM rahelA (pratyakSa) yogya arthane grahaNa karanAra che ane caitanya amUrta hovAnA kAraNe pratyakSapramANa mATe ayogya che. svayaM pratyakSa "huM bhUtothI utpanna thayo chuM" ityAkAraka potAnI ja bhUtakAryatAne jANI zakavA samartha nathI, kAraNa ke kArya-kAraNabhAvane jANavA mATe anvaya-vyatireka maLavA joIe. paraMtu) bhUta ane caitanyathI atirikta koI trIjo anvayapadArtha te baMnenA anvaya - vyatirekane jANavAvALo upalabdha ja thato nathI, ke je baMnene jANIne anvaya-vyatirekane meLavI zake ane tevo jJAtA to AtmA ja thaI zake. AthI caitanyanI bhUtakAryatAnuM parijJAna AtmAne mAnyA sivAya thaI zakaze nahi. anumAna pramANathI paNa caitanyanI bhUtakAryatA pratIta thatI nathI, kAraNa ke tame lokoe
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 455 anumAnane pramANa tarIke svIkAryuM ja nathI. "pratyakSa ja eka pramANa che bIjA nahi" A tamArA vacanathI anumAnapramANabhUta ja nathI. anumAnane pramANa tarIke svIkAravAmAM paNa anumAnathI vivakSitaarthanI pratIti thaI zakatI nathI. pUrvapakSa (cArvAka) : "caitanyanI utpatti bhUtothI thAya che' A siddha karanAra nimnokta anumAna che - "zarIrarUpe pariNata thayelA bhUtothI caitanya utpanna thAya che, kAraNa ke zarIranA sadUbhAvamAM ja caitanyano sadubhAva hoya che. jema mahuDAAdinA mizraNamAMthI madazakti utpanna thAya che ane te dArU kahevAya che, tema bhUtono jyAre zarIranA rUpamAM viziSTamizraNa thavAthI caitanya utpanna thAya che, tyAre te ja AtmA kahevAya che." A anumAnathI caitanyanI bhUtakAryatA siddha karI zakAya che. jena (uttarapakSa)H tamArI vAta ucita nathI, kAraNa ke anumAnaprayogamAM kahelo "zarIranA sadbhAvamAM ja caitanyano saddabhAva hoya che-" A hetu anaikAntika (vyabhicAri) che. kAraNa ke mRta avasthAmAM zarIra vidyamAna hovAchatAM paNa caitanyano abhAva hoya che. AthI tamArA anumAnathI caitanyanI bhUtakAryatA siddha thatI nathI. cArvAka (pUrvapakSa) pRthvI, jala, teja ane vAyusvarUpa cArabhUtothI caitanya utpanna thAya che. mRtazarIramAM vAyu hoto nathI. tethI vAyunA abhAvathI mRtazarIramAM caitanyano abhAva hoya che. AthI amArA uparoktaanumAnamAM hetu anaikAntika nathI. uttarapakSa (jaina)H zarIramAM kANAM hovAthI zarIramAM sutarAM vAyu saMbhave che. zarIranA nAka vagere amuka bhAgomAM khAlI jagyA hoya che, temAM vAyu hovAnI pUrI saMbhAvanA che ane havA to thoDo paNa avakAza maLe tyAM pahoMcI jatI hoya che. vaLI vAyuno abhAva hovAthI caitanyano abhAva tame kaho cho, to gudA vagerenA mArgadvArA peTamAM bharapUra havA bharI devAmAM Ave to mRta avasthAmAM paNa zarIramAM caitanya utpanna thaze. paraMtu vAyunuM saMpAdana karavA chatAM paNa caitanya prApta thatuM nathI. tethI caitanya zarIranuM kArya nathI. pUrvapakSa (cArvAka) ame mAtra vAyunA sadbhAvamAM caitanyano sadbhAva mAnatA nathI. paraMtu prANa-apAna arthAt zvAsa-uzvAsasvarUpa vAyunA abhAvathI mRta avasthAmAM zarIramAM caitanyano abhAva che. arthAt mRta avasthAmAM zarIramAM zvAsozvAsanI kriyA cAlatI nathI. tasvarUpa vAyunA abhAvathI caitanyano abhAva che.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana uttarapakSa (jaina): zvAsozvAsa cAlu rahevAnA caitanyanI sAthe koI anvaya-vyatireka maLatA nathI. tethI zvAsozvAsasvarUpa vAyunI caitanya prati hetatA nathI. arthAt zvAsozvAsasvarUpa vAyu caitanyanuM kAraNa nathI, kAraNa ke maraNAvasthAmAM pracuratara dIrghazvAsozvAsano saMbhava hovA chatAM paNa caitanyano atyaMta parikSaya jovA maLe che tathA dhyAnamAM ekAgra-baMdha locanavALA, manavacana-kAyAnA yogane saMvRtta karanAra, nistaraMga mahAsamudrasamAna zvAsozvAsano nirodha karanArA koI yogIne paNa paramaprakarSa cetanAno vikAsa hoya che. AthI zvAsozvAsa cAlu rahevAnA caitanyanI sAthe koI anvaya-vyatireka maLatA nathI. tethI caitanya zarIranuM kArya nathI. atha tejaso'bhAvAnna mRtAvasthAyAM caitanyamiti cet ? tarhi tatra tejasyupanIte sati kathaM na cetanopalabhyate ? / kiMca mRtAvasthAyAM yadi vAyutejasorabhAvena caitanyAbhAvo'bhyupagamyate, tarhi mRtazarIre kiyaDhelAnantaraM samutpannAnAM kRmyAdInAM kathaM caitanyam ? tato yatkiMcidetat / kiMca na caitanyaM bhUtamAtrakAraNam / tathA sati caitanyasya bhUtamAtrajanyasvabhAvatvAt teSAmapi tajjananasvabhAvatvAt sarvadA sarvatra ghaTAdau puruSAdiSviva vyaktacaitanyotpAdo bhaveta, nimittAvizeSAta / evaM ca ghaTAdipuruSayoravizeSaH syAt / nanu kAyAkArapariNAmaprANApAnaparigrahavadbhyo bhUtebhyazcaitanyamupalabhyata iti vacanAnna pUrvokto'tiprasaGgadoSAvakAza iti cet ? tanna, tvanmate kAyAkArapariNAmasyaivAnupapadyamAnatvAt / tathAhi-sa kAyAkArapariNAmaH kiM pRthivyAdibhUta, mAtranibandhanaH 1 ? uta vastvantaranimittaH 2 ? utAhetukaH 3 ? iti trayI gatiH / tatra na tAvadAdyaH pakSaH kakSIkaraNIyaH - pRthivyAdisattAyAH sarvatra sadbhAvAt sarvatrApi kAyAkArapariNAmaprasaGgaH / tathAvidhasAmyAdibhAvasahakArikAraNavaikalyAnna sarvatra tatprasaGga iti cet ? tanna, yataH so'pi sAmyAdibhAvo na vastvantaranimittaH, tattvAntarApattiprasaGgAt, kiMtu pRthivyAdisattAmAtranimittaH, atastasyApi sarvatrApyavizeSeNa bhAvaprasaGgAt kutaH sahakArikAraNavaikalyamiti / atha vastvaMtaranimittaH iti pakSastadapyayuktaM, tathAbhyupagame jIvasiddhiprasaGgAt / athAhetukaH, tarhi sadAbhAvAdiprasaGgaH, "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt" [pra. vA. -3 / 34] iti vacanAt / tanna tvanmate kAyAkArapariNAmaH saMgacchate / tadabhAve tu dUrotsAritameva prANApAnaparigrahavattva-mamISAM bhUtAnAmiti, caitanyaM na bhUtakAryamityato jIvaguNa eva cetanetyabhyupagantavyam /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 457 TIkAno bhAvAnuvAda: "mRtaavasthAmAM zarIramAMthI taijasa (garamI) nikaLI javAnA kAraNe caitanyano abhAva hoya che."-AvuM kahevuM ucita nathI. kAraNa ke mRtazarIrane agnithI garamI ApavAmAM Ave to zarIramAM paryAptagaramI AvI javAnA kAraNe tamArAmate caitanya AvI javuM joIe. to caitanya AvatAM te zarIra AgamAM baLI javAnA badale sajIvana thaI javAnI Apatti Avaze. vaLI jo "mRtaavasthAmAM vAyu-agnino abhAva hovAnAkAraNe caitanyano abhAva che" AvuM tamArAdvArA svIkArAya, to mRtazarIramAM keTalAka samaya pachI utpanna thatA kRmiomAM caitanya kyAMthI Avaze ? kAraNa ke tamArAmate mRtazarIramAM vAyu-agnino abhAva hovAthI mRtazarIra caitanyane utpanna karavA samartha ja nathI. AthI tamArA sarve kutarko nirarthaka che. vaLI jo pRthvI vagere bhUtothI caitanya utpanna thaI jatuM hoya to, caitanyano bhUtamAtrathI utpanna thavAno svabhAva hovAthI tathA bhUtono paNa caitanyane utpanna karavAno svabhAva hovAthI sarvakALe sarvasthaLe puruSAdimAM jema caitanya utpanna thAya che, tema ghaTAdimAM paNa caitanya utpanna thaI jaze. kAraNa ke bhUtone caitanyane utpanna karavAno svabhAva tathA caitanyano bhUtothI utpanna thavAno svabhAva hovAthI puruSAdinI jema ghaTAdi paNa bhUtothI banela che. arthAt ghaTAdinI utpattimAM ane puruSAdinI utpattimAM nimitta samAna che ane e pramANe ghaTa ane puruSa ekasamAna banI jaze, baMnemAM bhinnatA raheze nahi. pUrvapakSa (cArvAka) : tame amArI vAtane samajyA vinA khaMDana karyA karo cho. ame to kahIe chIe ke "jyAre bhUtonuM viziSTamizraNa thaIne zarIrarUpe pariNamana thAya che tathA temAM zvAsozvAsa cAlavA mAMDe che, tyAre tenAthI caitanya utpanna thAya che. sAdhAraNabhUtothI nahi." AthI tame ghaTAdimAM sAdhAraNabhUtone joIne caitanyotpattinI Apatti Apo cho, teno have avakAza nathI. uttarapakSa (jaina) tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke tamArA mate bhUtonuM zarIrarUpe pariNamana thavuM ja saMgata nathI. tame batAvo ke bhUtonuM zarIrarUpe pariNamana thAya che, te (1) pRthvI Adi bhUta hovAmAtrathI thAya che ? ke (2) anya koIvastu te bhUtone zarIrarUpe pariNAve che ? ke (3) kAraNavinA akasmAta ja bhUta zarIra banI jAya che ? temAM "bhUtonuM zarIrarUpe pariNamana thAya che, te pRthvI Adi bhUta hovA mAtrathI thAya che." - A prathamakalpanA svIkAravA yogya nathI. kAraNake pRthvI Adi bhUtonI sattAno sarvatra sarbhAva hovAthI sarvatra paNa zarIrarUpe pariNamana pAmI javAno prasaMga Avaze. arthAtu pRthvI Adi bhUta
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana hovA mAtrathI zarIrarUpa banI jatA hoya to ghaTAdi paNa bhUtarUpa hovAthI, te ghaTAdi kema zarIrarUpe na banI zake ? arthAt jagatanA samasta bhautikapadArthonuM zarIrarUpe pariNamana thaI jaze ane temAM caitanyanI utpatti thaI jaze. pUrvapakSa (cArvAka) tevA prakAranA sAmyAdibhAvasvarUpa sahakArikaraNano abhAva hovAthI sarvatra (bhautikapadArtho) zarIrarUpe pariNamavAno prasaMga Avato nathI. arthAtuM cokkasa prakAranA sahakAritAraNanA saMnnidhAnamAM bhUtonuM tathAvidha mizraNa jagatanA tamAma padArthomAM thatuM nathI ke jethI saghaLAye bhautikapadArtho zarIrarUpe pariNAma pAmI jAya ! ane temAM caitanyanI utpatti thaI jAya ! (uttarapakSa) jainaH 'sahakArIkaraNanI vikalatAnA kAraNe bhUtonuM tathAvidha mizraNa jagatanA tamAmapadArthomAM thatuM na hovAnA kAraNe zarIrarUpe pariNAma pAmatA nathI." A tamArI vAta ucita nathI, kAraNa ke.. bhUtonuM amuka mAtrAmAM tathAvidha mizraNa koI anya cIja to karI zakaze nahi. arthAt te sAmyAdi bhAva svarUpa sahakArikAraNa bhUtothI koI bhinna cIja mAnI zakAze nahi, kAraNa ke tamArA manamAM bhUtathI atirikta koI padArthanI sattA manAyelI nathI ane jo pRthvI Adi pAMca bhUtothI atirikta evA sAmyAdibhAva svarUpa sahakAri kAraNanI kalpanA karazo to bhUtathI atirikta tattva mAnavAnI Apatti Avaze ke je tamane iSTa nathI. tathA sAmyAdibhAva svarUpa sahakArikAraNa tarIke bhUtonI sattA mAtrane mAnazo to te bhUto sAmAnyathI jagatamAM sarvatra vidyamAna che. to sahakAri kAraNano abhAva che, tema kevI rIte kahI zakAze ? Ama prathamakalpanAthI bhUtonuM zarIrarUpe pariNamana thAya che, te vAta svIkArI zakAya tema nathI. have "bhUtonuM zarIrarUpe pariNamana thAya che, temAM ajavastu (tattva) nimittabhUta bane che." -A dvitIyapakSa paNa ayogya che. kAraNa ke bhUtothI atirikta tattvano svIkAra karatAM AtmAnI siddhi thaI javAnI Apatti Avaze ke je tamane iSTa nathI. bhUtonuM zarIrarUpe pariNamana thavAmAM koI kAraNa nathI, ApoApa bhUto zarIrarUpe pariNamana pAmI jAya che."--A trIjovikalpa paNa ayogya che. kAraNa ke kAraNavinA paNa bhUto zarIrarUpe pariNAma pAmI jatA hoya to sarvabhUto haMmezAM zarIrarUpe pariNAma pAmI jaze. vaLI kahyuM paNa che ke.." jemAM anyakAraNanI apekSA hotI nathI, te kyAM to nitya satu hoya che athavA nitya asatuM hoya che." anyakAraNanI apekSAnA kAraNe ja padArthomAM kadAcitka-kyAreka (thavA)rUpa bhAva hoya che.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuchaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana 459 Ama tamArAmatamAM bhUtonuM kAyArUpe pariNamana thavuM saMgata thatuM nathI. tethI jyAre zarIra ja banI zakatuM na hoya, tyAre temAM zvAsozvAsanI prakriyA cAlu karavI to asaMbhavita ja che. A pramANe koIpaNa rIte caitanya bhUtanuM kArya banI zakatuM nathI. caitanya to AtmAno guNa ja thaI za: che. kiMca guNapratyakSatvAdAtmApi guNI pratyakSa eva / prayogo yathA-pratyakSa AtmA, smRtijijJAsAcikIrSAjigamiSAsaMzayAdijJAnavizeSANAM tadguNAnAM svasaMvedanapratyakSatvAt / iha yasya guNAH pratyakSAH sa pratyakSo dRSTaH, yathA ghaTa iti / pratyakSaguNazca jIvaH, tasmAtpratyakSaH / atrAha paraH-anaikAntiko'yaM hetuH, yata AkAzaguNaH zabdaH pratyakSaH, na punarAkAzam / tadayuktaM, yato nAkAzaguNaH zabdaH kiMtu pudgalaguNaH, aindriyakatvAt, rUpAdivat / etaJca pudgalavicAre samarthayiSyate / atrAha nanu bhavatu guNAnAM pratyakSatvAttadabhinnatvAduNino'pi pratyakSatvam / kiMtu deha eva jJAnAdayo guNA upalabhyante / ataH sa eva teSAM guNI yuktaH, yathA rUpAdInAM ghaTaH / prayogo yathAjJAnAdayo dehaguNA eva, tatraivopalabhyamAnatvAt, gaurakRzasthUlatvAdivat / atrocyatepratyanumAnabAdhito'yaM pakSAbhAsaH / tacchedama-dehasya guNA jJAnAdayo na bhavanti, tasya mUrtatvAzcAkSuSatvAdvA, ghaTavat / ataH siddho guNapratyakSatvAdguNI jIvo'pi pratyakSaH / tatazcA'haMpratyayagrAhyaM pratyakSamAtmAnaM ninhuvAnasya azrAvaNaH zabda ityAdivat pratyakSaviruddho nAma pakSAbhAsaH / tathA vakSyamANAtmAstitvAnumAnasadbhAvAt nityaH zabda ityAdivadanumAnaviruddho'pi / AbAlagopAlAGganAdiprasiddhaM cAtmAnaM nirAkurvataH "nAsti sUryaH prakAzakartA" ityAdivallokavirodhaH / "ahaM nAhaM" ceti gadataH "mAtA me vandhyA" ityAdivat svavacanavirodhazca / tathA pratipAditayuktyAtmanaH svasaMvedanapratyakSatvAdatyantApratyakSatvAditi heturapyasiddha iti sthitam / TIkAno bhAvAnuvAda vaLI jJAnAdiguNo pratyakSa hovAthI guNIevo AtmA paNa pratyakSa ja mAnavo vadhu ucita cha. manubhAnaprayogamA prabhArI cha - "mAtmA pratyakSamA viSaya cha, 125 smRti, zikSA, vihI[ (rya 42vAnI 47), gimiSA (4vAnI - 32vAnI 47), saMzayAdi zAna ityAdi tenA guNonuM svasaMvedanapratyakSa thAya che. arthAt smRtiAdi AtmAnA guNono svasaMvedanapratyakSathI anubhava thAya che"
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana (kahevAno Azaya e che ke "huM smaraNa karuM chuM", "huM jANavA icchuM chuM" ityAdi mAnasika svasaMvedanapratyakSamAM smRtivagere guNonuM svarUpa spaSTatayA pratibhAsita thAya che. tathA) jenA guNonuM pratyakSa thAya che, te guNI paNa avazya pratyakSa thAya che. jemake ghaTanA rUpAdi guNonuM pratyakSa thatAM guNIghaTa paNa pratyakSa thAya che, te prasiddha che. tema jIvanA jJAnAdiguNo paNa svasaMvedanapratyakSanA viSaya bane che. AthI AtmAnuM paNa pratyakSa mAnavuM ja joIe. zaMkAH tamAro hetu arnakAntika che, kAraNa ke AkAzanA guNa zabdanuM pratyakSa thAya che. paraMtu guNI AkAzanuM pratyakSa thatuM nathI. (vaizeSikamatamAM zabdane AkAzano guNa mAnelo che. temanA mate hetumAM vyabhicAra batAvAyo che). samAdhAna : tamArI vAta ayogya che. kAraNake zabda AkAzano guNa nathI, paraMtu pudgalano guNa che. kAraNa ke zabda indriyagrAhya che. jema rUpAdi indriyagrAhya che, tethI pudgalanA guNo che, tema zabda paNa zrotrendriyagrAhya hovAthI pudgalano ja guNa che. (AgaLa) pudgalatattvanI vicAraNAmAM zabdanI paudgalikatAnuM vistArathI samarthana karIzuM. cArvAka (pUrvapakSa)H "guNonuM pratyakSa thatuM hovAthI te guNothI abhinna evA guNInuM paNa pratyakSa thAya che." -A tamAro niyama ucita che. paraMtu tenAthI AtmAnI siddhi thaI jatI nathI. kAraNa ke jJAnAdiguNo zarIramAM ja upalabdha thAya che. arthAt jJAnAdi guNo zarIranA ja che. AthI zarIra ja jJAnAdiguNono guNI kahevo ucita che. jema rUpAdi guNono guNIghaTa che. tema jJAnAdi guNono guNI paNa zarIra ja che. anumAna prayoga A pramANe che - "jJAnAdi zarIranA ja guNo che. kAraNa ke zarIramAM ja upalabdha thAya che. jemake gorApaNuM, dubaLApaNuM, sthUlapaNuM vagere zarIramAM upalabdha thAya che." arthAt jema gorApaNuM vagere zarIramAM upalabdha thAya che. tema jJAnAdiguNo paNa zarIramAM ja upalabdha thAya che. AthI jJAnAdiguNo zarIranA ja che. jaina (uttarapakSa)H tamAruM anumAna prati-anumAnathI bAdhita hovAthI potAnA sAdhyanI siddhi karI zakatuM nathI. tethI sAdhyarUpa viSaya pakSamAM bAdhita hovAnA kAraNe pakSAbhAsa doSa che, te pratipakSI anumAna A che - jJAnAdidehanA guNo nathI. kAraNa ke deha (ghaTanI jema) mUrti che. ane cAkSuSapratyakSano viSaya che. AthI jema ghaTanA rUpAdi guNo mUrti ane cAkSuSapratyakSanA viSaya hovAthI dekhI zakAya che, tema jJAnAdiguNo paNa zarIranA ja hoya to, te paNa AMkhodvArA dekhI zakAvAnI Apatti Avaze. paraMtu jJAnAdiguNo AMkhothI dekhI zakAtA nathI, mATe te zarIranA guNo nathI. AthI siddha thAya che ke jJAnAdi guNo pratyakSa hovAthI guNI AtmA paNa pratyakSa ja che ane
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 461 tethI A prakAre "huM sukhI chuM" ityAdi '' pratyayarUpa mAnasapratyakSathI prasiddha AtmAno lopakaranAro "AtmA nathI" Avo pakSa rajU kare che, te spaSTarUpe pratyakSaviruddha nAmano pakSAbhAsa che. jema koI kAnathI saMbhaLAtA zabdane azrAvaNa siddha karavA mATe prayatna kare to, pratyakSaviruddha pakSAbhAsa doSa Ave che, tema "huM" rUpe pratibhAsa thatA AtmAno lopa karavo te paNa pratyakSaviruddha pakSAbhAsa che. tathA AtmAnA astitvane siddha karanArA AgaLa batAvAze te anumAno hovA chatAM "AtmA nathI' evuM kahevuM te anumAnaviruddha paNa che. jema "zabda nitya che' te kahevuM anumAnaviruddha che. kAraNa ke pakSa zabda anitya che. kAraNa ke te uccAraNanI pachI utpanna thAya che."--A pratipakSaanumAnathI bAdhita che. tema "AtmA nathI' tema kahevuM paNa anumAnaviruddha che. vaLI nAnA bALakathI mAMDIne strIo-puruSo sudhI tamAma saMsAranA jIvo AtmAno anubhava kare che, te AtmAnuM nirAkaraNa karavuM te "sUrya prakAzakartA nathI' kahevAnI jema lokaviruddha paNa che. A rIte lokaprasiddhaAtmAno lopa karavAvALohetu lokavirodhI hovAnA kAraNe akiri -kara hetvAbhAse che. vaLI jema koI putra "mArI mAtA vadhyA che" AvuM bole to pote ja potAnA vacanano virodhI bane che. kAraNa ke potAnI mAtA vadhyA nathI, teno prabaLa sAkSI te pote ja che. tevI rIte huM huM nathI" AvuM bolato cArvAku paNa potAnA vacanano virodhI bane che. Ama uparokta pratipAdita karelI yuktithI AtmAnuM svasaMvedana pratyakSa thatuM hovAthI 'satyanta pratyakSatva' hetu paNa asiddha che. tathAnumAnagamyo'pyAtmA / tAni cAmUni-jIvaccharIraM prayatnavatAdhiSThitaM, icchAnuvidhAyikriyAzrayatvAt, rathavat 1 / zrotrAdInyupalabdhisAdhanAni kartRprayojyAni, karaNatvAt, vAsyAdivat 2 / dehasyAsti vidhAtA, AdimatpratiniyatAkAratvAt, ghaTavat / yatpunarakartRkaM tadAdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati, yathAbhravikAraH : yaH svadehasya kartA sa jIvaH / pratiniyatAkAratvaM mervAdInAmapyasti, naca teSAM kazcidvidhAteti tairanaikAntiko hetuH syAt, atastadvyavacchedArthamAdimattvavizeSaNaM draSTavyam 3 / tathendriyANAmastyadhiSThAtA, karaNatvAt, yathA daNDacakrAdInAM kulAla: 4 / vidyamAnabhoktRkaM zarIraM, bhogyatvAt, bhojanavat / yazca bhoktA sa jIvaH 5 / atha sAdhyaviruddhasAdhakatvAdviruddhA evaite hetavaH / tathAhi-ghaTAdInAM kAdirUpAH kumbhakArAdayo mUrtA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana anityAdisvabhAvAzca dRSTA iti / ato jIvA'pyevaMvidha eva sidhyati / etadviparItazca jIva iSTa iti / ataH sAdhyaviruddhasAdhakatvAdviruddhatvaM hetUnAmiti cet ? na, yataH khalu saMsAriNo jIvasyASTakarmapudgalaveSTitatvena sazarIratvAt kathaMcinmUrttatvAnnAyaM doSaH / tathA rUpAdijJAnaM kvacidAzritaM, guNatvAt, rUpAdivat 6 / tathA jJAnasukhAdikamupAdanakAraNapUrvakaM, kAryatvAt, ghaTAdivat 7 / na ca zarIre tadAzritatvasya tadupAdAnatvasya ceSTatvAtsiddhasAdhanamityabhidhAtavyaM, tatra tadAzritatvatadupAdAnatvayoH prAk prativyUDhatvAt / tathA pratipakSavAnayamajIvazabdaH, vyutpattimadzuddhapadapratiSedhAt / yatra vyutpattimataH zuddhapadasya pratiSedho dRzyate sa pratipakSavAn / yathA'ghaTo ghaTapratipakSavAn / atra hi aghaTaprayoge zuddhasya vyutpattimatazca ghaTasya (padasya) pratiSedhaH / ato'vazyaM ghaTalakSaNena pratipakSeNa bhAvyam / yastu na pratipakSavAn, na tatra vyutpattimataH zuddhapadasya pratiSedhaH, yathA'kharaviSANazabda aDittha iti vA / akharaviSANamityatra kharaviSANalakSaNasyAzuddhasya sAmAsikasya padasya niSedhaH / atra vyutpattimattve satyapi zuddhapadatvAbhAvAdvipakSo nAsti / aDittha ityatra tu vyutpattimattvAbhAvAt satyapi zuddhapadatve nAvazyaM DitthalakSaNaH kazcitpadArtho jIvavadvipakSabhUto'stIti 8 / TIkAno bhAvAnuvAda AtmA anumAnagaNya paNa che. arthAt nimnoktaanumAnothI AtmAnuM astitva siddha thAya che. (1) jIvatuM zarIra prayatnavALAthI adhiSThita che. (arthAt jIvitazarIra koI prayatna karavAvALAArA paricAlita hoya che.) kAraNake icchAnusAra kriyA kare che. jema ratha haMkAranAranI icchAnusAra cAle che, to rathano haMkAranAra koIne koI avazya hoya che. tema zarIra paNa vyavasthitarUpe icchAnukUlapravRtti kare che. khAvAvALo khAvAnI icchA kare to khAvAnI pravRtti kare che. cAlavAvALo cAlavAnI icchA kare to cAlavAnI pravRtti kare che. AthI siddha thAya che ke zarIrane calAvanAra koIne koI hovuM joIe ane te ja AtmA che. (2) zrotreniyavagere upalabdhinA sAdhano kartAthI prayojya che. kAraNa ke karaNa che. jema ke kuhADAnI kApavAnI kriyA koIne koI kartAthI prayojya hoya che, tema zrotrendriyavagerethI spardhAdinuM jJAna karanAra koIne koI prayoja kakartA hovo joIe. te ja AtmA che. arthAt A rIte indriyodvArA padArthonuM jJAnakaranArA AtmAnI siddhi thAya che.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 463 (3) zarIrano vidhAtA che. kAraNa ke zarIra AdivALuM ane pratiniyata AkAravALuM che. arthAt zarIrane koIka banAvanAra che. kAraNa ke tenI zarUAta thAya che ane teno pratiniyata AkAra hoya che. jema ghaTanI zarUAta thAya che ane pratiniyata AkAra hovAthI tene banAvanAra koIne koI hoya ja che. tema zarIranI paNa zarUAta thAya che ane pratinayata AkAra hovAthI tene banAvanAra koIne koI hovo joIe ane te ja AtmA che. vaLI je akartRka (jenI utpatti koI karyA vinA hoya che,) te zarUAtavALo ke pratiniyata AkAravALo paNa hoto nathI. jemake aniyata AkAravALuM vAdaLa. arthAt jenI utpatti thatI nathI ane jeno pratiniyata AkAra nathI tene banAvanAra paNa koI hotuM nathI. jemake vAdaLa. ane je potAnA dehano kartA che, te ja jIva (AtmA) che. jo ke pratiniyata AkAravALo merUparvata vagere paNa che, chatAM teno koI kartA nathI. AthI merUparvatAdi vaDe hetu arnakAntika bane che. to paNa "Adimatu" vizeSaNathI te doSa dUra thAya che. kAraNa ke merUparvatAdi pratiniyata AkAravALA hovA chatAM "Adimatu' nathI. tethI hetu vyabhicArI banato nathI. (4) indriyono adhiSThAtA hoya che. arthAt indriyono prayoga karavAvALo koI svAmi hoya che. kAraNa ke indriyo karaNa che. jema daMDa, cakrAdi karaNa hovAthI teono adhiSThAtA = prayoga karanAra svAmi kuMbhakAra hoya che. tema indriyo paNa karaNa hovAthI teono adhiSThAtA hovo joIe ane te ja AtmA che. A rIte AtmAnI siddhi thAya che. (5) zarIrano bhoktA vidyamAna che. kAraNa ke zarIra bhogya che. jema bhojana bhogya hovAthI teno bhoktA hoya che, tema zarIra bhogya hovAthI teno bhoktA paNa hovo joIe ane je zarIrano bhoktA che, te ja jIva (AtmA) che. zaMkA tame uparokta anumAnaprayogamAM prayojelA hetuo sAdhyathI viruddhanA sAdhaka hovAthI viruddha che. kAraNake tamane sAdhya evo AtmA amUrta ane nitya iSTa che. tenA sthAne mUrta ane anitya AtmAnI siddhi thAya che. jemake udAharaNa tarIke batAvelA ghaTAdinA kartA kuMbhakArAdi mUrta ane anityasvabhAvavALA jagatamAM jovAyelA che. AthI jIva paNa mUrti ane anitya ja siddha thAya che, jyAre tamane AnAthI viparItasvabhAvavALo AtmA iSTa che. AthI hetuo sAdhyathI viruddhanA sAdhaka hovAthI viruddha hetvAbhAsathI dUSita bane che. samAdhAna: tamArI vAta ucita nathI. amArA hetuo vyabhicArI paNa nathI. kAraNa ke saMsArI jIva AThakarmapudgalathI avarAyelo hovAnAkAraNe sazarIrI ja che ane tethI kathaMcit mUrta paNa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana che. AthI tame batAvelo doSa nathI; ame sakarmaka AtmAne sazarIrI ane mUrti paNa mAnIe ja chIe. (9) rUpajJAna, rasajJAnaAdi jJAno koIka (dravya)nA Azraye rahe che. kAraNa ke guNa che. jema rUpAdi guNa hovAthI ghaTadravyane Azraye rahe che, tema jJAnAdipaNa guNa hovAthI koI dravyane Azraye ja rahevA joIe ane te ja Azraya AtmA che. guNa dravyavinA rahI zakato nathI. tethI jJAnAdiguNonA Azraya tarIke AtmAnI siddhi thAya che. (7) jJAna, sukhAdi upAdAnakAraNapUrvaka hoya che. kAraNa ke kArya che. jema ghaTa kArya che, to te upAdAnakAraNa mATIpUrvaka ja hoya che, tema jJAna-sukhAdi paNa kArya hovAthI upAdAnakAraNapUrvaka ja hoya che ane te svayaM jJAnI ane sukhI bananAra AtmA che. arthAt jJAnAdinA upAdAna kAraNa tarIke jJAnI-sukhI AtmAnI siddhi thAya che. zaMkAH jJAnAdiguNono Azraya zarIra ja che ane upAdAnakAraNa paNa zarIra ja che. AthI ame tamArA anumAnothI zarIranI ja siddhi mAnI laIzuM ane tethI prativAdi evA amArA matane siddha karavArUpa siddhasAdhanadoSa Ave che. samAdhAna H AvuM kahevuM na joIe kAraNa ke ame pahelAM ja jJAnAdiguNonA Azraya tarIke tathA jJAnAdi guNonA upAdAnakAraNa tarIke zarIrano niSedha karI ja dIdho che ane tethI amArA anumAnothI zarIranI siddhi thatI ja nathI. tethI siddhasAdhanadoSa paNa nathI. AthI jJAnAdi guNonA Azraya tathA upAdAnakAraNabhUta AtmAnI siddhi thaI jAya che. (8) ajIvano pratipakSI jIva che. kAraNa ke "ra nIva: gIva:' A niSedhavAci ajIva zabdamAM vyutpattisiddha (vyAkaraNanA niyamAnusAra prakRti-pratyayathI banela "nIvati ti nIva:'padano) tathA zuddha akhaMDajIvapadano niSedha karyo che. jyAM niSedhAtmakazabdamAM vyutpattisiddha ane zuddha akhaMDapadano niSedha dekhAya che, te pada pratipakSavALo hoya che. jemake niSedhAtmaka aghaTazabdano pratipakSaghaTa avazya hoya ja che. A "aghaTa' prayogamAM zuddha ghaTapadano na ghaTa: dhaTa: rUpe niSedha karyo che. AthI teno pratipakSa ghaTa avazya hovo ja joIe. ("je niSedhAtmaka zabdano pratipakSI padArtha na hoya to samajI levuM ke te kyAM to vyutpattisiddhazabdano niSedha nathI karato ke kyAM to zuddhazabdano niSedha nathI karato, paraMtu koI ruDhazabda ke be zabdonA joDANavALA saMyukta zabdano niSedha kare che -Avo sAmAnyataH niyama che. jemake "varavipA' zabda khara ane viSANa A be zabdothI banela che. AthI ravipALa' A saMyukta ke azuddhapadano niSedha kare che. AthI teno pratipakSI potAnI vAstavika sattA rAkhato
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 465 nathI.) TIkAmAM thoDI judI rIte A vAtane raju karI che te joIe je zabda pratipakSavALo nathI, te zabda vyutpattisiddha zabdano ke zuddhapadano niSedha karato nathI. jema "akharaviSANa' zabdamAM "kharaviSANa" svarUpa sAmAsika(saMyukta)padano niSedha che. ahIM vyutpattisiddha zabda hovA chatAM paNa zuddhapadano abhAva hovAthI "akharaviSANa' zabdano vipakSa '2vissaa|' mastitva tharAvato nathI. tama04 'aDittha' 204mA 'Dittha' zuddha ho| chatai 55 vyutpattisiddhazanI samApa DopAthI (arthAt 'Dittha' za6 vyutpatti yau1i5 za6 nathI. paraMtu 2006 DovAthI) uttha'no vipakSa mevo 'uttha' pArtha panI ma mastitva 52vato nathI. paraMtu 'ajIva' mA niSedhavAyi za06 yaugi tathA zuddha me| 'jIva' 204nI niSedha 43 cha. mAthI tano pratipakSI 71 avazya hovo ja joIe. __tathA svazarIre svasaMvedanapratyakSamAtmAnaM sAdhayitvA parazarIre'pi sAmAnyatodRSTAnumAnena sAdhyate / yathA parazarIre'pyastyAtmA, iSTAniSTayoH pravRttinivRttidarzanAt, yathA svazarIre / dRzyete ca parazarIra iSTAniSTayoH pravRttinivRttI, tasmAttatsAtmakaM AtmAbhAve tayorabhAvAt, yathA ghaTe iti / etena yaduktaM "na sAmAnyatodRSTAnumAnAdapyAtmasiddhiH" ityAdi, tadapyapAstaM draSTavyam 9 / tathA nAsti jIva iti yo'yaM jIvaniSedhadhvaniH sa jIvAstitvenAntarIyaka eva, niSedhazabdatvAt / yathA nAstyatra ghaTa iti zabdo'nyatra ghaTAstitvAvinAbhAvyeva / prayogazcAtra-iha yasya niSedhaH kriyate tatkvacidastyeva, yathA ghaTAdikam / niSidhyate ca bhavatA "nAsti jIvaH" vacanAt / tasmAdastyevAsau / yaJca sarvathA nAsti, tasya niSedho'pi na dRzyate, yathA paJcabhUtAtiriktaSaSThabhUtasyeti / nancasato'pi kharaviSANAdeniSedhadarzanAdanaikAntiko'yaM heturiti cet ? na, iha yatkimapi vastu niSidhyate, tasyAnyatra sata eva vivakSitasthAne saMyoga-1-samavAya-2sAmAnya-3-vizeSa-4-lakSaNa catuSTayameva niSidhyate, na tu sarvathA tadabhAvaH pratipAdyate / yathA nAsti gRhe devadatta ityAdiSu gRhe devattAdInAM satAmeva saMyogamAtraM niSidhyate, na tu teSAM sarvathaivAstitvamapAkriyate / tathA nAsti kharaviSANamityAdiSu kharaviSANAdInAM satAmeva samavAyamAtraM nirAkriyate / tathA nAstyanyazcandramA ityAdiSu vidyamAnasyaiva candamaso'nyacandraniSedhAcandrasAmAnyamAnaM niSidhyate, na tu sarvathA candrAbhAvaH
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka, 48-49, jainadarzana pratipAdyate / tathA na santi ghaTapramANAni muktAphalAnItyAdiSu ghaTapramANatAmAtrarUpo vizeSo muktAphalAnAM niSidhyate, na tu tadabhAvaH khyApyata iti / evaM nAstyAtmetyatrApi vidyamAnasyaivAtmano yatra vacana yena kenacitsaha saMyogamAtrameva tvayA niSeddhavyaM, tathA nAstyAtmAsmin vapuSItyAdi, na tu sarvathAtmano'sattvamiti / TIkAno bhAvAnuvAda: (9) A rIte AtmA (jIva)nI siddhi thAya che. jema sva-zarIramAM svasaMvedanathI AtmAnI siddhi karI che te ja rIte parazarIramAM paNa sAmAnyatodaSTaanumAnathI AtmAnI siddhi karAya che. anumAnaprayoga A pramANe che - "parazarIramAM AtmA che, kAraNa ke iSTamAM pravRtti ane aniSTamAMthI nivRtti dekhAya che. jema ApaNuM zarIra iSTamAM pravRtti karavAne icche che ane aniSTathI bacavA icche che, te ja rIte bIjAnuM zarIra paNa A vastune ja icche che." tathA bIjAnA zarIramAM iSTamAM pravRtti ane aniSTathI nivRtti dekhAya che. tethI parazarIra sAtmaka che = AtmA sahitanuM che. kAraNa ke AtmAnA abhAvamAM zarIra iSTamAM pravRtta ke aniSTathI nivRtta thaI zakatuM nathI. jema ghaTamAM AtmA nathI, to tene taDakAmAM mUkavAmAM Ave to tenAthI nivRtti karato nathI ke temAM dUdha bharavAmAM Ave to tenAthI temAM tenI pravRtti dekhAtI nathI. arthAt AtmAvinAnA ghaTamAM pravRtti-nivRtti jovA maLatI nathI. jyAre AtmA sahitanA zarIramAM pravRtti-nivRtti dekhAya che. A rIte parazarIramAM pravRtti-nivRttine joIne sAmAnyatodRSTaanumAnathI parazarIramAM paNa AtmAnI siddhi thAya che. AnAthI "sAmAnyatodaSTaanumAnathI paNa AtmAnI siddhi thatI nathI"-AvuM tame je pUrve kahyuM hatuM tenuM paNa khaMDana thaI jAya che. tathA "jIva nathI' A je jIvano niSedhavAci zabda nIva' che, te zabda jIvanA astitvanI sAthe avinAbhAva rAkhe che, arthAt te niSedha jIvanA astitvavinA hoI zakato nathI. kAraNa ke te niSedhAtmaka zabdaprayoga che, jema "nati ghaTa' A je ghaTano niSedhavAci zabda paTa' che, te zabda (anyatra) ghaTanA astitva sAthe avinAbhAva rAkhe che. A ja rIte jIvano niSedha paNa koIkaThekANe jIvanA astitvanI apekSA rAkhe che. te niSedha jIvanA sabhAvavinA hoI zakato nathI. anumAnaprayoga A che - "jagatamAM jeno niSedha karAya che, te padArtha kyAMka to hoya ja che. jemake ghaTAdi." tathA tamArA vaDe "jIva nathI" Avo niSedha karAya che. AthI (uparoktaanumAnathI siddha thAya che ke) jagatamAM jIva to che ja. je sarvathA astitva dharAvato
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 467 nathI, teno niSedha paNa dekhAto nathI. jema pAMcabhUtathI atirikta chaThThAbhUtanuM astitva na hovAthI chaThThAbhUtano koI niSedha paNa karatuM nathI. zaMkA ravipALa' vagere sarvathA asatupadArthono paNa niSedha thato jovA maLe che. AthI jeno niSedha thato hoya teno saddabhAva hovo ja joIe, AvI koI niyata AvazyakatA dekhAtI nathI. tethI uparoktaanumAnamAM prayojelo hetu anekAntika che. samAdhAnaH tamArI vAta yogya nathI. kAraNa ke je koIpaNa vastuno niSedha karyo hoya che, teno sarvatra sarvathA niSedha hoto ja nathI. paraMtu anyatra vidyamAna hovAnI sAthe sAthe ahIM saMyoga, samavAya, sAmAnya ke vizeSasvarUpa cAra dharmomAMthI koIne koI ekano vivalitasthAnamAM niSedha karAya che. arthAt koIpaNa vastuno niSedha karAya te sarvathA sarvatra karAto nathI. paraMtu te padArtha anyatra vidyamAna hovA chatAM paNa vivakSitasthAnamAM "saMyogathI nathI" Avo ja niSedha karAto hoya che. paraMtu sarvathA teno abhAva pratipAdita karAto nathI. jema "nAsti gRhe devadattaH' A prayogamAM devadattAdi vidyamAna hovA chatAM paNa mAtra gRhamAM tenA saMyogamAtrano niSedha karAya che. paraMtu devadattAdino sarvathA niSedha karAto nathI. (arthAt atyAre devadattAdino gRhamAM saMyoga nathI. tethI anyatra paNa niSedha nathI thato. anyatra bagIcA AdimAM to te hoya ja che. ahIM devadattAdi ane gRha vidyamAna che, paraMtu baMneno saMyoga nathI, tethI niSedha karAya che. paraMtu sarvathA niSedha karAto nathI.) te ja rIte "kharaviSANa nathI" A prayogamAM gadheDo ane viSANa vidyamAna hovA chatAM te baMne vacce samavAyamAtrano niSedha karAya che. arthAt gadheDAmAM zIMgaDAnA samavAya viziSTa saMbaMdhano niSedha karAya che. ahIM gadheDA ke zIMgaDAno svataMtraniSedha nathI. kAraNa ke te anyatra vidyamAna ja che. paraMtu te baMne vaccenA viziSTa samavAyasaMbaMdhano niSedha karAya che.) anya candramAM nathI' A prayogamAM vidyamAna candrathI anya candrano niSedha karAyo che. tethI candranI sAdazyatAno anyatra niSedha karAyo che. arthAt A candramAnI jevo bIjo candramAM nathI (candra to AvA aneka nathI, eka ja che.) Avo candrasAmAnyano niSedha karAyo che. paraMtu sarvathA candranA abhAvanuM pratipAdana nathI karAyuM. "motI ghaTanA pramANanA nathI" A prayogamAM motI ghaTa jevA moTA pramANavALA nathI, Avo mAtra ghaTapramANatArUpa vizeSa motIono niSedha karAyo che. paraMtu motImAtrano niSedha nathI karAyo. A pramANe "AtmA nathI' A prayogamAM vidyamAna AtmAno je koI vivakSitasthAnamAM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 SaDdarzana samujhaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana koIkanI sAthenA saMyogamAtrano ja tamArAvaDe niSedha karavo joIe. (sarvathA nahi.) arthAt "A zarIramAM AtmA nathI" A prayogamAM A vivakSitazarIramAM ja AtmAnA saMyogano niSedha karAyo che, paraMtu AtmAno sarvathA anyatra bIjAzarIromAM niSedha karAyo nathI. ___ atrAha kazcit-nanu yadi yanniSidhyate tadasti, tarhi mama trilokezvaratApyastu, yuSmadAdibhirniSidhyamAnatvAt / tathA caturNAM saMyogAdipratiSedhAnAM paJcamo'pi pratiSedhaprakAro'sti, tvayaiva niSidhyamAnatvAt, tadayuktam / trilokezvaratAvizeSamAtraM bhavato niSidhyate yathA ghaTapramANatvaM muktAnAM na tu sarvathezvaratA, svaziSyAdIvaratAyAstavApi vidyamAnatvAt / tathA pratiSedhasyApi paJcasaMkhyAviziSTatvamavidyamAnameva nirvAryate na tu sarvathA pratiSedhasyAbhAvacatuHsaMkhyAviziSTasya sadbhAvAt / nanu sarvamapyasaMbaddhamidam / tathAhi - matrilokezvaratvaM tAvadasadeva niSidhyate, pratiSedhasyApi paJcasaMkhyAviziSTatvamapyavidyamAnameva nivAryate / tathA saMyogasamavAyasAmAnyavizeSANAmapi gRhadevadattakharaviSANAdiSvasatAmeva pratiSedha iti / ato yaniSidhyate tadastyevetyetatkathaM na plavata iti ? atrocyate-devadattAdInAM saMyogAdayo gRhAdiSvevAsaMto niSidhyante / arthAntare tu teSAM te santyeva / tathAhi-gRheNaiva saha devadattasya saMyogo na vidyate, arthAntareNa tvArAmAdinA vartata eva / gRhasyApi devadattena saha saMyogo nAsti, khaTvAdinA tu vidyata eva / evaM viSANasyApi khara eva samavAyaH nAsti, gavAdAvastyeva / sAmAnyamapi dvitIyacandrAbhAvazcandra eva nAsti, arthAMtare tu ghaTAdAvastyeva / ghaTapramANatvamapi muktAsu nAsti, anyatra vidyata eva / trilokezvaratApi bhavata eva nAsti, tIrthakarAdAvastyeva / paJcasaMkhyAviziSTatvamapi pratiSedhaprakAreSu nAsti, anuttaravimAnAdAvastyevetyanayA vivakSayA brUmaH yanniSidhyate tatsAmAnyena vidyata eva / natvevaM pratijAnImahe yadyatra niSidhyate tattatraivAstIti yena vyabhicAraH syAt, evaM sata eva jIvasya yatra kvApi niSedhaH syAnna punaH sarvatreti / tathAsti dehendriyAtirikta AtmA, indiyoparame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt, paJcavAtAyanopalabdhArthAnusmartRdevadattavat, iti siddhamanumAnagrAhya Atmeti / TakAno bhAvAnuvAda: zaMst : d tame "Thana niSedha 42 / 5 te (anyatra) hoya che."-20j so chau, to bhane 'trilokanAthatA prApta thAo, kAraNake tamArAvaDe mArAmAM teno niSedha karAyo che.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 469 tathA saMyogAdicAra pratiSedhanA prakAromAM pAMcamo paNa pratiSedhaprakAra che, kAraNa ke tamArA vaDe pAMcamA pratiSedha prakArano niSedha karAyo che. samAdhAnaH tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke ame tamArAmAM 'trilokanAthatA' vizeSamAtrano niSedha karyo che. jema motImAM ghaTapramANatA vizeSamAtrano niSedha karyo hato, tema ame tamArAmAM 'trilokanAthatA' vizeSamAtrano niSedha karIe chIe. paraMtu IzvaratA (nAthatA). sAmAnya(mAtra)no niSedha karatA nathI. kAraNa ke tamArAmAM paNa tamArA potAnA ziSyonuM svAmipaNuM (IzvaratA) vidyamAna che. te ja prakAre pratiSedhanA prakAromAM pAMcamI saMkhyAviziSTano (avidyamAna hovAnA kAraNe) niSedha karAya che. paraMtu sarvathA pratiSedhaprakArono niSedha karAto nathI, kAraNa ke pratiSedhanA cAra prakArono sabhAva to che ja. pAMcamo prakAra temAM nathI, eTalo ja niSedha karAyo che. (pAMcamI saMkhyA paNa che ane pratiSedha paNa che. paraMtu te baMne vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva nathI.) zaMkA: tamArI uparokta tamAma vAto asaMgata che. kAraNa ke..... mArI trilokanAthatAno niSedha karAya che te asatuM che mATe. pAMcamA pratiSedhanA prakArano niSedha karAya che te paNa asatu che mATe. AthI asatupadArthono ja niSedha karAya che, to vidyamAnapadArthono ja niSedha karAya che Avo niyama kyAM rahyo ? te ja rIte devadatta ane gRhano saMyoga, gadheDA ane zIMgaDAno samavAya, caMdranI anekatA tathA motImAM ghaTapramANatAvizeSa nathI, bilakula asatuM ja che. chatAM paNa teno niSedha karavAmAM Avyo che. AthI "jeno niSedha hoya che te vidyAmAna hoya che." A niyama tUTI jAya che. tethI te niyamane dUSita kema na manAya ? samAdhAna devadattAdino saMyogAdi guhAdimAM ja avidyamAna hovAthI niSedha karAya che. paraMtu arthAntaramAM to te vidyamAna ja che. te A pramANe che - gRhanI sAthe ja devadattano saMyoga vidyamAna nathI. paraMtu arthAntaraevA bagIcAvagerenI sAthe to che ja. tathA gRhano paNa devadattanI sAthe saMyoga nathI. paraMtu arthAntaraevA khATalA vagerenI sAthe to che ja. e pramANe zIMgaDAno paNa gadheDAmAM ja samavAya nathI, gAya AdimAM to che ja. bIjA candrano abhAva hovAthI caMdramAM samAnatA(sAmAnya) = anekatA nathI. paraMtu arthAntaraevA ghaTAdimAM to sAmAnya(samAnatA) = anekatA che ja. ghaTanI pramANatA paNa motIomAM ja nathI. paraMtu anyatra hoya ja che. trilokanAthatA paNa tamArAmAM ja nathI, tIrthaMkarAdimAM to che ja. pratiSadhanI pAMcamI saMkhyA paNa (vivalita pratiSedhanA prakAromAM ja nathI, paraMtu pAMca
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 SaDdarzana samudyaya bhAga-2, zloka, 48-49, jainadarzana anuttaravimAnAdimAM to che ja. A pramANe A vivalAthI ame kahIe chIe ke "jeno niSedha karAya che, te sAmAnyathI (jagatamAM) vidyamAna ja hoya che." tathA ame ema to nathI kahetA ke "jeno je ThekANe niSedha karAya che te, te ThekANe ja hoya che ke jethI vyabhicAra Ave. A pramANe vidyamAna evA jIvano kyAMkapaNa niSedha hoya. paraMtu sarvatra niSedha na hoya. arthAt AtmA (jIva) vidyamAna hovAthI teno kyAMka ja abhAva hoI zake, sarvatra abhAva na hoI zake. tathA "dehathI atirikta AtmA che. kAraNa ke indriyano uparama (nAza) thavA chatAM paNa indriyothI grahaNa karelA padArthanuM smaraNa thAya che. jemake pAMcabArImAMthI joyelA padArthane, bArI baMdha thayA bAda paNa te padArthanuM devadattane smaraNa thAya che. (kahevAno Azaya e che ke dehathI atirikta AtmA che. kAraNa ke indriyono vyApAra nA hovA chatAM paNa tathA koI indriyonI hAni thaI javA chatAM paNa, te indriyodvArA anubhavelA arthanuM smaraNa thAya che. ane te smaraNa karanArA tarIke AtmAnI siddhi thAya che.) A rIte siddha thAya che ke AtmA anumAnagrAhya paNa che. __ anumAnagrAhyatve siddhe tadantarbhUtatvenAgamopamAnArthApattigrAhyatApi siddhA / kiM ca "pramANapaJcakAbhAvena" ityAdi yadapyavAdi tadapi madirApramAdivilasitasodaraM, yato himavadutpalaparimANAdInAM pizAcAdInAM ca pramANapaJcakAbhAve'pi vidyamAnatvAditi, ato yatra pramANapaJcakAbhAvastadasadevetyanaikAntikam / iti siddhaH pratyakSAdipramANagrAhya AtmA / sa ca vivRttimAn paralokayAyI / tatra cAnumAnamidam - tadaharjAtabAlakasyAdyastanyAbhilASaH pUrvAbhilASapUrvakaH, abhilASatvAt, dvitIyadinAdyastanAbhilASavat / tadidamanumAnamAdyastanAbhilASasyAbhilASAntarapUrvakatvamanumApayadarthApattyA paralokagAminaM jIvamAkSipati, tajjanmanyabhilASAntarAbhAvAditi sthitam / / TIkAno bhAvAnuvAda : A rIte AtmAnI anumAnagrAhyatA siddha thatAM anumAnanI aMdara samAveza pAmatAM Agama, upamAna ane arthopattithI paNa AtmAnI grAhyatA siddha thaI jAya che. vaLI "AtmAnI siddhimAM pramANapaMcakanI pravRttino abhAva hovAthI AtmA abhAva
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 471 pramANano viSaya bane che. AvuM ja kahyuM hatuM te paNa madirApAnanA unmAdathI bolAyelA asaMbaddha vacano jevuM che. kAraNake himAlayanuM parimANa tathA pizAcAdimAM pramANapaMcakanI pravRttino abhAva hovA chatAM paNa himAlayanuM (koIne koI) parimANa tathA pizAcAdi vidyamAna ja che. AthI tamArA anumAnamAM prayojAyelA "praHITj6THvatva hetu anekAntika che. AthI pAMcapramANanI pravRtti na hovA mAtrathI vastuno abhAva mAnI zakAto nathI. tethI AtmAnA abhAvamATe prayojelo hetu vyabhicArI che. A pramANe pratyakSAdipramANathI grAhya AtmA siddha thAya che. te AtmA vivRttimAnuM arthAtu paralokagAmI . anumAnaprayoga - "tatkAla utpanna thayelA bALakanA AdyastanapAnanI abhilASA pUrvAbhilASApUrvaka hoya che. kAraNa ke abhilASA che. jemake dvitIyadivasanA AdyastanapAnanI abhilASA." arthAt dvitIyastanapAnanI abhilASA abhilASApUrvakanI hoya che. tema tatkAla janmelA bALakanA stanapAnanI abhilASA paNa abhilASApUrvakanI ja hovI joIe. tethI tatkAla janmelA bALakanA stanapAnanI pravRtti abhilASApUrvakanI siddha thatAM (A janmamAM to tAdazaabhilASA pUrve thayelI jovA maLatI nathI, tethI) arthApattithI pUrvajanmanI abhilASAnuM anumAna thAya che ane tenAthI AtmAnA pUrvabhavanI siddhi thatAM AtmA paralokagAmI siddha thAya che. tathA kUTasthanityatApyAtmano na ghaTate, yato yathAvidhaH pUrvadazAyAmAtmA tathAvidha eva cejjJAnotpattisamaye'pi bhavet, tadA prAgiva kathameSa padArthaparicchedakaH syAt ?, pratiniyatasvarUpA'pracyutirUpatvAtkauTasthyasya / padArthaparicchede tu prAgapramAtuH pramAtRrUpatayA pariNAmAtkutaH kauTasthyamiti ? / TIkAno bhAvAnuvAda AtmAnI kUTasthanityatA paNa saMgata thatI nathI. (anubhavaviruddha paNa che.) kAraNa ke jevA prakAre pUrvadazAmAM AtmA hato, tevA prakArano ja jo jJAnanI utpatti pachI paNa AtmA raheto hoya to pahelAnI jema te murkha ja rahe ! padArthano jJAtA kevI rIte banI zake ? kAraNa ke pratiniyata svarUpamAMthI je cUta na thAya te phUTastha kahevAya che. arthAt jenA svarUpamAM kyAre paNa pheraphAra na thAya te kUTastha kahevAya che. vaLI padArthano jJAtA bane tyAre pahelAM je padArthano jJAtA nahoto te jJAtArUpe pariNAma pAme che, to tenuM kUTasthapaNuM kevI rIte hoya ? kahevAno Azaya e che ke jJAna meLavanAra AtmA pUrve padArthano jJAtA nahoto ane jJAna meLavatAM te jJAtArUpe pariNAma pAmyo, to tenAmAM kUTasthapaNuM kevI rIte rahe ?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana (vaLI kUTanityamAM koI navA svabhAvanI utpatti thaI zakatI nathI tathA tenA koI svabhAvano nAza thato nathI. AthI te mUrkha hoya to mUrkha ja rahe ane mUrkha hoya te vidvAna na bane.) AthI A vyakti (AtmA) vidvAna banyo', AvI anubhavasiddha vAtano apalApa karI zakAya tema nathI. tethI AtmA kUTastha nitya nathI. ___ tathA sAMkhyAbhimatamakartRtvamapyayuktam / tathAhi-karttAtmA, svakarmaphalabhoktRtvAt, yaH svakarmaphalabhoktA sa kartApi dRSTaH yathA kRSIvalaH / tathA sAMkhyakalpitaH puruSo vastu na bhavati, akartRkatvAt, khapuSpavat / kiM cAtmA bhoktAGgIkriyate sa ca bhujikriyAM karoti na vA ? / yadi karoti tadAparAbhiH kriyAbhiH kimaparAddham ! / atha bhujikriyAmapi na karoti, tarhi kathaM bhokteti cintyam prayogazcAtra-saMsAryAtmA bhoktA na bhavati, akartRkatvAt, muktAtmavat / akartRbhoktRtvAbhyupagame ca kRtanAzAkRtAbhyAgamA-didoSaprasaGgaH / prakRtyA kRtaM karma, na ca tasyAH phalenAbhisaMbandha iti kRtanAzaH / AtmanA ca tanna kRtam, atha ca tatphalenAbhisaMbandha ityakRtAgama ityAtmanaH kartRtvamaGgIkartavyam / / TIkAno bhAvAnuvAda: sAMkhyamatAnusAra AtmA kartA nathI. temanA mate te karavuM te prakRtinuM kAma che. AtmA (puruSa) to mAtra bhoktA ja banI rahe che ane te paNa mAtra prakRti upara upakAra karavA bhoktA bane che. sAMkhyonI A vAta ayogya che. kAraNa ke te vAtanI siddhi karanArA pramANano abhAva che. AtmA kartA che ja ane temAM pramANa A rahyuM - AtmA kartA che. kAraNa ke svakarmanA phaLane bhogavanAra che. je svakarmanA phaLano bhoktA hoya che, te te karmano kartA paNa hoya ja che. jemAM kheDUta khetIne kApIne dhAnyarUpI phaLano bhoktA che, to te kheDUta khetIno kartA paNa che ja. te rIte AtmA paNa karmanA zubhAzubha phaLano bhoktA che, to te AtmA karmano kartA paNa che ja. tathA sAMkhyodvArA parikalpita puruSa jevI koI vastu ja nathI. kAraNa ke te koI kArya ja karato nathI. AkAzapuSpa koI kArya karatuM nathI, to jema tenuM astitva ja jagatamAM nathI, tema sAMkhyodvArA parikalpita puruSa kArya karato na hovAthI vAstavamAM te vidyamAna ja nathI. arthAt sAMkhyodvArA mAnavAmAM Avelo puruSa vastusatuM nathI. kAraNake te koI kArya karato nathI. jemake AkAzakusuma.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddarzana samuzcaya bhAga - 2, oLa, 48-41, nainavarzana vaLI he sAMkhyo ! tamAro AtmA (puruSa) tame bhoktAtarIke aMgIkAra karyo che, to te AtmA bhoga kriyA kare che ke nahi ? te batAvo. jo bhogakriyA kare che, to bIjI kriyAo karavAmAM zuM aparAdha che ? ane jo bhogakriyA karato nathI, to te bhoktA kevI rIte kahevAya ? A badhuM tamAre vicAravuM joIe. kartA banyAvinA AtmA bhoktA banI zake ja nahi. anumAnaprayoga A pramANe che "saMsArI AtmA bhoktA nathI. kAraNa ke koI kriyA karato nathI. jema muktAtmA." 473 - tathA jo AtmAne kartA tathA bhoktAtarIke svIkAravAmAM na Ave to 'kRtanAza' ane 'akRtAbhyAgama' vagere doSo AvI paDaze. karanAra bIjo koI hoya ane bhogavanAra bIjokoI hoya to 'kRtanAza' ane 'akRtAbhyAgama' A be doSo Ave che. tamArA mate prakRtie karma(kriyA) karI ane puruSane phaLa maLyuM arthAt prakRti kartA che ane puruSa bhoktA che. A vAta saMgata thatI nathI. kAraNake temAM 'kRtanAza' ane 'akRtAbhyAgama' be doSo Ave che - "prakRtithI karAyelA karmanA phaLano saMbaMdha prakRtine thato nathI arthAt prakRtie kriyA karI, paNa te kriyAnuM phala prakRtine na maLyuM arthAt prakRtie kareluM phogaTa (nAza) gayuM. AthI 'kRtanAza' doSa spaSTa rIte Ave che" tathA "AtmAe je kriyA karI nathI, te kriyAnA phaLano saMbaMdha AtmA sAthe thAya che. arthAt AtmAne nahi karelAno abhyAgama thAya che. tethI 'amRtAbhyAgama' doSa spaSTa rIte Ave che" Ama prakRtine kartA ane AtmAne bhoktA mAnavAthI be doSo AvatA hovAthI, A doSa na Ave mATe AtmAne kartA tarIke svIkAravo ja joIe. tathA jaDasvarUpatvamapyAtmano na ghaTate, tadbAdhakAnumAnasadbhAvAt / tathAhi anupayogasvabhAva AtmA nArthaparicchedakarttA, acetanatvAt, gaganavat / atha cetanAsamavAyAtparicchinattIti cet ? tarhi yathAtmanazcetanAsamavAyAjjJAtRtvaM tathA ghaTasyApi jJAtRtvaprasaGgaH, samavAyasya nityasyaikasya vyApinaH sarvatrApyavizeSAdityatra I tatazcAtmanaH padArthaparabahuvaktavyam tattu nocyate, granthagauravabhayAt cchedakatvamaGgIkurvANaizcaitanyasvarUpatApyasya gale pAdikAnyAyena pratipattavyeti sthitaM caitanyalakSaNo jIva iti / jIvazca pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyabhedAnnavavidhaH / nanu bhavatu jIvalakSaNopetatvAdddvIndriyAdInAM jIvatvaM pRthivyAdInAM tu jIvatvaM kathaM zraddheyaM ? vyaktatalliGgasyAnupalabdheriti cet ? satyaM, yadyapi teSu vyaktaM jIvaliGgaM nopalabhyate, tathApyavyaktaM tatsamupalabhyata eva / yathA hRtpUravyatimi - zramadirApAnAdibhirmUrcchitAnAM vyaktaliGgAbhAve'pi sajIvatvamavyaktaliGgairvyavahniyate, evaM -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana pRthivyAdInAmapi sajIvatvaM vyavaharaNIyam / nanu mUrchiteSUcchvAsAdikamavyaktaM cetanAliGgamasti, na punaH pRthivyAdiSu tathAvidhaM kiM ciJcetanAliGgamasti / naitadevaM, pRthivIkAye tAvatsvasvAkArAvasthitAnAM lavaNavidrumopalAdInAM samAnajAtIyAGkurotpattimattvama'rzo mAMsAGkurasyeva cetanAcihnamastyeva / avyaktacetanAnAM hi saMbhAvitaikacetanAliGgAnAM vanaspatInAmiva cetanAbhyupagantavyA / vanaspatezca caitanyaM viziSTartuphalapradatvena spaSTameva, sAdhayiSyate ca / tato'vyaktopayogAdilakSaNasaddhAvAtsacittA pRthivIti sthitam / TIkAno bhAvAnuvAdaH tathA AtmAne jaDarUpa=jJAnazUnya mAnavo paNa saMgata nathI. kAraNa ke AtmAne jJAnazUnya mAnavAmAM bAdhakapramANa vidyamAna che. te A rahyuM - jJAnazUnya AtmA padArthanuM jJAna karI zakato nathI. kAraNa ke acetana che. jema acetana evuM AkAza padArthanuM jJAna karI zakatuM nathI, tema ecatana jJAnazUnya AtmA paNa padArthaparicchedaka banI zakato nathI. zaMkA : cetanAnA samavAyathI acetana AtmA jJAnavALo bane che ane tAdazaAtmA padArthano paricchedaka bane che. AthI AtmA jaDasvarUpa ja che. paraMtu cetanAnA samavAyathI jJAnavALo bane che. samAdhAna : tamArI A vAta ucita nathI. kAraNa ke cetanAnA samavAyathI AtmAmAM jJAtRtva mAnazo to cetanAnA samavAyathI ghaTamAM paNa jJAtRtva mAnavAnI Apatti Avaze. kemake samavAya nitya, eka, vyApaka che. kAraNa ke sarvatra avizeSa che. AthI samavAya eka hovAthI AtmAmAM je cetanAno samavAya che, te ja samavAya ghaTamAM paNa che ja. tethI ghaTane paNa AtmAnI jema jJAtA (jJAnavALo) mAnavo paDaze ke je tamane paNa iSTa nathI. A viSayamAM ghaNuM ghaNuM kahevA yogya che. paraMtu graMtha gauravanA bhayathI vadhu kahetA nathI. tethI AtmAnI padArthaparicchedakatAno svIkAra karavAvALAovaDe AtmAnI caitanya svarUpatAno paNa svIkAra karavo joIe. arthAt "gaLAmAM paDelA Dholane vagADavuM ja paDe"--A nyAyathI AtmAne padArthano jJAtA mAnyA bAda avazya caitanyasvarUpa paNa mAnavo ja paDaze. AthI sthita thAya che ke caitanyasvarUpa AtmA che. pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, beindriya, indriya, caturindriya ane paMcendriya A navaprakAranA jIvo che.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 475 zaMkA jIvanA lakSaNathI yukta beindriyAdimAM jIvatva mAnavuM ucita che, paraMtu pRthvI AdimAM jIvatva kevI rIte zraddheya banI zake ? kAraNa ke pRthvI vageremAM jIvatvanI siddhi karanAra spaSTa koI liMga upalabdha thatuM nathI. AthI pRthvI AdimAM jIvatva mAnI zakAya nahi. samAdhAna : jo ke tamArI vAta sAcI che ke pRthvI AdimAM jIvatvanI siddhikaranAra vyakta liMganI anupalabdhi che, to paNa pRthvI vageremAM jIvatvane mAnavAmAM avyakta liMga upalabdha thAya ja che. jema hRpUra (dhatUrA)thI mizrita madirApAna vagerethI mUcchita thayelA jIvomAM vyakta liMgano abhAva hovA chatAM paNa avyaktaliMgovaDe sajIva tarIke vyavahAra karAya che. A pramANe pRthvI vageremAM paNa avyaktaliMgothI sajIva tarIke vyavahAra karavo joIe. zaMkA mUcchitajIvomAM zvAsozvAsasvarUpa avyaktacetanAnuM liMga (cinha) hoya che. paraMtu pRthvI vageremAM tevA prakAranuM koI cetanAnuM liMga hotuM nathI. AthI pRthvIvagerene jIva mAnI zakAya nahi. samAdhAna: tame kaho cho tevuM nathI, kAraNa ke jema ApaNA zarIramAM gudAnI AsapAsa thanArA masA navA navA masAne utpanna karIne zarIranI sajIvatAne jaNAve che, tema pRthvIkAya jIvomAM paNa pota-potAnA AkAramAM avasthita mIThuM, vidrama, patthara vageremAM sva-samAnajAtIya aMkurAnI utpatti jovA maLe che. A ja pRthvIkAyanI sajIvatAmAM pramANa che. arthAt mIThAnI khANamAMthI mIThuM kADhI lIdhA bAda paNa temAM navA aMkurA phUTatA hoya che. samudramAM thanArA vidrumamAM paNa nita-nita navA aMkurA phUTatA dekhAya che ane pattharanI khANamAM paNa paththaramAMthI akurA phUTatA jovA maLe che. A ja mIThA vagere pRthvIkAyanI sajIvatAmAM pramANa che. A ja rIte saMbhavita eka cetanArUpa liMgathI yukta avyaktacetanAvALI vanaspatimAM paNa sajIvatA svIkAravI joIe. viziSTaRtumAM (vanaspati) phaLa ApatI hovAnA kAraNe vanaspatimAM caitanya spaSTa rIte siddha ja che. chatAM paNa tenI siddhi AgaLa upara karIzuM. tethI (pRthvImAM) avyakta upayogAdi svarUpa caitanya lakSaNano sadUbhAva hovAthI pRthvI sacitta che te siddha thAya che. nanu ca vidrumapASANAdipRthivyAH kaThinapudgalAtmikAyAH kathaM sacetanatvamiti cet ? naivaM, ucyate-yathAsthi zarIrAnugataM sacetanaM kaThinaM ca dRSTaM, evaM jIvAnugataM pRthivIzarIramapIti / athavA pRthivyaptejovAyuvanaspatayo jIvazarIrANi, chedyabhedyotkSepyabhogyapreyarasanIyaspRzyadravyatvAt, sAsnAviSANAdisaMghAtavat / nahi pRthivyAdInAM chedyatvAdi dRSTamapotuM zakyam / naca pRthivyAdInAM jIvazarIratvamaniSTaM sAdhyate, sarvasya pudgaladravyasya
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 SaDdarzana samuJcaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana dravyazarIratvAbhyupagamAt / jIvasahitatvAsahitatvaM ca vizeSaH / azastropahataM pRthivyAdikaM kadAcitsacetanaM saMghAtatvAt, pANipAdasaMghAtavat / tadeva kadAcikicidacetanamapi zastropahatatvAt, pANyAdivadeva, na cAtyantaM tadacittameveti / / 1 / / TIkAno bhAvAnuvAda: zaMkA : vidyuma, pASANAdi pRthvI kaThIna yugalasvarUpa hovAthI kevI rIte temAM sacenatva hoI zake ? samAdhAna : kaThIna hovA mAtrathI acetana mAnavuM ucita nathI, kAraNake jIvitazarIramAM rahelA hADakAo sacetana ane kaThIna hoya che. A rIte jIvitapRthvInuM zarIra kaThIna hovA chatAM paNa sacetana hovAmAM koI bAdha nathI. athavA "pRthvI, jala, agni, vAyu ane vanaspati jIvanA zarIro che. kAraNake te chedya, bhedya, ullepya, bhogya, gheya, rasanIya, spRzya dravya che. jemake (gAyanA) zIMgaDA, godaDI vagereno samuha." pRthvI vageremAM spaSTatayA dekhAtA chedyatAdi dharmone chUpAvavA zakya nathI. AnAthI pRthvI vagere sacetana siddha thAya che. tathA "pRthvI Adine jIvanA zarIra mAnavA aniSTa nathI, kAraNa ke jagatanA sarvapudgala dravyo dravyazarIra tarIke svIkArAyelA che." mAtra vizeSa eTaluM ja che ke koI pudgala jIvasahita thaIne sajIvasvarUpa hoya che. to koI pudgala jIvarahita hovAthI ajIvasvarUpa hoya che, A vAtane siddha karatA be anumAno A pramANe che, "zastrathI upahata na thayelI (khANanI) pRthvI vagere sacetana che, kAraNa ke te vRddhi pAmatI zilAono samudAya che. jema hAtha-paga Adino samudAya." A anumAnathI zastrathI upahata na thayeluM jIvasahitanuM pudgala sajIva siddha thAya che. tathA "te ja khANanI pRthvI kyAreka acetana paNa hoya che. kAraNa ke zastrathI upahata thayelI che. jemake kapAI gayelo hAtha vagere." A anumAnathI zastrathI upahata thayeluM jIvavinAnuM pudgala dravya nirjIva siddha thAya che. vaLI pRthvIne sarvathAacitta kahI zakAya tema nathI tathA je pRthvI vadhatI nathI te acitta che, ema paNa na kahevuM. Ama koI pRthvI sacetana hoya che, to koI pRthvI acetana hoya che. A rIte pRthvImAM jIvatvanI siddhi thaI.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana " atha nApkAyo jIvaH, tallakSaNAyogAt, prasravaNAdivaditi cet ? naivaM, hetorasiddhatvAt / yathA hi - hastinaH zarIraM kalalAvasthAyAmadhunotpannasya dravaM cetanaM ca dRSTaM, evamapkAyo'pi yathA vANDake rasamAtramasaMjAtAvayavamanabhivyaktacaJccAdipravibhAgaM cetanAbaddRSTam / eSaiva copamAjjIvAnAmapi / prayogazcAyam - sacetanA ApaH, zastrAnupahatatve sati dravatvAt, hastizarIropAdAnabhUtakalalavat / hetorvizeSaNopAdAnAt prasravaNAdivyudAsaH / tathA sAtmakaM toyam, anupahatadravatvAt, aNDakamadhyasthitakalalavaditi / idaM vA prAgvajjIvavaccharIratve siddhe sati pramANam / sacetanA himAdayaH kvacit, apkAyatvAt, itarodakavaditi / tathA kvacana cetanAvatya ApaH, khAtabhUmisvAbhAvikasaMbhavAt, darduravat / athavA sacetanA antarikSodbhavA ApaH, abhrAdivikAre svata eva saMbhUya pAtAt, matsyavaditi / tathA zItakAle bhRzaM zIte patati nadyAdiSvalpe'lpo bau bahurbahutare ca bahutaro ya USmA saMvedyate sa jIvahetuka eva, alpabahubahutaramilitamanuSyazarIreSvalpabahubahuta roSmavat / prayogazcAyam - zItakAle jaleSUSNasparza uSNasparzavastuprabhavaH, uSNasparzatvAt, manuSyazarIroSNasparzavat / na ca jaleSvayamuSNasparzaH sahajaH, "apsu sparzaH zIta eva" iti vaizeSikAdivacanAt / tathA zItakAle zIte sphI nipatati prAtastaTAkAdeH pazcimAyAM dizisthitvA yadA taTAkAdikaM vilokyate, tadA tajjalAnnirgato bASpasaMbhAro dRzyate, so'pi jIvahetuka eva / prayogastvittham - zItakAle jaleSu bASpa uSNasparzavastuprabhavaH, bASpatvAt, zItakAle zItalajalasiktamanuSyazarIrabASpavat / prayogadvaye'pi yadevoSNasparzasya bASpasya ca nimittamuSNasparzaM vastu, tadeva taijasazarIropetamAtmAkhyaM vastu pratipattavyaM, jaleSvanyasyoSNasparzabASpayornimittasya vastuno'bhAvAt / na ca zItakAla utkuruDikAvakaratalagatoSNasparzena tanmadhyanirgatabASpeNa ca prakRtahetvorvyabhicAraH zaGkyaH, tayorapyavakaramadhyotpannamRtajIvazarIranimittatvAbhyupagamAt / nanu mRtajIvAnAM zarIrANi kathamuSNasparzabASpayornimittIbhavantIti cet ? ucyate, yathAgnidagdhapASANakhaNDikAsu jalaprakSepe vidhyAtAdapyaruSNasparzabASpIbhavetAM, tathA zItasaMyoge satyapyatrApIti / evamanyatrApi bASpoSNa - sparzayornimittaM sacittamacittaM vA yathAsaMbhavaM vaktavyam / itthameva ca zItakAle 477
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana parvatanitambasya nikaTe vRkSAdInAmaghastAJca ya uSmA saMvedyate, so'pi manuSyavapuruSmavajjIvaheturevAvagantavyaH / evaM grISmakAle bAhyatApena taijasazarIrarUpAgnermandIbhavanAt jalAdiSu yaH zItalasparzaH, so'pi mAnuSazarIrazItalasparzavajjIvahetuko'bhyupagamanIyaH, tata evaMvidhalakSaNabhAktvAjjIvA bhavantyapkAyAH / / 2 / / TIkAno bhAvAnuvAda: zaMkA pRthvI bhale sajIva hoya, paraMtu "aplAya (jala) jIva nathI. kAraNake temAM jIvanAM lakSaNano ayoga che. jema pezAba vagere." samAdhAna : tamAro heta vyabhicArI che. kAraNa ke jema hAthInuM zarIra hAthiNInA garbhamAM kalala=pANI jevI pravAhi avasthAmAM hovA chatAM paNa sacetana hoya che. te pramANe aSkAyapaNa sacetana che. athavA jema iMDAmAM pakSInuM zarIra rasa (pravAhi) svarUpe hoya che, te samaye pakSInA hAtha, paga, cAMca vagere koIpaNa avayava pragaTa thayelA nathI. chatAM paNa cetanAvALuM hoya che. A rIte pANI paNa iMDAmAM rahenArA pravAhinI jema sacetana ja che. anumAnaprayoga: "pANI sacetana che. kAraNa ke zastrathI upahata thayAvinAnuM drava (pravAhi che.) jemake hAthInA zarIranA upAdAnabhUta kalala." uparokta tamArA anumAnamAM "prasavaNAdi je heta Apyo hato, tenI "strInupadatatve sati' vizeSaNathI vyAvRtti thAya che. kAraNa ke mUtra Adi vahevAvALA padArtho mUtrAzaya vagerethI upahata thAya che. AthI te pravAhI hovA chatAM paNa sajIva nathI. tathA "pANI sacetana che. kAraNa ke zastrathI anupahitapravAhI che. jemake iMDAnI madhyamAM rahela kalala. athavA pUrvanI jema pANIne jIvanA zarIratarIke siddha karatAM te svayaMmeva sacetana siddha thAya che." "koI-koI barapha vagere sacetana che. kAraNa ke akhAya che. jema anya pANI." tathA "koI-koI (jamInamAMthI nIkaLatuM) pANI sacetana che. kAraNa ke jamInane khodavAthI svabhAvika nIkaLeluM che. jemake. jamIna khodavAthI nIkaLato deDako." vAdaLAomAMthI varasatuM pANI sacetana che. kAraNa ke vAdaLo maLI javAthI svataH taiyAra thaIne varase che. jemake vAdaLAomAMthI varasatI mAchalIo." zItaRtumAM khUba ThaMDI paDe tyAre thoDApANIvALA khAbocIyAmAM thoDI uSmA utpanna thAya che, tenAthI vadhu pANIvALA taLAva vageremAM vadhu uSmA utpanna thAya che ane tenAthI paNa vadhu
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 479 pANIvALI nadI vageremAM khUba vadhu uSmA utpanna thAya che. te uSmA jIvanA kAraNe ja utpanna thAya che. jema thoDA mANasonA zarIra maLe to thoDI, vadhu maLe to vadhu, tenAthI vadhu maLe to tenAthI vadhu uSmA utpanna thAya che. te jIvahetuka che, tema pANImAM utpanna thatI uSmA paNa jIvahetuka che. anumAna prayogaH- "zItakALamAM pANImAM uSNasparzavALI vastuthI utpanna thayelo uSNasparza hoya che. kAraNa ke uSNasparza che. jema ke manuSyanA zarIrano uSNasparza." pANImAM uSNasparza sahaja nathI, kAraNa ke "pANImAM zItasparza ja che." -A vaizeSikonuM vacana che. zItakAlamAM khUba ThaMDI paDe tyAre savAramAM taLAva vagerenI pazcimadizAmAM ubhA rahIne taLAva vagerene jovAmAM Ave che, tyAre te taLAvanA pANImAMthI bASpano samuha nIkaLato dekhAya che. te paNa jIvahetuka ja che. anumAna prayogaH "zItakALamAM pANImAM bASpa uSNasparzavALI vastuthI utpanna thAya che, kAraNa ke bASpa che. jema zItakAlamAM zItalapANIthI bhIMjAyelA manuSyanA zarIranI bASpa." uparokta baMne prayogomAM paNa uSNasparzamAM ane bASpamAM je nimittabhUta uSNasparzavALI vastu che, te taijasazarIrathI yukta AtmAnAmanI vastu ja svIkAravI joIe. kAraNa ke pANImAM uSNasparza ane bASpanI nimittabhUta anya vastuno abhAva che. zaMkA ? zItakALamAM ukaraDAnA kacarAmAMthI paNa bASpa nIkaLatI jovA maLe che ane tenI bhItaramAM uSNasparza (garamI) paNa ghaNI hoya che. paraMtu ukaraDAmAM koI uSNasparzavALI vastu to nathI. tethI uparokta anumAnano prakRtahetu vyabhicArI bane che. samAdhAna : tamAre AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke bASpa ane uSNa sparza (garamI) baMne paNa ukaraDAnI madhyamAM utpanna thayelA ane pachIthI mRta thayelAM jIvonA zarIranA nimitte utpanna thAya che. AthI ukaraDAnI madhyamAM rahelA uSNasparzavALA mRta jIvonA zarIranA yoge bASpa ane uSNasparzanI utpatti thatI hovAthI hetu vyabhicArI banato nathI. zaMkA: ukaraDAnI madhyamAM rahelA mRtajIvonA zarIramAM uSNasparza ane bASpa utpanna thavAmAM koNa nimitta bane che ? samAdhAnaH jema agnimAM garama karelA paththara ke iMTanA TUkaDAoupara pANI nAkhatAM zAMta thaI gayelI agnimAMthI paNa uSNasparza ane bASpa nIkaLe che, te ja rIte zItano saMyoga thate jIte ukaraDAmAMthI bASpa ane garamI nIkaLavI yuktiyukta che. A pramANe anyatra paNa bASpa ane uSNasparzamAM nimittabhUta sacitta ke acitta uSNa sparzavALo padArtha bane che, te yathAsaMbhava vicArI levuM.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddarzana samudhruva bhAga - 2, o, 48-41, jainavarzana A ja rIte zItakALamAM parvatanI guphAonI nikaTamAM rahelA vRkSAdinI nIce je uSmA saMvedAya che, te paNa manuSyanA zarIranI uSmAnI jema jIvahetuka ja jANavI. 480 grISmakALamAM bAhyatApathI taijasa za2I2rUpe agni maMda thavAthI jalAdinIaMdara je zItala sparza hoya che, te paNa manuSyaza2I2nA zItalasparzanI jema jIvahetuka svIkAravo joIe. tethI AvA prakAranA svarUpane bhajanArA askAya jIvo hoya che. A rIte pANImAM jIvanI siddhi thAya che. have agnimAM jIvanI siddhi karAya che. yathA rAtrau khadyotakasya dehapariNAmo jIvaprayoganirvRttazaktirAvizcakAsti, evamaGgArAdInAmapi prativiziSTaprakAzAdizaktiranumIyate jIvaprayogavizeSAvirbhAviteti / yathA vA jvaroSmA jIvaprayogaM nAtivartate, eSaivopamAgneyajantUnAM naca mRtA jvariNaH kvacidupalabhyante, evamanvayavyatirekAbhyAmagneH sacittatA jJeyA / prayogazcAtra-AtmasaMyogAvirbhUto'GgArAdInAM prakAzapariNAmaH, zarIrasthatvAt, khadyotadehapariNAmavat / tathAtmasaMyogapUrvako'GgArAdInAmUSmA, zarIrasthatvAt, jvaroSmavat / na cAdityAdibhiranekAntaH, sarveSAmuSNasparzasyAtmasaMyogapUrvakatvAt / tathA sacetanaM tejaH, yathAyogyAhAropAdAnena vRddhyAdivikAropalambhAt, puruSavapurvat / evmaadilkssnnairaagneynannavoDavaseyAH ||rU|| TIkAno bhAvAnuvAda : jema rAtrimAM khajavAnA dehamAM pariNamelI jIvanA prayogathI utpanna thayela prakAzazakti prakAze che. (arthAt rAtrimAM khajavAnuM za2I2 (kaMIka) prakAza pAthare che, te prakAza jIvanA prayoga dvArA utpanna thayela zaktinuM pratyakSa phaLa che. AthI khajavAnA deharUpe pariNamelI prakAzazakti jema jIvaprayoganimittaka che.) tema aMgArAdimAM paNa prativiziSTa prakAzAdizaktinuM anumAna karAya che. kAraNa ke jIvanA prayogavizeSathI pragaTI che. athavA... jema tAvanI uSmA jIvaprayoganuM atikramaNa karatuM nathI. (arthAt tAvathI zarIra garama thaI jAya che, tyAre jIvanA prayoga(saMyoga)vinA thatuM nathI te joI zakAya che. arthAt tAvathI za2I2nuM garama thaI javuM te jIvanA saMyoganuM cinha che.) te ja rIte agninI ga2mI paNa jIvanA saMyogavinA zakya nathI. tethI agninI garamImAM jIvano saMyoga avazya mAnavo
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana 481 joIe. vaLI mRtazarIramAM tAva jovA maLato nathI, kAraNa ke temAM jIvasaMyoga nathI. TuMkamAM jIvitazarIra tAvanA kAraNe garama thaI jAya che, kAraNa ke jIvano saMyoga che. ane mRtazarIramAM tAva Avato na hovAthI garamI paNa jovA maLatI nathI, kAraNa ke jIvano saMyoga nathI. A pramANenA anvaya-vyatirekathI agninI sacittatA siddha thAya che. anumAnaprayoga : "aMgArA vagereno prakAza pariNAma AtmAnA saMyogathI pragaTa thAya che, kAraNa ke te prakAza zarIramAM rahelo che. jemake khajavAnA dehano prakAzapariNAma." tathA "aMgArA vagerenI uSmA AtmAnA saMyogapUrvaka hoya che, kAraNa ke te uSmA zarIramAM rahela che. jema (zarIramAM rahela) tApanI uSmA (garamI)." uparokta ubhayaanumAnothI agninI sacittatA siddha thAya che. "sUrya vageredvArA hetu vyabhicAri bane che"--AvuM na kahevuM. kAraNa ke sUrya vagere sarve padArthono uSNasparza (garamI) ane prakAza AtmAnA saMyogapUrvaka ja hoya che. arthAt sUrya jIvanA saMyoganA kAraNe sUryamAMthI garamI ane prakAza pragaTe che. eTale hetu vyabhicArI nathI. tathA "agni sacetana che. kAraNake yathAyogya AhAra (indhana)ne grahaNa karavAdvArA vRddhi vagere vikArone pAme che. (arthAtu agni indhanarUpa AhAranA saMyogathI vRddhine pAme che.). jemake (yathAyogya AhAra grahaNadvArA vRddhi pAmatuM) manuSyanuM zarIra. A pramANe anekahetuo dvArA agninA jIvonI siddhi jANI levI joIe. A rIte agnimAM sajIvatAnI siddhi thaI. have vAyumAM ane vanaspatimAM sajIvatAnI siddhi kare che. yathA devasya svazaktiprabhAvAnmanuSyANAM cAJjanavidyAmantrairantardhAne zarIraM cakSuSAnupalabhyamAnamapi vidyamAnaM cetanAvaJcAdhyavasIyate, evaM vAyAvapi cakSuhyaM rUpaM na bhavati, sUkSmapariNAmAt, paramANoriva vahnidagdhapASANakhaNDikAgatAcittAgneriva vA / prayogazcAyam-cetanAvAn vAyuH, aparapreritatiryaga'niyamitadiggatimattvAt, gavAdhAdivat / tiryageva gamananiyamAdaniyamitavizeSaNopAdAnAJca paramANunA na vyabhicAraH, tasya niyamitagatimattvAt, "jIvapudgalayoranuzreNiH" iti vacanAt / evaM vAyurazasropahatazcetanAvAnavagantavyaH / / 4 / / bakulAzokacampakAdyanekavidhavanaspatInAmetAni zarIrANi na jIvavyApAramantareNa manuSyazarIrasamAnadharmabhAJji bhavanti / tathAhi-yathA puruSazarIraM bAlakumArayuvavRddhatApariNAmavizeSavattvAcetanAvadadhiSThitaM praspaSTacetanAkamupalabhyate tathedaM vanaspatizarIram,yato jAtaH ketakatarurbAlako yuvA vRddhazca saMvRtta iti, ataH
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana puruSazarIratulyatvAt sacetano vanaspatiriti / tathA yathedaM manuSyazarIramanavataraM bAlakumArayuvAdyavasthAvizeSaiH pratiniyataM vardhate, tathedamapi vanaspatizarIramaGkurakisalayazAkhAprazAkhAdibhirvizeSaiH pratiniyataM vardhata iti / tathA yathA manuSyazarIraM jJAnenAnugataM evaM vanaspatizarIramapi, yataH zamIprapannATasiddhesarakAsundarabacchUlAgastyAmalakIkaDiprabhRtInAM svApavibodhatastadbhAvaH / tathAdhonikhAtadraviNarAzeH svapraroheNAveSTanam / tathA vaTapippalanimbAdInAM prAvRDjaladharaninAdaziziravAyusaMsparzAdakurodbhedaH / tathA mattakAminIsanUpurasukumAracaraNatADanAdazokataroH pallavakusumodedaH / tathA yuvatyAliGganAt panasasya / tathA surabhisurAgaNDUSasekAdvakulasya / tathA surabhinirmala jala sekAcampakasya / tathA kaTAkSavIkSaNAttilakasya / tathA paJcamasvarodgArAcchirISasya virahakasya ca puSpavikiraNam / tathA padmAdInAM prAtarvikasanaM, ghoSAtakyAdipuSpANAM ca saMdhyAyAM, kumudAdInAM tu candodaye / tathAsannameghapravRSTau zamyA avakSaraNam / tathA vallInAM vRttyAdyAzrayopasarpaNam / tathA lajjAlUprabhRtInAM hastAdisaMsparzAtpatrasaMkocAdikA parisphuTA kriyopalabhyate / athavA sarvavanaspaterviziSTatuSveva phalapradAnaM, na caitadanantarAbhihitaM tarusaMbandhikriyAjAlaM jJAnamantareNa ghaTate / tasmAtsiddhaM cetanAvattvaM vanaspateriti / TakAno bhAvAnuvAdaH jema svazaktinA prabhAvathI devanuM zarIra dRSTigocara banatuM nathI tathA aMjana, vidyA ane maMtra vagerenA prayogadvArA yogI evA manuSyonuM zarIra paNa dRSTigocara banatuM nathI, chatAM paNa cetanAnI jema te vidyamAna to hoya ja che. A pramANe paramANu tathA vahnithI baLelA pASANa ane iMTanA TUkaDA vageremAM rahelo aciagni sUkSma pariNAmanA kAraNe dRSTigocara thato nathI. chatAM paNa vidyamAna hoya ja che. tema sUkSmapariNAmanA kAraNe vAyupaNa cakSugocara banato nathI. chatAM paNa vidyamAna che. anumAnaprayoga : vAyu sacetana che, kAraNa ke bIjAnI preraNAvinA ja ticcha ane aniyamitadizAmAM gati karavAvALo che. jemake bIjAnI preraNA vinA ahiM tahiM pharatA gAya, ghoDA vagere. vaLI hetumAM ticcha gatinuM niyamana karatAM tathA aniyamita vizeSaNa grahaNa karatAM paramANu sAthe vyabhicAra Avato nathI. kAraNa ke paramANu niyamitagativALo che. "jIva ane pudgalanI gati anuzreNi AkAzapradezonI racanAnusAra sIdhI hoya che." A
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 483 zAstravacanAnusAra pudgalanI gati niyamita hoya che. AthI paramANu vAyunI jema aniyamita gativALo na hovAthI vyabhicAra Avato nathI. A pramANe zastrathI upahata nahithayelo vAyu sacetana jANavo. have vanaspatimAM sacetanatvanI siddhi kare che. bakula, azoka, caMpA vagere anekavidha vanaspatinA zarIro jIvanA vyApAra vinA manuSyanA zarIra jevA dharmane bhajanArA banatA nathI. jema manuSyanuM zarIra bAla, kumAra, yuvAna, vRddha vagere pariNAmothI viziSTa hoya che. arthAt manuSyanuM zarIra bAla, yuvAna, vRddha avasthAmAM pariNAma pAmatuM hovAthI sacetana hoya che. ane temAM spaSTa cetanA prApta thAya che, tema vanaspatinuM zarIra paNa avasthAvizeSane pAmatuM hovAthI cetanAvALuM ja che. jemake ketakI vRkSamAM aMkuro phUTavo, bAla, yuvAna ane vRddha avasthAo hoya che. AthI ketakIvRkSa manuSyanA zarIranI tulya hovAthI (puruSanuM zarIra jema sacetana che, tema) vanaspati paNa sacetana che. vaLI jema manuSyanuM zarIra satata bAla, kumAra, yuvAna vagere avasthAvizeSathI vadhe che, te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa aMkura, kisalaya, zAkhA, prazAkhA vagere avasthAvizeSathI pratiniyata vRddhine pAme che tathA jema manuSyanuM zarIra jJAnathI anugata che. arthAt manuSyanA zarIramAM heyopAdeyanuM parijJAna hoya che, tema vanaspatinA zarIramAM paNa jJAna hoya che. kAraNa ke zamI, praputrATa, siddha, sarakA, sundakA, babbala, agamya, AmalakI, vagere vanaspatiomAM nidrA ane jAgavuM, A baMneno sadbhAva che. arthAt te vanaspatio samaya thatAM sUtI ane samaya thatAM jAgatI dekhAya che. AthI temanAmAM paNa jJAna che. nIce jamInamAM dATelA dhananI rAzIne keTalIka velaDIo tenA upara ArohaNa karIne potAnuM banAve che. tathA varasAda, vAdaLAonA avAja ane ziziraRtunA vAyunA sparzathI vaDa, pipaLA ane lIMbaDAnA vRkSomAM akuMza phuTe che : suMdara matta pagamAM jhAMjhara paheryA che tevI sukomala pagavALI kAminInA paganA tADanathI azokavRkSane pallava ane phula uge che. arthAt tAdazakAminI azokavRkSane lAta mAre tyAre azokavRkSane navI kUMpaNo tathA phulo uge che. yuvatinA AliMganathI panasavRkSane, suMdarI dvArA sugaMdhI dArUnA kogaLAnA siMcanathI bakulavRkSane, sugaMdhI-nirmala pANInA siMcanathI caMpakavRkSane, suMdarInI kaTAkSa najarathI tilakavRkSane, paMcamasvaranA udgArathI zirISa ane virahakavRkSane puSpo uge che. padmAdikamaLo savAramAM vikase che - khIle che. ghoSAtakIvagere puSpo saMdhyAkALe vikase che - khIle che. kumudAdi caMdranA udayamAM vikase che - khIle che. megha varasate chate samIvRkSanA pAMdaDA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana kharavA lAge che. latAo yogya AzrayanelaIne upara caDhe che. lajjALuvagere vanaspationA pAMdaDA hAtha vagerenA sparzathI saMkocAI jAya che. A rIte vanaspatiomAM anekaprakAranI spaSTa kriyAo jovA maLe che. athavA sarva vanaspatio viziSTa RtumAM ja phaLa Ape che. Ama A najIkamAM kahelI vRkSasaMbaMdhI vividhakriyAo jJAna vinA ghaTatI nathI. tethI siddha thAya che ke vanaspati sacetana che. 484 tathA yathA manuSyazarIraM hastAdichinnaM zuSyati, tathA taruzarIramapi pallavaphalakusumAdichinnaM vizoSamupagacchaddRSTam / na cAcetanAnAmayaM dharma iti / tathA yathA manuSyazarIraM stanakSIravyaJjanaudanAdyAhArAbhyavahArAdAhArakaM, evaM vanaspatizarIramapi bhUjalAdyAhArAbhyavahArAdAhArakam / na caitadAhArakatvamacetanAnAM dRSTam / atastatsadbhAvAtsacetanatvamiti / tathA yathA manuSyazarIraM niyatAyuSkaM tathA vanaspatizarIramapi niyatAyuSkam / tathAhi asya dazavarSasahasrANyutkRSTamAyuH / tathA yathA manuSyazarIra-miSTAniSTAhArAdiprAptyA vRddhihAnyAtmakaM tathA vanaspatizarIramapi / tathA yathA manuSyazarIrasya tattadrogasaMparkAdrogapANDutvodaravRddhizophakRzatvAGgalinAsikAninIbhavanavigalanAdi tathA vanaspatizarIrasyApi tathAvidharogodbhavAtpuSpaphalapatratvagAdyanyathAbhavanapatanAdi / tathA yathA manuSyazarIrasya rasAyanasnehAdyupayogAdviziSTakAntirasabalopacayAdi tathA vanaspatizarIrasyApi viziSTeSTanabhojalAdisekAdviziSTarasavIryastrigdhatvAdi / tathA strIzarIrasya tathAvidhadauhRdapUraNAtputrAdiprasavanaM tathA vanaspatizarIrasyApi tatpUraNAtpuSpaphalAdiprasavanamityAdi / TIkAno bhAvAnuvAda : jema hAthavagere kapAI jatAM manuSyanuM zarIra zoSAya che. tema vRkSanuM zarIra paNa kUMpaLo, phaLa, phula vagere chedAtAM zoSAtuM dekhAya che tathA A acetanano dharma nathI. sacetanamAM ja A dharma jovA maLato hoya che. jema manuSyanuM zarIra mAtAnuM dUdha, zAka, bhAta vagere AhArathI puSTa thatuM hovAthI AhA2ka che, tema vanaspatinuM zarIra paNa pRthvI, pANIvagere AhArathI puSTa thatuM hovAthI AhA2ka che. ane A AhArakatva acetanapadArthomAM jovA maLatuM nathI. tethI AhArakatAnA sadbhAvathI vanaspatinuM zarIra paNa sacetana siddha thAya che. jema manuSyanuM zarIra niyata AyuSyavALuM che, tema vanaspatinuM zarIra paNa niyata AyuSyavALuM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 485 che. vanaspatinuM utkRSTa AyuSya daza hajAra varSanuM che tathA jema iSTa ke aniSTa AhAranA yoge manuSyanuM zarIra vRddhi ke hAnine pAme che, tema vanaspatinuM zarIra paNa iSTa ke aniSTa AhAranA kAraNe vRddhi ke hAnine pAme che. jema manuSyanA zarIramAM roganA saMparkathI pAMDutva, udaravRddhi, zUlapaNuM, kuzapaNuM, AMgaLInAka vaLI javA ke gaLI javAvagere vikRtio dekhAya che, tema vanaspatinA zarIramAM paNa tevA prakArano roga thatAM puSpa, phula, pAMdaDA, chAlavagere viparIta pariNAmavALA thAya che ke kharI paDatAM hoya che. te ja rIte jema manuSyanA zarIramAM auSadhanA prayogathI vRddhi-hAni, ghA rUjAI javA, bhAMgelA avayavo sArA thaIjavAvagere thAya che, tema vanaspatinA zarIramAM paNa oSadhanA prayogathI vRddhinahAni vagere thAya che. jema manuSyanA zarIramAM rasAyaNa, snehAdinA upayogathI viziSTakAMti, rasa, balano upacaya thAya che, tema vanaspatinA zarIramAM paNa viziSTaprakAranA iSTa evA varasAdanA pANI vagerenA siMcanathI viziSTarasa, vIrya ane snigdhatAno upacaya thAya che. jema strInA zarIrane garbhAvasthAmAM tevA prakAranA dohada thatA hoya che, tene pUrA karatAM putra janma thAya che, tema vanaspatinA zarIramAM paNa thatA dohadane pUravAthI, tene puSpa, phaLAdinI utpatti thAya che. Ama manuSyanA zarIramAM tathA strInA zarIramAM thatA pheraphAro sajIvatAnA kAraNe che, tema vanaspatinA zarIramAM thatA pheraphAro paNa sajIvatAnA kAraNe ja che te siddha thAya che. tathA ca prayogaH-vanaspatayaH sacetanA bAlakumAravRddhAvasthA 1 pratiniyatavRddhi 2 svApaprabodhasparzAdihetukollAsasaMkocAzrayopasarpaNAdiviziSTAnekakriyA 3 chinnAvayavamlAni 4 pratiniyatapradezAhAragrahaNaM 5 vRkSAyurvedAbhihitAyuSkeSTAniSTAhAradinimittakavRddhihAni 6-7 Ayurvedoditatattadroga 8 viziSTauSadhaprayogasaMpAditavRddhihAnikSatabhugnasaMrohaNa 9 pratiniyataviziSTa (zarIra) rasavIryasnigdhatvarUkSatva 10 viziSTadauhRdA 11 dimattvAnyathAnupapatteH, viziSTasrIzarIravat / athavaite hetavaH pratyekaM pakSaNa saha prayoktavyA ayaM vA saMgRhItoktArthaH prayogaH-sacetanA vanaspatayo, janmajarAmaraNarogAdInAM samuditAnAM sadbhAvAt, strIvat / atra samuditAnAM janmAdInAM grahaNAt "jAtaM taddadhi" ityaadivypdeshdrshnaaddhyaadibhircetnern vyabhicAraH zaGkayaH / tadevaM pRthivyAdInAM sacetanatvaM siddham / AptavacanAdvA sarveSAM sAtmakatvasiddhiH / /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: vanaspatimAM sacetanatAne siddha karatA anumAnaprayogo: (1) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke vanaspatimAM thatuM bAla, kumAra, vRddhAvasthApaNuM bIjI rIte saMgata thatuM nathI. jemake strInuM zarIra (2) vanaspatio sacetana che. kAraNake vanaspatinI pratiniyatavRtti bIjI rIte saMgata thatI nathI. jemake strInuM zarIra. (3) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke nidrA levI, jAgavuM, sparzadinA kAraNe ullAsa pAmavo-saMkoca pAmavo, bIjAne Azrayine ArohaNa karavuM vagere aneka viziSTakriyAo, bIjI rIte saMgata thatI nathI. jemake strInuM zarIra. (4) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke avayavo chedatAM plAna thavuM, bIjIrIte saMgata thatuM nathI. jemake strInuM zarIra. (5) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke pratiniyata pradezomAMthI grahaNa karAto AhAra bIjI rIte saMgata thato nathI. jemake strInuM zarIra. (9) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke vRkSanuM AyurvedamAM kaheluM AyuSya bIjIrIte ghaTatuM nathI. jemake strInA zarIranuM AyuSya. (7) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke vRkSamAM AyurvedamAM kahelI iSTa-aniSTa AhAra nimittaka vRddhi-hAni bIjIrIte ghaTatI nathI. jemake iSTa-aniSTa AhAranimittaka vRddhi hAnivALuM strInuM zarIra. (8) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke vanaspatimAM AyurvedamAM kahelA (vanaspatine thatA) te te rogo bIjI rIte ghaTatA nathI. jemake strInA zarIranA rogo. (9) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke vanaspatimAM auSadhanA prayogathI vRddhi, hAni, ghA rUjAvA, bhAMgelA bhAgo saMdhAIjavA vagere bIjIrIte saMgata thatuM nathI. jemake auSadha prayogathI vRddhi-hAnivagerevALuM strInuM zarIra. (10) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke vanaspatinA zarIranI pratiniyata viziSTarasa, vIrya, snigdhatA, rukSatA bIjI rIte ghaTatI nathI. jemake strInuM viziSTazarIra. (11) vanaspatio sacetana che. kAraNa ke tene viziSTadohado thAya che. jemake strInA zarIramAM thatA viziSTadohado. A rIte pakSanI sAthe pratyekahetuone joDatAM uparokta anumAnaprayogothI vanaspatio sacetana che te siddha thAya che.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 487 athavA uparokta kahelA tamAma hetuono saMgraha karIne anumAnaprayoga A pramANe che - vanaspatio sacetana che. kAraNake vanaspatimAM janma, vRddhAvasthA, mRtyu, rogAdi samudAyano sadbhAva che. jema strImAM janmAdinA sarbhAvathI tenI sacetanA siddha che, tema vanaspatimAM paNa janma, mRtyu vagerenA sadbhAvathI sacetanA siddha thAya che. zaMkA dahIM paNa utpanna thAya che. chatAM paNa te acetana che, sacetana nathI. tethI tamAro hetu vyabhicArI bane che. je utpanna thAya te sacetana hoya tevA koI niyama nathI. samAdhAnaH ame mAtra "utpanna thAya te sacetana hoya tema nathI kahyuM, paraMtu je utpanna thAya, mRtyu pAme, vRddhAvasthA pAme ityAdi samudita janmAdine sacetanatA pratye hetu banAvyo che. tethI amAro hetu vyabhicArI nathI, kAraNa ke dahIM mAtra utpanna thAya che, paraMtu mRtyu pAmatuM nathI ke vRddhAvasthA paNa pAmatuM nathI, tethI dahIMne laIne hetu vyabhicAri banato nathI. tethI A pramANe pRthvI vagere pAMcanuM sacetanatva (jIvatva) siddha thAya che athavA AptapuruSa zrI tIrthaMkara paramAtmAnA nirdoSavacananA saMgraharUpa AgamavacanathI pRthvI vagere sarvenI sacetanatA siddha thaI jAya che. dvIndiyAdiSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyajalacarasthalacarakhecarapadhAdiSu na keSAMcitsAtmakatve vigAnamiti / ye tu tatrApi vipratipadyante tAn pratIdamabhidhIyate / indriyebhyo vyatirikta AtmA, indriyavyuparame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / prayogo'traiha yo yaduparame yadupalabdhAnAmarthAnAmanusmartA sa tebhyo vyatiriktiH, yathA gavAkSarupalabdhAnAmarthAnAM gavAkSoparame'pi (tadanusmartA) devadattaH / anusmarati cAyamAtmAndhabadhiratvAdikAle'pIndriyopalabdhAnarthAn ataH sa tebhyo'rthAntaramiti / athavendriyebhyo vyatirikta AtmA, indriyavyApRtAvapi kadAcidanupayuktAvasthAyAM vastvanupalambhAt / prayogazcAtra-indriyebhyo vyatirikta AtmA, tadvyApAre'pyarthAnupalambhAt / iha yo yadvyApAre'pi yairupalabhyAnarthAnnopalabhate sa tebhyo bhinno dRSTaH, yathA'sthagitagavAkSe'pyanyamanaskatayAnupayukto'pazyaMstebhyo devadatta iti / athavedamanumAnamsamastIndriyebhyo bhinno jIvA'nyenApalabhyAnyena vikAragrahaNAt / iha yo'nyenopalabhyAnyena vikAraM pratipadyate sa tasmAdbhinno dRSTaH, yathA pravaraprAsAdoparipUrvavAtAyanena ramaNImavalokyAparavAtAyanena samAyAtAyAstasyAH karAdinA kucasparzAdivi
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana kAramupadarzayandevadattaH / tathA cAyamAtmA cakSuSAmlIkAmanantaM dRSTA rasanena hallAsalAlAsravaNAdikaM vikAraM pratipadyate / tasmAttayoH (tAbhyAM) bhinna iti / athavendriyebhyo vyatirikta AtmA anyenopalabhyAnyena grahaNAt / iha yo ghaTAdikamanyenopalabhyAnyena gRhNAti sa tAbhyAM bhedavAn dRSTaH, yathA pUrvavAtAyanena ghaTamupalabhyAparavAtAyanena gRhNAnastAbhyAM devadattaH / gRhNAti ca cakSuSopalabdhaM ghaTAdikamarthaM hastAdinA jIvaH, tatastAbhyAM bhinna iti / evamatrAnekAnyanumAnAni naikAzca yuktayo vizeSAvazyakaTIkAdibhyaH svayaM kartta(vaktavyAnIti / proktaM vistareNa prathamaM jIvatattvama / / TIkAno bhAvAnuvAda: kRmi, kIDI, bhramaro, manuSya, jalacara, sthalacara, ane khecara pazuvagere beindriyAdi jIvomAM sacetanatA mAnavAmAM koIne vivAda nathI. paraMtu jeo beindriyavagere jIvomAM paNa sajIvatAno niSedha kare che, teone kaMIka kahevAya che. "indriyothI atirikta AtmA che. kAraNe indriyono vyApAra nAza pAmavA chatAM paNa indriyo dvArA grahaNa karelA arthanuM smaraNa thAya che. prayoga : je jeno uparama thate chate tenAthI upalabdha arthono smaraNa karanAra hoya che, te tenAthI atirikta hoya che. jemake bArI baMdha thavA chatAM paNa gavAkSa(bArI)dvArA joyelA padArthono smaraNa karanAra devadatta bArIthI atirikta che. kahevAno Azaya e che ke jema je vastu dvArA padArthonuM jJAna thayuM, te vastuno nAza thavA chatAM athavA teno vyApAra baMdha thavA chatAM jJAtAne pUrve joyelA padArthonuM smaraNa thAya che. tethI smaraNa karanAra jJAtA, te jJAna karavAmAM nimitta banelI vastuthI atirikti che, tema indriyodvArA AtmAe padArthanuM jJAna karyuM ane indriyonA vyApAranA abhAvamAM paNa AtmAne jJAta padArthonuM smaraNa thAya che. tethI te padArthonuM jJAna karavAmAM nimitta banelI indriyothI AtmA atirikta che, ema siddha thAya che.) vaLI indriyonA artho jene grahaNa karyA che, tevo vyakti kAlAMtare aMdha ke badhira banavAchatAM paNa pUrve grahaNa karelA arthonuM smaraNa kare che. AthI te vyakti indriyothI arthAntara (bIjo svataMtrapadArtha) che, tema siddha thAya che. arthAt aMdha-badhiratva avasthAmAM paNa AtmA pUrvagRhIta indriyonA arthonuM smaraNa kare che. tethI AtmA indriyothI bhinna che. athavA indriyothI atirikta AtmA che. kAraNa ke indriyono (padArthomAM) vyApAra hovA chatAM, kyAreka anupayukta avasthAmAM vastunI (padArthanI) upalabdhi thatI nathI.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana 489 anumAnaprayoga : "indriyothI atirikta AtmA che. kAraNake indriyonA vyApAramAM paNa padArthanI upalabdhi thatI nathI." ahIM je jeno vyApAra hovA chatAM paNa jeo dvArA upalabdha padArthonuM jJAna karatuM nathI, te teothI bhinna jovAyelo che. (arthAt je vyaktino indriyonA viSayomAM vyApAra hovA chatAM paNa indriyodvArA upalabdhapadArthonuM jJAna karato nathI, te vyakti (AtmA) indriyothI bhinna che. kahevAno Azaya e che ke indriyo che, indriyono viSayomAM vyApAra che, chatAM paNa viSayonuM jJAna thatuM nathI. tethI siddha thAya che ke viSayonuM jJAna karanAra koI bhinna tattva hovuM joIe ane te ja AtmA che. tethI ja) bArI khullI che, bahAra padArtho paNa che, chatAM paNa anyaThekANe jenuM mana che te devadatta padArthone joI zakato nathI. AthI padArthone nahi joto devadatta bhinna che. te ja rIte indriyo viSayomAM pravRtti karatI hovA chatAM viSayonuM jJAna thatuM nathI. tethI te padArthono jJAtA indriyathI bhinna bIjo koI hovo joIe ke jeno upayoga na hovAnA kAraNe padArthonuM jJAna thatuM nathI ane te indriyothI bhinna jJAtA che, te ja AtmA che. athavA "samasta indriyothI bhinna AtmA che. kAraNake anyaindriyathI padArthane jANIne tenAthI anyaindriyone vikAra thAya che." ahIM je anyabArIthI padArthane jANIne (tenAthI) anyabArIthI vikArapradarzana kare te bArIothI bhinna jovAyelo che. jema mahelanI pUrvadizAnI bArIdvArA suMdarastrIne joIne, apara(pazcima)nI bArItarapha jatI te strInI sAme pazcima taraphanI bArImAM jaIne hAtha vagerethI kucasparzAdi vikAranuM pradarzana karato devadatta te bArIothI bhinna che. kahevAno Azaya e che ke jo AtmA indriyarUpa ja hoya to, eka indriyathI padArthane jANIne bIjI indriyamAM vikAra karI zakato nathI. kAraNa ke te to baMne indriyonA svAmIne ja thaI zake. koI vyakti koI bIjA vyaktine AMkhathI AMbalI khAto joIne, te vyaktine te AMbalI khAvAnI icchA, jIbhamAM pANI AvavuM vagere vikAro thAya che. A hakIkata e vAtanI sUcanA kare che ke AMkha, hRdaya ane jIbha upara adhikAra rAkhanAra koIka to hovo ja joIe ke je yatheccha rIte joI zake, icchA karI zake, vagere kAryo karI zake. ane te ja indriyothI bhinna AtmA che. athavA indriyothI atirikta AtmA che, kAraNa ke anyaThekANethI jANIne anyaThekANethI grahaNa kare che. je ghaTAdine anya sthaLethI jANIne anya sthaLethI grahaNa kare che, te ubhayasthAnothI bhinna jovAyo che. jemake pUrva taraphanI bArIthI ghaTane jANIne, apara (pazcima) taraphathI grahaNa karanAro devadatta te ubhayabArIothI bhinna che. jIva cakSudvArA ghaTane jANe che ane hAtha vaDe ghaTane grahaNa kare che. (to te AtmA cakSu svarUpa hoya to hAtha vaDe grahaNa kevI rIte karI zake ? ane
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana jo te hAtharUpa hoya to cakSuthI joI zake kevI rIte ? AthI cahyuM ane hAthaupara niyaMtraNa rAkhanAra, te baMnethI bhinna AtmA mAnavo joIe.) tethI AtmA caluM ane hAthathI bhinna che. A rIte A viSayamAM eka nahi aneka anumAno-yuktio che. te vizeSAvazyakabhASyanI TIkAthI jANI levI. A rIte vistArathI jIvatattvanuM svarUpa kahevAyuM. ajIvatattvaM vyAcikhyAsurAha"yazcaitadviparItavAn" ityAdi / yazcaitasmAdviparItAni vizeSaNAni vidyante yasyAsAvetadviparIvAn so'jIvaH samAkhyAtaH / "yazcaitadvaiparItyavAn" iti pAThe tu / yaH punastasmAjjIvAdvaiparItyamanyathAtvaM tadvAnajIvaH sa samAkhyAtaH / ajJAnAdidharmebhyo rUparasagandhasparzAdibhyo bhinnAbhinno narAmarAdibhavAntarAnanuyAyI jJAnAvaraNAdikarmaNAmakartA tatphalasya cAbhoktA jaDasvarUpazcAjIva ityarthaH / sa ca dharmAdharmAkAzakAlapudgalabhedAtpaJcavidho'bhidhIyate / tatra dharmo lokavyApI nityo'vasthito'rUpI dravyamastikAyo'saMkhyapradezo gatyupagrahakArI ca bhavati / atra nityazabdena svabhAvAdapracyuta AkhyAyate / avasthitazabdenAnyUnAdhika AvirbhAvyate / anyUnAdhikazcAnAdinidhanateyattAbhyAM na svatattvaM vyabhicarati / tathA'rUpigrahaNAdamUrta ucyate / amUrtazca rUparasagandhasparzapariNAmabAhyavartyabhidhIyate / na khalu mUrti sparzAdayo vyabhicaranti, sahacAritvAt / yatra hi rUpapariNAmastatra sparzarasagandhairapi bhAvyam / ataH sahacarametaJcatuSTayamantataH paramANAvapi vidyate / tathA dravyagrahaNAdguNaparyAyavAn procyate, "guNaparyAyavadravyam" [ta. sU0 5/38] iti vacanAt / tathAstayaH-pradezAH prakRSTA dezAH pradezA nirvibhAgAni khaNDAnItyarthaH / teSAM-samudAyaH kathyate / tathA lokavyApItivacanenAsaMkhyapradeza itivacanena ca lokAkAzapradezapramANapradezo nirdizyate / tathA svata eva gatipariNatAnAM jIvapudgalAnAmupakArakaro'pekSAkAraNamityarthaH / kAraNaM hi trividhamucyate, yathA ghaTasya mRtpariNAmikAraNaM 1, daNDAdayo grAhakAzca nimittakAraNaM 2, kumbhakAro nirvartakaM kAraNam 3 / taduktam-"nirvartakaM nimittaM, pariNAma, ca vidheSyate hetuH / kumbhasya kumbhakAro, dhartA mRzceti samasaMkhyam / / 1 / / " nimittakAraNaM ca dvedhA nimittakAraNamapekSAkAraNaM ca / yatra A uddhRteyaM ta0 bhA0 TI0 5/17 /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana daNDAdiSu prAyogikI vainasikI ca kriyA bhavati tAni daNDAdIni nimittakAraNam / yatra tu dharmAdidravyeSu vaisrasikyeva kriyA tAni nimittakAraNAnyapi vizeSakAraNatAjJApanArthamapekSAkAraNAnyucyante / dharmAdidravyagatakriyApariNAmamapekSamANaM jIvAdikaM gatyAdikriyApariNatiM puSNAtIti kRtvA tato'tra dharmo'pekSAkAraNam 1 / TIkAno bhAvAnuvAdaH jIvathI viparIta ajIva che. arthAt jIvanA vizeSaNothI viparItavizeSaNovALo ajIva che. jIvathI anyathAsvarUpavALuM ajIva che. jIva jJAnAdidharmovALo che. to ajIva ajJAnAdi dharmovALo che. jIva jJAnAdi dharmothI bhinnabhinna che, to ajIva ajJAnAdidharmothI bhinnabhinna che. jIva rUpAdirahita che, to ajIva rUpAdisahita che. vaLI ajIva rUpAdicArathI bhinnabhinna che. jIva manuSya, devAdi bIjAbhavomAM janAro che. ajIva bhavAntaragAmI nathI. jIva jJAnAvaraNIyAdikarmono kartA ane bhoktA che. to ajIva jJAnAvaraNIyAdikarmono kartA ke bhoktA nathI. ajIva jaDasvarUpa che. ajIvanA pAMca prakAra che. (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) kAla, (5) pudgalAstikAya. temAM dharma lokAkAzamAM vyApta che, nitya che, avasthita che, arUpI che, astikAya dravya che, asaMkhyapradezavALo che, jIva ane pudgalanI gatimAM sahAyaka che. ahIM nitya' zabdathI e sUcanA kare che ke dharmAstikAya svabhAvathI nAza pAmatuM nathI. arthAt teno svabhAva nitya che, nAza pAmato nathI. avasthita' zabda dvArA dharmAstikAya nyUnAdhika thatuM nathI, te pragaTa thAya che. arthAt te eka akhaMDadravya ja rahe che, te be paNa thatuM nathI ke zUnya paNa thatuM nathI. vaLI anyUnAdhikatA padadvArA e sUcita thAya che ke anAdi-sAMtatA tathA (aniyata) parimANa dvArA dharmAstikAya tattva vyabhicarita thatuM nathI. kAraNake dharmAstikAya anAdi anaMta ane (jemAM pradezonI vadhaghaTa thatI nathI tevA niyata) parimANavALuM tattva che. arUpI padanA grahaNathI dharmAstikAya amUrta kahevAya che. jemAM rUpa, rasa, gaMdha, sparzathI bAhyapariNAma hoya te amUrta kahevAya che. arthAt jemAM rUpAdi na hoya te amUrta kahevAya che. jenAmAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza hoya te mUrta kahevAya che ane jenAmAM rUpAdi nathI hotA te amUrta kahevAya che. tathA mUrtine sparzAdi vyabhicarita karatA nathI. kAraNa ke rUpAdi ane mUrtine sahacArisaMbaMdha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana che. jyAM rUpano pariNAma hoya, tyAM avazya sparza, rasa ane gaMdha hoya ja. AthI rUpAdicAre sahacarita che. tethI te paramANumAM paNa hoya che. arthAt rUpAdiyAreguNo paramANuthI mAMDIne skandhaparyanta sarva mUrtapadArthomAM hoya ja che. "dharmAstikAya astikAya dravya che'-AvuM kahyuM hatuM temAM dravyanA grahaNathI dharmAstikAya guNa ane paryAyavALuM tattva che, ema siddha thAya che. kAraNa ke "guNa-paryAyavALuM je hoya tene dravya kahevAya che." AvuM zAstravacana che. astikAyanuM tAtparya e che ke ati eTale pradezo arthAtu prakRSTadezo arthAt (jenA vibhAga na paDI zake tevA) nirvibhAjyakhaMDo. te nirvibhAjyakhaMDono kAya=samuha. arthAt nirvibhAjya khaMDonA samudAyane dharmAstikAya kahevAya che. "dharmAstikAya lokavyApI che ane asaMkhya pradezavALo che." A vacanathI dharmAstikAya lokAkAzanA pradezonA pramANavALA pradezavALo nirdeza karAyo che. arthAtu lokAkAzanA jeTalA pradezo che teTalA ja dharmAstikAyanA che. tathA dharmAstikAya svataH ja gatimAM pariNata jIva ane pudgalone gatikaravAmAM upakAraka arthAtu apekSAkAraNa che. (dharmAstikAya jIva-pudgalane gati karAvatuM nathI. paraMtu mAtragati karAvAmAM sahAyaka thAya che. apekSitakAraNano bhAga bhajave che. jema mAchalIne pANI tarAvatuM nathI. paraMtu taravAmAM apekSitakAraNa tarIkeno bhAga bhajave che.) kAraNa traNa prakAranA che, jemake (1) ghaTanuM mATI pariNAmikAraNa che. (2) ghaTanA daMDAdi nimittakAraNa che. (3) ghaTano kuMbhakAra nirvartakakAraNa che. Ama pariNAmikAraNa, nimittakAraNa ane nirvartakakAraNa ema kAraNanA traNaprakAro che. je kAraNa svayaM kAryarUpe pariNAma pAmI jAya te pariNAmikAraNa kahevAya che. jemake mATI ghaTarUpe pariNAma pAmI jAya che, tethI mATI ghaTanuM pariNAmikAraNa che. je svayaM kAryarUpe pariNAma na pAme, paraMtu kartAne kArya karavAmAM sahAyaka thAya te nimitta kAraNa kahevAya che. jema ke ghaTa pratye daMDa-cakra vagere. kAryano kartA nirvakakAraNa kahevAya che. jemake ghaTarUpa kAryano kartA kuMbhakAra. tethI kahyuM che ke... "nirvartaka, nimitta ane pariNAmi, ema traNa prakAranA kAryo che. ghaTano kartA kuMbhakAra nirvartakakAraNa che. dhAraNa karavAvALA cakrAdi nimittakAraNa che tathA mATI upAdAna=pariNAmikAraNa che."
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 493 nimitta // 29 // prA2rnu cha (1) nimitt|29|, (2) apekSA 129. je nimittakAraNomAM svAbhAvika tathA kartAnA prayogadvArA kriyA thAya che, te baMne prakAranI kriyAvALA daMDAdikAraNo (zuddha) nimittakAraNa kahevAya che. je kAraNomAM mAtra svAbhAvikakriyA (pariNamana) thAya che te nimittakAraNa hovA chatAM paNa apekSAkAraNa ja kahevAya che. dharmAstikAyAdidravyomAM svAbhAvika pariNamanasvarUpa kriyA thAya che. tethI te nimittakAraNo hovA chatAM paNa vizeSa kAraNatAne batAvavA apekSAkAraNa kahevAya che. arthAtu apekSAkAraNa nimittakAraNa ja che. paraMtu temAM mAtra svAbhAvika pariNamanasvarUpa vizeSatA hovAnA kAraNe te apekSAkAraNa kahevAya che. dharmadravyamAM thanArI svAbhAvika pariNamanarUpa kriyAnI apekSA karatA jIvAdidravyonI potAnI gatiAdi kriyApariNati puSTa thAya che. AthI jIvAdidravyonI gatirUpa kriyAmAM apekSita banatuM dharmAstikAya dravya apekSAkAraNa kahevAya che. ___ evamadharmo'pi lokavyApitAdisakalavizeSaNaviziSTo dharmavanirvizeSaM mantavyaH, navaraM sthityupagrahakArI svata eva sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthitiviSaye'pekSAkAraNaM vaktavyaH 2 / evamAkAzamapi lokAlokavyApakamanantapradezaM nityamavasthitamarUpidravyamastikAyo'vagAhopakArakaM ca vaktavyaM, navaraM lokAlokavyApakamiti / ye kecanAcAryAH kAlaM dravyaM nAbhyupayanti kiMtu dharmAdidravyANAM paryAyameva, tanmate dharmAdharmAkAzapudgalajIvAkhyapaJcAstikAyAtmako lokaH / ye tu kAlaM dravyamicchanti, tanmate SaDdravyAtmako lokaH, paJcAnAM dharmAdidravyANAM kAladravyasya ca tatra sadbhAvAt / AkAzadravyamekamevAsti yatra so'lokaH lokAlokayokpakamavagAhopakArakamiti svata evAvagAhamAnAnAM dravyANAmavagAhadAyi bhavati na punaranavagAhamAnaM pudgalAdi balAdavagAhayati / ato nimittakAraNamAkAzamambuvanmakarAdInAmiti / alokAkAzaM kathamavagAhopakAraka, anavagAhyatvAditi cet ? ucyate / taddhi vyApriyetaivAvakAzadAnena yadi gatisthitihetU dharmAdharmAstikAyau tatra syAtAM, na ca tau tatra staH, tadabhAvAzca vidyamAno'pyavagAhanaguNo nAbhivyajyate kilA'lokAkAzasyeti / / 3 / / kAlo'rdhatRtIyadvIpAntarvartI paramasUkSmo nirvibhAga ekaH samayaH / sa cAstikAyo na bhaNyate, ekasamayarUpasya tasya niHpradezatvAt / Aha ca-"tasmAnmAnuSalokavyApI kAlo'sti samaya
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavarzana samunnava bhAga - 2, o, 48-41, nainavarzana eka iha / ekatvAcca sa kAyo na bhavati kAyo hi samudAya : A 119 / / " sa ca sUryAdigrahanakSatrodayAstAdikriyAbhivyaGgaya ekIyamatena dravyamabhidhIyate / / sa caikasamayo dravyaparyAyobhayAtmaiva, dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadharmApi svarUpAnanyabhUtakramAkramabhAvyanAdyaparyavasAnAnantasaMkhyaparimANaH, ata eva ca sa svaparyAyapravAhavyApI dravyAtmanA nityo'bhidhIyate / atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla ityavizeSazruteH / yathA hyekaH paramANuH paryAyairanityo'pi dravyatvena sadA sanneva na kadAcidasattvaM bhajate, tathaikaH samayo'pIti / ayaM ca kAlo na nirvartakakAraNaM nApi pariNAmikAraNaM, kiMtu svayaM saMbhavatAM bhAvAnAmasmin kAle bhavitavyaM nAnyadetyapekSAkAraNam / 494 TIkAno bhAvAnuvAda : dharmadravyanI jema adharmadravya paNa lokavyApI, amUrta, nitya, avasthita Adi vizeSaNovALuM che. paraMtu adharmadravya sthiti (ubhA rahevA)mAM pariNata thayelAjIvo ane pudgalonI sthitinA viSayamAM apekSAkAraNa che. arthAt jIvAdinI sthitirUpakriyAmAM apekSAkAraNa adharmadravya che.ATalI dharmadravyathI vizeSatA che. A pramANe AkAza paNa lokAlokavyApta, anaMtapradezavALuM, nitya, avasthita, arUpi, astikAya, dravya ane jIvAdine avagAhanA ApavAmAM upakAraka che. dharma-adharma dravyathI AkAzamAM e vizeSatA che, ke te lokAlokavyApI che. keTalAka AcAryo kAlane svataMtradravya mAnatA nathI. paraMtu dharmAstikAyavagerenA paryAya svarUpa ja mAne che. te AcAryonA mate dharma, adharma, AkAza, pudgala, jIva nAmanA pAMca AstikAyasvarUpa loka che. arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAyarUpa pAMca dravyovALo loka che. je AcAryo kAlane (svataMtra) dravya tarIke mAne che, temanA mate SadbhavyAtmaka loka che. kAraNake te lokamAM dharmAdipAMca ane kAladravya vidyamAna che. AkAzadravya eka ja che jemAM, te aloka kahevAya che. arthAt cha dravyomAMthI mAtra eka AkAza jyAM che, te aloka kahevAya che. AkAzadravya lokAlokamAM vyApta che tathA avakAza ApavAmAM upakAraka che. arthAt svataH 3otemaM sa0 mA0 TI0 9/22 / A
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 495 ja rahenArAdravyone AkAza rahevAnI jagyA Ape che, paraMtu rahevA na icchatA pudgalone balAtkAre rahevAnI jagyA ApatuM nathI. AthI AkAza pudgalAdidravyonuM apekSAkAraNa che. jema rahevAnI icchAvALA magarAdine pANI rahevAnI jagyA Ape che, tema rahevAnI icchAvALA pudgalAdine rahevAnI jagyA AkAza Ape che. zaMkA : tame kahyuM ke avakAza ApavAmAM upakAraka AkAza che, to alokamAM AkAza koIne rahevAnI jagyA ApatuM nathI. to kevI rIte AkAza avakAza ApavAmAM upakAraka kahevAya ? samAdhAna: AkAza alokamAM vyApta hovAthI avakAza ApavAmAM pravRtta ja che, paraMtu gatisthitimAM kAraNabhUta dharmAstikAya-adharmAstikAya alokamAM na hovAthI alokamAM koI pagalAdi dravyo ja nathI. tethI jIva-pudgalAdinA abhAvamAM AkAzano avagAhana guNa vidyamAna hovA chatAM tenuM kArya pragaTa rIte dekhAtuM nathI. paraMtu tenA guNanuM pariNamana to che ja. (pUrve paNa kaheluM ke rahevAnI icchAvALA dravyone rAkhavAnuM kAma AkAza kare che. balAtkArathI rAkhavAnuM kAma karatuM nathI. alokamAM rahevAnI icchAvALA dravyono ja abhAva hovAthI tene rAkhavAnI kriyA AkAzamAM dekhAtI nathI.) kAla aDhIdvIpamAM rahe che. paramasUkSma, nirvibhAga, ekasamayarUpa che. te kAla astikAya kahevAto nathI. kAraNake eka samayarUpakAla pradeza vinAno che ane kahyuM paNa che ke... "manuSyalokavyApI kAla eka samayarUpa che ane eka hovAthI kAya nathI. samudAyane kAya kahevAya che. 1" sUrya, caMdra, graha, nakSatrAdinA udaya-asta vagerethI parijJAna thAya che, te kAla ekamatathI dravya kahevAya che ane te eka samayarUpa kAla, dravya ane paryAya ubhayasvarUpa che. joke kAlamAM pratikSaNa pariNamana thatuM hovAthI utpAda ane vyaya thato raheto hoya che, chatAM paNa dravyAstikanayathI (dravya dRSTithI) te potAnuM svarUpa badalato nathI, arthAt kyAre paNa kAlAntarabhUta ke akAlarUpa banato nathI. te kAlakramathI ke akramathI (eka sAthe) thanArA anaMtaparyAyomAM potAnI sattA rAkhe che. A rIte dravyarUpathI samastaparyAyonA pravAhamAM potAnI sattA vyApta hovAnA kAraNe nitya kahevAya che. anAgata, atIta ke vartamAna koIpaNa avasthAmAM paNa potAnuM astitva rAkhe che. arthAt "kAla-kAla' Avo sAdhAraNavyavahAra prApta kare che. jema paramANu anekarUpomAM parivartita thavArUpa anekavidha paryAyothI anitya che, chatAM paNa dravyatvena haMmezAM sat che. kyAre paNa asat thato nathI. tethI nitya che. te pramANe samayarUpa kAla anekarUpomAM parivartita thavAnA kAraNe paryAyothI anitya hovA chatAM paNa haMmezAM satuM rahe che ane kyAre paNa asat thato na hovAthI nitya che.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana A kAla nirvakakAraNa ke pariNAmikAraNa nathI, paraMtu svayaM utpanna thatA bhAvo "A kAlamAM ja thAya, anya kAle nahi" AvIrIte apekSAkAraNa bane che. arthAtu potAnI rIte pariNamana pAmatA padArthonA pariNamanamAM "A pariNamana A kAlamAM thavuM joIe, bIjA kAlamAM nahi AvA svarUpe kAla apekSAkAraNa bane che. kAlakRtA vartanAdyA vastUnAmupakArAH / athavA vartanAdyA upakArAH kAlasya liGgAni, tatastAnAha "vartanA pariNAmaH kriyAparatvAparatve ca" [tattvArthAdhigamaH 5, 22] / tatra vartante svayaM padArthAH, teSAM vartamAnAnAM prayojikA kAlAzrayA vRttirvartanA, prathamasamayAzrayA sthitirityarthaH 1 / pariNAmo dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmaH / tadyathA-vRkSasyAGkuramUlAdyavasthAH pariNAmaH, AsIdaGkuraH, samprati skandhavAn, aiSamaH puSpiSyatIti / puruSadravyasya bAlakumArayuvAdyavasthAH pariNAmaH / evamanyatrApi / pariNAmo dvividhaH, anAdiramUrteSu dharmAdiSu, mUrteSu tu sAdirabhrendradhanurAdiSu stambhakumbhAmbhoruhAdiSu ca / RtuvibhAgakRto velAvibhAgakRtazca pariNAmastulyajAtIyAnAM vanaspatyAdInAmekasminkAle vicitro bhavati 2 / prayogavisrasAbhyAM janito jIvAnAM pariNamanavyApAraHkaraNaM kriyA tasyA anugrAhakaH kAlaH / tadyathA-naSTo ghaTaH, sUryaM pazyAmi, bhaviSyati vRSTirityAdikA atItAdivyapadezAH parasparAsaMkIrNA yadapekSayA pravartante, sa kAla: 3 / idaM paramidamaparamitipratyayAbhidhAne kAlanimitte 4 / tadevaM vartanAdyupakArAnumeyaH kAlo dravyaM mAnuSakSetre / manuSyalokAbahiH kAladravyaM nAsti / santo hi bhAvAstatra svayamevotpadyante vyayantyavatiSThante ca / astitvaM ca bhAvAnAM svata eva, natu kAlApekSam / na ca tatratyAH prANApAnanimeSonmeSAyuHpramANAdivRttayaH kAlApekSAH, tulyajAtIyAnAM sarveSAM yugapadabhavanAt / kAlApekSA hyarthAstulyajAtIyAnAmekasmin kAle bhavanti, na vijAtIyAnAm / tAzca prANAdivRttayastadvatAM naikasminkAle bhavantyuparamanti ceti / tasmAnna kAlApekSAstAH / paratvAparatve api tatra cirA'cirasthityapekSe, sthitizcAstitvApekSA, astitvaM ca svata eveti / ye tu kAlaM dravyaM na manyante, tanmate sarveSAM dravyANAM vartanAdayaH paryAyA eva santi, na tvapekSAkAraNaM kazcana kAla iti / / 4 / /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 497 TIkAno bhAvAnuvAda kAladvArA padArthonA vartanAdi pariNamanasvarUpa upakAra thAya che. athavA padArthonA vartanAdiupakAro kAlanA liMgo che. tattvArthasUtra a. 5/22 mAM kahyuM che ke - vartana, pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva A pAMca kAlanA upakAra che. svayaM padArtha varte che. te svayaM vartanArA padArthone sahAyatA ApavAnI kAlanI pravRtti (zakti)ne vartanA kahevAya che. prathamasamayamAM thavAvALI padArthanI sthiti te vartanA che. potAno mULasvabhAva choDyA vinA mULasvabhAvamAM ja ekaavasthAne choDIne bIjI avasthAmAM javuM te pariNAma kahevAya che. arthAtu ekaparyAyamAMthI bIjAparyAyamAM javuM te pariNAma kahevAya che. jemake vRkSanI aMkura, mUlAdiavasthAo te pariNAma che. arthAtu bhUtakALamAM aMkUro hato, temAMthI vartamAnamAM skandhavALo thayo ane bhaviSyamAM puSpavALo thaze. A rIte avasthAntaranI aMdara pariNamana thavuM te pariNAma kahevAya che. te ja rIte puruSadravyanI bAla, kumAra, yuvAnIvagere avasthAo pariNAma che. pariNAma be prakArano che. (1) amUrta dharmAdi dravyomAM anAdipariNAma che. (2) mUrta evA abhra(vAdaLAM), indradhanuSya vageremAM tathA staMbha, ghaTa, kamaLa vageremAM sAdipariNAma che. je dravyonA pariNamananI zarUAta na hoya te anAdipariNAma ane je dravyonA pariNamanano prAraMbha thayo hoya te sAdipariNAma. ekajAtIya vanaspatiomAM RtubhedathI ane samayanA bhedathI eka ja kAlamAM vicitra pariNAma thAya che. puruSanA prayogathI ke svAbhAvikarIte utpanna thayelA jIvonA pariNamana mATe thavAvALI vyApArakriyAmAM kAla sahAyaka thAya che. arthAt jIvonuM avasthAntaramAM pariNamana prayogathI ke svAbhAvikarIte thAya che. te pariNamana mATe thavAvALI vyApArakriyAmAM kAla sahAyaka bane che. ghaTa nAza pAmyo, sUryane huM jouM chuM, varasAda thaze, ityAdi atItAdi vyapadezo arthAt parasparaasaMkIrNa evA atItAdi kAlasaMbaMdhI vyavahArono, jenI apekSAe vyayadeza karAya che, te kAla che. "A para che A apara che' ityAdi jJAna tathA vyavahAra paNa kAlanimittaka ja che. arthAt kAla nimittathI thAya che. tethI A pramANe vartanAAdi liMgothI anumeya kAladravya manuSyalokamAM ja che. manuSyalokathI bahAra kAladravya nathI. manuSyalokanI bahAra rahelA padArtho svayaM ja utpanna thAya che, svayaM nAza pAme che ane svayaM sthira rahe che. arthAt manuSyalokathI bahAra padArthonuM astitva svataH ja hoya che. kAlanI sahAyatAthI nahi.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana tathA tyAMnA jIvonA zvAsozvAsa, AMkho nA palakArA thavA, AMkho khulavIityAdi vyApAra kAlanI apekSAthI thato nathI. kAraNake sajAtIyapadArthono uktavyApAra ekasAthe thato nathI. sajAtIyapadArthono ekasAthe thavAvALovyApAra kAlanI apekSA rAkhe che. vijAtIyapadArthono nahi. tyAMnA prANIono zvAsozvAsAdivyApAra na to eka kAlamAM utpanna thAya che ke na to nAza pAme che ke jethI tene kAlanI apekSA hoya! manuSyalokanI bahAra paratva-aparatvano vyavahAra paNa cirakAlInasthiti ane acirakAlInasthiti nI apekSAe thAya che ane te sthiti astitvanI apekSA rAkhe che ane mastitva svata: 4 cha. vaLI je AcAryo kAlane svataMtradravya mAnatA nathI, teonA matamAM sarve dravyonA vartanAdi paryAyarUpa ja kAla che. paraMtu tene thavAmAM kAlanAmanA dravyanI koI apekSA nathI. arthAt kAla apekSAkAraNa banatuM nathI. atha pudgalAH / "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH" [tattvArthAdhigama0 5,23] / atra sparzagrahaNamAdau sparze sati rasAdisadbhAvajJApanArtham / tato'bAdIni caturguNAni sparzitvAt, pRthivIvat / tathA manaH sparzAdimat, asarvagatadravyatvAt, pArthivANuvaditi prayogau siddhau / tatra sparzA hi mRdukaThinagurulaghuzItoSNasnigdharUkSAH / atra ca snigdharUkSazItoSNAzcatvAra evANuSu saMbhavanti / skandheSvaSTAvapi yathAsaMbhavamabhidhAnIyAH / rasAstiktakaTukaSAyAmlamadhurAH / lavaNo madhurAntargata ityeke, saMsargaja ityapare / gandhau surabhyasurabhI / kRSNAdayo varNAH / tadvantaH pudgalA iti / na kevalaM pudgalAnAM sparzAdayo dharmAH, zabdAdayazceti darzAte / "zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca" [tattvArthAdhigama0 5, 24] pudgalAH / atra pudgalapariNAmAviSkAre matupratyayo nityayogArthaM vihitaH / tatra zabdo dhvaniH 1 / bandhaparasparAzleSalakSaNaH prayogavisrasAdijanita audArikAdizarIreSu jatukASThAdizleSavat paramANusaMyogajavadveti 2 / saukSmyaMsUkSmatA 3 / sthaulyaM-sthUlatA 4 / saMsthAnamAkRtiH 5 / bhedaH-khaNDazo bhavanaM 6 / tamazchAyAdayaH pratItAH / sarva evaite sparzAdayaH zabdAdayazca pudgaleSveva bhavantIti / pudgalA dvedhA, paramANavaH skandhAzca / tata paramANorlakSaNamidam "kAraNameva tadantyaM, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandho, dvisparzaH kAryaliGgazca(A) / / 1 / / " vyAkhyA / / (A) uddhRto'yaM ta0 bhA0 5/25 /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDvarzana samudhruva mALa - 2, oja, 48-41, nenavarzana sakalabhedaparyantavartitvAdantyaM tadeva kAraNaM na punaranyadvyaNukAdi tadeva kimityAha sUkSmaHAgamagamyaH, 'asmadAdIndriyavyApArAtItatvAt / nityazceti - dravyArthikanayApekSayA dhruvaH, paryAyArthikanayApekSayA tu nIlAdibhirAkArairanitya eveti / na tataH paramaNIyo dravyamasti, tena paramANuH / tathA paJcAnAM rasAnAM dvayorgandhayoH paJcavidhasya varNasyaikena rasAdinA yuktaH / tathA caturNAM sparzAnAM madhye dvAvaviruddhau yau sparzo snigdhoSNI strigdhazIto rUkSazItau rUkSoSNo vA, tAbhyAM yuktaH / tathA kAryaM dvyaNukAdyacittamahAskandhaparyantaM tasya liGgamiti / evaMvidhalakSaNA niravayavAH paraspareNA'saMyuktAH paramANavaH / 499 TIkAno bhAvAnuvAda : have pudgaladravyanuM varNana karAya che. tatvArthasUtra a. 5/13 mAM kahyuM che ke... "sparza, rasa, gaMdha, varNavALA pudgalo hoya che." sUtramAM prathama 'sparza'nuM grahaNa karavAnuM kAraNa e che ke... "jenAmAM sparza hoya che. tenAmAM 2sa, gaMdha, varNa avazya hoya ja che. arthAt prAraMbhamAM sparzanuM grahaNa thatechate rasAdino sadbhAva avazya hoya che, te batAvavA mATe che." tethI "pANI vagere padArthorUpa, rasa, gaMdha, sparza A cAraguNavALA che. kAraNa ke temAM sparza hoya che. jemake pRthvI." tathA "mana sparzAdi cA2 guNavALuM che. kAraNa ke asarvagata (avyApi) dravya che. jemake pArthiva52mANu." A baMne anumAnaprayogathI siddha thAya che ke jyAM sparza hoya che, tyAM rUpAditraNa avazya hoya ja che. temAM sparza ATha prakAranA che. (1) mRdu, (2) kaThina, (3) guru, (4) laghu, (5) zIta, (6) uSNa (7) snigdha, (8) rUkSa. paramANuomAM snigdha, rukSa, zIta, uSNa A cA2 ja sparzo hoya che. paraMtu skandhamAM yathAsaMbhava AThe paNa sparzo hoya che. rasa pAMcaprakAranA che. (1) tikta, (2) kaTu, (3) kaSAya, (4) Amla (khATo), (5) madhura. keTalAka AcAryo lavaNa (mIThA)no samAveza madhura rasamAM kare che ane keTalAka AcAryo tene anya rasonA saMsargathI utpanna thayela mAne che. gaMdha surabhi ane asurabhi be prakAranI che. kALo, pILo, nIlo, rAto, zveta A pAMca varNo che. A sparza, rUpa, gaMdha ane varNavALA pudgalo che. pudgalonA mAtra sparzadidharmo che evuM nathI. paraMtu zabdAdidharmo paNa pudgalanA che. tattvArthasUtra a. 5/24mAM kahyuM che ke... "zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, aMdhakAra, chAyA, Atapa, udyotavALA paNa pudgaladravyo hoya che. arthAt zabdAdi pudgalanA ja paryAyo che."
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana sUtramAM pudgalanA pariNAma(paryAyo)nA kathanamAM 'matul' pratyayanA prayogathI teno nitya saMbaMdha sUcita thAya che. (1) dhvanine zabda kahevAya che. kAnathI saMbhaLAtA avAja ne dhvani-zabda kahevAya che. (2) prayogathI thatA lAkha ane kASThanA AzleSa (baMdha)nI jema tathA svAbhAvika thatA 52mANunA saMyoga(baMdha)nI jema audArikAdizarIromAM prayogathI ke svabhAvathI utpanna thanArA parasparaAzleSane baMdha kahevAya che. arthAt parasparajoDavuM te baMdha kahevAya che. (3) saukS=sUkSmatA=pAtaLApaNuM, (4) sthaulya=sthUlatA=sthUlapaNuM. (5) saMsthAna=AkRti, (6) bheda=khaMDo thavA=TUkaDA-TUkaDA thavA, (7) aMdhakAra, (8) chAyA, (9) Atapa, (10) udyota pratyakSathI ja pratIta che. A uparokta varNavelA sparzAdidharmo tathA zabdAdi paryAyo (dharmo) pudgalomAM ja hoya che. 100 pudgalo be prakAranA che. (1) paramANusvarUpa ane (2) skandhasvarUpa. temAM paramANunuM lakSaNa A che - "52mANu kAraNa ja hoya che. arthAt te kAryarUpa nathI. te skandhone utpanna ka2vAnuM kAraNa ja che. te koInAthI utpanna thato nathI, AthI kAryarUpa nathI. te anya che. arthAt tenAthI nAnuM koI dravya nathI. te sUkSma ane nitya che. eka rasa, eka gaMdha, eka varNavALo tathA be sparzavALo paramANu che. paramANu skandharUpa liMgothI=kAryothI anumeya che. pratyakSa nathI. // 1 // ' paramANu sakalabhedonI paryantavarti che. arthAt koI padArthanA TUkaDA karavAmAM Ave, temAM aMte eka evo TUkaDo thAya ke punaH teno bIjo TUkaDo na thaI zake, te aMtimabhAga paramANu ja che. te paramANu kAraNa paNa che. dhaiyaNukAdi kAryarUpa che. tenuM kAraNa paramANu che. te 52mANu sUkSma che. arthAt Agamagamya che. kAraNa ke... ApaNI indriyonA vyApArano te viSaya banI zakato nathI. arthAt ApaNI indriyothI gocarAtIta che. dravyArthikanayanI apekSAthI 52mANu nitya=dhruva che. paryAyArthikanayanI apekSAthI nIlAdi AkArodvArA anitya ja che. 52mANuthI 52maaNu (nAnuM) dravya nathI. tethI te paramANu kahevAya che. pAMcaraso paikI eka rasathI, be gaMdho paikI eka gaMdhathI, pAMcavarNo paikI ekavarNathI 52mANu yukta che. cA2sparzomAM parasparaaviruddha je sparzo che, temAMthI be sparzothI yukta paramANu che. arthAt parasparaaviruddha evA snigdha-uSNa, snigdha-zIta, rUkSa-zIta ane rUkSa-uSNa A cArajoDakA che. (A cAra joDakAmAMthI koI eka joDakAvALo arthAt) paraspara aviruddha besparzavALo 52mANu hoya che. caNukathI mAMDIne acitta mahAskandha sudhI paramANunA kAryo che. arthAt paramANune jaNAvanArA te liMgo che. AvA prakAranA lakSaNavALA, niravayava, pa2spa2asaMyukta paramANuo che.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga -2, zloka, 48-49, jainadarzana 501 skandhAH punaryaNukAdayo'nantANukaparyantAH sAvayavAH prAyo grahaNAdAdA-nAdivyApArasamarthAH paramANusaMghAtA iti / ete dharmAdharmAkAzakAlapudgalA jIvaiH saha SaDdravyANi / eSvAdyAni catvAryekadravyANi, jIvAH pudgalAzcAnekadravyANi, pudgalarahitAni tAni paJcAmUrtAni, pudgalAstu mUrtA eveti / nanu jIvadravyasyArUpiNo'pyupayogasvabhAvatvena svasaMvedanasaMvedyatvAdastitvaM zraddhAnapathamavatArayituM zakyam / dharmAdharmAstikAyAdInAM tu na jAtucidapi svasaMvedanasaMvedyatvaM samasti, acetanatvAt / nApi parasaMvedanavedyatA, nityamarUpitvena / tatkathaM teSAM dharmAstikAyAdInAM satAM sattA zraddheyA syAditi cet ? ucyate, pratyakSeNa yo'rtho nopalabhyate sa sarvathA nAstyeva, yathA zazaviSANamityekAntena na mantavyaM / yata iha loke dvividhAnupalabdhirbhavati, tatraikA'sato vastuno'nupalabdhiH, yathA turaGgamottamAGgasaMsargAnuSaGgizRGgasya, dvitIyA tu satAmapyarthAnAmanupalabdhirbhavati / yA ca satsvabhAvAnAmapi bhAvAnAmanupalabdhiH, sAtrASTadhAbhidyate / tathAhi-atidUrAt, 1, atisAmIpyAt 2, indriyaghAtAt 3, manaso'navasthAnAt 4, saukSmyAt 5, AvaraNAt 6, abhibhavAt 7, samAnAbhihArAceti 8 / tatrAtidUrAddezakAlasvabhAvaviprakarSAttrividhAnupalabdhiH / tatra dezaviprakarSAt yathA kazcit devadatto grAmAntaraM gato na dRzyate, tatkathaM sa nAsti ? so'styeva, dezaviprakarSAnnopalabdhiH / evaM samudrasya parataTaM mervAdikaM vA sadapi nopalabhyate / tathA kAlaviprakarSAt bhUtA jinapUrvajAdayo bhaviSyA vA padmanAbhAdayo jinA nopalabhyante, abhUvana bhaviSyanti ca te / tathA svabhAvaviprakarSAnnabhojIvapizAcAdayo nopalabhyante, na ca te na santi 1 / tathAtisAmIpyAt yathA netrakajjalaM nopalabhyate tatkathaM tannAsti ? tadastyeva, punaratisAmIpyAnnopalabhyate 2 / tathendriyaghAtAta yathA andhabadhirAdayo rupazabdAdInopalabhyate tatkathaM rUpAdayo na santi ? santyeva, te punarindriyaghAtAnopalabhyante 3 / TIkAno bhAvAnuvAdaH qyaNukAdi skandho che. yAvatu anaMta aNuvALAdravyo skandha kahevAya che. te skandho avayavovALA che. te prAyaH ApavuM, levuM vagere vyApAramAM samartha hoya che. te skandho paramANunA saMghAtasvarUpa che. A dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kAla, pudgalo ane jIvonI sAthe cha dravyo che.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana temAM prathama cAra ekadravya che. jIvo ane pugalo anekadravyo che. arthAt prathama cAra eka ja dravyo che. jyAre jIvo ane pudgalo aneka che. pudgalasivAyanA pAMcadravyo amUrta che. pudgalo mUrta ja che. zaMkA : jIvadravya arUpi hovA chatAM paNa jIvano upayogasvabhAva hovAnA kAraNe upayoga svabhAvatvena svasaMvedanathI jIva saMvedya che. AthI jIvanuM astitva zraddhApathamAM AvI zake che. arthAt jIva arUpi hovA chatAM teno jJAnadarzanarUpa upayogasvabhAva "huM sukhI chuM," "huM jANuM chuM" ityAdi svasaMvedanapratyakSathI anubhavamAM Ave che. AthI tenI sattA mAnavAmAM vAMdho Avato nathI. paraMtu dharmAstikAyAdinuM kyAre paNa svasaMvedana thatuM nathI. kAraNa ke te acetana che tathA nitya=haMmezAM arUpi hovAnA kAraNe bIjuM koIpaNa tene pratyakSathI jANI zakatuM nathI. tethI kevI rIte te dharmAstikAyAdinI sattA zraddhApathamAM AvI zake ? samAdhAna: "pratyakSathI je padArtha upalabdha na thato hoya te sarvathA hoto ja nathI, jema sasalAnuM zIMgaDuM." AvuM ekAMtathI na mAnavuM joIe. kAraNake lokamAM be prakAre (padArthonI) anupalabdhi thatI hoya che. (1) avidyamAnapadArthanI anupalabdhi, jemake ghoDAnA mastaka upara zIMgaDA. (2) vidyamAnapadArthanI anupalabdhi. je satsvabhAvavALA padArthonI paNa anupalabdhi thAya, tenA ahIM ATha prakAre vibhAga paDe che - (1) satusvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi atidUra hovAthI che. (2) satsvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi atinajIka hovAthI che. (3) satusvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi indriyonA ghAta thayo hovAthI che. (4) satsvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi (indriyono vyApAra hovA chatAM) mana bIje ThekANe hovAthI che. (5) satusvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi padArthanI sUkSmatAnA kAraNe che. (9) satasvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi padArtha upara AvaraNa hovAthI che. (7) sat svabhAvavALA padArthanI anupalabdhi te padArtha bIjA padArthathI abhibhUta thayo hovAthI che. (8) satasvabhAvavALA padArthanI anupalabdhi samAnapadArthomAM maLI javAnA kAraNe che. temAM (1) atidUrano vyapadeza dUradezavartI padArthamAM, atIta-anAmikAlIna padArthamAM ane svabhAvathI atIndriya padArthomAM thAya che. arthAt padArtha dUra dezamAM rahelo hoya, atItakAla ke anAgatakAlasaMbaMdhI hoya athavA svabhAvathI atIndriya hoya to, tenI anupalabdhi che. arthAt devadattanI anupalabdhi dezaviprakarSanA kAraNe che. bIjAgAma gayelo devadatta dekhAto nathI. tethI te zuM nathI ? te che ja. paraMtu dezaviprakarSanA kAraNe upalabdha thato nathI. A rIte dezaviprakarSanA kAraNe samudrano bIjokinAro tathA meruparvata vagere vidyamAna hovA chatAM paNa upalabdha thatA nathI.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana e pramANe kAlaviprakarSanA kAraNe thaIgayelA jinezvaro tathA potAnA pUrvajo athavA bhaviSyamAM thanArA padmanAbha vagere jinezvaro upalabdha thatA nathI. kAraNa ke anukrame teo thayA hatA ane bhaviSyamAM thavAnA che. AthI kAlaviprakarSathI vidyamAna hovA chatAM vartamAnamAM anupalabdha che. te ja pramANe svabhAvathI AkAza, jIva, pizAcAdi upalabdha thatA nathI. tethI teo nathI ema nathI. paraMtu vidyamAna ja che. 503 (2) padArtha atisamIpamAM hoya to paNa anupalabdha thAya che. jema AMkhamAM lagADeluM kAjaLa upalabdha thatuM nathI. tethI te zuM nathI ? kAjaLa to che ja. paraMtu atisamIpa hovAnA kAraNe anupalabdha che. (3) indriyono ghAta thavAthI padArtha upalabdha thato nathI. jema aMdha ane baherA mANasane rUpAdinI upalabdhi thatI, tethI zuM rUpAdi nathI ? rUpAdi to che. paraMtu indriyono ghAta thayo hovAthI upalabdha thatA nathI. tathA mano'navasthAnAt yathA anavasthitacetA na pazyati / uktaMca - " iSukAranaraH kazcidrAjAnaM saMparicchadam / na jAnAti puro yAntaM yathA dhyAnaM samAcaret / / 1 / / " tatkiM rAjA na gataH ? sa gata eva, punaranavasthitacetaskatvAnna dRSTavAn / naSTacetasAM vA sato'pi bhAvasyAnupalabdhiH 4 / tathA saukSmyAt yathA jAlakAntaragatadhUmoSmanIhArAdInAM trasareNavo nopalabhyante, paramANudvyaNukAdayo vA sUkSmanigodAdayo nopalabhyante, tatkiM na santi ? santyeva te, punaH saukSmyAnnopalabdhiH 5 / tathAvaraNAt kuDyAdivyavadhAnAjjJAnAdyAvaraNAdvAnupalabdhiH tatra vyavadhAnAt yathA kuDyAntare vyavasthitaM vastu nopalabhyante tatkiM nAsti ? kiM tu tadastyeva, punarvyavadhAnAnnopalabdhiH evaM svakarNakandharAmastakapRSThAni nopalabhyante, candramaNDalasya ca sannapi parabhAgo na dRzyate, arvAgbhAgena vyavahitatvAt / jJAnAdyAvaraNAccAnupalabdhiH yathA matimAndyAtsatAmapi zAstrasUkSmyArthavizeSANAmanupalabdhiH, sato'pi vA jaladhijalapalapramANasyAnupalabdhiH, vismRtervA pUrvopalabdhasya vastuno'nupalabdhiH, mohAt satAmapi tatvAnAM jIvAdInAmanupalabdhirityAdi 6 / tathAbhibhavAt, sUryAditejasAbhibhUtAni grahanakSatrANi nopalabhyante, tatkathaM teSAmabhAvaH ? kiM tu tAni santyeva, punarabhibhavAnna dRzyante / evamandhakAre'pi ghaTAdayo nopalabhyante 7 / samAnAbhihArA yathA mudgarAzI mudramuSTiH tilarAzI tilamuSTirvA kSiptA satI sUpalakSitApi nopalabhyate, jale kSiptAni lavaNAdIni vA nopalabhyante / tatkathaM teSAmabhAvaH ? tAni
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana sajeva, puna: samAnAmadAraznopatrudhdhi: 8 tathA vort sAMdhyasatata [7] "atidUrAtsAmIpyAdindriyaghAtAnmanonavasthAnAt / saukssmyaavyvdhaanaadbhibhvaatsmaanaamihArAgna 19 II" rUti | avamaraghara sasvamAvAnAmapi mAvAnAM yathAnupalmbho'bhihitH evaM dharmAstikAyAdayo'pi vidyamAnA api svabhAvaviprakarSAnnopalabhyanta iti mantavyam / / TIkAno bhAvAnuvAda: (4) mananuM anavasthAna che. arthAt mana bIjAThekANe upayukta hovAnA kAraNe indriyono padArtha sAthe vyApAra hovA chatAM) padArtha upalabdha thato nathI. jema cakSuindriyanI paTutAvALo vyakti paNa bIje ThekANe mana bhamatuM hoya to vastu joto nathI. temAM vastu to upalabdha che. paraMtu mananI anupayogadazAnA kAraNe padArtha upalabdha thato nathI. tathA kahyuM che ke "jema koI lakSya upara ekAgraSTivALo) bANAvaLI potAnI AgaLathI parivArasahita (ThAThamAThathI) jatA rAjAne joto nathI. kAraNa ke bANAvaLInuM mana bIje ThekANe che.) te rIte ekAgracitte dhyAna karavuM joIe." to zuM tyAM rAjA jato na hato ? rAjA jato to hato ja. paraMtu bANAvaLInuM mana anyatra hovAnA kAraNe tene dekhAto na hato. athavA jenuM citta nAza pAmI gayuM che, teone vidyamAna paNa padArthanI upalabdhi thatI nathI. (5) te pramANe padArthanI sUkSmatAthI paNa padArtha anupalabdha rahe che. jema gharanA kANAvALA bhAgamAMthI nikaLato ane Avato dhUma, uSmA tathA trasareNuo sUkSma hovAthI upalabdha thatA nathI athavA paramANu-yaNukAdi, sUkSmanigodaAdi upalabdha thatA nathI. tethI zuM te vidyamAna nathI? vidyamAna to che, paraMtu sUkSma hovAthI upalabdha thatA nathI. () AvaraNathI paNa padArtha upalabdha thato nathI. bhIMtAdinA vyavadhAnathI ke jJAnAdinA AvaraNathI padArtha upalabdha thato nathI. temAM bhIMtAdinA vyavadhAnathI padArtha upalabdha thato nathI. jemake bhIMtanI pAchaLa rahela vastu upalabdha thatI nathI. to zuM vastu nathI ? vastu to che ja. paraMtu bhIMtarUpa vyavadhAnathI upalabdha thatI nathI. e pramANe potAnI pIThanI, kAnanI ke mastakanI pAchaLa rahelI vidyAmAnavastu paNa upalabdha thatI nathI. tathA caMdramaMDalano pAchaLano bhAga vidyamAna hovA chatAM AgaLanA bhAgathI vyavahita hovAnA kAraNe dekhAto nathI. jJAnAdinA AvaraNathI paNa padArthanI upalabdhi thatI nathI. jemake matimaMdatAnA kAraNe zAstra kathita sUkSmapadArthavizeSo vidyamAna hovA chatAM upalabdha thatA nathI. athavA samudranA pANInA jaththAnuM parimANa hovA chatAM paNa mApI zakAtuM nathI athavA vismRtithI pUrve upalabdha thayelI vastunI paNa upalabdhi thatI nathI. mohathI vidyamAna evA jIvAditattvonI paNa upalabdhi thatI nathI.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 505 (7) abhibhava thavAthI paNa padArthonI upalabdhi thatI nathI. jema sUryAdinA tejathI abhibhUta thayesA aha-nakSatrI 655 yatA nathI. tethI. zuMtemAnI samAva cha ? samAva nathI, te grhnakSatrAdi che ja. paraMtu sUryAdithI abhibhava thayo hovAthI dekhAtA nathI. A pramANe aMdhakAramAM paNa ghaTAdi padArtho upalabdha thatA nathI. (8) samAnapadArthomAM maLI javAnA kAraNe paNa padArthanI upalabdhi thatI nathI. jema maganA DhagalAmAM maganI muThThI tathA talanA DhagalAmAM talanI muThThI nAkhate chate temAM bhaLI javAnA kAraNe sArI rIte upalakSita hovA chatAM tAdazamuThThIbhara maga ke tala upalabdha thatA nathI athavA pANImAM nAMkheluM mIThuM vagere upalabdha thatA nathI. tethI zuM teono abhAva che ? nA abhAva nathI, te vidyamAna ja che. paraMtu samAnanI sAthe bhaLI javAnA kAraNe upalabdha thatA nathI. sAMkhyasaptatimAM paNa kahyuM che ke "atidUra hovAthI, atisamIpa hovAthI, indriyano ghAta thayo hovAthI, mananuM anyatra avasthAna hovAthI, sUkSma hovAthI, vacce vyavadhAna hovAthI, bIjAdvArA abhibhava thayo hovAthI ane samAnadravyomAM bhaLI javAnA kAraNe padArthonI upalabdhi thatI nathI. III"-A pramANe ATha prakAre vidyamAnasvabhAvavALA padArtho paNa je pramANe upalabdha thatA nathI, te ApaNe upara joyuM. tema dharmAstikAyAdi paNa vidyamAna hovA chatAM paNa svabhAvaviprakarSathI arthAt svabhAvathI atIndriya hovAthI upalabdha thatA nathI, te mAnavuM joIe. Aha paraH ye'tra dezAntaragatadevadattAdayo darzitAH, te'trAsmAkamapratyakSA api dezAntaragatalokAnAM keSAMcitpratyakSA eva santi tena teSAM sattvaM pratIyate, dharmAstikAyAdayastu kaizcidapi kadApi nopalabhyante tatkathaM teSAM sattA nizcIyata iti ? atrocyate, yathA devadattAdayaH keSAMcitpratyakSatvAtsanto nizcIyante, tathA dharmAstikAyAdayo'pi kevalinAM pratyakSatvAttiM na santaH pratIyantAm ? yathA vA paramANavo nityamapratyakSA api svakAryAnumeyAH syuH, tathA dharmAstikAyAdayo'pi kiM na svakAryAnumeyA bhaveyuH ? / dharmAstikAyAdInAM kAryANi cAmUni / tatra dharmo gatyupagrahakAryAnumeyaH, adharmaH sthityupagrahakAryAnumeyaH, avagAhopakArAnumeyamAkAzaM, vartanAdyupakArAnumeyaH kAlaH, pratyakSAnumAnAvaseyAzca pudgalAH / nanvAkAzAdayaH svakAryAnumeyA bhavantu, dharmAdharmI tu katham ? atrocyate yuktiH, dharmAdharmoM hi svata eva gatisthitipariNatAnAM dravyANAmupagRhNIto'pekSAkAraNatayA AkAzakAlAdivat, na punarnirvartakakAraNatayA, nirvartakaM hi kAraNaM tadeva jIvadravyaM pudgaladravyaM vA gatisthitikriyAviziSTaM, dharmAdharmoM punargatisthitikriyAviziSTAnAM dravyANAmupakArakAveva na punarbalAdgatisthitinirvartakau / yathA ca sarittaTAkahada
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana samudreSu vegavAhitve sati matsyasya svayameva saMjAtajigamiSasyopagrAhakaM jalaM nimittatayopakaroti, daNDAdivatkumbhakAre kartari mRdaH pariNAminyAH, nabhovadvA nabhazcaratAM nabhazcarANAmapekSAkAraNaM, na punastajjalaM gateH kAraNabhAvaM bibhrANamagacchantamapi matsyaM balAtprerya gamayati, kSitirvA svayameva tiSThato dravyasya sthAnabhUyamApanIpadyate, na punaratiSThadravyaM balAdavaniravasthApayati / vyoma vAvagAhamAnasya svata eva dravyasya hetutAmupaityavagAhaM prati, na punaranavagAhamAnamavagAhayati svAvaSTambhAt / svayameva kRSIvalAnAM kRSyArambhamanutiSThatAM varSamapekSAkAraNaM dRSTaM, na ca 'nRna'kRrvatastAMstadarthamArambhayadvarSavAri pratItam, prAvRSi vA navAmbhodharadhvanizravaNanimittopAdhIyamAnagarbhA svata eva prasUte balAkA, nacAprasUyamAnAM tAmabhinavajaladharaninAdaH prasabhaM prasAvayati / pratibudhya vA puruSaH pratibodhanimittAmavadyAdviratimAtiSThamAno dRSTo, na ca pumAMsamavirataM viramayati balAtpratibodhaH / na ca gatyupakAro'vagAhalakSaNAkAzasyopapadyate, kiM tarhi ? dharmasyaivopakAraH sa dRSTaH / sthityupakArazcAdharmasya nAvagAhalakSaNasya vyognaH / avazyameva hi dravyasya dravyAntarAdasAdhAraNaH kazcidguNo'bhyupeyaH / dravyAntaratvaM ca yukterAgamAdvA nizcayam / yuktiranantaramevAgrato vakSyate / AAgamastvayam-"kaiNaM bhaMte ! davvA paNNattA ? goyamA ! cha davvA paNNattA / taM jahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamae / " nanu dharmadravyopakAranirapekSameva zakunerutpatanam, agneruva'jvalanaM, marutazca tiryakapavanaM svabhAvAdevAnAdikAlInAditi ? ucyate / pratijJAmAtramidaM nArhantaM prati hetudRSTAntAvanavadyau staH, svAbhAvikyA gatedharmadravyopakAranirapekSAyAstaM pratyasiddhatvAt, yataH sarveSAmeva jIvapudgalAnAmAsAditagatipariNatInAmupagrAhakaM dharmamanurudhyante'nekAntavAdinaH, sthitipariNAmabhAjAM cAdharmaH, AbhyAM ca na gatisthitI kriyete, kevalaM sAcivyamAtreNopakArakatvaM, yathA bhikSA vAsayati, kArISo'gniradhyApayatIti / nanu tavApi lokAlokavyApi(tavApi lokavyApi)dharmAdharmadravyAstitvavAdinaH saMjJAmAtrameva "tadupakAro gati sthityupagrAhau" iti [tattvArthAdhigama05, 10] atra jAgadyate yuktiH, avadhattAM bhavAn / gatisthitI ye jIvAnAM pudgalAnAM ca te 1. 'nRn' ganuSyAn. A. "chabbihe davve paNNatte, taM jahA-dhamatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, jIvatthikAe, addhasamaye a, setaM davvaNAme / " - anuyoga0 dravyaguNa0 sU0124 /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 107 svataHpariNAmAvirbhAvAt pariNAmikartRnimittakAraNatrayavyatiriktodAsInakAraNAntarasApekSAtmalAbhe, asvAbhAvikaparyAyatve sati kadAcidbhAvAt, udAsInakAraNapAnIyApekSAtmalAbhajhaSagativat / iti dharmAdharmayoH siddhiH 2 / TIkAno bhAvAnuvAda zaMkA : dezAMtara gayelA je devadattAdi udAharaNo tame batAvyA, te devadattAdi ahIM rahelA ApaNane apratyakSa che. paraMtu dezAMtaramAM rahelA keTalAka lokone to pratyakSa ja che. tethI teonI vidyamAnatA pratIta che. paraMtu dharmAstikAyAdidravya koIpaNa vyaktiovaDe kyAre paNa upalabdha thayA nathI. tethI teonI sattAno nizcaya kevI rIte karI zakAya ? samAdhAna : jema dezAMtaramAM gayelA devadattAdi keTalAka lokone pratyakSa hovAthI, teonI sattAno nizcaya karAya che. tema dharmAstikAyAdi dravyo paNa kevalajJAnione pratyakSa hovAthI zuM temanI sattAno nizcaya na karI zakAya ? karI ja zakAya che. athavA paramANuo nitya apratyakSa hovA chatAM paNa (paramANuthI utpanna thayelA) potAnA kAryothI anumeya che, tema dharmAstikAyAdi paNa zuM potAnA kAryothI anumeya nathI ? che ja. dharmAstikAyanA kAryo che. dharmAstikAya gatimAM upakAraka thavArUpa kAryathI anumeya che. adharmAstikAya sthitimAM upakAraka thavArUpa kAryathI anumeya che. AkAza avakAza ApavArUpa kAryathI anumeya che. vartanAdiupakArathI anumeya kAla che ane pugalo pratyakSa ane anumAna ubhayathI jaNAya ja che. zaMkA : AkAzAdi svakAryothI anumeya bhale hoya. paraMtu dharmAstikAya ane adharmAstikAya svakAryothI kevI rIte anumeya thAya che ? samAdhAna : dharmAdharma svakAryothI anumeya che, te yukti ahIM kahevAya che. dharmAstikAya ane adharmAstikAyasvata: gati ane sthitimAM pariNatadravyone gati-sthitimAM upakAra karatA hovAthI apekSAkAraNa che. jemake vastuone avakAza ApavAno ane vartanAdiparyAyomAM upakArakaranAra AkAza ane kAla apekSAkAraNa che. tema dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyonI gatisthitimAM apekSAkAraNa che. paraMtu nirvartakakAraNa nathI. kAraNa ke nirvartakakAraNa to gati-sthiti kriyAthI viziSTa jIva ke pudgaladravya pote ja che, jyAre dharmAstikAya ane adharmAstikAya to gati-sthitinI kriyAmAM pariNatadravyone upakAraka ja che. paraMtu balAtkAre gati-sthitinA nivartaka nathI. tathA jema sarovara, taLAva, samudra vageremAM ativegathI vahevA chatAM paNa svayaM taravAnI icchAvALI mAchalIne (taravAmAM upakAraka) pANI nimittatayA ja upakAra kare che. arthAt
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana mAchalIno taravAno svabhAva potAno ja che. paraMtu pANIrUpa nimittanI AvazyakatA hoya che. tethI mAchalIne taravAmAM pANI nimittakAraNatayA upakAraka bane che. paraMtu pANI balAtkAre mAchalIne tarAvatuM nathI. tathA jema pariNAminAraNa mATIthI ghaTanA kartA kuMbhakArane ghaTa banAvavAmAM daMDAdi nimitta bane che tathA je rIte AkAzamAM pharatA pakSIone AkAza apekSA kAraNa che. paraMtu samudra vagerenuM pANI gatinuM kAraNa nathI. gati karavAnI icchAvinAnA mAchalAne paNa samudranuM pANI balAtkAre taravAnI preraNA karIne gati karAvatuM nathI. athavA pRthvI svayaM ubhA rahelA dravyane ubhA rahevAnuM sthAna Ape che. paraMtu nahi ubhA rahetA dravyane balAtkAre ubhI rAkhatI nathI. athavA AkAza paNa svayaM ja avagAhanA karatA dravyane nimittakAraNa banIne avagAha (avakAza) Ape che. paraMtu avagAhanAne nahi icchatAne paNa avakAza ApatuM nathI. kAraNa ke pote mAtra sahAyaka ja che. svayaM ja khetInA AraMbhamAM pravartelA kheDUtone varasAda apekSAkAraNa tarIke jovAya che. paraMtu varasAdanuM pANI khetInA AraMbhamAM nahi pravartelA manuSyone khetInA AraMbhamAM pravartAvatuM pratIta thatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke varasAda kheDUtone hAthamAM haLa pakaDAvatuM nathI. paraMtu varasAda paDatAM kheDUto svayaM haLa calAvavAnuM kArya kare che. temAM nimitta varasAda banyo che. athavA varSARtumAM navA vAdaLAMnA dhvaninA zravaNanA nimittathI garbha dhAraNa karelI bagalIo svayaM ja prasare che. paraMtu garbhane nahi dhAraNa karelI te bagalIone navA vAdaLAnA avAjamAtrathI ekAeka prasava thato nathI. arthAt bagalIonA garbhaprasavamAM meghano avAja nimitta bane che. pApothI ane saMsArathI svayaM viraktapuruSane pApo ane saMsAranI asAratAno pratibodha karAvIne pratibodha pApo ke saMsArano tyAga karavAmAM nimitta bane che. paraMtu avirakta AtmAne pratibodha balAtkAre saMsArathI virAma pamADato nathI. vaLI gatimAM svayaM pariNatadravyone gatimAM upakAraka tarIke avagAhalakSaNavALuM AkAza dravya ghaTatuM nathI. kAraNa ke dharmAstikAyano ja te upakAra jovAyelo che. te ja rIte sthitimAM upakArakadravya adhamAMstikAya ja che. avakAza nahi. tathA ekadravyano bIjadravyathI koIka asAdhAraNaguNa mAnavo ja joIe. (to ja te baMnemAM bhinnatA siddha thAya.) dharmAstikAya ke adharmAstikAya AkAzathI bhinnadravya che. teno nizcaya yuktithI ke AgamathI karavo joIe. arthAt koIpaNa svataMtradravyano nizcaya AgamathI ke yuktithI karavo joIe. te traNenI svataMtradravya tarIke siddhi karatI yuktio AgaLa apAze. Agama A pramANe che "he bhagavAn ! dravyo keTalA prakAranA kahyA che ? he gautama ! dravyo che
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 509 prakAranA kahyA che. (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) pudgalAstikAya, (5) jIvAstikAya, (9) kAla." Ama AgamathI cha e dravyo svataMtra che, ema siddha thAya che. zaMkAH dharmAstikAyadravyanI nirapekSapaNe ja pakSI AkAzamAM uDe che, agni uMce jAya che; pavana tichiMdizAmAM gati kare che. A anAdikAlathI svabhAvathI ja thatuM jovAya che ane je svabhAvathI kArya thatuM hoya temAM koI nimitta banatuM nathI. AthI dharmAstikAya jevA svataMtradravyane mAnavAnI jarUra nathI. samAdhAna A tamArI pratijJAmAtra ja che. paraMtu te pratijJA anavadya (nirdoSa) hetu-daSTAMtane yogya nathI. arthAt tamArA vidhAnamAM=pratijJAmAM hetu ane dRSTAMta nirdoSa nathI. kAraNa ke dharmAstikAya dravyanA upakArathI nirapekSadravyonI gati asiddha che. kAraNake gatimAM pariNAma pAmelA sarve jIva ane pudgalone upakAra karanAra tarIke anekAMtavAdioe dharmAstikAya dravyano svIkAra karyo che ane sthitimAM pariNAma pAmelA jIva ane pudgalone upakAra karanAra tarIke adharmAstikAyadravyano svIkAra karyo che. te baMne vaDe gati ke sthiti karAvAtI nathI. mAtra te baMne sahakAramAtrathI upakAraka bane che. arthAt sahakAra ApIne gati-sthitimAM upakAraka bane che. jemake sadAvratamAM rahevAthI bhikSA sulabha banatAM tyAM vaselo bhikhArI "bhikSA amane vasAve che--" AvuM kahe che. temAM sadAvrata rAkhavAnuM kAma kare che. chatAM paNa bhikSAne nimitte tyAM vasavAnuM thatuM hovAthI te bhikSA rAkhavAnuM kAma kare che, ema kahevAya che. te ja rIte "kaMDIlanI agni bhaNAve che"-AvA prayogamAM agni bhaNAvato nathI. paraMtu agnino prakAza bhaNavAmAM sahAyaka thAya che. te rIte upara paNa vicArI levuM. zaMkA tame lokoe dharma ane adharma dravyane lokavyApI mAnavAmAM koI yukti ApI nathI. je tattvArthasUtra pa/10 mAM tenI gati ane sthitimAM sahAyakatAsvarUpa upakAra batAvyo che, te paNa saMjJAmAtra kathanamAtra ja che. yuktithI sarvathAzUnya che. samAdhAnaH ame yuktio batAvIe chIe, tame sAvadhAna thaIne sAMbhaLo. svataH gati ane sthitimAM pariNAma pAmela jIvo ane pudagalonI gati ane sthiti potAnI utpattimAM pariNAmi, kartA=nirvartaka ane nimittarUpa traNa kAraNothI atirikta cothA udAsIna kAraNanI apekSA rAkhe che. kAraNa ke te gati ane sthiti svAbhAvikaparyAya nathI tathA koI koIvAra thAya che. jemake udAsInakAraNa evA pANInI gatimAM apekSA rAkhatI mAchalI. arthAt mAchalI pANI vinA gati karI zakatI nathI, udAsIna evA pANInI apekSA rAkhe che.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana uparokta anumAnathI gati ane sthitimAM udAsInakA2Na tarIke dharma ane adharmadravyanI siddhi thAya che. 510 avagAhinAM dharmAdinAmavakAzadAyitvenopakAreNAkAzamanumIyate / avakAzadAyitvaM copakAro'vagAhaH, sa cAtmabhUto'sya lakSaNamucyate / makarAdigatyupakArakArijalAdidRSTAntA atrApyanuvartanIyAH / nanvayamavagAhaH pudgalAdisambandhI vyomasaMbandhI ca tataH sa ubhayordharmaH kathamAkAzasyaiva lakSaNaM ? ubhayajanyatvAt, dvyaGgulasaMyogavat / na khalu dravyadvayajanitaH saMyogo dravyeNaikena vyapadeSTuM pAryate lakSaNaM caikasya bhavitumarhatIti, satyametat, satyapi saMyogajanyatve lakSyamAkAzaM pradhAnam tato'vagAhanamanupravezo yatra tadAkAzamavagAhyamavagAhalakSaNaM vivakSitaM, itarattu pudgalAdikamavagAhakam, yasmAdvayomaivAsAdhAraNakAraNatayAvagAhyatvenopakaroti, ato dravyAntarAsaMbhavinA svenopakAreNAtIndriyamapi vyomAnumeyaM, Atmavat, dharmAdivadvA / yathA puruSahastadaNDasaMyogabheryAdikAraNaH zabdo bherIzabdo vyapadizyate, bhUjalAnilayavAdikAraNazcAGkuro yavAGkuro'bhidhIyate, asAdhAraNakAraNatvAt, evamavagAho'pyambarasya pratipattavyaH / vaizeSikAstu zabdaliGgamAkAzaM saGgirante, guNaguNibhAvena vyavasthAnAditi / tadayuktaM, rUpAdimattvAcchabdasya, rUpAdimattA ca pratighAtAbhibhavAbhyAM vinizceyA 3 / kAlastu vartanAdibhirliGgairanumIyate / yato vartanA pratidravyaparyAyamantarNItaikasamayasvasattAnubhUtilakSaNA, sA ca sakalavastvAzrayA kAlamantareNa pratisamayamanupapannA, ato'sti kAryAnumeyaH kAlaH padArthapariNatihetuH / lokaprasiddhAzca kAladravyAbhidhAyinaH zabdAH santi, na tu sUryakriyAmAtrAbhidhAyinaH / yathAha - " yugapadayugapatkSipraM ciraM cireNa paramaparamidamiti ca / vartsyati naitadvartsyati vRttaM tanna vRttamapi / 19 / / vartata idaM na vartata iti kAlApekSamevAptA yat / sarve bruvanti tasmAnnanu sarveSAM mataH kAlaH / / 2 / / hyaH zvo'dya saMprati parutparAri naktaM divaiSamaH prAtaH / sAyamiti kAlavacanAni kathaM yuktAnyasati kAle / / 3 / / " pariNAmo'pi sajAtIyAnAM vRkSAdivastUnAmekasminkAle RtuvibhAgakRto A. "pratidravyaparyAyamantarnItaikasamayA svasattAnubhUtirvartanA / " ta0 vA0 5 / 22 / B. zabdo'mbaraguNaH zrotragrAhyaH / " praza0 bhA0 vyo0 pR-645 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana velAniyamakRtazca vicitraH kAraNaM niyAmakamantareNAnupapannaH tataH samasti tatkAraNaM kAla ityavasIyate / tathA vinaSTo vinazyati vinayati ca ghaTa ityAdikriyAvyapadezA atItavartamAnAnAgatakAlatrayavibhAganimittA; parasparAsaGkIrNAH saMvyavahArAnuguNAH kAlamantareNa na bhaveyuH, tato'sti kAlaH / tathedaM paramidamaparamiti yanimitte pratyayAbhidhAne, sa samasti kAla iti 4 / / TIkAno bhAvAnuvAda: avakAzanI jarUrIyAtavALA dharmAstikAyavagere dravyone avakAza ApavArUpakAryathI AkAzanuM anumAna karAya che. avakAza Apavo te ja AkAzano avagAhasvarUpa upakAra che. te avakAzanuM svAbhAvika asAdhAraNa lakSaNa che. magara vagerenI gati vageremAM je prakAre pANI vagere apekSAkAraNa che, te rIte AkAza samastavastuone avakAza ApavAmAM udAsInakAraNa che. A rIte pUrve je pANI vagerenA dRSTAMta ApyA hatA, te sarve AkAzanI siddhimAM paNa lagADavA. zaMkA: avagAha (avakAza) ApavAnI dRSTie AkAzano dharma che. ane prApta karavAnI dRSTithI pudgalano dharma che. "AkAzamAM pudgala rahe che. ahIM "rahevuM" AkAza ane pudgala baMneno dharma che. kAraNake ubhayathI utpanna thayelo dharma che. arthAtu baMneno samAnarUpathI kAraNa bane che. jema be AMgaLIono saMyogamAM "saMyoga' dharma baMne AMgaLIono thAya che, eka AMgaLIno nahi. kAraNake be dravyothI utpanna thayela saMyoga koI ekadravyamAM ja hoto nathI. paraMtu te baMne dravyono ja saMyoga kahevAya che. te rIte "avagAha" paNa AkAza ane palAdi baMneno ja dharma che, to tene mAtra AkAzano ja dharma kevI rIte kahI zakAya ? arthAt tene mAtra AkAzanuM ja lakSaNa kema kahI zakAya ? samAdhAna : tamArI vAta satya che. saMyogathI utpanna thate chate avagAhamAM AkAzanI jema pudgala paNa nimitta hoya che. chatAM paNa AkAza avakAza ApavAvALuM che. AthI dAtA AkAza (lakSya) pradhAna che. tethI AkAzamAM avagAha maLe che. temAM praveza karIne pudgalAdi AkAzamAM rahe che. AthI AkAza avagAhya=avakAza ApavA yogya che. tethI tenuM "avagAha" vivakSita lakSaNa karyuM che. jyAre pugelAdi AkAzamAM rahevAvALA che. arthAt avagAhaka=avakAza meLavavAvALA che. tethI te gauNa che. AthI avagAha ApavAmAM AkAza ja asAdhAraNakAraNa tarIke grahaNa karAyeluM che. tethI pudgalAdine avagAharUpa upakAra karanAra AkAza dravya che. AthI bIjAdravyamAM asaMbhavita evA potAnA upakArathI atIndriya paNa AkAzadravyanuM anumAna karAya che. jemake AtmA ke dharmAdi atIndriya padArthonI siddhi paNa A rIte asAdhAraNadharmo ke kAryothI karAya che.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 SaDdarzana samucaya bhAga- 2, zloka, 48-49, jainadarzana vaLI puruSanA hAthanA daMDa sAthenA saMyogathI tathA bherI vagerenA saMyogathI utpanna thatA zabdamAM puruSano hAtha, daMDa, bherI vagere ghaNA kAraNo hovA chatAM, jema zabdanuM asAdhAraNa kAraNa bherI hovAthI bherIno zabda kahevAya che. jema javanA aMkurAmAM java, pRthvInuM pANI, pavana vagere kAraNa hovA chatAM paNa aMkurAnuM asAdhAraNakAraNa yava hovAthI "yavanA aMkurA-Avo vyapadeza karAya che. A rIte avagAha paNa AkAzano asAdhAraNadharma che. vaizeSiko zabdane AkAzano guNa mAne che ane zabdarUpa liMgathI AkAzanuM anumAna kare che. zabdane guNa tathA AkAzane guNI mAnIne guNathI guNInuM anumAna kare che. paraMtu vaizeSikonI A vAta yukta nathI. kAraNa ke paudgalika zabdamAM to rUpa, rasa vagere hoya che, jyAre AkAzamAM te guNo hotA nathI, te to amUrta che. tethI baMnemAM ATalo virodha hoya to te baMnne vacce guNaguNIbhAva kevI rIte hoI zake ? zabda mUrta tathA paugalika che. te pratighAta ane abhibhavathI siddha che. (zabda dIvAlathI TakarAya che, vijaLIvagereno tIvradhvani kAnano paDado phADI nAkhe che. Dholano tIvrazabda maMdazabdane dabAvI de che. jo zabda amUrta hoya to temAM pratighAta=TakarAvavuM tathA abhibhava=maMdazabdonuM dabAI javuM vagere thaI zakatuM nathI.) AkAza tathA dharmAdi amUrtadravyo pratighAta ke abhibhava pAmatA nathI. AthI pratighAta ane abhibhavathI zabda mUrti tathA paugalika siddha thAya che. vartanAdi liMgodvArA kAlanuM anumAna karAya che. pratyekadravya ane paryAya pratikSaNa je potAnI ekasamayevALI sattAno anubhava kare che, te sarve vastuonI eka samayevALI sattA ja vartanA kahevAya che. kAlavinA samasta vastuomAM rahelI ekasamayevALI sattAno pratisamaya thato anubhava ghaTato nathI. AthI ekasamayavALI padArthonI sattArUpa vartanAthI padArthonA pariNamanamAM nimitta thavAvALA kAlanuM anumAna karAya che. sUryanI kriyAne ja kAla kahI zakAya tema nathI. kAraNake jagatamAM kAladravyanA vAcakazabdo vyavahAramAM jovA maLe che. sUryanI gatinA vAcakazabda to kAlanA arthamAM kyAMya prayojelA jovA maLatA nathI. AthI lokaprasiddha kAlane svataMtradravya mAnavuM joIe. tethI kahyuM che ke "sarve Apta=prAmANika puruSo yugapatuM, ayugapatuM, kSipra, zIgha, cira-acira, A para, A apara, A haze, A nahi hoya, A hatuM, A nathI, A varte che, A vartatuM nathI--A rIte kAlanI apekSA karIne vyavahAra kare che = bole che. AthI nice mAnavuM joIe ke sarvalokone kAla mAnya che. arthAt sarvaloko kAlanA astitvano svIkAra kare che. jo kAladravya na hoya to - "vItelo
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 513 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana hivasa (gardhakAla), khA, khAvatIasa, khA vartamAnasamaya, pAchaNano samaya, jUja bhaTTI, rAMta, divasa, atyAre, savAre, sAMje ityAdi kAlasaMbaMdhI vyavahAra kevI rIte thAya ? A vyavahAra asadravya vinA siddha ardha zato nathI. // 1-3 // " sajAtIya evA vRkSAdi vastuono eka ja kALamAM RtuthI karAyelA vibhAgarUpa ane samayanA niyamanathI karAyelA vibhAgarUpa vicitrapariNAma niyAmakakAraNa vinA ghaTato nathI. tethI koIka niyAmakakAraNa che ane te ja kAla che, ema jANavuM. tathA 'ghaTa nAza pAmyo', 'ghaTa nAza pAmaze' ane 'ghaTa nAza pAme che' ityAdi atIta - vartamAna-anAgatasvarUpa traNa kAlanA vibhAgamAM nimittabhUta tathA 52spa2asaMkIrNa ane vyavahA2ne anusarato kriyAno vyapadeza kAla vinA hoto nathI. tethI kAla nAmanuM dravya che. tathA jyeSThamAM pa2tva svarUpa ane kaniSThamAM aparatvasvarUpa' jJAnamAM nimittabhUta koI Araesa hovu bheo, te 4 DAsa che. pudgalAH pratyakSAnumAnAgamAvaseyAH, tatra kaTaghaTapaTalakuTazakaTAdayo'dhyakSasiddhAH, anumAnagamyA ittham-sthUlavastvanyathAnupapattyA sUkSmaparamANudvyaNukAdInAM sattAvasIyate, AgamagamyatA caivaM "puggalatthikAe" ityAdi / tathA paramANavaH sarve'pyekarUpA eva vidyante, na punarvaizeSikAbhimatacatukhidvyaNukasparzAdiguNavatAM pArthivApyataijasavAyavIyaparamANUnAM jAtibhedAcatUrUpAH / yathA lavaNahiMgunI sparzanacakSurasanaprANayogye'pi jale vilIne satI locanasparzanAbhyAM grahItuM na zakye pariNAmavizeSavattvAt evaM pArthivAdiparamANavo'pyekajAtIyA eva pariNativizeSavattvAt na sarvendriyagrAhyA bhavanti, na punastajjAtibhedAditi / zabdAdInAM tu paugalikataivaM jJeyA-zabdaH pudraladravyapariNAmaH, tatpariNAmatA cAsya mUrtatvAt, mUrtatA coraH kaNThazirojihvAmUladantAdidravyAntaravikriyApAdanasAmarthyAt, pippalyAdivat / tathA tADyamAnapaTahabherIjallaritalasthakiliJcAdiprakampanAt / tathA zaGkhAdizabdAnAmatimAtrapravRddhAnAM zravaNavadhirIkaraNasAmarthyam tacAkAzAdAvamUrte nAsti / ato na tadguNaH zabdaH / tathA pratIpayAyitvAt, parvatapratihataprastaravat / tathA zabdo nAmbaraguNaH, dvArAnuvidhAyitvAt, Atapavat / A. cattAri atthikAyA ajIvakAyA paNNattA, taM jahA dhammatthikAe, adhammatthakAe, AgAsatthikAe poggalatthikAe / " sthAnAMga sthAna 4 udRda0 1. sU. 251 /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana tasminneva pakSe sati darzanasAdhanapaJcakaM prapaJcyate / yathA zabdo'mbaraguNo na bhavati saMhArasAmarthyAt agurudhUpavat, tathA vAyunA preryamANatvAt tRNaparNAdivat, sarvadiggAhyatvAt pradIpavat, abhibhavanIyatvAt, tArAsamUhAdivat, abhibhAvakatvAt savitRmaNDalaprakAzavat / mahatA hi zabdenAlpIyAnabhibhUyate zabda iti pratItameva, tasmAtpudgalapariNAmaH zabdaH / atha zaGkha tadvinAze tadIyakhaNDeSu ca yathA paugalikatvAdrUpamupalabhyate, tathA zabde'pi kuto neti cet ?, ucyate, sUkSmatvAt, vidhyAtapradIpazikhArUpAdivat gandhaparamANuvyavasthitarUpAdivadveti / gandhAdInAM tu pudgalapariNAmatA prasiddhaiva / TIkAno bhAvAnuvAda: pudgalonI pratyakSa, anumAna ane AgamathI siddhi jANavI. temAM ghaTa, paTa, sAdaDI, gADuM vagere paudgalikapadArtho pratyakSasiddha che. pudgalo anumAnathI A rIte jaNAya che - ghaTa-paTAdi cUlavastuone joIne, anyathA anupapattithI sUkSma paramANu ane kacaNukAdinI sattA anumAnathI siddha thAya che. arthAt jagatamAM spaSTatayA dekhatA zUlapadArtho sUkSma paramANu ane yaNukAdinI sattAvinA saMgata thatA nathI. tethI sthUlapadArthonA darzanathI paramANu vagerenI sattA anumAnathI siddha thAya che. pugalo AgamathI paNa siddha che. pUrve jaNAvelA "pusthivA" ityAdi AgamavacanathI pudgalAstikAyanI sattA siddha thAya che. sarve paNa paramANuo ekasvarUpavALA ja che. paraMtu vaizeSikone abhimata cAra svarUpavALA nathI. vaizeSiko paramANuonI cAra jAtio mAne che. pArthivajAtinA paramANuomAM rUpAdi cAre paNa guNo hoya che. jalIya jAtivALA paramANuomAM gaMdha sivAyanA rUpAdi traNaguNo hoya che. agni jAtinA paramANuomAM rUpa ane sparza A be ja guNa hoya che. vAyu jAtinA paramANuomAM mAtra sparza guNa ja hoya che. vaizeSiko A cArajAtivALA paramANuo mAne che. (A ja vAtane nyAyasUtramAM jaNAvI che. "yaM tarka rUme guI viniyovyA rUti | zyana uttarottara|samAvItyuttarApa tavanupasthi : " -jAyaphUTa //64) temanI A mAnyatA asaMgata tathA pramANazUnya che. jema mIThuM ane hIMga zrotra sivAyanI cAre indriyothI gAdha hovA chatAM paNa, jyAre te pANImAM vilIna thAya che, tyAre pariNAmavizeSanA kAraNe (arthAtu vizeSa prakArano pariNAma
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 515 utpanna thatAM) cakSu ane sparzana indriyovaDe grAhya banI zakato nathI. e pramANe ekajAtIya paNa pArthiva vagerenA paramANuo pariNAmavizeSane pAmatAM sarva indriyothI grAhya banatA nathI. te ekajAtIya paramANuomAM sarvaindriyothI agrAhyatA AvI, temAM pariNAmavizeSanI utpatti kAraNa che, nahi ke jAtibheda. kAraNa ke jAti to samAna ja che. (A vAtane sarvArthasiddhi graMthamAM thoDI judI rIte batAvI che. - "pRthivyanovAyumanasi pudgadravyaDantarmavanti, parasanca sparzavattvAt / ... na ca keci-tpArthivAdijAti vizeSayuktAH paramANavaH santi, jAtisaMkareNArambhadarzanAt sarvArthasi. - 463 TI) vaLI zabdAdinI paudgalikatA A pramANe jANavI. zabda vagere pudgaladravyanA pariNAma che. arthAt paugalika che. zabda mUrta hovAnA kAraNe paulika che. zabdane utpanna karatI vakhate hRdaya, gaLuM, kaMTha, mastaka, jIbhano aMtima mUlabhAga, dAMta AdimAM prayatnavizeSanI AvazyaktA che. jema pIpaLa khAvAthI gaLuM vikRta thAya che, tema zabdanI utpatti vakhate paNa kaMThAdimAM vikRti pedA thAya che. Ama mUrta dravyomAM = dravyAntaramAM vikriyA pedA karavAnuM sAmarthya hovAnA kAraNe pIpaLanI jema zabda paNa mUrti che. tathA bherI, nagAruM, jhAlara, tabalA vagere vagADatAM, temAM kaMpano pedA thAya che. jo zabda amUrta hoya to mUrta bherI AdimAM kyAre paNa kaMpano pedA thaI zake nahi. Ama bherI vagerenA kaMpanothI zabdamAM mUrtatA siddhi thAya che tathA zaMkhAdinA tIvamAtrAmAM vRddhi pAmelA zabdomAM mANasanA kAnano paDado toDI nAkhavAnuM ane mANasane baherA karI nAkhavAnuM sAmarthya che. amUrta AkAzamAM AvuM koI lakSaNa jovA maLatuM nathI. AthI zabda AkAzano guNa nathI. vaLI jema parvata sAthe athaDAIne paththara pAcho paDe che, tema zabda dIvAla sAthe athaDAIne pAcho phare che. AthI te paththaranI jema mUrta che. (A vAtanI sAkSI aSTasahasI tathA prameyakamalamArtaDagraMtha pUre che. "zaMThukyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetorbhavanAdyupaghAtinaH zabdasya prasiddhiH / asprshtvklpnaamartAmati... " rasada. | " vyaM za9: sparzatpatvamadattvaripAmasaMdhyAsaMyogAnuyatvanuM, yadyadevavidhaM tattadravyam yathA badarAmalakavildvAdi, tathA cAyaM zabdaH, tasmAdravyam [prameyaka0] tathA zabda AkAzano guNa nathI, kAraNa ke dvArane anusare che. arthAtu jyAM rasto maLe temAMthI pasAra thaI jAya che. jemake sUryano taDako. (A ja vAtane nyAyakumudacaMdra graMthamAM jaNAvI che. "guNavAn zabdaH sparza-alpatva-mahatvaparimANa-saMkhyA-saMyogAzrayatvAt, yad evaMvidhaM tad guNavat yathA vara-mAri, tathA za , tamArUMthA rUti !" cAyag TI) zabda paugalika che, paNa AkAzano guNa nathI, tema siddha karavA uparokta anumAnane pakSa tarIke svIkArIne navA pAMca hetuo Ape che
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana (1) zabda AkAzano guNa nathI. kAraNake temAM saMharaNa (phelAvA)nuM sAmarthya che. jemake agarUdhUpa. (2) zabda AkAzano guNa nathI. kAraNa ke vAyuthI preraNA pAme che. arthAt vAyu dvArA game tyAM pheMkI zakAya che. jemake - tRNa, pAMdaDA vagere. (3) zabda AkAzano guNa nathI. kAraNake sarvadizAothI (sarvadizAmAM rahenArA lokothI) grAhya che. jemake pradIpa. (4) zabda AkAzano guNa nathI. kAraNa ke zabdono abhibhava thAya che. jemake sUryanA prakAzathI abhibhUta thatA tArAdino samUha. (5) zabda AkAzano guNa nathI. kAraNa ke zabdo (bIjAno) abhibhava kare che. jemake sUrya maMDalano prakAza. khUba moTethI bolAyelA zabda alpaavAjanI mAtrAvALA zabdano abhibhava kare che, te prasiddha ja che. tethI zabda pudgalano pariNAma ja che tathA tAdazadharmo amUrta dravyamAM jovA maLatA nathI. tethI zabda mUrta paNa che. zaMkA : zaMkha ane zaMkhanATUkaDA paudgalika hovAthI tenuM rUpa paNa AMkhathI upalabdha thAya che. to zabda paNa paudgalika hoya to te AMkhathI upalabdha kema thato nathI ? samAdhAna zabda paugalika hovAthI temAM rUpa vagere hovA chatAM paNa sUkSmapariNamananA kAraNe AMkhathI pratyakSa thatA nathI. jema bUjhAI gayelA dIpakanI zikhAmAM rUpAdi hovA chatAM sUkSmapariNAmanA kAraNe AMkhothI pratyakSa thatuM nathI. tathA (gulAbanI aMdara rahelI) gaMdhanA paramANuomAM paNa rUpAdi che. paraMtu te anubhUta hovAnA kAraNe dRSTigocara banatA nathI. A rIte zabdanA rUpAdi sUkSma tathA anubhUta hovAnA kAraNe daSTigocara thatA nathI. gaMdhAdinI pugala pariNAmatA prasiddha ja che. arthAt gaMdha vagere pudgalanA pariNAmavizeSa che, eTale ke paugalika che te prasiddha ja che. tama chAyAdInAM tvevam-tamaH pudgalapariNAmo dRSTipratibandhakAritvAt kuDyAdivat, AvarakatvAt paTAdivat / chAyApi ziziratvAt ApyAyakatvAt jalavAtAdivat / BchAyAkAreNa pariNamamAnaM pratibimbamapi paugalikaM, sAkAratvAt / atha kathaM kaThinamAdarza pratibhidya mukhato nirgatAH pudgalAH pratibimbamAjihata iti cet ? ucyate, A. "tamastAvatpudgalapariNAmaH dRSTiprativandhakAritvAt kuDyAdivat, AvarakatvAt paTAdivat / " - tatvArtha0 bhA. vyA0 / / B. "dravyaM chAyAdyandhakAraH ghaTAdyAvarakatvAt kANDapaTAdivat / gatimattvAcAsau vANAdimadravyam / / " nyAyakumu0 / /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka, 48-49, jainadarzana 517 tatpratibhedaH kaThinazilAtalaparinutajalenAyaspiNDe'gnipudgalapravezena zarIrAtprasvedavArilezanirgamanena ca vyAkhyeyaH / Atapo'pi dravyaM tApakatvAt, svedahetutvAt, uSNatvAt, agnivat / udyotazca candrikAdivyaM AhlAdakatvAt jalavat, prakAzakatvAt agnivat / tathA padmarAgAdInAmanuSNAzIta udyotaH / ato mUrtadravyavikArastamazchAyAdiH / iti siddhAH pudgalAH / iti susthitamajIvatattvam / / atha puNyatattvamabhidhatte "puNyaM satkarmapudgalAH" iti puNyaM santastIrthakaratvasvargAdiphalanirvartakatvAtprazastAH karmaNAM putrA navasaMveddhA: varmavaI: T48-46Iii. TIkAno bhAvAnuvAda aMdhakAra ane chAyAnI paugalikatA A pramANe che - (1) aMdhakAra pulano pariNAma che. kAraNake dRSTino pratibaMdhaka che. jema bhIMtavagere paugalikapadArtho dRSTisaMcAranA pratibaMdhaka che, tema aMdhakAra paNa dRSTisaMcArano pratibaMdhaka hovAthI bhIMtanI jema paugalika che. (2) aMdhakAra pudgalano pariNAma che. kAraNa ke AvaraNa karanAra che. jema kapaDuM vagere AvaraNa kare che, tema aMdhakAra AvaraNa kare che. tethI aMdhakAra kapaDA vagerenI jema paudgalika che. chAyA paNa paulika che. kAraNa ke te ThaMDI ane zarIrane puSTa karIne zAMti Ape che. jemAM (garamInA divasomAM) ThaMDI havA. (darpaNa vageremAM) chAyArUpathI paDeluM pratibiMba paNa paugalika che. kAraNa ke te AkAravALuM che. zaMkA : mukhathI nikaLelA chAyA pudgalo atyaMta kaThora darpaNane bhedIne pratibiMba kevI rIte banI jAya che ? samAdhAnaH teno pratibheda-uttara e che ke...jema kaThina zilA upara nAkheluM pANI aMdara utarI jAya che, goLAne agnithI garama karatAM goLAmAM agni praveza che ane agninI jema lAla banI jAya che tathA zarIramAMthI pasIno bahAra nIkaLe che, tema mukhamAMthI nikaLelA chAyAnA pudgalo darpaNatalamAM pravezIne pratibiMba pADe che. AAtapa paNa pudgaladravya che. kAraNa ke tapAve che. zarIramAM pasIno kare che tathA uSNa che. jemake agni . Budyota tathA cAMdanIvagere paNa pudgaladravya ja che. kAraNa ke AhvAda karAve che. jemake pANI. tathA agninI jema prakAzaka che. A. "mAtA: 3jhArAkSaH " tavA 1/24. B. dAtazcandramavidyotaviSaya: " ta vI. 1/24
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana te ja rIte padmarAgavagere maNiono prakAza paNa anuSkAzIta che. Ama aMdhakAra, chAyA, Atapa, udyotavagere mUrta (evA pudgaladravya)nA vikAro che. A rIte pudgalonI siddhi thAya che. A pramANe ajIvatattvanuM varNana pUrNa thayuM. . ve puzyatatpane cha. sataprazastanAputAne puzya upAya che. tIrtha.52, yatA, svarga vagere prazastapado sudhI pahoMcADanAra karmapudgala puNya kahevAya che. te karmapudgala jIvanI sAthe saMbaddha rahe che. 48-49 atha pApAsravatattve vyAkhyAti / have pApa ane AzravatattvanI vyAkhyA kare che. pApaM tadviparItaM tu, mithyAtvAdyAstu hetavaH / ye bandhasya sa vijJeya, Asravo jinazAsane / / 50 / / zlokArtha : puNyathI viparIta aprazastakarmayugalane pApa kahevAya che ane jainazAsanamAM karmabaMdhanA kAraNa mithyAtvaAdine Azrava kahevAya che te jANavuM. vyAkhyA-turbhinnakrame, pApaM tu tasmAtpuNyAdviparItam, narakAdiphalanirvartakatvAdaprazastA jIvasaMbaddhAH karmapudgalAH pApamityarthaH / iha ca vakSyamANabandhatattvAntarbhUtayorapi puNyapApayoH pRthagnirdezaH puNyapApaviSayanAnAvidhaparamatabhedanirAsArthaH / paramatAni cAmUni-keSAMcittairthikAnAmayaM pravAdaH puNyamevaikamasti, na pApam / anye tvAhuH pApamevaikamasti na puNyam / apare tu vadanti ubhayamapyanyonyAnuviddhasvarUpaM mecakamaNikalpaM sanmizrasukhaduHkhAkhyaphalahetuH sAdhAraNaM puNyapApAkhyamekaM vastviti / anye punarAhuH / mUlataH karmaiva nAsti svabhAvasiddhaH sarvo'pyayaM jagatprapaJca iti / tadetAni nikhilAni matAni na samyagiti mantavyAni yataH sukhaduHkhe vivikte evobhe sarvairanubhUyete, tatastatkAraNabhUte puNyapApe api svatantre evobhe aGgIkartavye, na punarekataraM tavayaM vA tanmizramiti / atha karmAbhAvavAdino nAstikA vedAntinazca vadanti, nanu puNyapApe nabhombhojanibhe eva mantavye, na punaH sadbhute, kutaH punastayoH phalabhogasthAne svarganarakAviti cet ?, ucyate, puNyapApayorabhAve sukhaduHkhayornirhetukatvAdanutpAda eva syAt, sa ca pratyakSaviruddhaH, tathAhi-manujatve samAne'pi dRzyante kecana svAmitvamanubhavanto, apare punastatpreSyabhAvamAbibhrANAH, eke ca lakSakukSibharayaH, anye tu
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana 519 svodaradarIpUraNe'pyanipuNAH, eke devA iva nirantaraM sarasavilAsasukhazAlinaH, itare punarnArakA ivonidraduHkhavidrANacittavRttaya iti / ato'nubhUyamAnasukhaduHkhanibandhane puNyapApe svIkartavye / tadaGgIkaraNe ca viziSTayostatphalayo gasthAne svarganarakAvapi pratipattavyau, anyathArdhajaratIyanyAyaprasaGga: syAt / prayogazcAtra sukhaduHkhe kAraNapUrvake, kAryatvAt, aGkuravat / ye ca tayoH kAraNe, te puNyapApe mantavye, yathAGkurasya bIjam / TIkAno bhAvAnuvAda : zlokamAM "tu' bhinnakramamAM che. vaLI pApa puNyakarmathI viparIta che. arthAtu narakAdi aprazastaphalane ApanArA karmapudgalane pApa kahevAya che. te pApakarmanA pudgalo jIvanI sAthe saMbaddha rahe che. jo ke ahIM AgaLa kahevAze te baMdhatattvamAM puNya ane pApano samAveza thaI jato hovA chatAM paNa te baMneno pRthapha nirdeza prativAdio dvArA puNya ane pApanA viSayamAM karAyelI anekavidha kalpanAonA nirAkaraNa mATe che. te baMne tattvanA viSayamAM anya mato A pramANe che. - keTalAka paravAdio "ekamAtra puNya ja che pApa nathI" AvuM kahe che. bIjA keTalAka prativAdio kahe che ke pApa eka ja tattva che puNya nathI." bIjA keTalAka vAdio kahe che ke - "anyonya ekabIjAmAM samAveza pAmelA svarUpavALA che. jema mecakamaNimAM anekaraMgo samAveza pAmyA che, tema sukhamizrita duHkha tathA duHkhamizrita sukharUpa phalane ApanAra "puNyapApanAmanI eka ja vastu che." vaLI anyavAdio kahe che ke "mUlathI ja karma jevuM koI tattva nathI. A sarva paNa jagatano prapaMca svabhAvasiddha che." A sarve paNa mato satya nathI. kAraNa ke sarva jIvovaDe sukha ane du:kha bhinna-bhinna rIte anubhavAya che. tethI tenA kAraNabhUta puNya ane pApano paNa svataMtrapaNe svIkAra karavo joIe. paraMtu baMnemAMthI ekane ke mizrarUpe paNa baMnene mAnavA nahi. zaMkA : (nAstiko ane vedAntio karmanI sattAne mAnatA nathI. teono abhiprAya che ke) - "puNya ane pApa AkAzapuSpanI jema asatuM ja mAnavA joIe. paraMtu sabhuta na mAnavA joIe. tyAre tenA phaLa bhogavavAnA sthAnabhUta svarga ane narakanI kalpanA paNa nirarthaka che. samAdhAna : puNya ane pApanA abhAvamAM sukha-duHkhanI utpatti nirdetuka mAnavI paDaze. A. "tadyathA - kAI naratyAH DhAmayanta gaI neti " - pati. mAmA 4/1/78mulaM ja vamayate gAnAra mane jaratyAH |"-mhaabhaa-prtiip |"ardhmukhmaatrNjrtyaaH vRddhAyAH kAmayate nAGgAnIti so'yamardhajaratInyAyaH ||"-brhmsuu0 zAM0 mA triAmAM 1/2/8 ! * *
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana koIpaNa padArthanI utpatti nirdetuka hoI zakatI nathI. tethI puNya-pApanA abhAvamAM sukha ane duHkhanI utpattino paNa abhAva mAnavo paDaze ane te pratyakSaviruddha che. kAraNa ke manuSya tarIke samAna hovA chatAM paNa temAM keTalAka svAmipaNAno anubhava kare che. ane bIjA keTalAka sevaka (nokara) paNAno anubhava kare che. eka lAkholokonuM bharapoSaNa kare che, to keTalAka potAnA udarane paNa bharavAmAM samartha thatAM nathI. keTalAka devonI jema niraMtara suMdara bhogavilAsano anubhava kare che, to keTalAka nA2konI jema duHkhathI kaMTALelA cittavRttivALA hoya che - AvI vicitratAmAM niyAmaka koI tattva mAnavuM ja paDaze. AthI anubhavAtA sukha-duHkhamAM kAraNabhUta puNya-pApano svIkAra karavo joIe ane puNya-pApano svIkArakaratAM, te baMnenuM phaLa bhogavavAnA viziSTasthAnabhUta svarga ane narakano paNa svIkAra karavo joIe. anyathA 'ardhaja2tI' nyAyano prasaMga Avaze. arthAt koI vRddhastrInA mukhavagere suMdara aMgone icchavA tathA stanAdi zithila avayavone nahi icchavA te 'ardhajaratI' nyAya che, tema puNya ane pApane mAnavAnA ane tenA phLabhUtasthAna svarga ane narakane nahi mAnavA, te ardhajaratI nyAya che. 520 anumAnaprayoga H .: sukha-du:kha arApUrva hoya che. Arae ke artha che. 4bhaDe aMGkuro. zebha aMDurA rUpa kAryanuM kAraNa bIja che, tema sukha-duHkharUpa kAryanA kAraNa puNya-pApa mAnavA joIe. atha nIlAdikaM mUrtaM vastu yathA svapratibhAsijJAnasyAmUrtasya kAraNaM bhavati, tathAnnasrakcandanAGganAdikaM mUrta dRzyamAnameva sukhasyAmUrtasya kAraNaM bhaviSyati, ahiviSakaNTakAdikaM ca duHkhasya / tataH kimadRSTAbhyAM puNyapApAbhyAM parikalpitAbhyAM prayojanamiti cet ? tadayuktaM, vyabhicArAt, tathAhi - tulyAnnastragAdisAdhanayorapi dvayoH puruSayoH sukhaduHkhalakSaNe phale mahAnbhedo dRzyate / tulye'pi hyannAdike bhukte kasyApyAhlAdo dRzyate, aparasya tu rogAdyutpattiH, ayaM ca phalabhedo'vazyameva sakAraNaH, niHkAraNatve nityaM sattvAsattvaprasaGgAt / yaca tatkAraNaM tadadRSTaM puNyapAparUpaM karmeti / taduktam -"jo tulasAhaNANaM phale viseso na so viNA heUM / kajjattaNao goyama ghaDovva heu aso kammaM^ / / 1 / / " iti / athavA kAraNAnumAnAtkAryAnumAnAcaivaM puNyapApe gamyete / tatra kAraNAnumAnamidam-dAnAdizubhakriyANAM hiMsAdyazubhakriyANAM cAsti phalabhUtaM kAryaM, kAraNatvAt, kRSyAdikriyAvat / yacAsAM phalabhUtaM kAryaM tatpuNyaM pApaM cAvagantavyaM, yathA kRSyAdikriyANAM zAliyavagodhUmAdikam nanu yathA kRSyAdikriyA 1 A. yastulayasAdhanAnAM phale vizeSaH na so vinA hetum / kAryatvAt gautama ghaTa iva hetu ca tat karma / /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana dRSTazAlyAdiphalamAtreNaivAvasitaprayojanA bhavanti, tathA dAnAdikAH pazuhiMsAdikAzca sarvA api kriyAH zlAghAdinA mAMsabhakSaNAdinA ca dRSTaphalamAtreNaivAvasitaprayojanA bhavantu, kimadRSTadharmAdharmaphalakalpanena ? / loko hi prAyeNa sarvo'pi dRSTamAtraphalAsveva kRSivANijyahiMsAdikriyAsu pravartate, adRSTaphalAsu punardAnAdikriyAsvatyalpa eka lokaH pravartate na bahuH / tatazca kRSihiMsAdhazubhakriyANAmadRSTaphalAbhAvAddAnAdizubhakriyANAmapyadRSTaphalAbhAvo bhaviSyatIti cet ? na, yata eva kRSyAghazubhakriyAsu dRSTaphalAsu bahavaH pravartante, adRSTaphalAsu punardAnAdizubhakriyAsvatyalpa eva lokaH pravartate, tata eva kRSihiMsAdikA dRSTaphalAH kriyA adRSTapAparUpaphalA api pratipattavyAH anantasaMsArijIvasattAnyathAnupapatteH / te hi kRSihiMsAdikriyAnimittamanabhilaSitamapyadRSTaM pApalakSaNaM phalaM baddhvA anantasaMsAraM paribhramanto'nantA iha tiSThinti / yadi hi kRSihiMsAdidyazubhakriyANAmadRSTaM pAparUpaM phalaM nAbhyupagamyate tadA tatkartAro'dRSTaphalAbhAvAnmaraNAnantarameva sarve'pyayatnena mukti gaccheyuH / tataH prAyaH zUnya eva saMsAraH syAt tatazca saMsAre duHkhI ko'pi nopalabhyeta / dAnAdizubhakriyAnuSThAtAraH zubhatatphalavipAkAnubhavitAra eva kevalAH sarvatropalabhyeran / duHkhinazcAtra bahavo dRzyante sukhinastvalpAH tena jJAyate kRSivANijyahiMsAdikriyAnibandhano'dRSTapAparUpaphalavipAko duHkhinA, itareSAM tu dAnAdikriyAhetuko'dRSTadharmarUpaphalavipAka iti / vyatyayaH kasmAnna bhavatIti cet ?, ucyate, azubhakriyArambhiNAmeva ca bahutvAt zubhakriyAnuSThAtRNAmeva ca svalpatvAditi kAraNAnumAnam / TIkAno bhAvAnuvAda: zaMkA: jema nIlAdi mUrtavasta, svapratibhAsi amUrtajJAnanuM kAraNa che, tema anna, mALA, caMdana, aMganAdi dazyamAna mUrtavastu ja amUrtasukhanuM kAraNa che tathA sApa, viSa, kaMTaka vagere dazyamAna mUrtavastu ja amUrtaduHkhanuM kAraNa che. tethI adaSTa ane parikalpita puNya-pApa vaDe zuM prayojana cha ? samAdhAna : tamArI vAta yogya nathI. kAraNa ke vyabhicAra Ave che. anna, strIAdi samAna sAdhanavALA be puruSomAM sukha-du:kharUpa phaLamAM mahAna bheda jovA maLe che. tulyaannAdinA bhogavaTAmAM ekane AphlAda thato dekhAya che ane bIjAne roganI utpatti thAya che. A phaLamAM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana dekhAto bheda sakAraNa che. kAraNa ke niSkAraNatvamAM kyAM to vastu ekAMte satuM hoya che, kyAM to ekAMte asatuM hoya che, arthAt phalamAM dekhAto A bheda niSkAraNa mAnazo to te nitya satuM ke nitya asat mAnavAno prasaMga Avaze. arthAt te haMmezAM hoya ke haMmezAM na hoya tevuM mAnavuM paDaze. Ama jagatamAM phaLamAM dekhAto bheda sakAraNa ja hoya che ane te kAraNa tarIke puNya-pAparUpa adRSTakarma che. tethI AgamamAM kahyuM che ke, tulyasAmagrIvALA puruSonA sukha-du:kharUpa phalamAM je vizeSatA dekhAya che, te kAraNavinA hotI nathI. he gauttama ! jema ghaTa kAraNa vinA utpanna thato nathI, tema samAna sAmagrIvALA puruSone sukha-du:khAdinI vicitratA paNa kAraNavinA utpanna tharTI nathI. IIII" 'athavA kAraNa anumAnathI tathA kArya anumAnathI A pramANe puNya-pApanI siddhi thAya che. kAraNAnumAna : "dAnAdi zubhakriyAonuM tathA hiMsAdi azubhakriyAonuM phaLabhUta kArya che. kAraNa ke kAraNa che. jemake khetIvagerenI kriyA." A anumAnathI te kriyAonuM je phaLa che te puNya ane pApa jANavuM. jema khetI vagere kriyAonuM phaLa DAMgara, java, ghauM vagere che, tema te kriyAonuM phaLa puNya ane pApa jANavuM. zaMkA jema khetIvagere kriyA daSTaevA zAli vagerenA phaLamAtrathI pUrNaprayojanavALI thAya che, tema dAnAdikriyA ane hiMsAdikriyA, ema sarve paNa kriyAo prazaMsAAdi ane mAMsabhakSaNAdisvarUpa daSTaphaLamAtrathI pUrNa prayojanavALI thAo. tenA phala tarIke puNya-pApanI kalpanA karavAnI zI jarUra che ? - kahevAno Azaya e che ke jema khetI vagere kriyAonuM sAkSAtprayojana dhAnyanI prApti che. te prApta thatAM prayojana siddha thaI jAya che. pachIthI koI adRSTaphalanI kalpanA karAtI nathI. tema dAnAdikriyAonuM sAkSAprayojana prazaMsA, mAna, sanmAnAdi che te prApta thatAM, te kriyAnuM prayojana paNa siddha thaI jAya che. to pachI adaSTa evA puNyanI kalpanA karavAnI zI jarUra che ? tathA pazuM hiMsAdi kriyAonuM mAMsa bhakSaNAdi sAkSAt prayojana siddha thaI jatAM, adRSTa evA pApanI kalpanA karavAnI zI jarUra che ? vaLI sarvaloko paNa moTAbhAge khetI vagerenI kriyAonA tathA hiMsAdi kriyAonA dRSTa phaLamAtramAM ja pravarte che. dAnAdikiyAnA adaSTaphaLamAM to alpa loko ja pravarte che, ghaNA loko pravartatA nathI. tethI kRSi, hiMsAdi azubhakriyAonA adaSTaphaLano abhAva hovAthI dAnAdi zubhakriyAonA adaSTaphaLano paNa abhAva ja thaI jaze. AthI puNya-pApa jevI koI vastu nathI.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga -2, zloka-50, jainadarzana 523 samAdhAna AvuM na kahevuM. kAraNa ke je kAraNathI ja dRSTaphaLavALI kRSivagere kriyAomAM ghaNA loko pravarte che tathA adaSTaphaLavALI dAnAdizubhakriyAomAM alpa ja loko pravarte che, te kAraNathI ja kRSi ane hiMsAdi daSTaphaLavALI kriyAo adaSTa evA phaLavALI paNa svIkAravI ja joIe. (kAraNa ke tame alpa lokone paNa adRSTaphaLavALI kriyAmAM lokone pravartatA svIkArela che) tathA pApasvarUpa adaSTaphaLa vinA anaMta kAlathI cAlI AvatI jIvanI sattA saMgata thatI nathI. te loko kRSi, hiMsAAdi kriyAnimittaka anabhilaSita paNa pApa svarUpa adRSTaphaLane bAMdhIne anaMtasaMsAramAM paribhramaNa karatA anaMtakAlathI saMsAramAM rahe che. vaLI jo kRSi ane hiMsAdi azubhakriyAonuM pApa svarUpa adRSTaphaLa svIkAravAmAM nahi Ave to, tenA sarve paNa kartAo adRSTaphaLano abhAva hovAthI maraNa pachI turata ja vinA prayatna muktimAM jaze. tethI prAya: Akho saMsAra zunya ja banI jaze. tethI saMsAramAM koI du:khI ja maLaze ja nahi tathA dAnAdizabhakriyAo karanArA ane tenA zubhavipAkane ja anubhava karanAra mAtra sarvaThekANe upalabdha thaze. A saMsAramAM ghaNA loko du:khI dekhAya che. paraMtu alpa loko ja sukhI dekhAya che. tenAthI jaNAya che ke du:khI jIvone kRSi, vANijya, hiMsAdi azubhakriyAnimittaka adRSTa pApasvarUpa phaLano vipAka che. ane sukhI jIvone dAnAdizabhakriyAnimittaka adRSTa puNyasvarUpa phaLano vipAka che. zaMkA: saMsAramAM sukhI jIvo ghaNA hoya ane du:khI jIvo alpa hoya - Avo vyatyaya zAthI thato nathI ? samAdhAna : vyatyaya na thavAnuM kAraNa e che ke saMsAramAM azubhakriyAono AraMbha karanArA ja ghaNA hoya che. zubhakriyAonA AraMbha karanArA ochA ja hoya che - A rIte kAraNAnumAna che. atha kAryAnumAnam - jIvAnAmAtmatvAvazeSe'pi narapazcAdiSu dehAdivaicitrasya kAraNamasti, kAryatvAt, yathA ghaTasya mRdaNDacakracIvarAdisAmagrIkalitaH kulAlaH / naca dRSTa eva mAtApitAdikastasya heturiti vaktavyaM, dRSTahetusAmye'pi, surUpetarAdibhAvena dehAdInAM vaicitryadarzanAt, tasya cAdRSTazubhAzubhakarmAkhyahetumantareNAbhAvAt / ata eva zubhadehAdInAM puNyakAryatvaM, itareSAM tu pApakAryatvamiti kAryAnumAnam / sarvajJavacanaprAmANyAdvA puNyapApayorubhayoH sattA pratipattavyA / vizeSArthinA tu vizeSAvazyakaTIkAvalokanIyeti / /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: have kAryAnumAna batAve che - "sarvejIvomAM AtmA eka hovA chatAM paNa koIka mANasa che, koIka pazu che, ityAdi jAtivageremAM tathA koI rUpALo che, koI kadarUpo che ityAdi zarIra vageremAM je vicitratA che, tenuM koIka kAraNa che. kAraNake te kArya che. jemake nAnA-moTA ghaTanI vicitratAmAM mATI, daMDa, cakra, cIvarAdi sAmagrIthI yukta kulAla kAraNa che." Ama manuSyavagere jAtimAM tathA zarIranI racanAmAM je vicitratA che, tenuM koIka adRSTa kAraNa che. tethI daSTa evA mAtA-pitAdi te vicitratAmAM kAraNa che evuM kahevuM joIe nahi. kAraNa ke (mAtA-pitAdi) hetu samAna hovA chatAM paNa (eka ja mAtAnA saMtAnomAM) koI kadarUpo che, koI rUpALo che, AvI dehAdinI vicitratA jovA maLe che ane te dehAdinI vicitratAno adRSTa evA zubha ke azubhakarma nAmanA hetuvinA bIjAkoIno abhAva che. arthAt zubhAzubha adaSTa=karma vinA te vicitratA saMgata thatI nathI. AthI zubhadehAdi puNyakarmanuM kArya che ane azubhadehAdi pApakarmanuM kArya che. A rIte kAryAnumAna che. athavA sarvajJa bhagavaMtanA vacanaprAmANyathI puNya-pApa baMnenI sattA svIkAravI joIe. A viSayamAM vizeSajijJAsuoe vizeSAvazyakabhASyanI TIkA jovI joIe. athAsravamAha / "mithyAtvAdyAstu hetavaH" ityAdi / asaddevagurudharmeSu saddevAdibuddhirmithyAtvam / hiMsAdyanivRttiraviratiH / pramAdo madyaviSayAdiH / kaSAyAH krodhAdayaH / yogA manovAkAyavyApArAH / atraivmkssrghttnaa| mithyAtvAviratyAdikAH punarbandhasya jJAnAvaraNIyAdikarmabandhasya ye hetavaH, sa Asravo jinazAsane vijJeyaH / Asravati karma ebhyaH sa AsravaH / tato mithyAtvAdiviSayA manovAkkAyavyApArA eva zubhAzubhakarmabandhahetutvAdAsrava ityarthaH / atha bandhAbhAve kathamAsravasyopapattiH, AsravAt prAgbandhasadbhAve vA na tasya bandhahetutA, prAgapi bandhasya sadbhAvAt / nahi yadyaddhetukaM tattadabhAve'pi bhavati, atiprasaGgAt / asadetat, yata Asravasya pUrvabandhApekSayA kAryatvamiSyate, uttarabandhApekSayA ca kAraNatvam / evaM bandhasyApi pUrvottarAnavApekSayA kAryatvaM kAraNatvaM ca jJAtavyaM, bIjAGkurayoriva bandhAsravayoranyonyaM kAryakAraNabhAvaniyamAt / nacaivamitaretarAzrayadoSaH, pravAhApekSayAnAditvAt / ayaM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana cAsravaH puNyApuNyabandhahetutayA dvividhaH / dvividho'pyayaM mithyAtvAdyuttarabhedApekSayotkarSApakarSabhedApekSayA vAnekaprakAraH / asya ca zubhAzubhamanovAkkAyavyApArarUpasyAsravasya siddhiH svAtmani svasaMvedanAdyadhyakSataH, parasmiMzca vAkkAyavyApArasya kasyacitpratyakSataH, zeSasya ca tatkAryaprabhavAnumAnatazcAvaseyA, AgamAJca / / 50 / / TIkAno bhAvAnuvAda: have AzravatattvanuM nirUpaNa kare che. mithyAtvAdikarmabaMdhanA hetuo che. kudevamAM sudevanI, kugurumAM sugurunI, kudharmamAM sudharmanI buddhine mithyAtva kahevAya che. (arthAt rAga-dveSanI tIvra pariNatinI vidyamAnatAmAM je kudevAdimAM suvAdinI buddhi thAya che tene mithyAtva kahevAya che.) hiMsAdinI anivRttine avirati kahevAya che. (prakarSathI AtmA mATe ahitakara pravRttiomAM muMjhAve te pramAda kahevAya che.) magha, viSaya, kaSAya, nidrA, vikathA pAMca prakArano pramAda che. (jenAthI saMsArano lAbha arthAt saMsAra paribhramaNa cAlu rahe te kaSAya kahevAya che.) krodha, mAna, mAyA, lobha A cAra kaSAyo che. mana, vacana ane kAyAnA vyApArane yoga kahevAya che. ahIM A pramANe akSaraghaTanA che. jJAnAvaraNIyAdi karmabaMdhanA mithyAtvAdi je hetuo che, te mithyAtvAdi jainazAsanamAM Azrava jANavA. jenAthI (AtmAmAM) karma Ave che te Azrava kahevAya che. tethI mithyAtvAdiviSayaka manavacana-kAyAnA vyApAro ja zubhAzubhakarmabaMdhanA kAraNa hovAthI Azrava kahevAya che. zaMkA baMdhanA abhAvamAM AzravanI upapatti kevI rIte thAya ? arthAtu AtmAmAM karmano baMdha nathI, to AtmAmAM baMdhanA kAraNabhUta mithyAtvAdi Azravo kevI rIte hoI zake ? tathA mithyAtvAdi malinabhAvo vinA AtmAmAM karmo kevI rIte AvI zake ? athavA AtmAmAM pahelethI ja baMdhano sabhAva che. tethI AzravanI baMdhahetatA nirarthaka che. kAraNake pUrve paNa AtmAmAM baMdha vidyamAna che, pachI tenA kAraNabhUta AzravanI zI jarUra che ? vaLI je jenA abhAvamAM paNa hoya che te tenuM kAraNa thatuM nathI. arthAt je jenuM kAraNa hoya che, te tenA abhAvamAM hotuM nathI. arthAt Azrava AtmAmAM nahoto, te vakhate AtmAmAM baMdha hato. arthAt je pUrve paNa AtmAmAM baMdha hato ane Azrava nahoto, to te Azravane baMdhanuM kAraNa kevI rIte kahI zakAya ? jo Azravane kAraNa kahezo to atiprasaMga Avaze. kAraNake baMdha pratye AzravanI hetatA na hovA chatAM paNa Azravane baMdhapratye heta kahevAthI ativyApti Ave che. samAdhAna : tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke Azrava pUrvabaMdhanI apekSAe kAryatarIke icchAya che. arthAtu pUrve AtmAmAM je karma baMdha hato, tenA yoge AtmAmAM mithyAtvAdi
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 50, jainadarzana malinabhAvo utpanna thAya che. AthI pUrvabaMdhanI apekSAe Azrava kArya che, baMdha kAraNa che. tathA uttarabaMdhanI apekSAe Azrava kAraNa che. arthAt AtmAmAM paDelA mithyAtvAdi malinabhAvo karmabaMdhanuM kAraNa bane che. AthI uttarabaMdhanI apekSA Azrava kAraNa che, karmabaMdha kArya che. A rIte baMdha paNa pUrva-uttara AzravanI apekSAe kArya ane kAraNa jANavuM. bIjA ane aMkurAnI jema baMdha ane AzravamAM paraspara kAryakAraNabhAva niyAmaka che. arthAt aMkurAnuM kAraNa bIja che ane aMkuro kArya che. tyArabAda aMkurAmAMthI kramikavikAsa thatAM dhAnyotpatti thAya che, tyAre aMkuro kAraNa bane che ane bIja kArya che. Ama aMkurA ane bIjavacce paraspara kArya-kAraNa bhAva che, tema mithyAtvAdi malinabhAvone yoge karmabaMdha thAya, tyAre mithyAtvAdiAzravo kAraNa bane che ane baMdha kArya bane che ane karmabaMdhanA kAraNe mithyAtvAdi malinabhAvo pedA thAya, tyAre karmabaMdha kAraNa bane che, mithyAtvAdiAzravo kAryo bane che. Ama Azrava ane baMdha vacce paraspara kAryakAraNabhAva che. tathA A rIte Azrava ane baMdha vacce paraspara kAryakAraNabhAva kahetAM itaretarAzrayadoSa Avato nathI. arthAt ekabIjAupara AdhAra rAkhavo te anyonyAzraya(itaretarAzraya) doSa kahevAya che. "Azrava baMdhathI utpanna thAya che ane AzravathI baMdha utpanna thAya che. Avo anyonyAzrayadoSa hovAthI baMnemAMthI ekapaNanI siddhi thatI nathI" - AvuM na kahevuM. kAraNa ke Azrava ane baMdhano pravAha anAdi hovAthI itaretarAzrayadoSa Avato nathI. arthAtu anAdi kAlathI pUrvabaMdhathI Azrava, tenAthI uttarabaMdha, tenAthI Azrava, tenAthI uttarottara baMdha, A rIte baMne pravAhanI apekSAe anAdi che. jo te Azravane baMdhano hetu ane tenA te ja Azravane ja baMdhanuM kArya kahIe to anyonyAzrayadoSa Ave. paraMtu evuM to nathI. puNya baMdha ane pApa baMdhanA heturUpa Azrava be prakArano che. A baMne prakArano Azrava paNa mithyAtvAdiuttarabhedanI apekSAthI tathA utkarSa-apakarSanA bhedanI apekSAthI aneka prakArano che. A zubhAzubha mana-vacana-kAyAnA vyApArasvarUpa AzravanI svAtmAmAM (potAnA AtmAmAM) svasaMvedanAdipratyakSathI siddhi thAya che. bIjAnA AtmAmAM A Azrava, tenA vacana ane kAyayoganA vyApArathI koIkane pratyakSa thAya ja che ane zeSamanoyoganA vyApArarUpa Azrava kArya joIne anumAnathI jaNAya che. Ama sva-paranA AtmAmAM pratyakSa ane anumAnathI AzravanI siddhi thAya che. AzravatattvanI siddhimAM AgamapramANa to che ja. tethI Azrava tattvanI sattA svIkAravI joIe. pavA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 2, zloka - 51, jainadarzana ____ 527 atha saMvarabandhI vivRNoti / have saMvaru ane baMdhatattvanuM nirUpaNa kare che. saMvarastanirodhastu, bandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtmA tu, yaH sambandho dvayorapi / / 51 / / zlokArtha AzravanA nirodhane saMvara kahevAya che. jIva ane karmanuM ekamekathaIne maLI javuM baMneno paraspara-anupravezasvarUpa saMbaMdha thavo te baMdha kahevAya che. pi1l vyAkhyA-teSAM-mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAnAmAsravANAM samyagdarzanaviratipramAdaparihArakSamAdiguptitrayadharmAnuprekSAbhinirodho-nivAraNaM sthaganaM saMvaraH, paryAyakathanena vyAkhyA / AtmanaH karmopAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvaH saMvara ityabhiprAyaH / sa dezasarvabhedAvedhA / tatra bAdarasUkSmayoganirodhakAle sarvasaMvaraH / zeSakAle caraNapratipatterArabhya dezasaMvaraH / / atha bandhatattvamAha__ "bandho jIvasya karmaNaH" ityAdi / tatra bandhanaM bandhaH-parasparAzleSo jIvapradezapudgalAnAM kSIranIravat, athavA badhyate yenAtmA pAratantryamApadyate jJAnAvaraNAdinA sa bandhaH-pudgalapariNAmaH / nanu jIvakarmaNoHsambandhaH kiM goSThAmAhilaparikalpitakaJcukikaJcakasaMyogakalpa utAnyaH kazcidityAzayAha "dvayorapi" karmavargaNAyogyaskandhAnAM jIvasya cAnyonyAnugamAtmA-anyonyAnugatisvarUpaH parasparAnupravezarupa ityarthaH / ayamatra bhAvaH-vanyayaspiNDasambandhavat kSIrodakasamparkavadvA jIvakarmaNormitho'nupravezAtmaka eva sambandho bandho boddhavyo, na punaH kaJcucikaJcakasaMyogakalpo'nyo veti / atrAha-kathamamUrtasyAtmano hastAdyasaMbhave satyAdAnazaktivirahAtkarmagrahaNamucyata iti cet ? ucyate, iyameva tAvadasthAnArekAprakriyA bhavato'nabhijJatA jJApayati, yataH kenAmUrtatAbhyupetA-tmanaH ? karmajIvasambandhasyAnAditvAdekatvapariNAme sati kSIrodakavanmUrta eva karmagrahaNe vyApriyate, naca hastAdivyApArAdeyaM karma, kiMtu paudgalamapi sadadhyavasAyavizeSAdrAgadveSamohapariNAmAbhyaJjanalakSaNAdAtmanaH karmayogyapudgalajAlazleSaNamAdAnaM snehAbhyaktavapuSo rajolaganavaditi / pratipradezAnantaparamANusaMzleSAjjIvasya karmaNA saha lolIbhAvAnka-thaMcinmUrttatvamapi saMsArAvasthAyAmabhyupagamyata eva
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 51, jainadarzana syAdvAdavAdibhiriti / sa ca prazastAprazastabhedAd dvedhA / prakRtisthityanubhAgapradezabhedAca caturvidhA / prakRtiH-svabhAvo yathA jJAnAvaraNaM jJAnAcchAdanasvabhAvamityAdi / sthitiHadhyavasAyakRtaH kAlavibhAgaH / anubhAgo-rasaH / pradezaH-karmadalasaMcaya iti / punarapi mUlaprakRtibhedAdaSTadhA jJAnAvaraNAdikaH / uttaraprakRtibhedAdaSTapaJcAzadadhikazatabhedaH / so'pi tIvratIvrataramandamandatarAdibhedAdanekavidha ityAdi karmagranthAdavaseyam / TIkAno bhAvAnuvAda: mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yogasvarUpa Azravono samyagudarzana-virati - pramAdaparihAra-kSamAdi-gupti-yatidharma-anuprekSA (bhAvanA) AdidvArA nirodha karavo te saMvara kahevAya che. ahIM AtmAnA mithyAtvAdi malinaparyAyono AtmAnA samyagdarzanAdivizuddha paryAyodvArA nirodha karavo te saMvara kahevAya che. AvI rIte paryAyanA kathanadhvArA saMvaranI vyAkhyA karAI che. AtmAmAM (AvatA) karmanA upAdAna kAraNabhUta pariNAmanA abhAvane saMvara kahevAya che. arthAt AtmAmAM karmanuM AvAgamana je mithyAtvAdi malinapariNAmothI thAya che, te pariNAmonA abhAvane saMvara kahevAya che. saMvara be prakArano che. (1) dezasaMvara, (2) sarvasaMvara. bAdara-sUkSma mana-vacana-kAyAsvarUpa yoganA nirodhakAle sarvasaMvara hoya che. arthAtu ayogiguNasthAnake sUkSma ke bAdara sarve manavacana-kAyAnA vyApArano jyAM nirodha thAya che, te sarvasaMvara kahevAya che. te sivAyanA zeSakAlamAM cAritrasvIkAranI zarUAtathI dezasaMvara hoya che. have baMdhatattvane kahe che - Atmapradezo ane karmayugalonuM dUdha-pANInI jema paraspara ekameka thaI javuM te baMdha kahevAya che. athavA jenAdvArA AtmA baMdhAya che arthAt jJAnAvaraNIyAdi vaDe parataMtratAne pAme che, te pudgalakarmanA pariNAmane baMdha kahevAya che. zaMkAH zarIra upara paherelI kaMcuki (coLI) ke sAMpanA zarIra uparanI kAMcaLInA saMyoga samAna jIva ane karmano saMbaMdha goSThAmAhile mAnyo, tevA prakArano jIva ane karma vacceno saMbaMdha tame mAnyo che ke anya prakArano saMbaMdha mAnyo che ? samAdhAnaH ame karmavargaNAnA skandhono ane jIvano paraspara anupravezasvarUpa saMbaMdha mAnyo che. arthAta vahni ane lokhaMDanA goLAnA athavA dUdha-pANInA saMbaMdha jevo paraspara anupraveza svarUpa ja saMbaMdha jIva-karmano mAnyo che te jANavuM. paraMtu zarIra-kaMcukI ke kaMcukanA saMyoga jevo ke anya prakAranA koI saMyoga jevo saMyoga mAnyo nathI.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana zaMkA : amUrta AtmAne hastaAdino asaMbhava hovAthI AdAnazaktino abhAva che. to AtmA karmanuM grahaNa kevI rIte karI zake ? 529 H samAdhAna : tamArI zaMkA ja asthAne che. tethI tamArI A viSayamAM anabhijJatA jaNAya che. kAraNa ke konA vaDe AtmAnI sarvathA amUrtatA svIkArAyelI che ? karma ane jIvano saMbaMdha anAdikAlathI che. tenAthI baMnevacce eka amUrta ane eMkamUrta hovA chatAM paNa dUdha-pANInI jema ekatva no pariNAma thate chate AtmA mUrta jevo thAya che. ane karyagrahaNamAM pravarte che tathA AtmA hAthavagerenA vyApArathI karyagrahaNamAM pravartato nathI. (kAraNa ke te karma hAthathI uThAvavAnI cIja nathI, te to pudgalano atyaMta sUkSmabhAga che. AthI hAthavagerethI karmo grahaNa thatA nathI.) paraMtu rAga-dveSa-mohanA pariNAmasvarUpa cIkAzavALA AtmAmAM karmayogya pudgalono samuha coTI jAya che. arthAt cIkAzavALA zarIra u5ra jema dhULa lAgI jAya che, tema rAga-dveSa-mohanA pariNAmathI yukta cIkAzavALA AtmA upara paNa karmo lAgI jAya che. AtmAnA pratipradezaupa2 karmavargaNAnA anaMtApa2mANu coTI gayelA hovAthI jIva karmanI sAthe ekIbhAvane pAmI gayo che. tenAthI jIva kathaMcitmUrta thaI gayo che. tethI syAdvAda vAdiovaDe saMsArI avasthAmAM jIvane kathaMcitmUrta paNa svIkArAyelo che. te baMdha prazasta ane aprazastanA bhedathI be prakArano che tathA prakRti, sthiti, 2sa ane pradezanA bhedathI cAra prakArano che. prakRti eTale svabhAva. arthAt jema jJAnAvaraNIyano jJAna DhAMkavAno svabhAva ityAdi karmonA svabhAvane prakRti kahevAya che. potAnA kaSAyarUpa pariNAmathI AtmA u52 karmane rahevAnI kAlamaryAdAne sthiti kahevAya che. anubhAga eTale rasa arthAt karmanI maMda ke tIvraphaLa ApavAnI zakti. karmanA daLIyAnA saMcayane pradeza kahevAya che. jJAnAvaraNIyAdi mUlaprakRtinA bhedathI baMdha ATha prakArano che. uttaraprakRtinA bhedathI karmabaMdha ekaso aThThAvana prakA2no che. te paNa tIvra, tIvrata2, maMda, maMdatara Adi bhedathI aneka prakAranA che. ityAdi karmagraMthathI jANI levuM. 51 // uktaM bandhatattvam nirjarAtattvamAha baMdhatattva kahevAyuM, have nirjarAtattvane kahe che. baddhasya karmaNaH sATo, yastu sA nirjarA matA / Atyantiko viyogastu dehAdermokSa ucyate / / 52 / / zlokArtha AtmA upara baMdhAyelA karmanuM je kharI paDavuM te nirjarA kahevAya che. dehAdinA AtyaMtika viyogane mokSa kahevAya che. 52
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka-52, jainadarzana vyAkhyA-yasta baddhasya-jIvena sambaddhasya karmaNo-jJAnAvaraNAdeH sATaH-saTanaM dvAdazavidhena tapasA vicaTanaM, sA nirjarA matA-saMmatA / sA ca dvidhA, sakAmAkAmabhedAt / tatrAdyA cAritriNAM duSkarataratapazcaraNakAyotsargakaraNadvAviMzatiparISahaparANAM locAdikAyaklezakAriNAmaSTAdazazIlAGgadhAriNAM vAhyAbhyantarasarvaparigrahaparihAriNAM niHpratikarmazarIriNAM bhavati / dvitIyA tvanyazarIriNAM tIvratarazarIramAnasAnekakaTukaduHkhazatasahasrasahanato bhavati / / athottarArdhena mokSatattvamAha "AtyantikaH" ityAdi / dehAdiH-zarIrapaJcakendriyAyurAdibAhyaprANapuNyApuNyavarNagandharasasparzapunarjanmagrahaNavedatrayakaSAyAdisaGgAjJAnAsiddhatvAderAtyantiko viyogo virahaH punarmokSa iSyate / yo hi zazvadbhavati na punaH kadAcinna bhavati, sa AtyantikaH / TIkAno bhAvAnuvAda: jIvanI sAthe saMbaddhakarmanuM bAra prakAranA tapavaDe kharI paDavuM te nirjarA kahevAya che. te nirjarA be prakAranI che. (1) sakAmanirjarA, (2) akAmanirjarA. temAM sakAmanirjarA cAritrIone, duSkaratapa-cAritra-kAyotsarga karaNa-bAvIsa pariSahone sahevAmAM tatparaAtmAone, locAdi kAyaphalezakaranArAone, aDhArazIlAMgane dharanArAone, bAhya-atyaMtara sarvaparigrahano tyAga karanArAone, zarIranI (zuzruSAzuddhi vagere) pratikarma nahi karanArA AtmAone thAya che. akAmanirjarA uparoktaAtmAothI anyajIvone tIvra zArIrika, mAnasika aneka prakAranA seMkaDo du:khone (icchAvinA) sahevAthI thAya che. have zlokanA uttarArdhadvArA mokSatattvanuM nirUpaNa kare che. zarIra, pAMca indriya, AyuSya, zvAsozvAsarUpa dasa bAhyaprANo, puNya, pApa, varNa, gaMdha, rasa, sparza, punarjanmagrahaNa, traNaveda, kaSAyAdino saMyoga, ajJAna tathA siddhavAdinA AtyaMtikaviyogane mokSa kahevAya che. je zAzvata hoya che, paraMtu kadAcitka hoto nathI tathA jeno lezamAtra) sadbhAva hoto nathI te AtyaMtika kahevAya che. dehAdino viyoga(nAza) haMmezAM rahe tathA puna: dehAdi utpanna na thAya arthAt dehAdi utpanna thaIne nAzano abhAva na kare, anaMtakAla sudhI je
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana nAza rahe te AtyaMtikaviyoga(nAza) kahevAya. Ama nAzanA zAzvatabhAvane ja AtyaMtika kahevAya che. atra para Aha, nanu bhavatu dehasyAtyantiko viyogaH tasya sAditvAt, paraM rAgAdibhiH sahAtyantiko viyogo'saMbhavI pramANavAdhanAt / pramANaM cedam-yadanAdimat na tadvinAzamAvizati yathAkAzam / anAdimantazca rAgAdaya iti ucyate, yadyapi rAgAdayo doSo jantoranAdimantaH-tathApi kasyacidyathAvasthitastrIzarIrAdivastutattvAvagamena teSAM rAgAdInAM pratipakSabhAvanAtaH pratikSaNamapacayo dRzyate / tataH saMbhAvyate viziSTakAlAdisAmagrIsadbhAve bhAvanAprakarSato nirmUlamapi kSayaH, nirmUlakSayAnabhyupagame'pacayasyApyasiddheH / yathA hi-zItasparzasaMpAdyA romaharSAdayaH zItapratipakSasya ca vahnarmandatAyAM mandA upalabdhA utkarSe ca niranvayavinAzinaH / evamanyatrApyamandatAsadbhAve niranvayavinAzo'vazyameSTavyaH / atha yathA jJAnAvaraNIyakarmodaye jJAnasya mandatA bhavati tatprakarSe ca jJAnasya na niranvayo vinAzaH, evaM pratipakSabhAvanotkarSe'pi na rAgAdInAmatyantamucchedo bhaviSyatIti ?, tadayuktam, dvividhaM hi bAdhyaM, sahabhUsvabhAvaM sahakArisaMpAdyasvabhAvaM ca / tatra yatsahabhUsvabhAvaM, tanna bAdhakotkarSe kadAcidapi niranvayaM vinAzamAvizati / jJAnaM cAtmanaH sahabhUsvabhAvam / AtmA ca pariNAminityaH, tato'tyantaprakarSavatyapi jJAnAvaraNIyakarmodaye jJAnasya na niranvayo vinAzaH / rAgAdayastu lobhAdikarmavipAkodayasaMpAditasattAkAH, tataH karmaNo nirmUlamapagame te'pi nirmUlamapagacchanti / prayogazcAtra-ye sahakArisaMpAdyA yadupadhAnAdapakarSiNaH te tadatyantavRddhau niranvayavinAzadharmANaH, yathA romaharSAdayo vahnivRddhau / bhAvanopadhAnAdapakarSiNazca sahakArikarmasaMpAdyA rAgAdaya iti / atra "sahakArisaMpAdyA" iti vizeSaNaM sahabhUsvabhAvajJAnAdivyavacchedArtham / yadapi ca prAgupanyastaM pramANaM "yadanAdimat, na tadvinAzamAvizati" iti, tadapyapramANaM, prAgabhAvena hetorvyabhicArAt / prAgabhAvo hyanAdimAnapi vinAzamAvizati, anyathA kAryAnutpatteH / kAJcanopalayoH saMyogena ca heturanaikAntikaH / tatsaMyogo'pi hyanAdisaMtatigato'pi kSAramRtpuTapAkAdinopAyena vighaTamAno dRSTa iti /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda zaMkAH zarIrano AtyaMtikaviyoga bhale thAya. kAraNa ke deha sAdi che, paraMtu rAgAdisAtheno AtyaMtikaviyoga asaMbhava che. kAraNa ke te pramANathI bAdhita che. te pramANa A rahyuM. "je bhAva anAdi che, teno vinAza thato nathI. jemake AkAza. tema rAgAdi anAdi hovAthI teno vinAza thaI zakato nathI." samAdhAna : joke jIvanA rAgAdi doSo anAdi che, to paNa koIka jIvane strInA zarIranuM, saMsAranA padArthanuM yathAvasthitasvarUpa samajAtAM tene rAgAdinI pratipakSabhAvanAthI te rAgAdi doSono pratikSaNa apacapa thato jovA maLe che. arthAt jenA upara rAgAdi thayA che, tenuM vAstavika svarUpa samajAtAM pratipakSabhAvanAnA baLe te rAgAdino apacaya thato jovA maLe che. tethI viziSTa kAlAdisAmagrInA sadbhAvamAM bhAvanAnA prakarSathI rAgAdino nirkhalakSaya paNa saMbhave che. jo rAgAdino nirdUla sarvathA kSaya nahi svIkAro to rAgAdinA apacayanI paNa siddhi thaI zakatI nathI. jemake zItasparzanA kAraNe zarIramAM thayela romAMca, harSAdi zItasparzanA pratipakSabhUta vaninI maMdatAmAM te maMda thatA jovA maLe che ane vaninI utkarSatAmAM saMpUrNa nAza thatA paNa jovAya che. A pramANe anyaThekANe paNa pratipakSanI amaMdatA(utkarSatA)mAM niranvayavinAza mAnavo joIe. zaMkA : jema jJAnAvaraNIyakarmanA udayamAM jJAnanI maMdatA thAya che ane te karmanA udayanI prakarSatAmAM jJAnano niranvayanAza thato nathI. e pramANe pratipakSa bhAvanAno utkarSa hovA chatAM paNa rAgAdino atyaMta uccheda thaze nahi. samAdhAna bAdhya (bAdhita thavA yogya) vastuo be prakAranI che. (1) sahabhU svabhAva. arthAt kAyama mATe sAthe rahenArA svabhAvavALI vastu. (2) sahakAritAraNonA kAraNe utpanna thayelA (vikArayukta) svabhAvavALI vastu. temAM je sahabhUsvabhAvavALI vastu che, te kyAre paNa utkRSTabAdhakanA sadUbhAvamAM niranvaya vinAza pAmatI nathI. jJAna AtmAno sahabhUsvabhAva che. AtmA pariNAminitya che. tethI atyaMta prakarSavALA jJAnAvaraNIyakarmanA udayamAM paNa jJAnano niranvayavinAza thato nathI. paraMtu AtmAno rAgAdisvabhAva lobhAdikarmanA vipAkodayasvarUpa sahakArinA kAraNe utpanna thayelo che. tethI (sahakAri evA) karmano nirmulanAza thate chate te rAgAdidoSo paNa nirmulanAza pAme che. prayoga : "je sahakArithI utpanna thayelA svabhAvo che, te pratipakSabhAvanAnI maMdatAmAM
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana apakarSavALA thAya che ane pratipakSabhAvanAnI prakarSatA-vRddhimAM niranvayavinAza pAme che. jemake pratipakSabhUta vahninI vRddhimAM romaharSAdino saMpUrNa vinAza." 533 "pratipakSabhAvanAthI sahakArikarmathI utpanna thayelA rAgAdi apakarSane pAme che" ahIM 'sahakArisaMpAdyA' vishesse| sahasvabhAva3pa jJAnAhinA vyavacche bhATe che. vaNI " anAhibhAva che te vinAza pAmato nathI" --AvA pramANano tame upanyAsa karelo, te paNa pramANabhUta nathI. kAraNake prAgabhAvathI hetu vyabhicArI bane che. kAraNake prAgabhAva anAdi hovA chatAM paNa vinAza pAme che. jo prAgabhAvano vinAza thato na hoya to kAryanI utpatti ja na thAya. Ama prAgabhAva anAdi hovA chatAM paNa vinAza pAme che. tethI tamAruM pramANa satya nathI. te ja rIte suvarNa-mATInA saMyogathI paNa hetu vyabhicArI bane che. kAraNa ke suvarNa-mATIno saMyoga anAdi hovA chatAM paNa kSAra-mATI-puTapAkAdinI prakriyAthI te saMyogano nAza thato jovA maLe che. atha rAgAdayo dharmo dharmiNa Atmano bhinnA abhinnA vA ? bhinnAzcet, tadA sarveSAM vItarAgatvasiddhatvaprasaGgaH, rAgAdibhyo bhinnatvAt, muktAtmavat / abhinnAzcet, tadA teSAM kSaye dharmiNo'pi kSaya iti, tadayuktaM, bhedAbhedapakSasya jAtyantarasyAbhyupagamAt / kathamiti cet ?, ucyate / dharmidharmANAM na bheda eva, abhedasyApi sattvAt / nApyabheda eva, bhedasyApi sadbhAvAt / tato noktAdoSAvakAza iti / atha kArmaNazarIrAdeH sarvathAviyoge kathaM jIvasyordhvamAlokAntaM gatiriti cet ? pUrvaprayogAdibhistasyordhvagatiriti bUmaH / taduktaM tattvArthabhASye-"tadanantaramevordhvamAlokAntAtsa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauravaiH / / 1 / / kulAlacakre dolAyAmiSau cApi yatheSyate / pUrvaprayogAtkarmeha, tathA siddhagatiH smRtA / / 2 / / mRllepasaGga nirmokSAdyathA dRSTApsvalAbunaH / karmasaGgavinirmokSAt, tathA siddhagatiH smRtA / / 3 / / eraNDayantrapeDAsu, bandhacchedAdyathA gatiH / karmabandhanavicchedAtsiddhasyApi tatheSyate / / 4 / / urdhvagauravadharmANo, jIvA iti jinottamaiH / adhogauravadharmANa: pudgalA iti coditam / / / 5 / / yathAdhastiryagUrdhvaM ca loSTavAyvanivIcayaH / svabhAvataH pravartante, tathordhvagatirAtmanaH / / 6 / / adhastiryak tathordhvaM ca, jIvAnAM karmajA gatiH / urdhvameva tu taddharmA, bhavati kSINakarmaNAm / / 7 / / tato'pyUrdhvagatisteSAM, kasmAnnAstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvAt, sa hi heturgateH param / / 8 / / " / / ta.bhA.10/7 / / dharmAstikAyasya gatihetutvaM purApi vyavasthApitameveti /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAdaH zaMkA rAgAdidharmo dharmI evA AtmAthI bhinna che ke abhinna ? jo rAgAdidharmo AtmAthI bhinna hoya to sarvajIvo vItarAga ane siddha banI jaze. kAraNake rAgAdithI bhinna che. jema muktAtmA rAgAdithI bhinna hovAnA kAraNe vItarAga ane siddha che, tema sarve AtmAo paNa rAgAdithI bhinna hovAnA kAraNe vItarAga ane siddha che. jo rAgAdi dharmothI AtmA abhinna che, to rAgAdino kSaya thatAM AtmAno paNa kSaya thaI jaze. samAdhAnaH dharma ane dharmImAM bheda ja nathI. kAraNa ke baMne vacce abheda vidyamAna che. baMne vacce abheda ja nathI. kAraNa ke baMnne vacce bhedano sadbhAva che. (Ama rAgAdi dharmo ane AtmA kathaMcitubhinna ane kathaMcituabhinna hovAthI) tame kahelA doSano avakAza nathI. arthAt ame dharma ane dharmano sarvathAbheda ke sarvathAabheda mAnatA nathI. paraMtu bheda ane abhedathI vilakSaNa kathaMcitabhedabheda mAnIe chIe. tethI tame batAvelA doSono avakAza nathI. zaMkA : jyAre kArmaNazarIra Adino atyaMtaviyoga thAya che, tyAre lokanA aMtabhAga sudhI jIvanI urdhvagati kevI rIte thAya che ? samAdhAna : pUrvaprayoga AdidvArA jIvanI urdhvagati thAya che. tethI tattvArthabhASyamAM kahyuM che ke.. "sarvakarmabaMdhano uccheda thatAM turata ja jIva lokanA agrabhAgatarapha gati kare che. jIvanI urdhvagatinA kAraNo che - pUrvaprayoga, asaMgata = nirlepa, bandhaccheda = nibaMdha tathA urdhvagaurava svabhAva. jema kuMbhAranuM cakra ekavAra daMDathI gati ApyAbAda daMDa laI levAchatAM paNa gati cAlu rahe che. hiMcakAne ekavAra gati ApyAbAda svaye jhulyA kare che tethI bANane ekavAra kheMcIne choDatAM te pUrvaprayoganA kAraNe lakSya sudhI pahoMcI jAya che, tema (jIve karmanA yoge saMsAramAM ghaNI gati karI hatI, have karmabaMdha nAza pAmavA chatAM paNa pUrvaprayoganA kAraNe) urdhva gati kare che. te ja siddhigati kahevAya che. jema mATInA lepo dUra thavAthI (pANImAM DUbeluM) tuMbaDuM pANInI sapATI upara AvI jAya che, tema karmano saMga dUra thatAM jIva urdhvagati kare che. te ja siddhigati kahevAya che. jema eraMDAnuM kAMcala phUTatAM, temAMthI eraMDAnuM bIja bahAra uchaLe che, temaja karmabaMdhano viccheda thavAthI siddhanI paNa urdhvagati icchAya che. zrIjinezvara paramAtmAo vaDe urdhvagaurava dharmavALA jIvo ane adhogaurava dharmavALA pudgalo kahevAya che. arthAt jIvamAM evA prakAranuM gaurava che ke te svabhAvata: urdhvatarapha gati kare che ane pudgalamAM evA prakAranuM gaurava che ke te svabhAvata: adhotarapha gati che. jemAM mATInuM DhekuM, vAyu ane agni-javAlA svabhAvataH
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga-2, zloka-52, jainadarzana 535 anukrame adho, tirjI ane urdhva gatimAM pravarte che, tema AtmAnI svabhAvataH urdhvagati che. jIvonI adho, ticchi ane urdhva gati karmanA kAraNe utpanna thAya che, paraMtu urdhvagati jIvano dharma cha. te urdhvagati kSINakarmovALA AtmAonI hoya che. prazna : lokanA agrabhAga sudhI ja jIvanI gati zA mATe hoya che ? tenAthI upara jIva zA mATe gati karI zakato nathI ? uttaraH alokamAM dharmAstikAyano abhAva hovAthI jIvanI tyAM gati thatI nathI. dharmAstikAya gatirnu 52m(apekssaa)||25|| cha. // 1-8 // " dharmAstikAya jIva ane pugalanI gatimAM kAraNa che, te pahelAM paNa siddha karela ja che. nanu bhavatu karmaNAmabhAve'pi pUrvaprayogAdibhirjIvasyordhvagatiH, tathApi sarvathA zarIrendriyAdiprANAnAmabhAvAnmokSe jIvasyAjIvatvaprasaGgaH / yato jIvanaM prANadhAraNamucyate, tacennAsti, tadA jIvasya jIvanAbhAvAdajIvatvaM syAt, ajIvasya ca mokSAbhAva iti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, prANA hi dvividhAH, dravyaprANA bhAvaprANAzca / mokSe ca dravyaprANAnAmevAbhAvaH, na punarbhAvaprANAnAm / bhAvaprANAzca muktAvasthAyAmapi santyeva / yaduktam-"yasmAtkSAyikasamyaktvavIryadarzanajJAnaiH / AtyantikaiH sa yukto nirdvandvenApi ca sukhena / / 1 / / jJAnAdayastu bhAvaprANA mukto'pi jIvati sa tairhi / tasmAttajjIvatvaM nityaM sarvasya jIvasya / / 2 / / " tatazcAnantajJAnAnantadarzanAnantavIryAnantasukhalakSaNaM jIvanaM siddhAnAmapi bhavatItyarthaH / sukhaM ca siddhAnAM sarvasaMsArasukhavilakSaNaM paramAnandamayaM jJAtavyam / uktaM ca "navi atthi mANusANaM taM sukkhaM neva savvadevANaM / jaM siddhANaM sukkhaM AvvAbAhaM uvagayANaM / / 1 / / suragaNasuhaM samaggaM savvaddhA piNDiyaM anantaguNaM / navi pAvai muttisuhaM NantAhivi vaggavaggUhiM / / 2 / / siddhassa suho rAsI savvaddhA piNDiuM jai havijjA / so'Nantavaggabhaio savvAgAse na mAijjA / / 3 / / " tathA yogazAstre'pyuktam-"surAsuranarendrANAM yatsukhaM bhavanatraye / tatsyAdanantabhAge'pi na mokSasukhasaMpadaH / / 1 / / svasvabhAvajamatyakSaM yasminvai zAzvataM sukham / caturvargAgraNItvena tena mokSaH prakIrtitaH / / 2 / / "
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: zaMkA karmano abhAva hovA chatAM paNa pUrvaprayoga AdidvArA jIvanI urdhvagati bhale hoya ! to paNa sarvathA zarIrAdiprANono abhAva hovAthI mokSAvasthAmAM jIvamAM ajIvatva AvI jaze. kAraNa ke prANone dhAraNa karavuM te ja jIvana kahevAya che. mokSamAM zarIrAdiprANo nathI, to jIvanA jIvanano ja abhAva hovAthI, jIva ajIva banI jaze ane ajIvano mokSa hoto nathI. samAdhAna zarIrAdino AtyaMtikaviyoga te mokSa-" AvuM ame je kaheluM, temAM tame zaMkA ubhI karI che te yogya nathI. kAraNa ke tevuM kahevA pAchaLano amAro abhiprAya tame hajuM vivakSita rIte jANyo ja nathI. prANo be prakAranA che. (1) dravyaprANo ane (2) bhAvaprANo. mokSAvasthAmAM zarIrAdi dravyaprANono ja abhAva hoya che. paraMtu jJAnAdibhAvaprANono abhAva nathI. mokSAvasthAmAM bhAvaprANo to hoya ja che. jethI kahyuM che ke - "sarvakarmano kSaya thavAthI te muktAtmA kSAyikasamyakta, anaMtajJAna, anaMtavIrya, anaMtadarzana A (pUrNakakSAe pahoMcelA) AtyaMtikaguNothI tathA nirvazvasukha vaDe paNa yukta hoya che. (jemAM du:khanI bheLaseLa nathI tathA je sukha AvyA pachI cAlI jatuM nathI te nirvajasukha kahevAya che). jJAnAdi bhAvaprANo che. muktAtmA paNa te jJAnAdibhAvaprANo dvArA jIve che. tethI sarvajIvonuM jIvatva nitya hoya che. (je zabdathI muktAtmAsivAyanA jIvo paNa jANI levA.) II1-rA" tethI anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtavIrya, anaMtasukhasvarUpa jIva siddhone paNa hoya che. siddhonuM sukha sarva sAMsArikasukhathI vilakSaNa paramAnaMdasvarUpa hoya che te jANavuM. zAstramAM paNa kahyuM che ke - "avyAbAdhasukhane pAmelA siddhonuM je sukha che, te sukha manuSyonuM paNa nathI ke sarvadevonuM paNa nathI. jo sarvadevonA samuhanuM sukha bheguM karIne tene anaMtagaNuM karavAmAM Ave to paNa muktinA sukhathI anaMtamAM bhAge paNa thatuM nathI. jo siddhonA sukhane bheguM karIne tenA anaMtamAM bhAganuM rUpI banAvIe to paNa te lokAlokapramANa AkAzamAM samAtuM nathI. ll1-2-3." tathA yogazAstramAM kahyuM che ke - "traNa bhuvanamAM surendro, asurendro, narendronuM je sukha che, te sukha mokSasukhanI saMpattithI anaMtamAM bhAge paNa nathI. mokSanuM sukha svAbhAvika che, indriyothI atIta atIndriya che. te nitya che. tethI te mokSa dharma, artha, kAma ane mokSarUpa cAra puruSArthamAM paramapurUSArtha che tathA caturvarga agraNI(ziromaNI) kahevAya che. I1-2aa"
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana __537 atra siddhAnAM sukhamayatve trayo vipratipadyante / tathAhi-Atmano muktI buddhyAvazeSaguNocchedAtkathaM sukhamayatvamiti vaizeSikAH 1 / atyantacittasantAnocchedata Atmana evAsaMbhavAditi saugatAH 2 / abhoktRtvAtkathamAtmano muktau sukhamayatvamiti sAMkhyAH 3 / atrAdau vaizeSikAH svazemuSIM vizeSayanti / nanu mokSe vizuddhajJAnAdisvabhAvatA Atmano'nupapannA, buddhayAdivizeSaguNocchedarUpatvAnmokSasya / tathAhi . pratyAkSAdipramANapratipanne jIvasvarUpe paripAkaM prApte tattvajJAne navAnAM jIvavizeSaguNAnAmatyantocchede svarUpeNAtmano'vasthAnaM mokSaH / taducchede ca pramANamidaM / yathA, navAnAmAtmavizeSaguNAnAM saMtAno'tyantamucchidyate, saMtAnatvAt, pradIpAdisaMtAnavat / na cAyamasiddho hetuH, pakSe vartamAnatvAt / nApi viruddhaH, sapakSe pradIpAdau sattvAt / nApyanaikAntikaH, kevalaparamANvAdAvapravRtteH / nApi kAlAtyayApadiSTaH, viparItArthopasthApakayoH pratyakSAnumAnayoratrAsaMbhavAt / nanu saMtAnocchede heturvaktavya iti cet ? ucyate, nirantarazAstrAbhyAsAtkasyacitpuMsastattvajJAnaM jAyate, tena ca mithyAjJAnanivRttirvidhIyate, tasya nivRttau tatkAryabhUtA rAgAdayo nivartante, tadabhAve tatkAryA manovAkkAyapravRttiAvartate, tadvyAvRttau ca dharmAdharmayoranutpattiH / ArabdhazarIrendriyakAryayostu sukhAdiphalopabhogAtprakSayaH / anArabdhazarIrAdikAryayorapyavasthitayostatphalopabhogAdeva prakSayaH / tatazca sarvasaMtAnocchedAnmokSa iti sthitim / / TIkAno bhAvAnuvAdaH mokSamAM jIvonA sukhamayatvanA viSayamAM vAdiomAM traNa prakAranA vivAda che. (1) vaizeSiko kahe che ke mokSamAM buddhi vagere AtmAnA vizeSaguNono uccheda thavAthI mokSamAM AtmA sukhamaya kevI rIte hoI zake ? (2) bauddho kahe che ke - mokSAvasthAmAM cittasaMtAnano atyaMta uccheda thavAthI AtmAno abhAva ja hoto nathI. arthAt mokSamAM cittapravAharUpa AtmAno sabhAva ja nathI, to sukha kevI rIte hoya ? (2) sAMkhyo kahe che ke - muktimAM AtmA bhoktA nathI, to sukhamaya kevI rIte hoI zake ? (sAMkhyo AtmAne nitya mAnIne paNa, tyAM sukha bhale hoya, paraMtu AtmA tene bhogavato nathI. to sukhamaya kevI rIte hoI zake ?) temAM prAraMbhamAM vaizeSiko potAnI buddhinI vizeSatA batAvatAM kahe che.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana pUrvapakSa (vaizeSika) : mokSamAM AtmAnI vizuddha jJAnAdisvabhAvatA saMgata thatI. kAraNa ke buddhi Adi vizeSaguNonA ucchedasvarUpa mokSa che. te A rIte che - 538 -prApta thayeluM tattvajJAna paripAka pAmatechate buddhi vagere jIvanA nava vizeSaguNono uccheda thatAM pratyakSAdipramANathI svIkArela-siddha thayelA jIvasvarUpamAM svarUpathI AtmAnuM avasthAna thAya tene mokSa kahevAya che. arthAt tattvajJAnathI navaguNono uccheda thatAM AtmAnuM AtmAnA svarUpamAM avasthAna thavuM te mokSa kahevAya che. jIvanA buddhivagere navaguNonA ucchedamAM A pramANa che - "AtmAnA navavizeSa guNono pravAha(saMtAna) atyaMtaucchedane pAme che. kAraNa ke pravAha (saMtAna) che. jemake pradIpavagereno pravAha." 'saMtAnatva' hetu asiddha nathI. kAraNa ke pakSa evA buddhivagere vizeSaguNomAM rahe che. hetu viruddha paNa nathI. kAraNake sapakSa evA pradIpamAM vRtti che. hetu anaikAntika (vyabhicArI) nathI. kAraNa ke vipakSa evA paramANumAM vRtti nathI. hetu kAlAtyayApadiSTa (bAdhita) paNa nathI. kAraNa ke sAdhyathI viparIta arthanuM sAdhaka pratyakSa ke anumAna koI paNa pramANa nathI. buddhiAdiguNonA saMtAnanA ucchedamAM kA2Na koNa bane che ? A praznano uttara have Ape che - niraMtara zAstranA abhyAsathI koIka puruSane tattvajJAna utpanna thAya che. tattvajJAnathI mithyAjJAnanI nivRtti thAya che. mithyAjJAnanI nivRtti thatAM, tenA kAryabhUta rAga-dveSa nAza pAme che. rAga-dveSanA abhAvamAM rAga-dveSanA kAryabhUta mana-vacanakAyAno vyApAra baMdha thAya che. tenAthI dharmAdharma = puNya-pApanI utpatti thatI nathI. je puNya-pApa pahelAM saMcita karelA che, temAMthI jene za2I2vagere utpanna karIne phLa ApavAnuM zarU karyuM che, te phaLa bhogavIne vinAza karAya che tathA je hajuM udayamAM AvyuM nathI, sattAmAM vidyamAna che, teno paNa ekasAthe aneka za2I2Adi utpanna karIne, tenA phaLane bhogavIne ja nAza karAya che. A prakAre puNya-pApa vagerenI paraMparAno sarvathA uccheda thatAM saMtAna-ucchedasvarUpa mokSa thAya che. Jatra pratividhIyate / yattAvavutta "saMtAnatvAt" phAti, tavasamIcIna, yata jJAtmanaH sarvathA bhinnAnAM buddhayAdiguNAnAM saMtAnasyocchedaH sAdhyate'bhinnAnAM vA kathaMcidbhinnAnAM vA ? / AdyapakSe AzrayAsiddho hetuH, saMtAnibhyo'tyantaM bhinnasya santAnasyAsatkalpatvAt / dvitIyapakSe tu sarvathA'bhinnAnAM teSAmucchedasAdhane saMtAnavat saMtAni -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana no'pyucchedaprasaGgaH / tatazca kasyAsau mokSaH ? bhinnAbhinnapakSAbhyupagame cApasiddhAntaH / kiMca A viruddhazcAyaM hetuH, kAryakAraNabhUtakSaNapravAhalakSaNasaMtAnatvasya nityAnityaikAntayorasaMbhavAt / arthakriyAkAritvasyAnekAnta eva pratipAdiSyamANatvAt / sAdhyavikalazca dRSTAntaH, pradIpAderatyantocchedAsaMbhavAt, taijasaparamANUnAM bhAsvararUpaparityAgenAndhakArarUpatayAvasthAnAt / prayogazcAtra pUrvAparasvabhAvaparihArAGgIkArasthitilakSaNapariNAmavAnpradIpaH, sattvAt, ghaTAdivaditi / atra bahu vaktavyaM, tattvabhidhAsyate vistareNAne - kAntapraghaTTake / kiMca indriyajAnAM buddhyAdiguNAnAmucchedaH sAdhyamAno'sti bhavatA utAtIndriyANAm ? tatrAdyapakSe siddhasAdhanaM asmAbhirapi tatra taducchedAbhyupagamAt / dvitIyavikalpe muktau kasyacidapi pravRttyanupapattiH / mokSArthI hi sarvo'pi niratizayasukhajJAnAdiprAptyabhilASeNaiva pravartate, na punaH zilAzakalakalpamagatasakalasukhasaMvedanamAtmAnamupapAdayituM yatate, yadi mokSAvasthAyAmapi pASANakalpo'pagatasukhasaMvedanalezaH puruSaH saMpadyate, tadA kRtaM mokSeNa, saMsAra eva varIyAn / yatra sAntarApi sukhalezapratipattirapyasti / ato na vaizeSikopakalpite mokSe kasyacidgantumicchA / uktaMca"varaM vRndAvane vAsaH, zrRgAlaizca sahoSitam / natu vaizeSikIM muktiM, gautamo gantumicchati / / 1 / / " 539 TIkAno bhAvAnuvAda : uttarapakSa (naina) : tabhAro 'saMtAnatva' hetu prabhAeAthI jAdhita hovAnA aro sAdhyane siddha rI zato nathI. tethI satya nathI. a2 } ( 1 ) 'saMtAnatva' hetu AtmAthI sarvathAbhinna sevA buddhi Adi guNono uccheda kare che ? ke (2) AtmAthI sarvathAabhinna evA buddhiAdi guNono uccheda kare che ? ke (3) AtmAthI kathaMcit bhinna evA buddhiAdi guNono uccheda kare che ? temAM prathamapakSamAM hetu AzrayAsiddha banI jAya che. kAraNake saMtAnathI atyaMtabhinna saMtAna ja upalabdha thatI nathI, asat che. AtmAthI bhinna sattA rAkhanArA buddhiAdi guNono Azraya siddha ja nathI ke jemAM tamAro hetu rahe ! AthI hetu AzrayAsiddha bane che. svasAdhyane sAdhI zaDato nathI. A. "viruddhazcAyaM hetuH, zabdabuddhipradIpAdiSu atyantAnucchedavatsveva saMtAnatvasya bhAvAt / / " sammati0 TI0 / nyAyakumu0 / prameyakaH / ratnAkarAva0 - 7/57 / "yadi hi mokSAvasthAyAM zilAzakalakalpaH apagatasukhasaMvedanalezaH puruSaH saMpadyate tadA kRtaM mokSeNa [ nyAyakumu0 pR. 828] B.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana dvitIyapakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke buddhiAdiguNo AtmAthI sarvathAabhinna hoya to, buddhiAdino uccheda thatAM (saMtAnano uccheda thatAM) saMtAna evA AtmAno paNa uccheda thaI jaze. tethI A mokSa kono thaze ? tRtIya kathaMcitubhinnabhinna pakSamAM vaizeSikonA potAnA siddhAntanI hAnisvarUpa apasiddhAMta nigrahasthAna AvI paDe che. kAraNa ke vaizeSiko dharma ane dharmine ekAMte bhinna mAne che. vaLI saMtAna-hetu viruddha paNa che. kAraNake kArya-kAraNabhUta kSaNapravAhone saMtAna kahevAya che. te kAryakAraNabhAva sarvathA(ekAMta)nityavAdamAM ke ekAMtaanityavAdamAM asaMbhavita che. arthakriyA karavAnI zakti (vastunuM potAnuM kArya karavAnI zaktisvarUpa aWkriyAkAritva) tathA bhUlaka kAryakAraNabhAva to anekAMtavAdamAM ja ghaTI zake che. (tenuM pratipAdana vizeSa AgaLa karIzuM.) AthI "saMtAna-' hetadvArA tamArA sAdhyathI taddana viparIta kathaMcitunityAnitya padArthanI ja siddhi thAya che. AthI hetu viruddha paNa che. tathA uparokta anumAna nirdiSTadRSTAMta sAdhyavikala che. kAraNake pradIpAdino atyaMta uccheda asaMbhavita che. (dIpaka jyAre bujhAya che, tyAre dIpakanA camakatA) bhAsvararUpavALA tejasa paramANuo bhAsvararUpano tyAga karIne aMdhakArarUpamAM parivartita thAya che. paraMtu dIpakano atyaMta uccheda thato nathI. anumAna prayoga : pUrvarUpano tyAga, uttararUpanI utpatti ane pudgalarUpathI sthira rahevAnA pariNAmavALodIpaka che. paraMtu atyaMta uccheda thavAvALo dIpaka nathI). kAraNake satuM che. jemake ghaTAdi. A viSayamAM ghaNuM kahevA yogya che. paraMtu te "anekAMtanA prakaraNamAM vistArathI kahIzuM. vaLI tame e batAvo ke - mokSamAM indriyajanya buddhiAdiguNono uccheda tame siddha karavA iccho cho ke indriyonI sahAyatAvinA ja mAtra AtmAthI utpanna thavAvALA atIndriya buddhiAdiguNono uccheda tame siddha karavA iccho cho ? temAM prathamapakSamAM siddhasAdhanadoSa Ave che. jene prativAdi svIkArato hoya te siddha padArthone siddha karavA prayatna karavo te siddhasAdhana doSa kahevAya che. prathama pakSamAM siddhasAdhana doSa Ave che.) kAraNa ke prativAdi evA amArA vaDe teno svIkAra karAyelo ja che. AthI tene siddha karavA anumAnaprayoga batAvavo nirarthaka che. bIjAvikalpamAM to mokSa meLavavAnI koIpaNa vyakti pravRtti karaze nahi, mokSa mATe thato puruSArtha asaMgata banI jaze. kAraNake sarve paNa mokSArthI jIvo (saMsAranA sukhathI) atizayita
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 52, jainadarzana sukha tathA atizayitajJAnAdine prApta karavAnI abhilASAthI ja mokSamAM pravarte che. paraMtu paththaranI zilAnA TUkaDA samAna sakalasukhanA saMvedanavinAnA AtmAno utpAdaka2vA prayatna karatA nathI. tathA jo mokSAvasthAmAM paNa pASANasamAna lezamAtra paNa sukhanA saMvedanavinAno AtmA hoya che, to te mokSathI saryuM, saMsAra ja zreSTha che. kAraNake saMsAramAM AMtare AMtare (du:kha pachI) thoDuM ghaNuM paNa sukha hoya che. AthI vaizeSikodvArA kalpita mokSamAM javA mATe koInI paNa icchA thatI nathI. tethI kahyuM che ke... "gautamaRSi vaizeSikodvArA kalpita jaDamuktimAM javA mATe icchatA nathI. paraMtu vRndAvananA jaMgalamAM zIyALonI sAthe rahevAnuM sAruM mAne che." 541 etena yadUcurmImAMsakA [curnaiyAyikA ] api " yAvadAtmaguNAH sarve, nocchinnA vAsanAdayaH tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttirnAvakalpyate / / 1 / / dharmAdharmanimitto hi, saMbhavaH sukhaduHkhayoH / mUlabhUtau ca tAveva, stambhau saMsArasadmanaH / / 2 / / taducchede ca tatkAryazarIrAdyanupaplavat / nAtmanaH sukhaduHkhe sta, ityasau mukta ucyate / / 3 / / nanu tasyAmavasthAyAM kIdRgAtmAvaziSyate / svarUpaikapratiSThAnaH, parityakto'khilairguNaiH / / 4 / / urmiSaTkAtigaM rUpaM tadasyAhurmanISiNaH / saMsArabandhanAdhInaduHkhaklezAdyadUSitam / / 5 / / " [ nyAyama0 prame0 pR0 7] urmayaH kAmakrodhamadagarvalobhadambhAH, "nahi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti, azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH " [chAndo0 8/12/1] ityAdi, tadapyapAstaM draSTavyam / yataH kiM zubhakarmaparipAkaprabhavANi bhavasaMbhavAni sukhAni muktau niSidhyamAnAni santyuta sarvathA tadabhAvaH / Adye siddhasAdhanam / dvitIye'siddhaH AtmanaH sukhasvarUpatvAt / na ca padArthAnAM svarUpamatyantamucchidyate, atiprasaGgAt / na ca sukhasvabhAvatvamevAsiddhaM tatsadbhAve pramANasadbhAvAt / tathAhi-AtmA sukhasvabhAvaH, atyantapriyabuddhiviSayatvAt ananyaparatayopAdIyamAnatvAcca, vaiSayikasukhavat / yathA sukhArtho mumukSuprayatnaH, prekSApUrvakAriprayatnatvAt, kRSIvalaprayatnavaditi / taca sukhaM muktau paramAtizayaprAptaM, sA cAsyAnumAnAtprasiddhA yathA, sukhatAratamyaM kvacidvizrAntaM, taratamazabdavAcyatvAt, parimANatAratamyavat / tathAhi" AnandaM brahmaNo rUpaM, tacca mokSe'bhivyajyate / yadA dRSTvA paraM brahma, sarvaM tyajati bandhanam / / 1 / / tadA tannityamAnandaM, muktaH svAtmani vindati / " iti zrutisadbhAvAt / tathA "sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAdduH prApamakRtAtmabhiH / 19 / / " iti smRtivacanAca mokSasya sukhamayatvaM pratipattavyamiti sthitam / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: AnAdvArA mImAMsako (? taiyAyiko)nA kathanonuM paNa khaMDana thaI jAya che. teo kahe che ke "jyAM sudhI vAsanA (saMskAra), puSya, pApaAdi sarve guNono uccheda thato nathI, tyAM sudhI AtyaMtikI duHkhanivRtti saMbhavita nathI. jIvonA sukha-du:khanI utpatti dharmAdharma=puNya-pApa nimittaka che. te baMne ja saMsArarUpI prAsAdanA mULabhUta staMbho che. te dharmAdharmano uccheda thatAM, tenA kAryabhUtazarIrAdi utpanna thatA nathI. tenA abhAvamAM AtmAne sukha-du:kha thatuM nathI. A ja mokSa kahevAya che. prazna : AtmAnA sarvaguNono uccheda thaI jato hoya to mokSAvasthAmAM AtmA kevA prakArano rahe che ? uttara : mokSAvasthAmAM AtmA AtmasvarUpamAM avasthAnayukta, saghaLAye guNothI rahita hoya che tathA AtmAnuM cha urmithI atItasvarUpa hoya che. saMsAranA baMdhanane AdhIna du:kha-klezAdithI adUSita svarUpa hoya che. A pramANe vidvAno kahe che. ll1-pA" kAma, krodha, mada, garva, lobha, daMbha A cha urmio che tathA zarIradhArI AtmAne sukha-duHkhano abhAva thato nathI. te sukhI ke duHkhI ja hoya che. paraMtu azarIrI AtmAne sukha-du:kha, priya-apriya sparzI zakatuM nathI." ityAdi mImAMsako (? taiyAyiko)nI vAtonuM khaMDana thaI jAya che. vaLI tame taiyAyiko amane kaho ke - mokSamAM zubhakarmanA paripAkathI utpanna thatA - saMsAramAM utpanna thatAM sukhono niSedha karo cho ke sarvathA sukhono abhAva kaho cho ? prathamapakSamAM siddhasAdhanadoSa Ave che. kAraNa ke te amane paNa mAnya ja che. dvitIyapakSa asiddha che. kAraNa ke AtmA sukhasvarUpa che tathA padArthonA svarUpano atyaMtauccheda thato nathI. kAraNa ke tema mAnavAthI ativyApti Ave che. AtmAnuM sukhasvarUpatra asiddha nathI. kAraNa ke tenA bhAvamAM pramANa vidyamAna che. anumAnaprayoga A pramANe che - "AtmA sukhanA svabhAvavALo che. kAraNake te atyaMtapriya buddhino viSaya che tathA te bIjA mATe nahi, paraMtu potAnI zAMti mATe grahaNa karAya che. jemake vaiSayikasukha." tathA "mumukSuno tapa, cAritravageremAM prayatna sukha mATe che. kAraNake buddhizALI vyaktino buddhipUrvaka karAyelo prayatna che. jemake kheDUtano khetI karavAno prayatna." te sukha mokSamAM paramAtizaya prApta thAya che. te A anumAnathI prasiddha che - "sukhanI taratamatA kyAMka vizrAma pAme che. arthAt paramAtizayatAne pAme che. kAraNa ke tarata mazabdathI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana 543 vAcya che. (teno kramikavikAsa thAya che). jemake parimANanI taratamatA arthAt parimANano kramika vikAsa. tathA "AnaMda ja brahmanuM (zuddha)svarUpa che. ane te mokSamAM (pUrNatayA) pragaTa thAya che. je samaye parabrahmano sAkSAtkAra karIne sarvaavidyAdi baMdhanone toDI nAkhe che, te samaye baMdhanothI mukta AtmA potAnA svarUpamAM haMmezAM te paramAnaMdano anubhava kare che."--A zrutinA vacanathI paNa mokSamAM (AtmAnA) AnaMdasvarUpanuM spaSTa pratipAdana kare che. tathA "jyAM AtyaMtika sukha che, jenuM sukha atIndriya che, te sukha mAtra buddhigrAhya ja che ane je AtmajJAnathI rahita mUDhaAtmAne du:khethI prApta thAya che, te mokSa jANavo."--A smRtinA vacanathI mokSanI sukhamayatA svIkAravI joIe. A rIte mokSamAM sukha(AnaMda)mayatA siddha thAya che. tethI vaizeSikonI mAnyatAnuM khaMDana thaI jAya che. ___ atra sAMkhyA bruvate / iha zuddhacaitanyasvarUpo'yaM puruSaH, tRNasya kubjIkaraNe'pyazaktatvAdakartA, sAkSAdabhoktA, jaDAM prakRti sakriyAmAzritaH / ajJAnatamazchannatayA prakRtisthamapi sukhAdiphalamAtmani pratibimbitaM cetayamAno modate modamAnazca prakRtiM sukhasvabhAvAM mohAnmanyamAnaH saMsAramadhivasati / yadA tu jJAnamasyAvirbhavati "duHkhaheturiyaM na mamAnayA saha saMsargo yuktaH" iti, tadA vivekakhyAterna tatsaMpAditaM karmaphalaM bhuGkte / sApi ca "vijJAtavirUpAhaM na madIyaM karmaphalamanena bhoktavyam," iti matvA kuSThinI strIvadUrAdavasarpati / tata uparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mokSaH / svarUpaM ca cetanAzaktipariNAminyapratisaMkramA pratidarzitaviSayA'nantA ca atastadAtmaka eva muktAtmA na punarAnandAdisvabhAvaH, tasya prakRtikAryatvAt, tasyAzca jIvanAzaM naSTatvAt / / TIkAno bhAvAnuvAda: pUrvapakSa (sAMkhya)H zuddhacaitanyasvarUpa puruSa che. te puruSa tRNane paNa vAMku karavA asamartha hovAthI akartA che. te puruSa sAkSAt abhoktA che. jaDaprakRtine Azrayine puruSa sakriya bane che. arthAt sakriyaevI prakRtidvArA puruSa bhoktA bane che. ajJAnarUpI aMdhakArathI vyApta hovAthI prakRtimAM rahelA paNa sukhAdiphaLane, potAnA AtmAmAM pratibiMbita thavAne kAraNe, potAnA ja mAnato AnaMda kare che = sukhI thAya che. A rIte AnaMda anubhavato puruSa prakRtinA sukhasvabhAvane potAnAM mAnato saMsAramAM rakhaDe che. (kahevAno Azaya e che ke. prakRti ja kartA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka -52, jainadarzana che. sukha-duHkhAdisvabhAvo prakRtinA ja che. AtmAnA nathI. te sukhAdino AtmA sAkSAt bhoktA banato nathI. paraMtu ajJAnathI vyApta AtmAmAM (puruSamAM) prakRtinuM pratibiMba paDe che, tyAre prakRtinA sukhAdisvabhAvo puruSa potAnA mAnato thAya che ane tevA bhrAmakasukhAdine mATe saMsAranA cakramAM pharato rahe che.) paraMtu jyAre puruSane bhedajJAnano AvirbhAva thAya che. arthAt "A prakRtinA vikAro mArA du:khanuM kAraNa che. AnI sAthe mAro saMsarga yukta nathI." AvA prakAranI vivekakhyAtithI prakRtidvArA saMpAditakarmanA phaLane puruSa bhogavato nathI. prakRti paNa "A puruSa mArAthI virakta thayo che. teNe mane kurUpA mAnI lIdhI che ane te mArAdvArA lAvelA karmaphaLone bhogavaze nahi." AvuM mAnIne koDhavALI strInI jema (svayaM) puruSanI dUra sarake che - dUra rahe che. tyArabAda prakRti uparata thatAM puruSanuM svarUpamAM avasthAna thAya che, te mokSa kahevAya che. arthAt prakRtino saMsarga nAza pAmatAM puruSa potAnA zuddhacaitanyamAtramAM sthita thaI jAya che. A svarUpAvasthiti mokSa kahevAya che. puruSanuM svarUpa caitanyamaya che. te cetanAzakti aparivartanazIla che. arthAtu nitya che. apratisaMkramAdarpaNanI jema svayaM viSayonA AkAre thatI nathI. paraMtu pradarzitaviSayavALI buddhidvArA viSayonuM pradarzana kare che - ane anaMta che. muktAtmA AvA prakAranA zuddhacaitanyasvarUpamAM avasthita thAya che. paraMtu AnaMdAdisvarUpe nahi, kAraNake AnaMdAdisvabhAvo prakRtinA kArya che. arthAt prakRtinA svabhAva che, puruSanA svabhAvo nathI. prakRti to muktajIvanI apekSAe nAza pAmI hovAthI, muktapurUSa upara teno adhikAra nAza pAmyo che. ___ atra vayaM brUmaH / yattAvaduktaM "saMsAryAtmA ajJAnatamazchannatayA" ityAdi, tadasundaram, yataH kimajJAnameva tama utAjJAnaM ca tamazceti / prathamapakSe muktAtmApi prakRtisthamapi sukhAdiphalaM kiM nAtmasthaM manyeta, jJAnasya buddhidharmatvAbuddhezca prakRtyA samamuparatatvAt, muktAtmano'pi jJAnAbhAvenAjJAnatamazchannatvAvizeSAt / dvitIyapakSe tu kimidamajJAnAdanyattamo nAma ? rAgAdikamiti cet ?, tanna, tasyAtmano'tyantArthAntarabhUtaprakRtidharmatayAtmAcchAdakatvAnupapatteH / AcchAdakatve vA muktAtmano'pyAcchAdanaM syAt, avizeSAt / kiMca saMsAryAtmano'karturapi bhoktRtve'GgIkriyamANe kRtanAzAkRtAgamAdayo doSAH prasajyante / kiMca, prakRtipuruSayoH saMyogaH kena kRtaH kiM prakRtyotAtmanA vA ? na tAvatprakRtyA, tasyAH sarvagatatvAnmuktAtmano'pi tatsaMyogaprasaGgaH / athAtmanA, tarhi sa AtmA zuddhacaitanyasvarUpaH san kimarthaM prakRtimAdatte ? tatra ko'pi heturasti na veti vaktavyam / asti cet ? tarhi sa hetuH prakRtirvA syAdAtmA vA ?, anyasya
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana kasyApyanabhyupagamAt / AdyapakSe yathA sA prakRtistasyAtmanaH prakRtisaMyoge hetuH syAt, tathA muktAtmanaH kiM na syAt ? prakRtisaMyogAtpUrvaM zuddhacaitanyasvarUpatvenobhayorapyavizeSAt niyAmakAbhAvAzca / dvitIyapakSe sa AtmA prakRtyAtmanoH saMyoge hetutvaM pratipadyamAnaH kiM svayaM prakRtisahakRtaH san heturbhavati tadviyukto vA ? Aye tasyApi prakRtisaMyogaH kathamityanavasthA / dvitIye punaH sa prakRtirahita AtmA zuddhacaitanyasvarUpaH san kimarthaM prakRtyAtmanoH saMyoge hetutvaM pratipadyate ? tatra ko'pi heturvilokya iti tadevAvarttata ityanavasthA / iti sahetukaH prakRtyAtmana saMyogo nirastaH / TIkAno bhAvAnuvAda uttarapakSa (jaina) : tame pUrve "saMsArI AtmAne ajJAnarUpa aMdhakArathI AcchAdita batAvelo." to. amAro prazna che ke zuM ajJAna ja aMdhakAra che. arthAt ajJAnanuM nAma ja aMdhakAra che ke ajJAna ane aMdhakAra be vastuo che ? jo ajJAnanuM nAma ja aMdhakAra che ane ajJAnI puruSa prakRtinA sukhane potAnuM sukha mAne che, to muktAtmA paNa ajJAnI che. kAraNa ke jJAna buddhinA dharma che ane buddhi prakRtinI sAthe ja nAza pAmI che. tethI puruSamAMthI prakRtino viyoga thayo che, tema buddhino paNa viyoga thaze. tenA yoge muktAtmAne paNa ajJAnI mAnavo paDaze. kemake te paNa (buddhinA viyogathI) ajJAna nAmanA aMdhakArathI AcchAdita ja che. arthAt saMsArI AtmAnI jema muktAtmA paNa ajJAnAndhakArathI AcchAdita che. tethI saMsArI AtmAnI jema muktAtmA paNa ajJAnI siddha thaze. tethI baMne vacce koI taphAvata nahi rahe, ke je iSTa nathI. tethI prathamapakSa ucita nathI. jo ajJAnathI aMdhakAra bhinna che. arthAtu be bhinnavastuo che, to tame batAvo ke te kayA ajJAnathI bhinna aMdhakAra che ? ke jenAthI AcchAdita thaIne AtmA potAnA mUlasvarUpane DhAMkI de che. rAgAdi to aMdhakAra banIne AtmAnA svarUpane AcchAdita karI zakatA nathI. kAraNa ke rAgAdi AtmAthI atyaMtaarthAntara che. arthAt rAgAdi AtmAthI atyaMtabhinna vastu che. rAgAdi prakRtinA dharmo hovAthI AtmAne AcchAdita karavA samartha banatA nathI. jo rAgAdi prakRtinA dharmo AtmAthI atyaMtabhinna hovA chatAM paNa AtmAne AcchAdita kare che, ema mAnazo, to muktAtmA paNa AcchAdita thavAnI Apatti Avaze. kAraNake prakRtinA dharma evA rAgAdithI saMsArI AtmAo ane muktAtmAo samAnatayA bhinna che. AtmA prakRtithI bhinna hovAthI bhale ne te muktAtmA hoya ! saMsArI AtmA ke muktAtmA baMne prakRtithI sarvathAbhinna hovAthI prakRtinA rAgAdidharmo saMsArI AtmAne AcchAdita kare che, tema mAnazo
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana to muktAtmAne paNa AcchAdita karaze tema mAnavuM paDaze, ke je tamane iSTa nathI. AthI dvitIya pakSa paNa ayogya che. vaLI tame "saMsArI AtmA kartA nathI. chatAM paNa tene bhoktA tarIke svIkAra karela che." te paNa ucita nathI. kAraNa ke saMsArI AtmAne kartAtarIke nahi svIkAravAmAM ane bhoktA tarIke svIkAravAmAM kRtanAza ane akRtAtmAgama vagere doSo AvI paDaze. kahevAno Azaya e che ke je prakatie kArya karIne puruSArtha karyo che, tenuM phaLa to tene nahi maLe. paraMtu jene koI puruSArtha karyo nathI tevA puruSane phaLa maLaze. tethI prakRtie karelA karmanuM prakRtine phaLa na maLatAM kRtanAza doSa Avaze. jene kaMI karma karyuM nathI tevA puruSane phaLa maLavAthI akRtAbhyAgamadoSa Avaze. (A baMne doSa e mATe kahevAya che ke jagatamAM je karma kare tene phaLa maLe ane je karma na kare tene phaLa maLatuM nathI. AnAthI viparIta jovA maLatuM nathI. AnAthI viparIta bane tyAre A doSo pedA thatA hoya che.) vaLI tame javAba Apo ke prakRti ane puruSano saMyoga konAdvArA karAyo che ? zuM prakRtidvArA baMneno saMyoga thayo che ke zuM AtmAdvArA ubhayano saMyoga thayo che ? prakRtidvArA ubhayano saMyoga thayo che tema mAnI zakAya ema nathI. kAraNa ke prakRti sarvagata hovAthI muktAtmAnI sAthe paNa prakRtino saMyoga thavAnI Apatti Avaze. "AtmadvArA ubhayano saMyoga thayo che" tevuM paNa mAnavuM yogya nathI. kAraNa ke AtmA zuddhacaitanyasvarUpa che, to tene zA mATe prakRti sAthe saMyoga karavo paDe ? AtmA prakRti sAthe saMyoga kare che, temAM koI hetu che ke nahi ? te paNa tamAre kahevuM joIe. jo tame ema kahezo ke AtmAne prakRtine grahaNa karavAmAM hetu che, to te hetu zuM AtmA che ke prakRti che ? trIjo koI hetu to tame ApI zakazo nahi. kAraNa ke te baMnnethI anyavahuno svIkAra tame karyo ja nathI. "AtmAnA prakRti sAthenA saMyogamAM kAraNa (hetu) prakRti che."--Avo prathamapakSa ucita nathI. kAraNake prakRti AtmAnA prakRti sAthenA saMyogamAM kAraNa hoya to prakRti sAthe muktAtmAno paNa saMyoga kema na thAya ? kAraNa ke prakRtinA saMyogathI pUrve saMsArI AtmA ane muktAtmA baMnenuM zuddhacaitanyasvarUpa hovAnA kAraNe baMne samAna ja che. vaLI "prakRtino saMsArI AtmA sAthe ja saMyoga thAya ane muktAtmA sAthe saMyoga na ja thAya" temAM koI niyAmakakAraNa paNa nathI. Ama prathamapakSa ucita nathI. "AtmAnA prakRti sAthenA saMyogamAM hetu AtmA che."--Avo dvitIyapakSa ucita nathI.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana 547 kAraNa ke tame javAba Apo ke AtmAnA prakRti sAthenA saMyogamAM hetu banato AtmA prakRti sahita hetu bane che ke prakRtinA sahakAravinA hetu bane che ? ___ "pratisahita mAmA prtin| saMyogamA hetu bane cha."-20 prathamapakSamA anavasthAghoSa Ave che. kAraNa ke "teno paNa prakRtinI sAthe saMyoga kevI rIte thayo ? AtmAthI ke prakRtithI?" A rIte vAraMvAra kalpanAo karavA svarUpa anavasthAdoSa Avaze. __atirahita. mAtmA pratinA saMyogamA 125 // bane cha."- dvitIya53 tayita nathI. kAraNa ke prakRtirahita zuddhacaitanyasvarUpavALo AtmA zA mATe prakRti ane AtmAnA saMyogamAM kAraNa bane ? koIpaNa rIte te zakya nathI. zuddhacaitanyasvarUpavALo AtmA paNa ubhayanA saMyogamAM hetu bane che. temAM koI kAraNane AgaLa karazo to punaH upara jaNAvyA pramANe anavasthA Avaze. A rIte "prakRti ane AtmAno saMyoga sahetuka che."--A vAtanuM khaMDana thaI jAya che. atha nirhetukaH, tarhi muktAtmano'pi prakRtisaMyogaprasaGgaH / kiMca, ayamAtmA prakRtimupAdadAnaH pUrvAvasthAM jahyAnna vA / Adye'nityatvApattiH / dvitIye tadupAdAnameva durghaTam / nahi bAlyAvasthAmatyajan devadattastaruNatvaM pratipadyate / tanna kathamapi sAMkhyamate prakRtisaMyogo ghaTate tatazca saMyogAbhAvAdviyogo'pi durghaTa eva, saMyogapUrvakatvAdviyogasya / kiMca, yaduktaM "vivekakhyAteH" ityAdi, tadavicAritaramaNIyam / tatra keyaM khyAti ma prakRtipuruSayoH svena svena rUpeNAvasthitayorbhedena pratibhAsanamiti cet ? sA kasya, prakRteH puruSasya vA ? na prakRteH, tasyA asaMvedyaparvaNi sthitatvAdacetanatvAdanabhyupagamAJca / nApyAtmanaH, tasyApyasaMvedyaparvaNi sthitatvAt / tathA yadapi "vijJAtavirupAhaM" ityAdhuktaM, tadapyasamIkSitAbhidhAnaM, prakRterjaDatayetthaM vijJAnAnupapatteH / kiMca, vijJAtApi prakRtiH saMsAradazAvanmokSe'pyAtmano bhogAya svabhAvato vAyuvatpravartatAM, tatsvabhAvasya nityatayA tadApi sattvAt / nahi pravRttisvabhAvo vAyurvirUpatayA yena jJAtastaM prati tatsvabhAvAduparamata, iti kuto mokSaH syAt ? tadA tadasattve vA prakRternityaikarUpatAhAniH, pUrvasvabhAvatyAgenottarasvabhAvopAdAnasya nityaikarUpatAyAM virodhAt, pariNAmini nitya eva tadavirodhAt / prakRtezca pariNAminityatvAbhyupagame Atmano'pi tadaGgIkartavyaM, tasyApi prAktanasukhopabhoktRsvabhAvaparihAreNa mokSe tadabhoktRsvabhAvasvIkArAt,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 SaDdarzana samuccaya bhAga- 2, zloka - 52, jainadarzana amuktAdisvabhAvatyAgena muktatvAdisvabhAvopAdAnAJca / siddhe cAsya pariNAminityatve sukhAdipariNAmairapi pariNAmitvamasyAbhyupagantavyaM, anyathA mokSAbhAvaprasaGgaH / tatazca na kathamapi sAMkhyaparikalpito mokSo ghaTata iti yathoktasvarUpa evAnantasukhAdisvarUpo'bhyupagantavyaH / / TIkAno bhAvAnuvAda: jo prakRtisaMyoga nihartaka hoya to muktAtmAne paNa prakRtinA saMyogano prasaMga Avaze. vaLI tame javAba Apo ke. AtmA je samaye prakRtine grahaNa kare che, te samaye pUrvanI avasthAno tyAga kare che ke tyAga karato nathI ? jo AtmA prakRtine grahaNa kare tyAre pUrvaavasthAno tyAga karato hoya to anitya mAnavAnI Apatti Avaze. arthAt tame AtmAne je kUTanitya mAno cho te mAnI zakazo nahi ane jo prakRtinA grahaNakALe AtmA pUrvaavasthAno tyAga karato na hoya to prakRtinuM grahaNa zakya banaze nahi. kAraNe jema devadatta bAlya-avasthAne choDato nathI, tyAM sudhI tarUNapaNAne svIkArI zakato nathI. avasthAntaranI prAptimAM pUrvaavasthAno tyAga jarUrI che. tema AtmA potAnA kUTanitya svabhAvano tyAga na kare tyAM sudhI prakRti sAthenA saMyogarUpa navI avasthAno svIkAra karI zakato nathI. AthI koIpaNa rIte sAMkhyamatamAM AtmAnI sAthe prakRtino saMyoga ghaTato nathI. tethI saMyoganA abhAvamAM prakRtino viyoga paNa ghaTato nathI. kAraNa ke saMyogapUrvaka ja viyoga hoya che. arthAt jeno saMyoga thAya teno ja viyoga thaI zake che. . vaLI tame pUrve vivekakhyAtinI carcA karI hatI, te paNa vicAravihIna ramaNIya che. tame batAvo ke vivekakhyAtino artha zuM che ? jo pota-potAnA svarUpamAM avasthitaprakRti ane puruSano bhinna-bhinnapratibhAsa thavo te ja vivekakhyAtino artha che, to tevI vivekakhyAti prakRtine thAya che ke puruSane thAya che ? prakRtine to vivekakhyAti thatI nathI. kAraNa ke prakRti svayaM asaMvedyaparva che. arthAt temAM koI jJAna thatuM nathI. sthita che. prakRti acetana che tathA prakRtimAM vivekakhyAtino tame svIkAra karyo nathI. AtmAne paNa vivekakhyAti thatI nathI. kAraNake te paNa svayaM asaMvedyaparvamAM sthita che. tethI ajJAnI che.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 52, jainadarzana vaLI tame" prakRti paNa samajI jAya che ke puruSe mane virUpA mAnI lIdhI che" ityAdi je kahyuM hatuM te vicAryA vinAnuM kathana che. kAraNa ke prakRti jaDa hovAnA kAraNe AvA prakA2nuM tene jJAna thavuM zakya nathI. 549 tathA mAnI lo ke puruSe prakRtine virUpA mAnI lIdhI, to paNa vijJAnavALI prakRti saMsAra avasthAmAM jema puruSanA bhogamATe pravarte che, tema mokSamAM paNa muktAtmAnA bhogamATe svabhAvathI pravartaze. jema vAyu svabhAvathI ja sarvatra pahoMcI jAya che, tema prakRti paNa mokSamAM AtmAnAbhoga mATe svabhAvathI pahoMcI jaze ane te svabhAva nitya hovAnA kAraNe tyAre paNa vidyamAna ja che. tethI koIpaNa aDacaNavinA mokSamAM AtmAnA bhoga mATe pahoMcI jaze. pravRttinA svabhAvavALo vAyu je puruSane vAyu na gamato hoya arthAt vAyunI virUpatA je puruSane jaNAI che te puruSapratye tenI pravRttino svabhAva nAza pAmI jato nathI. arthAt jene vAyu na gamato hoya tenI pAse na javuM, AvuM vAyumAM banatuM nathI. tema mokSAvasthAmAM prakRtinI kurUpatAne jANatA AtmAnI pratye prakRtino svabhAva nAza pAmI jato nathI ane tethI mokSAvasthAmAM paNa AtmAnA bhogamATe prakRti pahoMcI jatI hoya to AtmAno mokSa kevI rIte thAya ? athavA mokSAvasthAmAM prakRtino puruSa-bhogarUpasvabhAva vidyamAna nathI tema kahezo to, prakRtino nityatArUpasvabhAva haNAI jaze. arthAt prakRtino nityasvabhAva mAnI zakAze nahi, kAraNa ke pUrvasvabhAvanA tyAgapUrvaka uttarasvabhAvanA svIkArano nityekarUpatAmAM virodha che. arthAt pUrvasvabhAvano tyAga ane uttarasvabhAvano svIkAra phUTastha nitya padArthamAM zakya nathI. te to pariNAminitya padArthamAM ja zakya che. arthAt pariNAmi nitya padArthamAM ja pUrvasvabhAvano tyAga ane utta2svabhAvanA svIkArano virodha nathI. jo prakRtine pariNAminitya svIkArazo to AtmAne paNa pariNAminitya svIkAravo joIe. kAraNa ke AtmA paNa mokSamAM potAnA pUrvanA sAMsArikasukha bhogavavAnA svabhAvanA parihArapUrvaka te sukhane nahi bhogavavAnA svabhAvavALo svIkArAyela che tathA AtmA maoNkSamAM amuktatvAdisvabhAvanA tyAgapUrvaka muktatvAdisvabhAvano svIkAra kare che tathA AtmA pariNAminitya siddha thate chate sukhAdipariNAmovaDe paNa AtmA pariNAmi svIkAravo paDaze. arthAt AtmAmAM jJAna, sukha Adi pariNAmo paNa mAnavA joIe. jo AtmAnuM anaMta sukhAdirUpe pariNamana na thatuM hoya to teno mokSa paNa thaI zakaze nahi. tethI koIpaNa rIte sAMkhyodvArA parikalpita mokSa ghaTato nathI. Ama pariNAminitya svarUpavALA AtmAmAM ja anaMtasukhAdisvarUpano svIkA2 ka2vo joIe. arthAt AtmAne pariNAminityasvarUpavALo tathA anaMtajJAnAdisvarUpavALo svIkAravo joIe.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana ___ atha saugatAH saMgirante / nanu jJAnakSaNapravAhavyatirekeNa kasyApyAtmano'bhAvAtkasya muktau jJAnAdisvabhAvatA prasAdhyate ? muktizcAtmadarzinodUrotsAritA-yo hi pazyatyAtmAnaM sthirAdirUpaM tasyAtmani sthairyaguNadarzananimittasneho'vazyaMbhAvI, AtmasnehAzcAtmasukheSu paritRpyan sukheSu tatsAdhaneSu ca doSAMstiraskRtya guNAnAropayati, guNadarzI ca paritRpyanmametiH sukhasAdhanAnyupAdatte / tato yAvadAtmadarzanaM tAvatsaMsAra eva / taduktam"yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvatahaH / hAtsukheSu tRpyati tRSNA doSAMstiraskurute / / 1 / / guNadarzI paritRpyanmameti sukhasAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvattAvatsa saMsAraH / / 2 / / Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAtparigrahadveSau / anayoH saMpratibaddhAH sarve doSAH samAyAnti / / 3 / / " [pra0 vA0 1/219-221] tato muktimicchatA putrakalatrAdikaM svarUpaM cAnAtmakamanityamazuci duHkhamiti zrutamayyA cintAmayyA ca bhAvanayA bhAvayitavyam, evaM bhAvayatastatrAbhiSvaGgAbhAvAdabhyAsavizeSAdvairAgyamupajAyate, tataH sAsravacittasaM AnalakSaNasaMsAravinivRttirUpA muktirupapadyate / atha tadbhAvanAbhAve'pi kAyaklezalakSaNAttapasaH sakalakarmaprakSayAnmokSo bhaviSyatIti cet ? na, kAyaklezasya karmaphalatayA nArakAdikAya-saMtApavat tapastvAyogAt / vicitrazaktikaM ca karma, vicitraphaladAnAnyathAnupapatteH / taca kathaM kAyasaMtApamAtrAt kSIyate, atiprasaGgAt / atha tapaHkarmazaktInAM saMkareNa kSayakaraNazIlamiti kRtvA ekarUpAdapi tapasazcitrazaktikasya karmaNaH kSayaH / nanvevaM svalpaklezenopavAsAdinApyazeSasya karmaNaH kSayApattiH, zaktisAMkAryAnyathAnupapatteH / uktaMca-karmakSayAddhi mokSaH sa ca tapasastaJca kAyasaMtApaH karmaphalatvAnArakaduHkhamiva kathaM tapastatsyAt / / 1 / / anyadapi caikarUpaM taJcitrakSayanimittamiha na syAt / tacchaktisaMkaraH kSayakarItyapi vacanamAtram / / 2 / / " tasmAnairAtmyabhAvanAprakarSavizeSAJcittasya niHklezA-vasthA mokSaH / / (have bauddho A viSayamAM potAno mata pragaTa kare che.) - pUrvapakSa (boddha) pratikSaNamAM naSTa thanArA jJAnakSaNanA pravAhane choDIne bIjA koI AtmAno abhAva hovAthI muktimAM konI jJAnAdisvabhAvatA siddha karo cho ? (kahevAno Azaya e che ke jJAnakSaNanA pravAhathI atirikta bIjo koI AtmA nathI. jyAre jJAnakSaNanA pravAhano
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana atyaMtauccheda thaI jAya che, tyAre mokSa thAya che. vaLI koI jJAna Adi svabhAvomAM rahevAvALo anuyAyIAtmA hoya to te mokSamAM anaMtajJAnAdisvabhAvone dhAraNa karI leta. paraMtu jJAnadhArAne choDIne AtmA nAmano koI atiriktapadArtha ja nathI ke te zakya bane.) vaLI vAstavikatA to e che ke AtmadarzIonI = AtmAnI sattA mAnavAvALAonI mukti ja thaI zakatI nathI. AtmadarzIonI muktino abhAva A pramANe che - je sthirAdisvarUpa AtmAne jue che. arthAt je AtmAne nitya rahevAvALo dekhe che, tenA AtmAmAM sthiratAnityatvaAdi guNonA kAraNe avazya sneha thaze. arthAt AtmAmAM sthiratA-nityatvaguNadarzananimittaka sneha avazya thaze. ane AtmAnA sneha(rAga)thI AtmAnA sukhomAM tRpta thato (sukho mATe) prayatna karato thaze. tenA yoge sukhomAM ane sukhanA sAdhanomAM (doSo hovA chatAM paNa te) doSonI upekSA karIne (sukho ane sukhanA sAdhanomAM) guNono Aropa kare che. (A rIte jemAM doSo che, temAM paNa) guNone jonAro vyakti (te sukhomAM) tRpta thato (A mArA sukhanA sAdhana che,) AvA mamatvapUrvaka te sAdhanone grahaNa kare che. tenA yoge pApano baMdha karI saMsAraparibhramaNa kare che. tethI jyAM sudhI Atmadarzana che, tyAM sudhI saMsAra ja che. tethI kahyuM che ke "je AtmAne (nityatvaAdisvarUpe) jue che, tene AtmAmAM "huM chuM" e pramANeno haMmezAM mATe sneha thAya che. AtmAnA snehathI, tenA sukho mATe prayatna kare che. te sukhomAM khuza thAya che, sukhonI tRSNA pedA thAya che. tenA yoge thatA hiMsAdi pAponI upekSA kare che. (AthI) tRSNAnA yoge doSavALA sukhomAM paNa guNone joto, te sukhomAM khuza thato, "A sukho mArA sukhanA kAraNa che"--AvI sukhomAM mArApaNAnI buddhithI sukhonA sAdhano grahaNa kare che. tethI jyAM sudhI AtmAno abhiniveza che, tyAM sudhI saMsAra che. AtmA hote chate AtmAthI bhinna cIjomAM pArakApaNAnI buddhi thAya che. arthAt "A mAruM ane A pArakuM" AvI buddhi thAya che. AvA sva-paranA vibhAganA kAraNe rAga-dveSa thAya che. te rAga-dveSanI sAthe joDAyelA sarve doSo (rAga-dveSanA kAraNe) AvIne ubhA rahe che. (tenAthI saMsAra paribhramaNa cAle che.) 1-2-3l" tethI muktine icchatA jIva vaDe strI, putraAdi padArthone anAtma, anitya, azucimaya, ane duHkhamaya dekhavA joIe. ane zrutamayI = zAstrAbhyAsa ke zabdathI thavAvALA parArthAnumAna tathA cintAmayI = svayaM vicAravuM ke svArthanumAna - bhAvAnAodvArA uparoktavicArone satata vicAratA rahevuM joIe. A pramANe vicAratAM vicAratAM strIAdi padArtho uparano rAga nAza pAme che. vAraMvAranA abhyAsathI te padArtho upara vairAgya utpanna thAya che. vairAgyadvArA avidyA ane tRSNArUpaAzravathI yukta cittasaMtatisvarUpa saMsAranI vinivRtti
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana thAya che - saMsArano nAza thAya che. A avidyA-tRSNAthI yukta cittasaMtatino nAza ja mokSa che. zaMkA: uparokta strI Adi padArthonA viSayamAM anityavAdinI bhAvAnA na bhAvavA chatAM paNa arthAt tAdazabhAvanAnA abhAvamAM paNa kAyaphaleza svarUpa tapathI sakalakarmano nAza thAya che ane tenAthI mokSa thaI jaze. to pachI tAdazabhAvanA bhAvavAnI zI jarUra che. ? samAdhAna : kAyaklezakarmanA phaLasvarUpe hovAnA kAraNe tapa nathI. jema narakAdimAM kAyAne saMtApa thAya tyAre kAyaphaleza hovA chatAM paNa, te jIvone tapa nAmano dharma thato nathI. kAraNa ke te jIvone thayelo kAyaphaleza karmanA phaLasvarUpa hovAnA kAraNe taparUpa nathI ane tethI kAyaklezasvarUpa tapathI sakalakarmano kSaya thaI zakaze nahi. - mukti thaI zakaze nahi. vaLI karma vicitra zaktivALuM hoya che. (te karmanA kAraNe jIvone anekaprakAranA zubhAzubha phaLanI prApti thAya che. jo karmane vicitrazaktivALuM mAnazo nahi, to koI dhanavAna, koI daridra, koI kadarUpo,koI rUpavAna, koI durbhAgyavALo, koI saubhAgyavALo hoya che ityAdi prakAranuM) vicitraphaLanuM dAna bIjI rIte saMgata thatuM nathI. arthAt karmane eka ja prakAranuM mAnavAmAM Ave ane vicitrazaktivALuM mAnavAmAM na Ave to karmanA phaLamAM (uparokta) vividhatA AvI zakaze nahi. paraMtu jagatamAM vividhatA dekhAya che, te bIjI rIte saMgata thatI na hovAthI karmane vicitrazaktivALuM mAnavuM Avazyaka che. tethI kAyasaMtApa mAtrathI kevI rIte sarvakarmano kSaya thAya ? kAraNa ke mAtra kAyasaMtApathI sarvakarmano kSaya mAnavAthI ativyApti Ave che. kemake narakAdi jIvone utkaTakoTIno kAyakleza hovA chatAM sarvakarmano kSaya thato nathI. arthAtu narakAdi jIvomAM kAyaklezasvarUpa kAraNa hovA chatAM sarvakarmakSayasvarUpa kArya dekhAtuM nathI, mATe ativyApti Ave che. AthI AvA vicitraphaLa ApavAvALA vicitrazaktivALA karmano, zarIrane kleza ApavAvALA tapathI kevI rIte kSaya thAya ? ekarUpavALuM kAraNa anekarUpavALI vastune naSTa karI zakatuM nathI. zaMkA : tapamAM evI zakti che ke jenAthI te karmonI zaktimAM parivartana karIne tene saMkara ekarUpamAM pheravI nAkhe che. te ekarUpamAM sarvakarmanA kSayano svabhAva pedA thAya che. tethI ekarUpavALA tapathI paNa vicitra prakAranI zaktivALA karmano kSaya thAya che. tethI sarvakarmanA kSaya mATe bhAvanAono Agraha kema rAkho cho ? samAdhAna [TIkAmAM "nanvenA sthAne tannevaM vadhu ucita lAge che.]
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana 553 tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke svalpa upavAsa Adi kAyaklezathI paNa sarvakarmano kSaya thaI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke tame upara batAvelI) zaktinuM sAMkya=ekarUpatA bIjI rIte ghaTatI nathI. arthAt kahevAno Azaya e che ke tame tapa ane karmonI zaktinA mizraNamAM eka evA prakAra zakti batAvo cho ke jenAthI vicitrazaktivALA karmonI vicitratA parivartita thaIne ekarUpamAM pheravAI jaze, to to (ame paNa kahIzuM ke.) svalpa upavAsaAdi kAyaphalezathI paNa sarvakarmonI zaktimAM parivartana thaIne te sarvaka ekarUpamAM pheravAI jaze. (tapa dvArA) ekarUpavALA sarvakarmano nAza thaI jaze. arthAt ekarUpavALA tapathI tAdazaekarUpavALA karmano nAza sahaja banI jaze, paraMtu tevuM nathI. kahyuM paNa che ke. karmanA kSayathI mokSa thAya che. karmono kSaya tapathI thAya che ane jo tapa mAtra kAyasaMtApa rUpa hoya to nArakInA jIvonuM dArUNadu:kha jema karmonuM phaLa che, tema te paNa karmanuM phaLa ja che. to kevI rIte kAyaklezane tapa kahI zakAya ? kAraNa ke mAtra kAyaklezane tapa mAnazo to nArakInA jIvonA kAyaklezane paNa tapa mAnavuM paDaze. paraMtu evuM to tame paNa mAnatA ja nathI). vaLI ekarUpatapathI vicitrarUpavALA karmono kSaya to asaMbhavita ja che. tethI zaktino saMkara-ekarUpatA tathA te zaktinA saMkara-ekarUpatAthI sarvakarmano kSaya mAtra pralApa ja che. I1-rA" tethI nairAmyabhAvanAnA prakarSavizeSathI cittanI nikulezaavasthA prApta thAya che. te ja mokSa che. arthAtu "AtmA nathI ke saMsAra nirAtmaka che - AtmasvarUpa nathI" AvI nairAbhya bhAvanAnI prakarSatAthI citta niphlezaavasthAne prApta kare che. arthAt sarvakarmano kSaya thAya che. te ja mokSa kahevAya che. ___ atra pratividhIyate / / tatra yattAvaduktaM "jJAnakSaNapravAha" ityAdi, tadavicAritavilapitaM, jJAnakSaNapravAhavyatiriktaM muktAkaNAnusyUtasUtropamamanvayinamAtmAnamantareNa kRtanAzAkRtAgamAdidoSaprasakteH smaraNAdyanupapattezca / yatpunaruktaM "AtmAnaM yaH pazyati" ityAdi, tatsUktameva, kiMtvajJo jano duHkhAnuSaktaM sukhasAdhanaM pazyannAtmasrehAtsAMsArikeSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate'pathyAdau ca murkhAturavat / hitAhitavive'cakastvatAttvikasukhasAdhanamaGganAdikaM parityajyAtmasnehAdAtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate, pathyAdau caturAturavat / yadapyuktaM "muktimicchatA" ityAdi, tadapyajJAnavijRmbhitaM, sarvathA'nityAnAtmakatvAdibhAvanAyA nirviSayatvena mithyaaruup1. vivejJa.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 SaDdarzana samudaya bhAga- 2, zloka - 52, jainadarzana tvAtsarvathA nityAdibhAvanAvanmuktihetutvAnupapatteH / nahi kAlAntarAvasthAyyekAnusaMdhAtRvyatirekeNa bhAvanApyupapadyate / tathA yo hi nigaDAdibhirbaddhastasyaiva tanmuktikAraNaparijJAnAnuSThAnAbhisaMdhivyApAre sati mokSaH, ityekAdhikaraNye satyeva bandhamokSavyavasthA loke prasiddhA / iha tvanyaH kSaNo baddho'nyasya ca tanmuktikAraNaparijJAnamanyasya cAnuSThAnAbhisaMdheApArazceti vaiyadhikaraNyAtsarvamayuktam / TIkAno bhAvAnuvAda: (have bauddhamatanuM khaMDana karAya che.) uttarapakSa (jaina) : tyAM tame "jJAnakSaNanA pravAhathI atirikta AtmA jevI koI cIja nathI" ityAdi je kahyuM hatuM, te mAtra vicAryAvinAno pralApa ja che. arthAt tame jJAnakSaNanA pravAhane ja AtmA kahyo, te lezamAtra ucita nathI. kAraNa ke jJAnakSaNapravAhathI atirikta motIomAM parovAyelA sUtra=dorAnI jema (pUrva ane uttarajJAnakSaNomAM) AtmasvarUpathI anvayI (anuyAyI) AtmA mAnavAmAM nahi Ave to kRtanAza ane akRtAbhyAgavagere doSo AvI paDaze tathA pUrvottarakSaNomAM AtmasvarUpathI anvayI (anuyAyI) AtmAvinA (AtmAne thatA) smaraNanI paNa anupapatti thaI jaze. (kahevAno Azaya e che ke jJAnakSaNapravAhathI atirikta AtmAnI sattAno svIkAra nahi karo to, sArA ke kharAbakAryo je jJAnakSaNathI thayA hatA, te jJAnakSaNa to naSTa thaI javAnA kAraNe te kAryonA sArA ke kharAbaphaLo te jJAnakSaNane maLaze nahi. tethI kRtanAzadoSa Avaze. ulaTAnuM te sArA ke kharAbakAryonuM phaLa je jJAnakSaNe te kAryo karyA nathI te uttarajJAnakSaNane maLaze. tethI akRtAbhyAgama(=nahIM karelA kAryanuM paNa phaLa maLavAsvarUpa akRtAbhyAgama)doSa Avaze. vaLI je vastuno anubhava thayo hoya che, te vastunuM kAlAMtare smaraNa thatuM hoya che. paraMtu jJAnakSaNapravAhathI atirikta AtmasvarUpathI anvayIAtmAno svIkAra karavAmAM nahi Ave to AtmAne anubhUtavastunuM smaraNa thaI zakaze nahi. kAraNa ke anubhava karanArI jJAnakSaNa to naSTa thaI gaI che. tethI smaraNa paNa thaze nahi. Ama jJAnakSaNapravAhathI atirikta AtmAno svIkAra nahi karavAthI kRtanAza, akRtAbhyAgama, smaraNAbhAva vagere doSo Ave che). vaLI "AtmadarzIne saMsAra thAya che...." ityAdi je vivecana karyuM hatuM, te apekSAe satya che. chatAM paNa ajJAnI - mUrkha mANasa AtmAnA asat rAga(sneha)thI du:khamizritasukhanA sAdhanane (potAnA sukhanuM kAraNa) joto te duHkhamizrita sAMsArika sukhanA sAdhano meLavavAmAM pravRtti kare
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana che. jema murmarogI mANasa rogane kADhavA apathyAdimAM pravRtti kare che, tema mukhemANasa sukhI thavA duHkhamizritasukhomAM pravRtti kare che. jyAre hitAhitano yathArthajJAnI atAttvika (jemAM vAstavikatA nathI tevA atAttvika)sukhanA sAdhana evA strIAdino tyAga karIne AtmAnA zuddhasvarUpanA rAgathI (duHkha vinAnA) AtyaMtika sukhanA sAdhanarUpa muktimArgamAM pravarte che. jema caturarogI (apathyanA tyAgapUrvaka) pathyamAM pravRtti kare che, tema jJAnImANasa vAstavika sukhanA sAdhana evA mokSamArgamAM pravarte che. (kahevAnA Azaya e che ke jema roga kADhavA mATe apathyamAM pravRtti karavI te murkhatA che ane pathyamAM pravRtti karavI te caturatA che, tema avAstavika duHkhamizritasukhomAM pravRtti karavI te ajJatA che ane vAstavika-AtyaMtikasukhopATe mokSamArgamAM pravRtti karavI te abhijJatA che. AthI duHkhamizritasukhone AtmAnA mithyArAgathI sukhanA kAraNo mAnI je mUrkha mANasa, tene meLavavA pravRtti kare che, te saMsAramAM paribhramaNa kare che, paraMtu vivekIAtmA AtyaMtiskhanA sAdhanabhUta mokSamArgamAM pravRtti karIne saMsArathI pAra utaravAnuM kAma kare che.) vaLI mokSanI icchAvALA AtmA mATe anityAdibhAvanAo tamArAdvArA batAvI, te mAtra tamArA ajJAnano vistAra ja che. kAraNake sarvathA anityatva, anAtmakatva vagere bhAvanAo nirviSayaka hovAnA kAraNe miththArUpa che. jema sarvathA nityasvAdinI bhAvanA muktinuM kAraNa banatI nathI, tema sarvathA anityasvAdibhAvanAomAM paNa mokSahetutAnI saMgati nathI. kahevAno Azaya e che ke saMsAranA saghaLAye padArtho jyAre sarvathA anitya nathI, tyAre sarvathA anityatvAdinI nirviSayaka mithyAbhAvanAo mokSamAM kAraNa thaI zakatI nathI. (arthAt anityasvAdibhAvanAono viSaya saMsAranA samastapadArtho banI zakatA nathI, to te samasta padArthone anityAdi kevI rIte mAnI zakAya ?) jema saMsAranA saghaLAye padArtho nitya na hovAthI nityatAdinI bhAvanAo nirviSayaka hovAnA kAraNe mokSanuM kAraNa banatI nathI, tema sarvathA kSaNikatvAdinI bhAvanAo mokSanuM kAraNa banI zakatI nathI. vaLI kAlAMtare rahenArA eka anusaMdhA (bhAvanA bhAvanAra eka anvayI anusaMghA) vinA bhAvanA paNa ghaTatI nathI. arthAtuM jyAM sudhI anekajJAnakSaNomAM rahenAra ekabhAvanA karavAvALo, pUrva ane uttaranuM anusaMdhAnakaranAra AtmA nahi mAnavAmAM Ave, tyAM sudhI bhAvanAo thaI zakatI ja nathI. tathA je beDI vagerethI baMdhAyelo che tene ja, te baMdhanomAMthI mukta thavAnA kAraNonuM jJAna, baMdhanathI mukta thavAnI icchA ane baMdhanathI mukta thavAno prayatna hote chate baMdhanathI mukta thAya che. AthI eka ja adhikaraNa hote chate baMdha-mokSanI vyavasthA lokamAM prasiddha che. arthAt beDIthI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana baMdhAyela vyaktine ja baMdhanathI muktinA kAraNanuM jJAna, mukta thavAnI icchA tathA muktimATeno prayatna hoya to ja baMdhanathI mukta thaI zake che (TuMkamAM baddha ane mukta no vyapadeza eka AtmAmAM ja thAya che). A rIte baMdhanathI mAMDIne kAraNonuM jJAna, icchA, prayatna Adi mukta thavA sudhInI tamAma vAta eka ja AtmAmAM hoya che, tyAre ja mukta thavAnI bhAvanA tathA tenAthI chUTavAno saMbhava hoya che. arthAt eka anvayI AtmA mAnavAmAM ja "je baMdhAyelo te mukta thayo"-AvA prakAranI baMdha-mokSanI niyata vyavasthA thaI zake che. (saMsAramAM paNa baMdhAvuM ane chuTavuM eka ja adhikAraNamAM jovA maLe che, vaiyadhikaraNamAM nahi.) (tame bauddho anvayIAtmA ja mAnatA nathI. tethI) tamArA manamAM anyajJAnakSaNa bAMdhaze, to anya jJAnakSaNa muktinA kAraNanuM jJAna karaze, tenAthI anya jJAnakSaNa mukta thavAnI icchA karaze, to tenAthI anya jJAnakSaNa mukta thavAno vyApAra prayatno karaze. AthI sarvavAto bhinnabhinnajJAnakSaNonI thaze. arthAt ekAdhikaraNamAM nahi thAya, paraMtu vaiyadhikaraNamAM thaze. tethI baMdhamokSanI vyavasthA koI rIte saMgata thaze nahi. kiMca, sarvo buddhimAn buddhipUrvaM pravartamAnaH kiMcididamato mama syAdityanusaMdhAnena pravartate / iha ca kastathAvidho mArgAbhyAse pravartamAno mokSo mama syAdityanusaMdadhyAt / kSaNaH saMtAno vA / na tAvatkSaNaH tasyaikakSaNasthAyitayA nirvikalpatayA caitAvato vyApArAn kartumasamarthatvAt / nApi saMtAnaH, tasya saMtAnivyatiriktasya saugatairanabhyupagamAt / kiMca, niranvayavinazvaratve ca saMskArANAM mokSArthaH prayAso vyartha eva syAt, yato rAgAdyuparamo hi bhavanmate mokSaH, uparamazca vinAzaH, sa ca nirhetukatayA'yatnasiddhaH, tatastadartho'nuSThAnAdiprayAso niSphala eva / kiM ca tena mokSArthAnuSThAnena prAktanasya rAgAdikSaNasya nAzaH kriyate 1 bhAvino vAnutpAdaH 2 tadutpAdakazaktervA kSayaH 3 santAnasyocchedo 4 anutpAdo vA 5 nirAzrayacittasantatyutpAdo vA 6, tatrAdyo'nupapannaH, vinAzasya nirhetukatayA bhavanmate kutazcidutpattivirodhAt / dvitIyo'pyata evAsAdhIyAn, utpAdAbhAvo hyanutpAdaH, so'bhAvarUpatvAtkathaM kutazcidutpadyate, apasiddhAntaprasaGgAt / tacchakteH kSayo'nupapannaH, tasyApyabhAvarUpatayA nirhetukatvena bhavanmate kutazcidutpattivirodhAt / santAnasyocchedArtho'nutpAdArtho vA tatprayAsa ityapyanena nirastaM, kSaNocchedAnutpAdavat / tayorapyabhAvarUpatayA nirhetukatvAtkuto'pyutpattyanupapatteH / kiM ca, vAstavasya santAnasyAnabhyupagamAtkiM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-52, jainadarzana 557 taducchedAdiprayAsena ? na hi mRtasya mAraNaM kvApi dRSTam, tanna santAnocchedalakSaNA muktirghaTate / atha nirAzrayarUpacittasantatyutpattilakSaNA sA tatprayAsasAdhyeti pakSastu jyAyAn / kevalaM sA cittasantatiH sAnvayA niranvayA veti vaktavyam, Adye siddhasAdhanaM, tathAbhUta eva cittasantAne mokSopapatteH, baddho hi mucyate nAbaddhaH, dvitIyo'nupapannaH, niranvaye hi santAne'nyo badhyate'nyazca mucyate, tathA ca baddhasya muktyarthaM pravRttirna syAt, kRtanAzAdayazca doSAH pRSTalagnA eva dhAvanti / TIkAno bhAvAnuvAda vaLI jagatamAM sarve buddhimAnapuruSo koIpaNa kAryamAM buddhipUrvaka pravRtti kare che. arthAt A kArya karavAthI mane amuka lAbha thaze, AvA anusaMdhAnapUrvaka buddhimAnapuruSo kArya karavAmATe pravRtta thAya che. have tame batAvo ke tamAro mokSamArganA abhyAsamAM pravRttikaranAro tathA "AnAthI mane mokSa maLaze" AvA anusaMdhAnapUrvaka pravRtti karanAro koNa che ? Avo vicAra jJAnakSaNa karaze ke saMtAna karaze ? te paNa tamAre batAvavuM joIe. jo tame kahezo ke "jJAnakSaNa tAdazaanusaMdhAnapUrvaka pravarte che' .to te ucita nathI, kAraNa ke te jJAnakSaNa ekakSaNasthAyI ane nirvikalpa hovAnA kAraNe ATalA vicAraNArUpa vyApArone karavA mATe samartha nathI. (ATalo lAMbo vicAra to dasa-vIsa kSaNa rahevAvALuM savikalpakajJAna ja karI zake che.) tethI jJAnakSaNa tAdazaanusaMdhAnapUrvaka pravarte che, tema kahevuM zakya nathI. jo tame ema kahezo ke "jJAnakSaNarUpa saMtAna tAdazaanusaMdhAnapUrvaka pravRtti kare che' - to te ucita nathI. kAraNa ke parasparabhinna jJAnakSaNarUpa saMtAniothI atiriktasattA rAkhanArI saMtAna bauddho vaDe svIkArAyelI nathI. AthI jema jJAnakSaNa tevA prakArano lAMbo vicAra karI zakatI nathI. tema jJAnakSaNarUpa saMtAna paNa te vicAra karavAmAM samartha thaI zakatI nathI. vaLI tamArA manamAM sarvapadArtho kSaNika che tathA rAgAdisaMskArono paNa bIjIkSaNamAM niranvaya=nirdUlavinAza thaI jAya che. arthAt rAgAdino nAza ApoApa thaI jaze, tenA yoge mokSa paNa ApoApa thaI jaze, to pachI mokSa mATenA puruSArthavyartha ja che. arthAt mokSa mATe levAtI buddhadIkSA vyartha ja jaze. kAraNake tame rAgAdinA uparamane ja mokSa mAnyo che. uparano artha nAza thAya che ane nAza to tamArA matamAM nirdetuka che. te kAraNothI thato nathI, svabhAvathI ja ApoApa thaI jAya che ane tethI rAgAdino uparama prayAsavinA ja siddha che. tethI rAgAdinA kSaya mATe pravajyArUpa anuSThAnAdiprayAsa niSphala ja che.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana sAruM, have tame amane batAvo ke.. mokSanA mATe je buddhadIkSA grahaNa karavAmAM Ave che, tenAthI zuM thAya che? zuM prAkTanarAgAdino kSaya karAya che ke bhAvikolamAM rAga utpanna nathI thato ? ke rAgotpAdakazaktino nAza thAya che? ke saMtAnano uccheda thAya che? ke rAgAdi sattati AgaLa utpanna thatI nathI ? ke nirAzravacittasannati utpanna thaI jAya che ? temAM prathamapakSa saMgata nathI. arthAt buddhadIkSAthI prAptanarAgAdino nAza thAya che - A prathamapakSa saMgata thato nathI, kAraNa ke tamArA manamAM vinAza nihetuka hovAthI pravajyAthI rAgAdino kSaya utpanna thaI zakato nathI. pravajyAthI bhAvirAgAdino anutpAda thAya che.' - A dvitIyapakSa paNa asuMdara che. kAraNa ke utpAdanA abhAvane ja anutpAda kahevAya che. te anutpAda abhAvarUpa hovAthI kevI rIte utpanna karAya ? (tamArA manamAM anutpAda paNa utpAdano vinAza svarUpa hovAthI nirdetuka che. te to ApoApa utpanna thAya che. tethI pravajyAthI bhAvirAgAdino anutpAda thAya che, ema kahezo to) apasiddhAMtano prasaMga Avaze. arthAt apasiddhAMta nAmanA nigrahasthAnamAM AvI jazo. buddhadIkSAthI rAgAdinI utpAdakazaktino kSaya che.' A tRtIyapakSa paNa ucita nathI, kAraNa ke te zaktino kSaya paNa abhAvarUpa hovAthI nihetuka hovAnA kAraNe tamArAmatamAM tenI utpattino virodha che. arthAtu zaktino kSaya abhAvarUpa che. abhAvanI utpatti nirdetuka hoya che. tethI tenI utpatti mAnavAmAM tamAro virodha che. AthI tRtIyapakSa ucita nathI. AnAthI saMtAnano uccheda tathA saMtAnano anutpAda=utpAdAbhAva pakSa paNa nirasta thAya che. kAraNake jema kSaNano uccheda ane kSaNano anutpAda vinAzarUpa hovAthI nirdetuka che, tema saMtAnano uccheda ane saMtAnano anutpAda baMne paNa abhAvarUpa hovAthI nirdetuka che. tethI kAraNothI tenI utpatti kevI rIte thaI zake ? na ja thaI zake.) vaLI (tame lokoe) vAstavika saMtAnano svIkAra ja karyo na hovAthI, saMtAnanA uccheda karavAnA prayAsa vaDe zuM ? (arthAtu je vastuno svIkAra ja karyo nathI, tenI utpatti-vinAzano prazna ja kyAMthI hoya !) zuM marelAne mAravAnuM kyAMya paNa jovA maLe che ? tema vAstavika saMtAna ja nathI, tyAM tenA ucchedano prayAsa ja kevI rIte hoya ?. tethI saMtAna-ucchedasvarUpa mukti ghaTatI nathI. nirAzravacittasaMtatinI utpattisvarUpa mokSa che ane te pravajyAnA purUSArthathI sAdhya che arthAtu je cittasaMtati pUrve avidyA ane tRSNAthI saMyukta hatI, te cittasaMtati pravrajyAthI avidyA ane tRSNAthI rahita bane che ane te ja mokSa che. tenA mATe pravajyA che' - A pakSa ucita pratIta thAya che. mAtra tame amane kaho ke te cittasaMtati sAnvaya che ke niranvaya che ? jo tame
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka-52, jainadarzana nirAzavacittasaMtatine sAnvaya = vAstavikarUpe pUrvottarakSaNomAM potAnI sattA rAkhavAvALI mAno cho ane te nirAzracittasaMtatine ja mokSa mAno cho, to te to amane paNa mAnya che. AthI siddhasAdhana che. (arthAt jene prativAdi (ame jaino) svIkArIe chIe tevA siddhapadArthane siddha karavA tame prayatna karyo hovAthI siddhasAdhanadoSa Ave che.) tevA prakAranI sAnvaya nirAzravacittasaMtatimAM ja mokSa saMgata thAya che. je baMdhAyelo hoya te ja baMdhanathI mukAya che. je baMdhAyelo ja na hoya, te mukta thato nathI. nirAzravacittasaMtatine niranvayamAnavAno pakSa ucita nathI, kAraNa ke niranvayasaMtAnamAM anya baMdhAya che ane anya mukAya che ane tethI je baMdhAyelo che, te to mukti mATe pravRtti karato ja nathI ane temAM kRtanAza tathA akRtAbhyAga vagere doSo paNa pAchaLa pAchaLa doDatA Ave che. tathA yaduktaM "kAyaklezaH" ityAdi, tadasatyaM, hiMsAviratirupavratopabRMhakasya kAyaklezasya karmatve'pi tapastvAvirodhAt, vratAvirodhI hi kAyaklezaH karmanirjarAhetutvAttapo'bhidhIyate / na caivaM nArakAdikAyaklezasya tapastvaprasaGgaH, tasya hiMsAdyAvezapradhAnatayA tapastvavirodhAt, ataH kathaM prekSAvatAM tena samAnatA sAdhukAyaklezasyApAdayituM zakyA, yadapi zaktisaGkarapakSe "svalpena" ityAdi proktaM, tatsUktameva, vicitraphaladAnasamarthAnAM karmaNAM zaktisaGkare sati kSINamohAntyasamaye'yogicaramasamaye cAklezataH svalpenaiva zukladhyAnena tapasA pratyayAbhyupagamAt, jIvanmukteH paramamuktezcAnyathAnupapatteH, sa tu tacchaktisaGkaro bahutarakAyaklezasAdhya iti yuktastadartho'nekopavAsAdikAyaklezAdyanuSThAnaprayAsaH, tamantareNa tatsaGkarAnupapatteH, tataH kathaJcidanavacchinno jJAnasantAno'nekavidhatapo'nuSThAnAnmucyate, tasya cAnantacatuSTayalAbhasvarUpo mokSa iti pratipattavyam / / TIkAno bhAvAnuvAdaH - tathA "kAyaphaleza nArakAdikAyasaMtApanI jema karmanA phaLabhUta hovAthI parUpa nathI." ityAdi je kahyuM hatuM te asatya che. kAraNa ke hiMsAdinI viratirUpa vratano upabRhaka (upakAraka) kAyaleza karmarUpe hovA chatAM, tapatarIke mAnavAmAM virodha nathI. kemake vratano avirodhI kAyaphaleza karmanirjarAno hetu hovAthI tapa kahevAya che. A pramANe nArakAdikAyaklezamAM tapa mAnavAno prasaMga Avato nathI. kAraNake te kAyalezamAM hiMsAdi AvezanI pradhAnatA hovAthI tapa
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana mAnavAmAM virodha Avaze. (arthAt hiMsAdino Aveza vratano upabRhaka banato nathI, tethI tapa mAnI zakAya nahi.) AthI buddhizALIo kevI rIte sAdhunA kAyalezane nArakAdi kAyaklezanI sAthe samAnatA pratipAdita karavA mATe samartha thaI zake ? na ja thaI zake. arthAt sAdhune vratapAlanamAM thatA kAyaklezanI sAthe narakanA jIvone thatA kAyaklezane sarakhAvavAnuM kAma koI paMDita karI zake nahi. vaLI tame je "tapadvArA zaktisaMkara mAnIne svalpa upavAsAdithI ja samastakarmono kSaya thavo joIe" ityAdi kahyuM hatuM te ucita ja che. (vAstavikatA e che ke.) vicitraphaLa ApavAmAM samartha karmono zaktisaMkara thate chate kSINamoha guNasthAnakanA anyasamaye ane ayogI guNasthAnakanA caramasamaye klezavinA ja zukladhyAnarUpa tapavaDe anukrame kevalajJAna tathA muktine prApta kare che. arthAt anukrame jIvanamukti tathA paramamukti prApta kare che. tathA vicitraphala ApavAmAM samartha karmonA zakti saMkara vinA jIvanamukti ke paramamukti saMgata thatI nathI. (kahevAno Azaya e che ke jenuM mohakarma naSTa thaI gayuM, tevA bAramAguNasthAnakavartI kSINamohI vyaktinA svalpazukladhyAnarUpI tapathI vicitraphaLa ApavAvALA jJAnAvaraNIyaAdikarmonI zaktimAM parivartana thaIne saMkara-ekarUpatA AvIne teno nAza thaI jAya che ane bIjI ja kSaNamAM te kSINamohI vyakti jIvanamuktakevali thaI jAya che tathA jenA mana-vacanakAyAnA samasta vyApArono virodha thayo che, tevA caudamAguNasthAnakavartI vyaktino svalpa zukladhyAnarUpI tapa eka ja kSaNamAM sarvakarmano nAza karI de che ane te vyakti bIjI ja kSaNamAM paramamuktine prApta karI le che. ahIM ubhayasthAne vyaktine bahutarakAyakleza nathI, svalpazukladhyAnarUpa svalpa tapathI ja sAdhya siddha thAya che. chatAM paNa eTaluM yAda rAkhavuM ke, te vicitraphaLa ApavAvALA karmonI zaktino saMkara (pUrvenA) bahutarakAyaklezathI ja sAdhya che. arthAt pUrvanI ubhayaavasthA prApta karatAM pahelAM anekaprakAranA tapanA upabRhaka kAyaphalezothI ja mohanIya Adi karmo nabaLA paDatA jAya che. AthI te avasthAne prApta karavA arthAt zaktisaMkara prApta karavA mATe aneka kAyaphalezAdikarAvanArA upavAsAdi anuSThAnomAM prayAsa karavo yogya ja che. tenA vinA zaktisaMkara ghaTato nathI = prApta thato nathI. arthAt kAyaphaleza karAvanArA bAhya-atyaMtara tapavinA tapamAM evA prakAranI zakti AvI zakatI nathI tathA karmomAM parivartana thaI zakatuM nathI. tethI anavacchinna = anvayI jJAnasaMtAna ja aneka prakAranA (bAhya-atyaMtara) tapa tapavAthI karmono nAza karIne mokSa prApta kare che. te anvayI jJAnasaMtAnane anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtacAritra ane anaMtavIrya - A anaMta catuSTayavALA svarUpanI prApti thAya che te ja mokSa che.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana 561 athAtra digambarAH svayuktIH sphorayanti / nanu bhavatu yathoktalakSaNo mokSaH, paraM sa puruSasyaiva ghaTate na tvaGganAyAH, tathAhi-na striyo mokSabhAjanaM bhavanti, puruSebhyo hInatvAt, napuMsakavat / atrocyate-strINAM puruSebhyo hInatvaM kiM cAritrAdyabhAvena 1 viziSTasAmarthyAsattvena 2 puruSAnabhivandyatvena 3 smAraNAdyakartRtvena 4 amahardikatvena 5 mAyAdiprakarSavattvena 6 vA, tatra na tAvadAdyaH pakSaH kSodakSamaH, yataH kiM cAritrAbhAvaH sacelatvena 1 mandasattvatayA 2 vA, tatra yadyAdyapakSaH, tadA celasyApi cAritrAbhAvahetutvaM kiM paribhogamAtreNa 1 parigraharUpatayA 2 vA, yadi paribhogamAtreNa, tadA paribhogo'pi kiM vasraparityAgAsamarthatvena 1 saMyamopakAritvena 2 vA, tatra na tAvadAdyaH, yataH prANebhyo'pi nAparaM priyaM, prANAnapyetAH parityajantyo dRzyante, vastrasya kA kathA ? atha saMyamopakAritvena, tarhi kiM na puruSANAmapi saMyamopakAritayA vastraparibhogaH ? / athAbalA etA balAdapi puruSairupabhujyanta iti tadvinA tAsAM saMyamabAdhAsambhavo na punarnarANAmiti na teSAM tadupabhoga iti cet ? tarhi na vastrAcAritrAbhAvaH, tadupakAritvAttasya, AhArAdivat / nApi parigraharUpatayA,yato'sya tadrUpatA kiM mUrchA hetutvena 1 dhAraNamAtreNa vA 2 athavA sparzamAtreNa 3 jIvasaMsaktihetutvena vA 4, tatra yadyAdyaH tarhi zarIramapi mUrchAyA heturna vA ? na tAvadahetuH, tasyAntaraGgatatvena durlabhataratayA vizeSatastaddhetutvAt / atha mUrchAyA heturiti pakSaH, tarhi vastravattasyApi kiM dustyajatvena 1 muktyaGgatayA vA 2, na prathamata eva parihAraH ? yadi dustyajatveneti pakSaH, tadA tadapi kiM sarvapuruSANAM 1 keSAJcidvA 2 / na tAvatsarveSAM, dRzyante hi bahavo vahnipravezAdibhiH zarIramapi tyajantaH / atha keSAJcit, tadA vanamapi keSAJciddustyajamiti na parihAryaM zarIravat / atha muktyaGgatveneti pakSaH, tarhi vastrasyApi tathAvidhazaktivikalAnAM svAdhyAyAdhupaSTambhakatvena zarIravanmuktyaGgatvAtkimiti parihAraH ? atha dhAraNamAtreNa, evaM sati zItakAle pratimApannaM sAdhuM dRSTvA kenApyaviSahyopanipAtamadya zItamiti vibhAvya dharmArthinA sAdhuzirasi vasne prakSipte saparigrahatA syAt / atha yadi sparzamAtreNa, tadA bhUmyAdinA nirantaraM sparzasadbhAvAtsaparigrahatvena tIrthaGkarAdInAmapi na mokSaH syAditi lAbhamicchato bhavato mUlakSatiH saJjAtA / atha jIvasaMsaktihetutvena, tarhi
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka 52, jainadarzana zarIrasyApi jIvasaMsaktihetutvAtparigrahahetutvamastu, kRmimaNDUkAdyutpAdasya tatra pratiprANipratItatvAt / athAsti, paraM yatanA tatra vidhIyate, tenAyamadoSa iti cet ? tarhi vastre'pyayaM nyAya: kiM kAkairbhakSitaH ? vastrasyApi yatanayaiva sIvanakSAlanAdikaraNena jIvasaMsaktinIvAraNAt, tanna vastrasadbhAvena cAritrAsambhavaH / 562 TIkAno bhAvAnuvAda : have A viSayamAM digaMbaro potAnI yuktio pragaTa kare che. pUrvapakSa : (digaMbara) : u52 kahelA svarUpavALo mokSa bhale hoya, temAM amane vAMdho nathI. kAraNake ame paNa mokSanuM svarUpa tevuM ja mAnIe chIe. paraMtu tevA svarUpavALo mokSa puruSane ja ghaTe che, strIne ghaTato nathI. te A pramaNe che - "strIo mokSanuM bhAjana thatI nathI. kAraNake puruSothI hIna hoya che. jema napuMsaka puruSothI hIna hovAthI mokSanuM bhAjana thato nathI, tema strIo paNa puruSothI hIna hovAthI mokSanuM bhAjana thaI zakatI nathI." uttarapakSa (zvetAMbara) : (tame tamArA anumAnamAM strIomAM mokSAbhAva siddha ka2vA 'puruSathI strIo hIna che' Avo hetu Apyo che. to amAro prazna che ke) strIomAM puruSothI hInatva (2) zuM cAritra vagerenA abhAvanA kAraNe che ? ke (2) viziSTa sAmarthyanA abhAvanA kAraNe che ? ke (3) puruSa sAdhu strIone vaMdana karatA nathI, tenA kAraNe che ? ke (4) zAstronuM paThanapAThana ke smaraNa karI zakatI nathI, tenA kAraNe che ? ke (5) teone laukikaRddhi-siddhi prApta thatI nathI, te kAraNa che ? ke (7) mAyAAdino prakarSa hovAnA kAraNe che ? uparokta cha pakSomAM 'cAritranA abhAvanA kAraNe strIo puruSathI hIna che.'A prathama pakSa vicAra karavA mATe paNa zakya nathI. kAraNa ke (tame batAvo ke) strIomAM cAritrano abhAva zAthI che ? zuM (1) strIo kapaDAne dhAraNa kare che. (sacelaka che.) tethI cAritrano abhAva che ? ke (2) strIomAM maMdasattva hovAnA kAraNe cAritrano abhAva che ? temAM jo tame ema kahezo ke 'strIo sacelaka hovAthI teomAM cAritrano abhAva che', to (amAro prazna che ke) jo kapaDA paNa cAritranA abhAvanA hetu che, to te kapaDA kayA kAraNathI cAritrano abhAva kare che ? zuM (1) kapaDAnA paribhogamAtrathI cAritrano abhAva hoya che ? ke (2) parigraharUpa hovAnA kAraNe (mamatA thavAthI) cAritrano abhAva hoya che ? jo tame ema kahezo ke 'kapaDAnA paribhogamAtrathI cAritrano abhAva hoya che.' to (amAro prazna che ke strIo je kapaDAono paribhoga kare che) te vastrono paribhoga zuM (1) vastranA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga- 2, zloka -52, jainadarzana 563 parityAgamAM teo samartha na hovAnA kAraNe hoya che? ke (2) vastro saMyamamAM upakAraka hovAnA kAraNe hoya che ? temAM vastranA parityAgamAM teo samartha na hovAnA kAraNe vastrano paribhoga kare che Avo prathamapakSa ucita nathI. kAraNa ke prANothI bIjI koI cIja priya hotI nathI, te prANone paNa (zIlanA rakSaNa mATe, guNasamRddhinI rakSA mATe) tyAga karatI strIo jovA maLe che. (jo vastrothI paNa atyaMtapriya prANone tyAga karavAnuM sAmarthya strIomAM AvI zakatuM hoya to, pachI) vastranI to zuM vAta karavI ? (te to sutarAM tyAga karI zake che.) saMyamamAM upakArI hovAnA kAraNe teo vastrano paribhoga kare che? AvuM kahezo to - puruSo paNa saMyama mATe tathA saMyamanI sthiratArUpa upakAra mATe vastrano paribhoga kema na karI zake ? temAM zuM hAni che ? pUrvapakSa (digaMbara): strIo abalA che. (tathA temanA zarIranA avayavonI racanA ja evI che ke jenAthI) puruSodvArA balAtkAre upabhoga karAya che. tethI vastra vinA strIonA zIlanI - saMyamanI rakSA thaI zakatI nathI. saMyamamAM bAdhAno saMbhava hovAthI teo vastrano paribhoga kare che. paraMtu puruSone tevo koI saMbhava nathI. tethI puruSone vastrono upabhoga hoto nathI. uttarapakSa (zvetAMbara): tamArA uparoktakathanathI to e tAtparya nIkaLe che ke strIone vastranA paribhogamAtrathI cAritrano abhAva thato nathI. AhAra jema (zarIrapuSTidvArA) saMyamamAM upakAraka che, tema vastro paNa saMyamamAM upakAraka ja che. tathA vastra parigraharUpa paNa nathI ke jethI tenAthI cAritrano abhAva thAya. vastra parigraharUpa kyAre bane ? (1) zuM vastra mUccha (mamatva)nuM kAraNa hovAthI parigraharUpa bane che ? ke (2) zuM dhAraNa karavA mAtrathI parigraharUpa bane che? ke (3) zuM vastranA sparzamAtrathI parigraharUpa bane che ? ke (4) zuM jIvonI utpattinuM sthAna hovAnA kAraNe parigraharUpa bane che ? vastra mUccha (mamatva)nuM kAraNa hovAthI parigraharUpa che AvuM kahezo to (amAro prazna che ke.) zarIra paNa mUrchAno hetu thAya che ke nahi ? zarIra mUcchanuM kAraNa banatuM nathI.' ema kahI zakAya tema nathI. kAraNake zarIra aMtaraMga hovAnA kAraNe tathA atyaMtadurlabha hovAthI vizeSathI mUcchanuM kAraNa bane che. kahevAno Azaya e che ke zarIra to vastrathI paNa adhikadurlabhatara che. vastrano tyAga karyA pachI paNa icchAnukUla bIjuM vastra meLavI zakAya che. vastra bAhya che. paraMtu zarIrano tyAga karyA bAda icchAnukUla bIjuM zarIra maLavuM asaMbhava che. te aMtaraMga che. AthI atinikaTano tathA ghaniSThasaMbaMdha hovAnA kAraNe zarIra to vizeSathI mUcchanuM kAraNa banI zake che.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana jo zarIra vastranI jema mUrchAnuM kAraNa che, to tene pahelAMthI ja kema choDI devAmAM AvatuM nathI ? (1) zuM teno tyAga vastra tyAganI jema atyaMta kaThina che? ke 2) te saMyamanuM sAdhaka banIne mokSanuM kAraNa thAya che ? ke jethI prathamathI teno tyAga karAto nathI ? jo "pahelAMthI ja zarIrano tyAga karavo kaThIna che" AvuM kahezo to prazna che ke.. (1) zuM sarvapuruSo (pahelAMthI) zarIrano tyAga karI zakatA nathI ? ke (2) zuM alpazaktivALA keTalAka vyaktio ja tene choDI zakatA nathI ? "sarvavyaktio zarIrano tyAga karI zakatA nathI' - AvuM kahI zakAya tema nathI, kAraNake ghaNApuruSo agnimAM praveza karavo, parvata uparathI jhaMjhApAta karavo, jherapIvuM vagere kriyAo dvArA zarIrano tyAga karatA jovA maLe che. alpazaktivALA vyaktio zarIrano tyAga karI zakatA nathI - AvuM kahezo, to vastra choDavA paNa keTalAka lokone kaThIna hoI zake che. AthI zarIranI jema vastrano parihAra karavAmAM Agraha na hovo joIe. zarIra (saMyamanI sAdhanAdvArA) muktinuM aMga hovAnA kAraNe atyAjya che.' - AvuM kahezo to vastra paNa tevA prakAranI zaktithI vikalajIvone svAdhyAya AdimAM AlaMbanabhUta hovAnA kAraNe zarIranI jema muktinuM aMga bane che. to vastranA tyAgano Agraha zA mATe rAkho cho? - "vastra dhAraNa karavA (arthAt zarIra upara AvI javA) mAtrathI parigraharUpa bane che' - AvuM kahezo to... zItaRtumAM nadIkinAre ke smazAnamAM) kAyotsargadhyAnamAM rahelA munine joIne koI dharmArthibhaktavaDe "atyAre sahana na karI zakAya tevI ThaMDI paDe che"-AvuM vicArIne sAdhunA mastaka upara vastra DhAMkavAmAM Ave, to paNa sAdhumAM saparigrahatA AvI jaze. (paraMtu tevuM to nathI. AthI vastra dhAraNa karavA mAtrathI parigrahatA AvI jatI nathI.) vastra jIvotpattinuM sthAna hovAthI parigraharUpa che' - tema kahezo to zarIra paNa jIvotpattinuM sthAna hovAthI parigrahanuM kAraNa banI jaze. zarIramAM paNa kRmi vagerenI utpatti pratyekajIvomAM jovA maLe che. AthI zarIra paNa jIvotpattinuM sthAna hovAthI parigrahanuM kAraNa banI jaze. yatanApUrvaka pravRtti karavAthI jIvonI virAdhanAthI bacI zakAya che. jo tame AvuM kahezo to vastramAM paNa yatanApUrvaka doSano parihAra karI zakAya che. zarIramAM je yukti batAvI te vastramAM paNa ApI zakAya che, to te yuktione zuM kAgaDAo vaDe vaccethI bhakSaNa karAyuM che ? ke jethI vastra mATe te yuktio tamane skuratI nathI. vastranuM paNa yatanAdvArA sIvavuM, kApa kADhavo vagere karavAthI jIvotpattinuM nivAraNa karI zakAya che. tethI vastranA sadbhAvamAtrathI cAritrano asaMbhava nathI.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-52, jainadarzana 565 'nApi mandasattvatayA, yataH sattvamiha vratatapodhAraNaviSayameSitavyam, taJca tAsvanalpaM sudurdharazIlavatISu sambhavati / ato na cAritrAsambhavena tAsAM hInatvam / nanu bhavatvaviziSTaM cAritraM strINAM, paraM paramaprakarSaprAptaM yathAkhyAtAbhidhaM tAsAM na syAditi puruSebhyo hInatvamiti cet ? tarhi cAritraparamaprakarSAbhAvo'pi tAsAM kiM kAraNAbhAvena 1 virodhasambhavena vA, na tAvadAdyaH pakSaH, aviziSTacAritrAbhyAsasyaiva tannibandhanatvAt, tasya ca strISvanantarameva samarthitatvAt / nApi dvitIyaH, yathAkhyAtacAritrasyAgdRizAmatyantaparokSatayA kenacidvirodhAnirNayAditi na cAritrAbhAvena strINAM hInatvam ? nApi viziSTasAmarthyAsattvena, yata idamapi kiM saptamanarakapRthvIgamanAyogyatvena 1 vAdAdilabdhirahitatvena 2 alpazrutatvena vA 2 ? / na tAvadAdyaH pakSaH, yatastadabhAvaH kiM yatraiva janmani tAsAM muktigAmitvaM tatraivocyate sAmAnyena vA ? yadyAdyapakSaH, tarhi puruSANAmapi yatra janmani muktigAmitvaM tatra saptamapRthvIgamanAyogyatvaM, tatasteSAmapi muktyabhAvaH syAt / atha dvitIyaH, tadAyamAzayo bhavataH, yathA sarvotkRSTapadaprAptiH sarvotkRSTenAdhyavasAyena prApyate, sarvotkRSTe ca dve eva pade sarvaduHkhasthAnaM saptamI narakapRthvI sarvasukhasthAnaM mokSazca, tato yathA strINAM saptamapRthvIgamanamAgame niSiddhaM tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIryAbhAvAt, evaM 'mokSo'pi tathAvidhazubhamanovIryAbhAvAnna strINAM bhaviSyati / prayogazcAtra-nAsti strISu muktikAraNazubhamanovIryaparamaprakarSaH prakarSatvAt saptamapRthvIgamanakAraNAzubhamanovIryaparamaprakarSavat, tadetadayuktaM, vyApterabhAvAt / na hi bahirvyApti-mAtreNa heturgamakaH syAt, kiM tvantaptyA , anyathA tatputratvAderapi gamakatvaprasaGgaH, antarvyAptizca pratibandhabalenaiva sidhyati, na cAtra pratibandho vidyate, tataH sandigdhavipakSavyAvRttikamidaM sAdhanaM caramazarIribhinizcintavyabhicAraM ca, teSAM hi saptamapRthvIgamanahetumanovIryaprakarSAbhAve'pi muktihetumanovIryaprakarSasadbhAvAt, tathA matsyairapi vyabhicAraH, teSAM hi saptamapRthvIgamanahetamanovIryaprakarSa-sadbhAve'pi na muktigamana-hetuzubhamanovIryaprakarSasadbhAva iti / TIkAno bhAvAnuvAda : - maMdasattva hovAnA kAraNe strIone cAritrano abhAva hoya che.-AvuM kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke ahIM vrata, tapa dhAraNa karavAviSayaka sattvanI vAta che, te sattva to atyaMtadu:khethI 1. sarvotkRSTAzubha ityapi pAThaH / (2) yathA muktigamanamapi tadgamanayogyatathAvidhazubhamanovIryAbhAvAt ityapi pAThaH
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka -52, jainadarzana dhAraNa karI zakAya tevA zIlane dhAraNa karanArI strIomAM paNa saMbhave che. AthI strIone cAritrano asaMbhava nathI, tethI strIomAM puruSothI hInatva nathI, pUrvapakSa (digaMbara): sAdhAraNatapa, vrata Adi svarUpa cAritra strIone bhale hoya, paraMtu paramaprakarSa prApta thayAkhyAta=svarUpasthiti nAmanuM cAritra strIone na hoI zake. (jyAre puruSone yathAkhyAtacAritra prApta thAya che). AthI strIo puruSothI hIna ja che. uttarapakSa (zvetAMbara): tame strIomAM cAritranA paramaprakarSano abhAva kahyo, temAM bAdhaka zuM che ? (1) zuM AvazyakakAraNanA abhAvanA lIdhe hoya che ? ke (2) zuM koI virodhIkAraNanA saMbhavathI hoya che ? temAM prathamapakSa ucita nathI. kAraNa ke sAmAnyakakSAnA cAritrano abhyAsa ja paramaprakarSa paryanta yathAkhyAtacAritranuM kAraNa bane che ane sAmAnya kakSAnA cAritrano sadbhAva strIomAM hoya che. tenuM samarthana pUrve najIkamAM karyuM ja che. tethI cAritranA paramaprakarSanA kAraNabhUta abhyAsakoTInA cAritrano strIomAM niSedha karI zakAto na hovAthI cAritranA paramaprakarSano paNa abhAva kahI zakAya tema nathI. dvitIyapakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke chamisthone yathAkhyAtacAritra atIndriya hovAthI atyaMtaparokSa che ane atyaMtaparokSa vastumAM, te vastune konI sAthe virodha che, teno nirNaya alpajJAnavALA ApaNe karI zakatA nathI. AthI cAritranA abhAvathI strIomAM hInatva siddha karI zakAtuM nathI. (1) , viziSTasAmarthyanA asattva (abhAva)nA kAraNe strIo puruSothI hIna hoya che.'--A pakSa paNa ucita nathI. kAraNake tame amane javAba Apo ke. strIomAM je viziSTasAmarthyano abhAva kahyo, te (1) zuM strIo sAtamI narakamRthvImAM javA mATe ayogya hovAnA kAraNe kahyo che ? ke (2) vAda vagere labdhithI rahita hovAnA kAraNe kahyo che ? ke (3) alpakRta hovAthI kahyo che ? temAM prathamapakSa ucita nathI, kAraNake zuM strIo je janmamAM mokSamAM jAya che, te ja janmamAM sAtamI narakamAM javA mATe ayogya hoya che ? ke sAmAnyarUpathI koIpaNa janmamAM te sAtamI narakamAM javA ayogya hoya che. ? jo "strIo je janmamAM mokSamAM jAya che, te ja janmamAM sAtamI narakamAM javA ayogya hoya che' - AvuM kahezo to puruSo paNa je janmamAM mokSamAM jAya che, te janmamAM sAtamI narakamAM javA mATe ayogya hoya che. (AthI puruSone paNa asamartha=hIna mAnavA paDaze ane) tethI, puruSonI muktino paNa abhAva thaI jaze. (have bIjA pakSanI anucitatA batAvatAM pahelAM digaMbarono Azaya spaSTa karAya che)....
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana pUrvapakSa (digaMbara) : sarvotkRSTapadanI prApti sarvotkRSTaadhyavasAyavaDe prApta karAya che. jagatamAM sarvotkRSTa sthAna be che. eka sarvaduHkhanuM sthAna sAtamI naraka ane bIjuM sarvasukhanuM sthAna mokSa che. tethI jema strIonuM sAtamI narakapRthvImAM gamana AgamamAM nakAreluM che. kAraNake sAtamI na2kapRthvImAM javA prAyogya tevA prakAranA sarvotkRSTa azubhamanovIryano abhAva hoya che, e pramANe tevA prakAranA sarvotkRSTa zubhamanovIryano paNa strIomAM abhAva hovAthI mokSa paNa thaze nahi. anumAnaprayoga A pramANe che 567 "strIomAM muktinA kAraNabhUta zubha manovIryano prakarSa hoto nathI, kA2Nake te paramaprakarSa (sarvoccadazA) che. jemake sAtamI narakapRthvImAM javAnA kAraNabhUta azubhamanovIryano paramaprakarSa abhAva." Ama strIomAM zubhamanovIryanA paramaprakarSano abhAva hovAthI mukti thatI nathI. uttarapakSa (zvetAMbara) : tamAruM kathana ayogya che. kAraNake vyAptino abhAva che. (tevo koI niyama nathI ke koI dRSTAMtamAM hetu ane sAdhyanI vyApti maLI javAthI ja hetu satya banI jAya. paraMtu pakSamAM paNa teno avinAbhAva maLavo joIe. tethI aMtarvyApti=pakSamAM sAdhya-sAdhananI vyApti ja kharekhara hetumAM satyatA lAvavAnuM pradhAna kAraNa che. TuMkamAM dRSTAMtamAM sAdhya-sAdhananI vyApti te bahiryApti. tenAthI hetu satya banato nathI. pakSamAM sAdhya-sAdhananI vyApti te aMtarvyApti. tenAthI hetu satya bane che. tethI) bahirSyAptimAtrathI hetu (sAdhyano) gamaka banI jato nathI. paraMtu aMtarvyAptithI ja hetu sAdhyano gamaka bane che. anyathA tatsutratvAdi hetuthI paNa gamakatvano prasaMga Avaze. (arthAt aMtarvyAptithI hetumAM sAMdhyanuM gamakatva mAnavAnA badale bahiryAptithI paNa hetumAM sAdhyanuM gamakatva mAnazo to) garbhagata bALakamAM zyAmapaNuM siddha karavA mATe Apelo tatputratva hetu paNa satya banI jaze. AthI aMtarvyAptithI ja hetunuM gamakatva svIkAravuM joIe. aMtarvyApti pratibaMdha (avinAbhAva)nA baLathI ja siddha thAya che. ahIM (uparokta tamArA anumAnamAM) pratibaMdha(avinAbhAva) vidyamAna nathI. arthAt sAtamI narakamAM javAmAM ane mokSamAM javAmAM koI avinAbhAva nathI. (kAraNake - koI sAtamI narakamAM na jAya to paNa mokSamAM jaI zake che.) tethI hetu saMdigdhavipakSavyAvRttika=saMdigdhavyabhicArI che tathA caramaza2I2IjIvo sAthe nizcayathI vyabhicAra che. (kAraNa ke caramazarIri jIvo narakamAM na javA chatAM paNa mokSamAM jAya che. tethI nizciyathI uparokta tamAro niyama vyabhicArI che.) vaLI caramazIrIjIvomAM sAtamI narakapRthvImAM javAnA kAraNabhUta azubhamanovIryanA prakarSanA asadbhAvamAM paNa muktimAM javAnA kAraNabhUta zubhamanovIryanA prakarSano sadbhAva hoya che. tathA mahAmatsyothI paNa tamAro uparoktaniyama vyabhicArI bane che. kAraNake te
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 52, jainadarzana mahAmasyomAM sAtamI narakamRthvImAM gamananA kAraNabhUta azubhamanavIryanA prakarSano sadbhAva hovA chatAM paNa muktigamanamAM kAraNabhUta zubhamanovIryanA prakarSano saddabhAva hoto nathI. tathA nahi yeSAmadhogamanazaktiH stokA teSAmUrdhvagatAvapi zaktiH stokaiva, bhujaparisarpAdibhirvyabhicArAt / tathAhi-bhujaparisarpA adho dvitIyAmeva pRthvIM gacchanti na tato'dhaH, pakSiNastRtIyAM yAvat, caturthI catuSpadAH, paJcamImuragAH, atha ca sarve'pyUrdhvamutkarSataH sahasrAraM yAvadgacchanti, ato na saptamapRthvIgamanAyogyatvena viziSTasAmarthyAsattvam / nApi vAdAdilabdhirahitatvena, mUkakevalibhirvyabhicArAt / tathAlpazrutatveneti pakSastvanudghoSya eva, muktyavAptyAnumitaviziSTasAmarthyaSituSAdibhiranekAntikatvAt, tanna viziSTasAmarthyAsattvaM strINAM ghaTate 2 / nApi puruSAnabhivandyatvena strINAM hInatvaM, yatastadapi kiM sAmAnyena 1 guNAdhikapuruSApekSayA 2 vA ? Adyo'siddhaH, tIrthajananyAdayo hi zakrairapi pUjyante kimaGga zeSapuruSaiH / dvitIyazcet, tadA gaNadharA api tIrthaMGkarairnAbhivandyanta iti teSAmapi hInatvAnmokSo na syAt / tathA caturvarNasya saGghasya tIrthaGkarairvandyatvAtsaGghAntargatatvena saMyatInAmapi tIrthaMkaravandyatvAbhyupagamAtkathaM strINAM hInatvam 3 ? atha smAraNAdyakartRtveneti pakSaH, tadAcAryANAmeva muktiH syAnna ziSyANAM, teSAM smAraNAdyakartRtvAt 4 / athAmahardikatveneti pakSaH, so'pi na dakSaH, yato daridrANAmapi keSAJcinmuktiH zrUyate keSAJcinmaharddhikANAmapi cakravartyAdInAM tadabhAvaH 5 / atha mAyAdiprakarSakatveneti, tadapi na yuktaM, nAradadRDhaprahAribhirvyabhicArAt, tanna hInatvaM kathamapi strINAM jAghaTItIti hInatvAdityasiddho hetuH 6 / tatazcAvigAnena puruSANAmiva yoSitAmapi nirvANaM pratipattavyam / prayogazcAtra-asti strINAM muktiH avikalakAraNavattvAt, puMvat, tatkAraNAni samyagdarzanAdIni strISu saMpUrNAnyupalabhyante / tato bhavatyeva strINAM mokSa iti sthitaM mokSatattvam / etena "jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvAgacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH / / 1 / / " iti paraparikalpitaM parAkRtam / / 52 / / TIkAno bhAvAnuvAda: vaLI jeomAM adhogamananI zakti stoka (alpa) che. teomAM urdhvagamananI zakti paNa stoka (alpa) ja hoya che tevuM nathI. kAraNake bhujaparisarpAdi sAthe vyabhicAra Ave che. te A prabhAe cha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka-52, jainadarzana 569 bhujaparisarpajIvo nIce bIjI ja narakamRthvI sudhI jAya che, tenAthI adhika nahi, pakSio yAvatuM trIjI naraka sudhI, catuSpado cothI naraka sudhI, sApa pAMcamI naraka sudhI jAya che. te bhujaparisarpa, pakSio, catuSpado ane sApa sarve paNa uce utkRSTathI sahasAravimAna (AThamA devaloka) sudhI jAya che. (arthAt bhujaparisarpAdimAM adhogatimAM javAyogya zaktinuM tAratamya hovA chatAM urdhvagatimAM javAyogya zaktinI samAnatA che. tethI jenI adhogamananI zakti sToka hoya, tenI urdhvagamananI zakita paNa sToka hoya tevo niyama nathI.) tethI strIomAM sAtamI narakamRthvImAM javAnI ayogyatA hovAnA kAraNe viziSTa sAmarthyano abhAva (asattva) siddha thato nathI. temaja strIo vAdyadilabdhithI rahita hovAthI paNa viziSTasAmarthyathI rahita nathI. kAraNake mUkakevalio sAthe vyabhicAra Ave che. mUkakevalIo kevalajJAna bAda (vAda to bAjuM para rAkho) eka paNa zabda bolatA na hovA chatAM muktimAM jAya che. alpakRta hovAnA kAraNe strIo hIna che, tethI mokSa mATe ayogya che.' - A pakSa to tamAre bolavA yogya ja nathI. kAraNake muktinI prAptidvArA anumAnathI jaNAtA viziSTa sAmarthyavALA zrImASatuSAdi sAthe vyabhicAra Ave che. mApatuSAdimunio alpamRtavALA hovA chatAM muktie gayA che. tethI muktinI prAptidvArA teomAM viziSTa sAmarthyanuM anumAna karI zakAya che. (teone zruta alpa hovA chatAM gurvASAnuM akhaMDapAlana, prajJApanIyatA, saraLatA Adi guNoe evuM viziSTasAmarthya pedA karAvyuM ke, jenAdvArA kevalajJAna pAmI muktie pahoMcI gayA.) tethI alpakRta hovAmAtrathI viziSTasAmarthyano abhAva kahI zakAto nathI. tethI strIomAM viziSTa sAmarthyanuM asattva ghaTatuM nathI. (2) puruSadvArA strIone vaMdana karAtuM na hovAthI strIo puruSothI hIna che" - A kathana paNa yogya nathI. kAraNake (1) strIo sAmAnyarUpe ja sarvapuruSothI avaMdanIya che ke (2) potAnAthI koI viziSTa guNIpuruSanI apekSAe avaMdanIya che? te tamAre kahevuM joIe. temAM prathamapakSa to asiddha che. kAraNake tIrthaMkaranI mAtAo indrovaDe paNa pUjanIya hoya che, to bAkInA puruSonI to zuM vAta karavI ? bIjo pakSa paNa ayogya che. kAraNake gaNadharo paNa tIrthakarodvArA avaMdanIya che - AthI gaNadhara bhagavaMtone paNa hIna kahevA paDaze ane hIna hovAthI mokSe jaI zakaze nahi. tathA caturvidha saMgha tIrthakarodvArA paNa vaMdanIya hoya che. sAdhvIjIo paNa te caturvidha saMghanI aMtargata hovAnA kAraNe tIrthakarothI vaMdanIya svIkArAyelI che. to strIomAM kevI rIte hInatva che ? A rIte strI hIna hovAthI mokSagamanamAM yogya nathI, te pakSanuM nirAkaraNa thayuM. (3).
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 53, jainadarzana "strIo adhyayana karAvI zakatI nathI ke bIjAne kartavyanI sAraNavagere karAvI zakatI nathI. tethI puruSothI hIna che." - A pakSa paNa ucita nathI. kAraNake (tevuM mAnavAmAM to) AcAryonI ja mukti thaze, bIjA anyasAdhu-ziSyonI mukti nahi thaI zake. kAraNake bIjA ziSyo-sAdhuo sAraNavagere karatA nathI. A rIte strIomAM hInatva siddha karato cothopakSa paNa ucita nathI. "strIomAM Rddhi na hovAthI puruSothI hIna che."--A pakSa paNa ucita nathI. kAraNake (RddhivinAnA) keTalAka daridronI paNa mukti saMbhaLAya che ane mahARddhivALA keTalAka cakravartIonI paNa muktino abhAva saMbhaLAya che. Ama RddhinA abhAvavALo pakSa ayogya che. strIomAM mAyAdino prakarSa hovAthI puruSothI hIna che." - A pakSa asatya che. kAraNake puruSa evA nArada, daDhaprahArivagere sAthe vyabhicAra Ave che. nArada vageremAM mAyAdino prakarSa hovA chatAM teonI mukti thaI che. tethI tamAro hetu vyabhicArI bane che. (9) tethI koIpaNa rIte strIomAM hInatva ghaTatuM nathI. Ama hInatvAdihetuo asiddha che. tethI nirvivAda puruSonI jema strIonI paNa mukti mAnavI joIe. anumAnaprayoga A pramANe che - "strIonI mukti thAya che. kAraNa ke muktiprAyogya) kAraNasAmagrIthI avikala(saMpUrNa) hoya che, jemake puruSa. muktinA kAraNo samyagdarzanAdi (ratnatrayI) strIomAM saMpUrNa upalabdha thAya che. tethI strIono mokSa thAya che. A rIte mokSatattvanuM vivaraNa pUruM thAya che. AvA prakAranI mukti jene prApta thAya che tene saMsAramAM pAchA AvavAnuM rahetuM nathI. AthI - "dharmatIrthanA pravartaka jJAni AtmA paramapada(mokSa)mAM jaIne tIrtha-dharmanI hAni joIne puna: paNa Ave che - avatAra dhAraNa kare che." A anyadarzananI mAnyatAnuM paNa khaMDana thaI jAya che. parA. etAni nava tattvAni yaH zraddhatte sthirAzayaH / samyaktvajJAnayogena tasya cAritrayogyatA / / 53 / / zlokArtha A navatattvoupara sthira AzayavALo je aDaga zraddhA kare che - vizvAsa kare che, tenAmAM samyagadarzana ane samyagujJAnano sadbhAva hovAthI cAritranI yogyatA hoya che, arthAt cAritranI yogyatA vikase che. vyAkhyA-etAni-anantaroditAni navasaGkhyAni tattvAni yaH sthirAzayo-na punaH zaGkAdinA calacittaH zraddhAnasya jJAnapUrvakatvAjjAnIte zraddhatte ca-avaiparItyena manute /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga- 2, zloka -54, jainadarzana 571 etAvatA jAnannapyazraddhadhAno mithyAdRgeveti sUcitam / yathoktaM zrIgandhahastinA mahAta "dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithyA" iti / tasya zraddhadhAnasya samyaktvajJAnayogenasamyagdarzanajJAnasadbhAvena cAritrasya-sarvasAvadhavyApAranivRttirUpasya dezasarvabhedasya yogyatA bhavati, atra jJAnAtsamyaktvasya prAdhAnyena pUjyatvAtprAgnipAtaH, anena samyaktvajJAnasadbhAva eva cAritraM bhavati nAnyathetyAveditaM draSTavyama / / 53 / / TIkAno bhAvAnuvAda: najIkamAM kahelA navatattvomAM zaMkAdithI calacitta nathI, tevo sthirAzayavALo vyakti jJAnapUrvaka te navatattvone jANe che tathA te navatattvone aviparItapaNe mAne che, te vyakti samyagadarzana ane samyagujJAnano bhAgI banavAdvArA cAritranI yogyatA prApta kare che - A rIte zlokano anvaya karavo. "je navatattvone jJAnapUrvaka jANe che ane navatattvone aviparItapaNe mAne che, te samyagdarzana prApta kare che."--A pada kahevAdvArA e sUcita thAya che ke je navatattvone jANato hovA chatAM paNa zraddhA karato nathI te mithyAdRSTi che. tenuM jJAna mithyA che. tethI gaMdhahatidvArA mahAtaMrkamAM kahevAyuM che ke "mithyAdRSTine bAra aMgarUpa zrata paNa mithyA che." Ama je navatattvonI zraddhA kare che, tene samyagudarzana ane samyagujJAnano abhAva hovAthI sarvasAvadyavyApAranI nivRtti svarUpa sarvacAritra tathA alpAMze pApanI nivRttirUpa dezacAritranI yogyatA prApta thAya che. ahIM jJAnathI samyagudarzananI pradhAnatA hovAthI pUjya che ane tethI tene (ratnatrayIrUpa mokSamArgamAM) prathama grahaNa karela che. AnAdvArA nakkI thAya che ke samyagudarzana ane samyagujJAnanA abhAvamAM ja cAritra hoya che. anyathA nahi. II5all tathAbhavyatvapAkena yasyaitattritayaM bhavet / samyagjJAnakriyAyogAjjAyate mokSabhAjanam / / 54 / / . zlokArtha je bhavyAtmAne tathAbhavyatva (mokSagamananI yogyatAsvarUpa bhavyatva guNanA) paripAkathI (samyagudarzana-samyagUjJAna-samyaphacAritrarUpa) ratnatrayI prApta thAya che. te bhavyAtmA samyagujJAna ane samyaphakriyA cAritra)nA yogathI mokSanuM bhAjana bane che = mokSa prApta karI le che. __vyAkhyA-jIvA dvedhA bhavyAbhavyabhedAt, abhavyAnAM samyaktvAdyabhAvaH, bhavyAnAmapi bhavyatvapAkamantareNa tadabhAva eva, tathAbhavyatvapAke tu tatsadbhAvaH, tato'trAyamarthaHbhaviSyati vivakSitaparyAyeNeti bhavyaH, tadbhAvo bhavyatvaM, bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvaM,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 54, jainadarzana jIvAnAmanAdipAriNAmiko bhAvaH, evaM sAmAnyato bhavyatvamabhidhAyAtha tadeva prativiziSTamabhidhAtumAha-tathA-tenAniyataprakAreNa bhavyatvaM tathAbhavyatvam, ayaM bhAvaHbhavyatvameva svasvakAlakSetragurvAdidravyalakSaNasAmagrIbhedena nAnAjIveSu bhidyamAnaM sattathAbhavyatvamucyate, anyathA tu sarvaiH prakArairekAkArAyAM yogyatAyAM sarveSAM bhavyajIvAnAM yugapadeva dharmaprAptyAdi bhavet, tathAbhavyatvasya yaH pAkaH phaladAnAbhimukhyaM tena tathAbhavyatvapAkena, yasya kasyApi sAgaropamakoTyabhyantarAnItasarvakarmasthitikasya bhavyasya etattritayaM jJAnadarzanacAritratrayaM bhavet, yattadornityAbhisambandhAt, sa bhavyaH samyak-samIcIne ye jJAnakriye-jJAnacAritre tayoryogAtsaMyogAnmokSasya-bandhaviyogasyAnantajJAnadarzanasamyaktvasukhavIryapaJcakAtmakasya bhAjanaM-sthAnaM jAyate, etena kevalAbhyAM jJAnakriyAbhyAM na mokSaH kiM tUbhAbhyAM saMyuktAbhyAM tAbhyAmiti jJApitaM bhavati / atra jJAnagrahaNena sadA sahacaratvena darzanamapi grAhyama, yaduvAca vAcakamukhyaH "samyagjJAnadarzanacAritrANi mokSamArgaH" [ta0 sU0 1/1] iti / / TIkAno bhAvAnuvAda jIvo be prakAranA che. bhavya ane abhavya. abhavyajIvone samyakvAdiratnatrayIno abhAva hoya che. bhavyajIvone paNa jyAM sudhI tathAbhavyatvano paripAka na thAya, tyAM sudhI ratnatrayIno abhAva hoya che. tathAbhavyatvano paripAka thatAM ratnatrayInI prApti thAya che. tAtparya e che ke - je potAnA te) vivakSita samyagudarzanaAdi paryAyarUpathI pariNata thaze te bhavya kahevAya che. bhavyanA (asAdhAraNa) bhAva(svarUpa)ne bhavyatva kahevAya che. (arthAtuM jenAthI te bhavyatarIke oLakhAya che te bhavyatva kahevAya che.) TuMkamAM siddhigamananI jenAmAM yogyatA hoya che te bhavya kahevAya che. siddhigamananI yogyatA svarUpa bhavyatva che. A bhavyatva jIvono anAdikAlathI rahenAro pariNAmika svAbhAvika bhAva che. A pramANe sAmAnyarUpa bhavyatvane kahIne, have tenA ja viziSTasvarUpane jaNAvavA mATe kahe che - aniyataprakArathI mokSagamananI yogyatAne tathAbhavyatva kahevAya che. arthAt te te aniyataprakAranI mokSagamananI yogyatAne tathAbhavyatva kahevAya che. 3vAnI bhAzaya cha .. (mIkSAmananI yogyatAs535) bhavyatva 4 sva-svAsa, kSetra, gurnAdi dravyasvarUpa sAmagrInA bhedathI anekajIvomAM bhinna-bhinna hote chate tathAbhavyatva kahevAya che. arthAt sarva jIvomAM mokSagamananI yogyatA samAna hovA chatAM te yogyatAno
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 54, jainadarzana paripAkakaranArI kSetra, kAla, gurvAdisvarUpa sAmagrInuM thatuM samavadhAna (dareka jIvomAM) aniyata hovAnA kAraNe darekanuM bhavyatva bhinna-bhinna manAya che ane te ja tathAbhavyatva kahevAya che. anyathA=jo AvuM mAnavAmAM nahi Ave to sarvaprakArodvArA ekAkArayogyatA hote chate sarve bhavyajIvonI ekasAthe ja dharmaprAptivagere mAnavuM paDaze. (kahevAno Azaya e che ke sarva jIvonuM tathAbhavyatva bhinna-bhinna mAnavAmAM nahi Ave to mokSagamananI yogyatAsvarUpa bhavyatva to tamAma bhavyajIvomAM samAna hovAthI, tamAma bhavyajIvonI ekasAthe dharmaprAptiAdinI prApti mAnavI paDaze. paraMtu tevuM jovA maLatuM nathI. koI amukakSetramAM amukakAle dharmaprApta kare che, to bIjo koI tenAthI anyakSetramAM anyakAle dharma prApta kare che. ityAdi je bhinnatA(vicitratA)o dekhAya che te dareka bhavyAtmAonA tathAbhavyatvanI bhinnatAnA kAraNe che.) 573 tathAbhavyatvanI je phaLa ApavAnI abhimukhatA che, tene tathAbhavyatvano pAka kahevAya che. arthAt samyagdarzanAdinI prAptimATe jarUrI dharmasAmagrInuM pradAna karavAdvA2A, tenA phaLa (samyagdarzanAdi) tarapha abhimukhakare te tathAbhavyatvano paripAka kahevAya che. sarvakarmonI sthiti ekakoDAkoDI sAgaropamanI aMdara karI che, evA je koI bhavyane jJAna-darzana-cAritrarUparatnatrayInI prApti thAya che, te bhavyAtmA samyajJAna ane samyakUcAritranA yogathI karmabaMdhanA viyogasvarUpa tathA anaMtajJAna, anaMtadarzana, samyaktva, anaMtasukha ane anaMtavIrya A anaMtapaMcakanA sthAnabhUta mokSanuM bhAjana bane che. [yattavornitvAmisamvadhAt - yat ane ta no nityasaMbaMdha hoya che. A nyAyathI yat mAtrano ullekha hovA chatAM adhyAhArathI tat nuM grahaNa karI levuM. tethI je koI ratnatrayIne prApta kare che, te bhavyAtmA samyajJAna ane samyakcAritranA yogathI mokSanuM bhAjana thAya che... Avo artha thAya che.] AnAthI e jaNAvavAmAM AvyuM che ke mAtrajJAna ke mAtrakriyAthI mokSa thato nathI. paraMtu samyajJAna ane samyakRkriyA (cAritra)nA saMyogathI ja mokSa thAya che. ahIM mokSamArgabhUta samyajJAna ane samyakcAritramAM jJAnanA grahaNathI sadA sahacArI hovAthI darzana paNa grahaNa karavuM joIe. arthAt samyagdarzanavinA samyajJAna hoI zakatuM nathI. tethI samyajJAnanA grahaNathI samyagdarzananuM paNa grahaNa karavuM joIe. jethI (mokSamArgane batAvatAM) pU.vAcakaprava2zrI umAsvAtijI mahArAjAe tattvArthasUtramAM kahyuM che ke... "samyajJAna-samyagdarzana-samyakcAritra mokSamArga che." pratyakSAdipramANavizeSalakSaNamatra granthakAraH svayameva vakSyati, taca vizeSalakSaNaM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 54, jainadarzana sAmAnyalakSaNAvinAbhAvi, sAmAnyalakSaNaM ca vizeSalakSaNAvinAbhAvi, sAmAnyavizeSalakSaNayoranyonyAparihAreNa sthitatvAt / tena pramANavizeSalakSaNasyAdau pramANasAmAnyalakSaNaM sarvatra vaktavyam, ato'trApi prathamaM tadabhidhIyate / "svaparavyavasAyi jJAnaM pramANaM" iti, prakarSeNa saMzayAdyabhAvasvabhAvena mIyate paricchidyate vastu yena tatpramANam / svamAtmA jJAnasya svarUpaM paraH svasmAdanyo'rtha iti yAvat tau vizeSeNa yathAvasthitasvarUpeNAvasyati nizcinotItyevaMzIlaM yattatsvaparavyavasAyi, jJAyate prAdhAnyena vizeSo gRhyate'neneti jJAnam atra jJAnamiti vizeSaNamajJAnarupasya vyavahAramArgAnavatAriNaH sanmAtragocarasya svasamayaprasiddhasya darzanasya sannikarSAdezcAcetanasya naiyAyikAdikalpitasya prAmANyaparAkaraNArthaM, jJAnasyApi ca pratyakSarUpasya zAkyairnirvikalpatayA prAmANyena kalpitasyApi saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM ca pramANatvavyavacchedArthaM vyavasAyIti, pAramArthikapadArthasArthApalApijJAnAdvaitAdivAdimatamapAkartuM pareti, nityaparokSabuddhivAdinAM mImAMsakAnAmekAtmasamavAyijJAnAntarapratyakSajJAnavAdinAM vaizeSikayaugAnAmacetanajJAnavAdinAM kApilAnAM ca kadAgrahanigrahAya sveti, samagraM tu lakSaNavAkyaM paraparikalpitasyArthopalabdhihetvAdeH pramANatvalakSaNatvapratikSepArtham, atra ca svasya grahaNayogyaH paro'rthaH svapara ityasyApi samAsasyAzrayaNAdvyavahArijanApekSayA yasya yathA jJAnasyAvisaMvAdaH, tasya tathA yatra prAmANyamityabhihitaM bhavati, tena saMzayAderapi dharmimAtrApekSayA na prAmANyavyAhatiH / / 54 / / TIkAno bhAvAnuvAda: ahIM (AgaLa upara) graMthakArazrI svayaM pratyakSAdipramANanA vizeSalakSaNane kaheze. te vizeSalakSaNa sAmAnya lakSaNane avinAbhAva hoya che ane sAmAnyalakSaNa vizeSalakSaNane avinAbhAva hoya che. kAraNa ke sAmAnya ane vizeSalakSaNo ekabIjAno parihArakarIne rahI zakatA nathI. tethI pramANanuM vizeSalakSaNa (kahetAM pahelAM) prAraMbhamAM pramANanuM sAmAnya lakSaNa sarvaThekANe kahevuM joIe. AthI ahIM paNa prathama pramANanuM sAmAnya lakSaNa kahevAya che. sva-paravyavasAyijJAnane pramANa kahevAya che-arthAtu saMzaya, viparyayaAdinA nirAkaraNa karavAnA svabhAvadrArA vastu jenAthI jaNAya che, te pramANa kahevAya che. arthAt sva = potAnA (jJAnanA) svarUpanuM tathA svathI bhinna parapadArthanuM yathAvasthita nizcayAtmakajJAna jenAthI thAya che, te sva-paravyavasAyijJAna pramANa kahevAya che. A "svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / " - pramA0 ta0 - 1/2 / jainatarkabhASA /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 54, jainadarzana 575 jenAdvArA vastu pradhAnarUpathI jaNAya che-vastuno vizeSaaMza grahaNa karAya che, te jJAna kahevAya che. pramANanA lakSaNamAM "jJAna" vizeSaNanA grahaNathI jJAnathI bhinna ajJAnarUpa, pravRtti Adi vyavahAramArgamAM anupayogI, sAmAnyamAtraviSayaka, jaina AgamamAM prasiddha darzana tathA naiyAyikovagere dvArA kalpita acetanAtmakasamikarSaAdimAM pramANatAnuM nirAkaraNa thAya che. pramANanA lakSaNamAM "vyavasAyi" vizeSaNanA grahaNathI bauddhodvArA pramANabhUta manAyelA nirvikalpakapratyakSajJAnanI tathA saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyanI pramANatAno vyavaccheda thAya che. para-vyavasAya' vizeSaNanA grahaNathI pAramArthika ghaTa-paTAdi bAhyapadArthonA samuhano apalApa karanArA, mAtra jJAnanI sattA mAnanArA jJAnAdvaitavAdinA matanuM khaMDana thAya che. jJAnane sarvathAparokSa mAnanArA mImAMsakonA, jJAnane dvitIyaanuvyavasAyarUpathI pratyakSa mAnanArA vaizeSiko ane naiyAyikonA tathA acetanajJAnavAdionA (arthAt jJAnane prakRtino dharma mAnIne acetana mAnanArA) sAMkhyonA kadAgrahanA nigrahamATe "sva-vyavasAyapada ApavAmAM AvyuM che. samagra lakSaNavAkya naiyAyikovagere dvArA parikalpita "arthopalabdhimAM hetu bane te pramANa kahevAya che." ityAdi pramANanA lakSaNonA vyavaccheda mATe che. [(1) naiyAyiko pratyakSapratye indriyArthasannikarSanI pramANatAno svIkAra kare che. paraMtu te yukta nathI. kAraNake jema ghaTa jaDa hovAthI svanA nizcayamAM ke padArthanA nizcayamAM sAdhakatama thato nathI. te pramANe indriya ane viSayanA saMbaMdharUpa satrikarSa paNa sva-nizcayamAM ke padArthanA nizcayamAM sAdhakatama thaI zakato nathI, kAraNa ke jaDa che. naiyAyikonI mAnyatAnA khaMDana mATe pramANanA lakSaNamAM "jJAna' padanuM grahaNa karela che. (2) "utpanna thayeluM jJAna ekaAtmAmAM samavAya saMbaMdhathI raheluM, anaMtarasamaye utpanna thatA mAnasapratyakSa vaDe jaNAya che. paraMtu svarUpe pratIta thatuM nathI."-AvuM mAnatA naiyAyikonA matanuM nirAkaraNa "sva' padanA grahaNathI thAya che. (3) bauddhamatamAM sarvavastuo kSaNika che. kSaNikavastunA prathama akSa-sannipAtanI anaMtara je jJAna utpanna thAya che te nAma, jAtivagerenI kalpanAthI rahita hovAnA kAraNe nirvikalpa kahevAya che. te nirvikalpakajJAnanI anaMtara vAsanAnA baLathI utpanna thayela savikalpakajJAna saMketakAladaSTavena vastu grahaNa kare che. AthI ja saMketa-kAlathI thanAro zabda, prayogamAM Ave che tathA te ja zabdaprayogane yogya nirvikalpakajJAnanI anaMtara vAsanAthI utpanna thatuM savikalpaka jJAna
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 54, jainadarzana che. teno viSaya bhUta ane saMtAna che. savikalpaka jJAna pUrvadhruSTatvena ja sarvano nizcaya kare che. bALaka paNa jyAM sudhI pUrvadhruSTatvane stanane avadhAratuM nathI, tyAM sudhI stanamAM mukha arpatuM nathI. AthI ja sarva paNa laukika vyavahAra A vijJAna dvArA cAle che. 576 nirvikalpakajJAna nizcAyaka banatuM nathI, kAraNake sva-lakSaNamAtrathI janya che ane teno prathamakSaNe ja nAza thato hovAthI zabdasaMbaMdhane yogya nathI. AthI ja vyavahArapathamAM upayogI banatuM nathI. AvA vyavahA25thamAM anupayogI nirvikalpakajJAnane pramANabhUta mAnI zakAya nahi. "nirvikalpakajJAnanI utta2mAM thanArA vyavahAramArgamAM upayogI evA savikalpakajJAnanI utpatti, tenAthI thatI hovAthI te pramANabhUta che." AvuM kahezo to nirvikalpakajJAna vyavahAmArgamAM anupayogI hovAthI tathA savikalpakajJAna vyavahAramArgamAM upayogI hovAthI savikalpakajJAnane ja pramANabhUta mAnavuM vadhu ucita che. vaLI tamArA matamAM savikalpakajJAna svayaM apramANabhUta che, to pachI te apramANabhUta evuM savikalpakajJAna kevI rIte nirvikalpaka jJAnanI pramANatAnuM vyavasthApana karI zake ? tethI tamArI vAta ucita nathI. AthI pramANabhUta jJAna vyavasAya svabhAvavALuM ja svIkAravuM joIe, nirvikalpaka nahi. Ama pramANanA lakSaNamAM 'vyavasAya' padanA grahaNathI bauddhanI nirvikalpakajJAnanI pramANatAnuM nirAkaraNa thAya che. (4) nityaparokSabuddhivAdi mImAMsaka kumArilabhaTTanI mAnyatA che ke... "jJAnaM atIndriyaM jJAnananyajJAtRtA pratyakSA tayA jJAnamanumIyate' - zAna atIndriya che. jJAna janya jJAtRtA pratyakSa hoya che. tenAthI jJAnanuM anumAna karAya che. kahevAno Azaya e che ke 'sayaM ghaTa:' evuM jJAna jyAre utpanna thAya che, tyAre ja jJAnanA viSaya ghaTamAM 'jJAtA' nAmanA padArthanI utpatti thAya che. 'jJAto ghaTa:' e pratIti jJAtatAnI sAdhaka che. A jJAtatA jJAnanA prAmANyano nizcaya karAve che. paraMtu kumArilabhaTTano A mata yogya nathI. kAraNa ke jema sUryanI prabhAthI (prakAzita thatA) ghaTa-paTAdi vastunA samuhane jotAloko sUryanI prabhAne paNa jue ja che. te pramANe jJAnanA viSaya banatA kuMbhAdinA prakAzane mAnavAvALAovaDe jJAnano prakAza paNa svIkAravo ja joIe. athavA dIpakano prakAza svayaMne ane anyapadArthane prakAzita kare che, tema jJAna paNa svayaMne ane padArthane prakAzita kare che, tema svIkAravuM joIe. Ama pramANanA lakSaNamAM 'sva' padanA grahaNathI mImAMsakanA matanuM nirAkaraNa thAya che. (5) 'vyavasAya' padanA grahaNathI saMzayAtmaka, viparyayAtmaka, anadhyavasAyarUpa jJAnano vyavaccheda thAya che.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 54, jainadarzana 677 sAdhaka-bAdhakapramANanA abhAvathI anizcita anekaaMzonA avagANijJAnane saMzaya kahevAya che. jemake A sthANu che ke puruSa che ? AvuM jJAna. vyavasAyAtmaka nizcayAtmaka jJAnanA grahaNathI saMzayAtmakajJAnanI pramANatAno vyavaccheda thAya che. je AkAre vastu rahelI hoya, tenAthI viparItaAkAre vastuno nizcaya karavo te viparyaya. jemake chIpalAmAM rajatanuM jJAna. viparyayAtmakajJAnanI pramANitAno vyavaccheda "vyavasAyi' padathI thAya che. jyAM vizeSanuM spaSTapaNe bhAna thatuM nathI, paraMtu "zuM che ?' e pramANe AlocanAtmakajJAna thAya che te anadhyavasAya kahevAya che. jemake anyavastumAM jenuM citta che. tevA gamana karatA vyaktine rastAmAM tRNano sparza thatAM "mane kaMIka sparza thayo-AvuM AlocanAtmaka je jJAna thAya che te anadhyavasAya kahevAya che. AvA jJAnanI pramANatAno vyavaccheda paNa "vyavasAyi" padathI thaI jAya che. (9) sAMkhyo jJAnane prakRtino dharma mAne che. prakRtimAMthI utpanna thatI buddhi, jyAre viSayAkAre pariNata thAya che, tyAre te jJAna kahevAya che. AthI jJAna prakRtino dharma che. prakRti acetana hovAthI, teno dharma evuM jJAna paNa acetana che - sAMkhyonA A matanA nirAkaraNa mATe "sva' padanuM grahaNa pramANanA lakSaNamAM karyuM che. jJAna acetana nathI, paraMtu svayaM prakAzita che.. "ca prAyogya: parokartha: vAra" A samAsanA AzrayathI paNa arthAt Avo samAsa karavA dvArA svaparano "svane grahaNa karavAyogya para' - Avo artha karavAthI vyavahArikajananI apekSAthI, jene je pramANe jyAM jJAnano avisaMvAda thAya, tene te pramANe tyAM jJAnanuM prAmANya samajavuM. sva-parano Avo artha karavAthI pota-potAne yogya padArthone jANavAvALuM saMzayAdi jJAna paNa svarUpanI apekSAthI tathA sAmAnyavastune jANavAnI apekSAthI kathaMcit pramANarUpa che, A vAta sUcita thAya che. je jJAna vastunA je aMzamAM avisaMvAdi che, te jJAna vastunA te aMzamAM pramANabhUta che.-AvA vyavahAra prasiddha niyamathI saMzaya, viparyayajJAnAdi paNa vastunA sAmAnyaaMzamAM pramANa che. tethI dharmimAtranI apekSAthI = svarUpamAtranI apekSAthI saMzaya, viparyayaAdi sarva jJAnamAtra pramANabhUta che. Ama saMzayAdi jJAnanI paNa pramANatA haNAtI nathI. [54ll atha vizeSalakSaNAbhidhitsayA prathamaM tAvatpramANasya saMkhyAM viSayaM caahhave pramANanA vizeSalakSaNane kahevAnI icchAthI graMthakArazrI prathama pramANanI saMkhyA ane pramANanA viSayane kahe che.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka-55, jainadarzana pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate / anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha / / 55 / / zlokArtha : pratyakSa ane parokSa ema pramANanA be bheda che. anaMtadharmAtmakavastu pramANano viSaya che. arthAtuM pramANa dvArA anaMtadharmAtmakavastu jANI zakAya che. vyAkhyA-akSam-indriyaM prati gatamindriyAdhInatayA yadutpadyate tatpratyakSamiti tatpuruSaH, idaM vyutpattinimittameva pravRttinimittaM tu spaSTatvam, tenAnindriyAdipratyakSamapipratyakSazabdavAcyaM siddham, akSo-jIvo vAtra vyAkhyeyaH, jIvamAzrityaivendriyanirapekSamanindriyAdipratyakSasyotpatteH / tatra tatpuruSAzrayaNAtpratyakSo bodhaH pratyakSA buddhirityAdau strIpuMsabhAvo'pi siddhaH / akSANAM paraM-akSavyApAranirapekSaM manovyApAreNAsAkSAdarthaparicchedakam parokSamiti, parazabdasamAnArthena paras-zabdena siddham / cazabdau dvayorapi tulyakakSatAM lakSayataH, tenAnumAnAdeH parokSasya pratyakSapUrvakatvena pravRtteryatkaizcitpratyakSa jyeSThamabhISTametana zreSThamiti sUcitam, dvayorapi prAmANyaM prativizeSAbhAvAt / "pazya mRgo dhAvati" ityAdau pratyakSasyApi parokSapUrvakasya pravRtteH parokSasya jyeSThatAprasaGgAt / pratyakSapUrvakameva ca parokSamupajAyata iti nAyaM sarvatraikAntaH, anyathAnupapannatAvadhAritocchvAsaniHzvAsAdijIvaliGgasadbhAvAsadbhAvAbhyAM jIvasAkSAtkAripratyakSakSaNe'pi jIvanmRtapratItidarzanAt, anyathA lokavyavahArAbhAvaprasaGgAt / tathAzabdaH prAguktanavatattvAdyapekSayA samucaye, vAkyasya sAvadhAraNatvAt, dve eva pratyakSaparokSapramANe mate-sammate / TIkAno bhAvAnuvAdaH indriyanI adhInatayA je jJAna utpanna thAya che te pratyakSa kahevAya che. arthAt indriyo dvArA je jJAnanI utpatti thAya che te pratyakSa kahevAya che. A mAtra) pratyakSazabdanuM vyutpattinimitta che. arthAt pratyakSazabdanI zAbdikavyutpatti che. pratyakSanuM pravRttinimitta spaSTata=spaSTatA che. tenAthI siddha thAya che ke je jJAna spaSTa hoya te indriyathI utpanna thAya ke anindriyathI utpanna thAya, to paNa pratyakSa zabdathI vAcya che. ahIM akSa no artha jIva-AtmA karavo. (tethI vyAkhyA A pramANe thaze-) AtmAne Azrayine indriyothI nirapekSa je jJAna utpanna thAya che, te paNa pratyakSa che. A vyutpattithI atIndriya ane anindriya=mAnasajJAnamAM paNa pratyakSatA siddha thaI jAya che.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka -55, jainadarzana 579 tapuruSa samAsa karavAthI pratyakSa bodha ane pratyakSA buddhi, A rIte puliMga ane strIliMgamAM pratyakSazabdano prayoga thaI zake che. (kahevAno Azaya e che ke puruSa samAsano Azraya karavAthI pratyakSa zabdano vizeSyanA liMgaanusAra traNe liMgomAM prayoga thAya che. jemake pratyakSo vo:, pratyakSA vRddhi , pratyakSa jJAnaM, ahIM TIkAmAM be liMgomAM prayoga batAvyo che.) indriyanA vyApArathI nirapekSa manovyApArathI asAkSAt (apratyakSa) padArthanuM je jJAna karAve che, te parokSajJAna kahevAya che. para zabdanA paryAyavAcI para zabdathI parokSazabdanI siddhi thAya che. arthAt para+DAkSa maLIne parokSa bane che. zlokanA pUrvArdhamAM be "ca" zabdanuM vidhAna pratyakSa ane parokSa baMnenI tulyakakSA sUcavavA mATe che. arthAt pratyakSa ane parokSa baMne padanI pachI ca' mUkavAthI baMne pramANonuM baLa samAna che, te sUcavavA mATe che ane pota-potAnA viSayamAM pramANabhUta che, te paNa sAthe sAthe sUcita thAya che. tenAthI anumAnAdiparokSa pramANanI pratyakSapUrvaka pravRtti hovAnA kAraNe keTalAkaloko pratyakSane jyeSTha mAne che (ane anumAnAdine kaniSTha mAne che.) te satya nathI, te paNa sUcita thAya che. kAraNa ke baMnemAM paNa pramANatA che. kemake prativizeSano abhAva che. arthAt pratyakSa ane parokSa baMne paNa pota-potAnA viSayamAM svataMtra tathA samAna baLavALA che. temAM koI jyeSTha nathI. "dekho, mRga doDe che." (A vAkyane sAMbhaLIne teno artha vicAra karIne mRganAM) pratyakSanI pravRtti paNa parokSaevA zabdajJAnapUrvaka thaI hovAthI, parokSane jyeSTha mAnavAmAM prasaMga Avaze. dekho, mRga doDe che' ityAdimAM thayeluM mRganuM) pratyakSa paNa parokSa evA zabdajJAnapUrvakanI pravRttithI thayeluM hovAthI (arthAt pratyakSa paNa parokSapUrvaka thavAnA kAraNe) parokSane (pratyakSathI) jyeSTha mAnavAno prasaMga Ave che. kahevAno Azaya e che ke "dekho, mRga doDe che" A vAkyane sAMbhaLIne teno arthano vicAra karIne, jene mRganuM pratyakSa thaze, te zabdajJAnapUrvaka thayuM che. arthAt parokSa evA zabdajJAnapUrvaka thayuM. tethI (tame upara pratyakSapUrvaka parokSa jJAna thayuM hovAthI pratyakSane jyeSTha mAnatA hatA, to) ahIM pratyakSajJAna parokSapUrvaka thayuM hovAthI parokSane jyeSTha mAnavAnI Apatti tamane Avaze. vaLI "parokSajJAna pratyakSapUrvaka ja utpanna thAya che.'--Avo sarvatra koI ekAMta nathI. kAraNake jIvano sAkSAtkArakaranAra pratyakSajJAnanI kSaNamAM paNa anyathA-anupapannatA (rUpa vyatireka vyApti)thI grahaNa karAyela zvAsozvAsAdi jIvanA liMganA sabhAva ane asadubhAvathI mANasa jIvato ke mRta che, evI pratIti thatI jovA maLe che. arthAt tAtparya e che ke je kSaNe bIjAnA AtmAne ApaNe dekhI rahyA chIe tyAre, te ja samaye jIvana sAthe avinAbhAva rAkhanAra zvAsozvAsAdiliMgothI (jIvananI) sattAnuM tathA zvAsozvAsAdiliMgonA abhAvamAM (jIvananI) asattAnuM (maraNanuM) anumAnathI parijJAna thAya ja che. AthI te pratyakSa ane anumAnajJAna
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana sAthosAtha ja thayA che. tethI pratyakSapUrvaka ja anumAna jJAnanI utpatti thAya che, tevo koI ekAMtikaniyama nathI.) jo AvuM mAnavAmAM nahi Ave to lokavyavahArano abhAva thaI jaze. AthI pratyakSa ane anumAna pramANamAM koI jyeSTha-kaniSThabhAva nathI. 2805 pUdhimA 'tathA' 206 cha, te pUrva 48 que navatatyAnA samuyyaya bhATe che. sarve vAkyo sAvadhAraNa=nizcayAtmaka hoya che. A nyAyathI pratyakSa ane parokSa be ja pramANa saMmata che. tenAthI adhika nahi te jANavuM. yadapi parairuktaM vyAtiriktaM pramANasaGkhyAntaraM pratyajJAyi, tatrApi yatparyAlocyamAnamupamAnArthApattyAdivatpramANatAmAtmasAkSAtkaroti tadanayoreva pratyakSaparokSayorantarbhAvanIyam / yatpunarvicAryamANaM mImAMsakaparikalpitAbhAvavatprAmANyameva nAskandati na tena bahirbhUtenAntarbhUtena vA prayojanam, avastutvAdityapakarNanIyam / tathAhi-pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvasambhavaitihyaprAtibhayuktyanupalabdhyAdIni pramANAni yAni pare procuH, tatrAnumAnAgamo parokSaprakArAveva vijJAtavyau, upamAnaM tu naiyAyikamate kazcitpreSyaH prabhuNA preSayAJcakre "gavayamAnaya" iti sa gavayazabdavAcyarthamajAnAnaH kaJcana vanecaraM puruSamaprAkSIt "kIdRggavayaH" iti, sa prAha "yAdRggaustAdRggavayaH" iti tatastasya preSyapuruSasyAptAtidezavAkyArthasmaraNasahakAri gosadRzagavayapiNDajJAnaM "ayaM sa gavayazabdavAcyo'rthaH" iti pratipattiM phalarUpAmutpAdayatpramANamiti, mImAMsakamate tu yena pratipatrA gaurupalabdho na gavayo na cAtidezavAkyaM "gauriva gavaya." iti zrutaM, tasya vikaTATavIM paryaTato gavayadarzane prathame samutpanne sati yatparokSe gavi sAdRzyajJAnamunmajjati "anena sadRzaH sa gauH" iti "tasya goranena sAdRzyaM" iti vA, tadupamAnam / "tasmAdyatsmaryate tatsyAtsAdRzyena vizeSitaM prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam" / [mI0 zloka0 upa0 zlo0 3] iti vacanAditi, etaJca parokSabhede pratyabhijJAyAmantarbhAvyam / TIkAno bhAvAnuvAdaH vaLI je prativAdiodvArA bethI atirikta pramANanI saMkhyA manAI che, temAM paNa vicAra karatAM arthapatti, upamAnaAdinI jema pramANakoTImAM Ave che - pramANabhUta siddha thAya che, temano samAveza paNa pratyakSa ane parokSa be pramANamAM karI levo joIe. vaLI vicAra karatAM mImAMsako dvArA parikalpita abhAva pramANanI jema, je pramANabhUta ja siddha thatA nathI. teno
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana 581 pratyakSa ane parokSa pramANamAM aMtarbhAva che ke bahirbhAva che ? te carcA karavAnuM koI prayojana ja nathI. kAraNa ke te to avaDurUpa = apramANabhUta hovAthI upekSaNIya ja che. (have pratyakSa ane parokSa pramANathI atiriktapramANo, je anyadarzanakAroe mAnyA che, teno samAveza paNa A be pramANamAM ja thaI jAya che, te batAvAya che.) paravAdio pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthapatti, abhAva, saMbhava, aitihya, prAtija, yukti ane anupalabdhiAdi aneka pramANo mAne che. A pramANamAM anumAna ane Agamano parokSapramANamAM ja samAveza thaI jAya che. naiyAyika upamAnane pramANa mAne che - (teno AkAra teo A rIte batAve che.) koIka nokara potAnA svAmidvArA gavaya lAvavA mATe mokalAyo. (te nokarane potAnA svAmine pUchavAnuM rahI gayuM ke gavaya kone kahevAya !) te gavayazabdanAM vAcyArthane nahi jANatA nokare koI vanecara (jaMgalavAsI) puruSane pUchyuM ke.. "gavaya kevA prakAranuM hoya che ?" tyAre te vanecare kahyuM ke jevA prakAranI gAya hoya che, tevA prakAranI gavaya hoya che." (A vAkya sAMbhaLIne, yAda rAkhI AgaLa vadhelA te nokarane gAya jevuM pazuM jaMgalamAM najera caDyuM), te vakhate te nokarane vanecare kahelA vAkyanuM smaraNa thayuM. (eka ThekANe sAMbhaLelAnA anyatra saMbaMdhane atideza kahevAya che. vanecara pAsethI sAMbhaLelA "gAya jevI gavaya hoya che" vAkyarthano, gAya jevA pazune jotAM nokarane te atidezavAkSArthanuM smaraNa thAya che. te) atidezasahakArI evuM "gAya jevI gavaya hoya che" A piMDajJAna "A te gavayazabdathI vAcya artha che" AvI upamiti phalarUpa pratipattine utpanna karatuM upamAna pramANa bane che. (kahevAno Azaya e che ke atidezavAkyarthanA jJAnasvarUpa upamAna che. eka ThekANe sAMbhaLelAno anyatra saMbaMdha atideza kahevAya che. vanecara puruSa pAsethI "o nazo viyo mati' ityAkAravAkyane sAMbhaLIne, (nokarane jaMgalamAM gAya jevA pazune jotAM) te arthanA smaraNa prasaMge teno saMbaMdha thAya che. tethI te vAkyane atidezavAkya kahevAya che. te atidezavAkyarthanA smaraNanuM sahakArI evuM "jo za vida' piMDajJAna "masI vayazaddhavALa:" ityAkAraka upamitirUpa phalane utpanna karatuM pramANa bane che.) (mImAMsako upamAna pramANanuM svarUpa thoDuM judI rIte batAve che. te A pramANe che-) je vyakti dvArA gAya upalabdha che arthAt jovAyelI che. "gavaya" Aja sudhI jovAyo nathI tathA "gAya jevI gavAya che" A atidezavAkyane paNa sAMbhaLyuM nathI. te vyaktine vikaTajaMgalamAM pharatAM pharatAM gavayanuM sauprathama darzana thate chate (vartamAnamAM) parokSa evI gAyamAM sAdazyajJAna utpanna thAya che ke "A gavayanI samAna te gAya che." athavA "te gAyanuM A gavayanI sAthe sAdazya che." te upamAna pramANa kahevAya che.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana tathA (gavayane dekhIne) je gAyanuM smaraNa thAya che, te gAya gavayanI samAnatAthI viziSTa banIne upamAna pramANadvArA jaNAya che athavA gAyathI viziSTagavayanI samAnatA upamAna pramANano viSaya bane che. arthAt goviziSTasAdRzya ke sAdagyaviziSTago baMne upamAna pramANanA prameya che. A vacanathI paNa uparanI vAta siddha thAya che. A baMne prakAranA upamAnano parokSa pramANanA bhedarUpa pratyabhijJAmAM samAveza thaI jAya che. kahevAno Azaya e che ke kAzImAM joyelA devadattane, (thoDA kALa pachI) amadAvAdamAM jotAM "A te ja devadatta che." -AvI pratyabhijJA thAya che. ahIM kAzImAM devadattanuM je pratyakSa jJAna thayeluM, te amadAvAdamAM mRtipathamAM AvatAM "A te ja devadatta che" AvI pratyabhijJAne utpanna kare che. ahIM jema pratyabhijJAmAM pratyakSa ane smaraNanuM saMkalana thAya che, tema upamAnamAM paNa gavayanuM pratyakSa tathA atidezavAkya ke gAyanuM smaraNa kAraNa bane che ane sAdazyarUpe teonuM saMkalana karAya che. AthI pratyakSa ane smaraNathI utpanna thavAvALuM tathA sAdazyane saMkalita karanArA sArazyajJAna (upamAna pramANano) paNa pratyabhijJAmAM samAveza thAya che. (tethI nyAyakusumAMjalImAM kahyuM che ke "tato yaH saMkalanAtmakaH pratyayaH sa pratyabhijJAnameva yathA 'sa evAyam' iti pratyayaH saMkalanAtmakazca "anena sadRzo gau" iti pratyaya iti" / (artha spaSTa cha.) 97mA pratyakSa bhane smarathI utpanna vAvANu ekatva sAdazya vilakSaNatA ApekSikaAdi rUpathI jeTalA paNa saMkalana jJAna thAya che, teno pratyabhijJAmAM samAveza thAya che.) __ arthApattirapi-"pramANaSaTakavijJAto yatrArtho'nanyathA bhavan / adRSTaM kalpayedanyaM sArthApattirudAhatA // 1 // " ityevaM lakSaNAnumAnAntargataiva, arthApattyutthApakasyArthasyAnyathAnupapattinizcayenaivAdRSTArthaparikalpanAt, anyathAnupapattinizcayasyAnumAnatvAt / abhAvAkhyaM tu pramANaM pramANapaJcakAbhAvaH 1 tadanyajJAnaM 2 AtmA vA jJAnavinirmuktaH 3 iti tridhAbhidhIyate, tatrAdyapakSasyAsambhava eva prasahyavRttyA pramANapaJcakAbhAvasya tucchatvenAvastutvAt, abhAvajJAnajanakatvAyogAt, dvitIyapakSe tu paryudAsavRttyA yattadanyajjJAnaM tatpratyakSameva, pratyakSeNaiva ghaTAdiviviktasya bhUtalAdergrahaNAt / kacittu tadaghaTaM bhUtalamiti pratyabhijJAnena, yo'gnimAnna bhavati nAsau ghUmavAniti tarkeNa, nAtra ghUmo'nAgnerityanumAnena, gRhe gargo nAstItyAgamena vA'bhAvapratIteH kvAbhAvaH pramANaM pravartatAm / tRtIyapakSasya punarasambhava eva, Atmano jJAnAbhAve kathaM vastvabhAvavedakatvaM, vedanasya jJAnadharmatvAt, abhAvavedakatve vA jJAnavinirmuktatvasyAbhAvAt, tannAbhAvaH pramANAntaram / sambhavo'pi samudAyena samudAyino'vagama ityevaMlakSaNaH sambhavati khAryA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 55, jainadarzana k droNa ityAdiko nAnumAnAtpRthak, tathAhi khArI dvoNavatI, khArItvAtpUrvopalabdhakhArIvat / aitihyaM tvanirdiSTapravaktRkaM pravAdapAramparyam, evamUcurvRddhA yathA " iha vaTe yakSaH prativasati" iti, tadapramANaM, anirdiSTavaktRkatvena sAMzayikatvAt, AptapravaktRkatvanizcaye tvAgama iti / yadapi prAtibhamakSaliGgazabdavyApArAnapekSamakasmAdeva " adya me mahIpatiprasAdo bhavitA" ityAkAraM spaSTatayA vedanamudayate tadapyanindriyanibandhanatayA mAnasamitipratyakSakukSinikSiptameva / yatpunaH priyApriyaprAptiprabhRtiphalena sArdhaM gRhItAnyathAnupapattikAtmanaH prAsAdodvegAderliGgAdudetitatpipIlikApaTalotsarpaNotthajJAnavadaspaSTamanumAnameva / evaM yuktyanupalabdhyorAdizabdAdviziSTopalabdhijanakasya bodhAbodharUpavizeSatyAgena sAmAnyato likhitaM sAkSiNo bhuktiH pramANaM trividhaM smRtam" [ yAjJavaM0 smR0 2 / 22 ] ityuktasya pramANasyAnyeSAM ca keSAJcitpramANAntaratvena paraparikalpitAnAM yathAlakSaNaM pratyakSaparokSayorantarbhAvo nirAkaraNaM ca vidheyam / tadevaM na pratyakSaparokSalakSaNadvaividhyAtikramaM zakro'pi kartuM kSamaH / / 583 TIkAno bhAvAnuvAda : "pratyakSAdi cha pramANomAMthI koIpaNa pramANathI jJAtapadArtha bIjIrIte saMgata thato na hoya, tyAre anya adRSTapadArthanI kalpanA karAya che, te arthApati kahevAya che." (jema ke jIvita devadatta gharamAM na dekhAtAM, devadattanA adRSTabarhibhAvanI kalpanA karAya che, te arthApati kahevAya che.) A svarUpavALI arthApattino paNa anumAnamAM samAveza thAya che. kAraNake arthApattithI utthApaka artha (padArtha) anyathA anupapattinA nizcayathI ja adRSTaarthanI parikalpanArUpa ane anyathA anupapattino nizcaya anumAnarUpa che. (kahevAno Azaya e che ke jema anumAnamAM liMgathI avinAbhAvi parokSasAdhyanuM jJAna thAya che, tema arthapattimAM paNa ekapadArthathI avinAbhAvi parokSapadArthanI kalpanA karAya che. baMnemAM avinAbhAvanA nizcayathI ja anya parokSapadArthanI siddhi thatI hoya che. jyAM paNa avinAbhAvanA nizcayathI=baLathI anya parokSapadArthanuM jJAna thAya che, te sarve paNa anumAnarUpa ja che. eTaluM yAda rAkhavuM ke anumAnamAM tathA-upapatti ane anyathA-anupapattirUpa hetuthI parokSapadArthanI siddhi thAya che, jyAre arthapattimAM anyathAanupapattirUpa hetuthI parokSapadArthanI siddhi thAya che.) abhAvapramANanA traNarUpa che. (1) je padArthano abhAva ka2vo che, tenI siddhi karanArA pramANapaMcakano abhAva che. arthAt pramANapaMcakAbhAva. (2) tadanyajJAna arthAt je AdhAramAM athavA je padArthanI sAthe tene joyo hato, temAMthI mAtra tenAthI anyaevA AdhAra ane padArthonuM jJAna thAya. paraMtu tenuM jJAna na thAya. (jema ghaTane bhUtalamAM ke bhUtala sAthe dekhyo hato, have jo ke
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana mAtra bhUtala ja dekhAya che, to ghaTano abhAva thaI jAya che.) (3) AtmA jJAnathIrahita hoya. arthAt AtmAmAM jJAna utpanna ja na thAya. 584 temAM prathamapakSano asaMbhava ja che. kAraNa ke pramANapaMcakano abhAva prasajyapakSamAM tuccharUpa hovAthI avasturUpa che tathA avasturUpa hoya te jJAnane utpanna karI zakatuM nathI. je vasturUpa hoya te ja jJAnane utpanna karI zake che. AthI te avasturUpa hovAthI abhAvaviSayakajJAna utpanna karI zakaze nahi. dvitIyapakSamAM to paryudAsa pakSAnusAra ghaTathI anyabhUtalAdinuM jJAna pratyakSathI ja thaI rahyuM che, te pratyakSarUpa ja che. pratyakSathI ja ghaTAdithIrahita bhUtalAdi grahaNa thAya che. (- to pachI tenAthI atirikta abhAvapramANa mAnavAnI jarUra ja zI che ? arthAt atirikta abhAva pramANa mAnavAnI AvazyaktA nathI.) kyAreka 'te (A) bhUtala Aje ghaTazUnya che. (jemAM kAle ghaTa hato.)' AvA prakAranuM abhAvajJAna pratyabhijJAthI ja thaI jAya che. 'je agnivALo nathI, te dhUmavALo paNa nathI.' - AvA prakAranuM dhUma-agninA abhAvanuM jJAna tarkathI thAya che. "ahIM dhUma nathI, kAraNake agni nathI." AvA prakAranA dhUmanA abhAvanuM jJAna anumAnathI thAya che. 'gharamAM garga nathI' AvA prakAranA prAmANikavacanathI gRhamAM garganA abhAvanuM jJAna AgamapramANarUpa ja che. (A rIte yathAyogya pratyakSAdipramANothI ja) abhAvanI pratIti thaI jatI hoya to abhAvapramANanI AvazyakatA ja zuM che ? tRtIyapakSano to saMbhava ja nathI. AtmAmAM jJAnano abhAva hoya to AtmA kevI rIte vastunA abhAvanuM saMvedana karI zake ? kAraNake saMvedana jJAnano dharma che. jo AtmAmAM jJAna na hoya to, tenA dharmarUpasaMvedana AtmAmAM kevI rIte hoI zake ? (chatAM paNa) AtmAne vastunA abhAvano vedaka (arthAt vastunA abhAvano saMvedana karanAro) mAnazo, to AtmAne jJAnavirnimukta mAnI zakAze nahi. AthI tRtIyapakSa ucita nathI. tethI abhAva atiriktapramANa nathI. saMbhavapramANa paNa samudAyathI samudAyInA jJAnasvarUpa che. moTI cIjathI potAnA avayavabhUta nAnI vastunuM anumAna saMbhavapramANa che. jemake khArI (=18 droNa pramANa)mAM droNanI saMbhAvanA che. (te temAM samAI jAya che.) te saMbhava pramANa paNa anumAnathI pRthak nathI. saMbhavapramANano anumAnamAM aMtarbhAva A pramANe che. - "khArI droNavALI che, kAraNake te khArI che. jemake pUrve joyelI khArI. anirdiSTavaktAnA pravAdanI paraMparArUpa aitihyapramANa che. arthAt jene kahenArA vaktAnI
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-55, jainadarzana 585 koIne khabara nathI, paraMtu paraMparAthI cAlyA Avato pravAda=lokakRtio aitihya che. jemake. vRddho kahetA hatA ke - "A vaDalAmAM yakSa vase che." A jJAna pramANarUpa ja nathI. kAraNa ke te anirdiSTavaktA dvArA bolAyeluM hovAthI sAMzayika che. koIpaNa vacana(pravAda) AgamarUpa tyAre ja bane, ke jyAre te AptapuruSa dvArA bolAyeluM hoya arthAt je pravAdamAM AptavaktA dvArA bolAyela che, evo nizcaya thAya te pravAda ja AgamarUpa bane che. indriyo, liMga ane zabda vyApAranI apekSAvinA ja akasmAta "Aje mArAupara rAjA prasanna thaze AvA prakAranuM spaSTabhAna thAya che te pratibhajJAna kahevAya che. A prAtijajJAna anIndriyanibaMdhana hovAthI arthAt manobhAvanAthI utpanna thayeluM hovAthI mAnasapratyakSamAM aMtarbhata thAya che. vaLI AtmAnI prasannatA ke aprasannatA Adi liMgathI priya-apriyaAdi phaLanI sAthe (pahelA) grahaNa karelA anyathA-anupapattirUpa avinAbhAvathI utpanna thayeluM aspaSTa prAtijajJAna anumAnarUpa ja che. jema kIDIonA daramAMthI bahAra AvavArUpa liMgathI vRSTinuM aspaSTajJAna thAya che, te anumAnarUpa ja che. (kahevAno Azaya e che ke jema pUrve kIDIonuM daramAMthI bahAra AvavuM ane varasAda paDavo - A avinAbhAva grahaNa karelo hovAthI, jyAre kIDIo daramAMthI bahAra Ave, tyAre pUrve grahaNa karelA avinAbhAvathI) vRSTinuM anumAna karAya che. tema jyAre pUrve mananI prasannatA thayelI, tyAre iSTanI prApti thaI hatI ane mananI aprasannatA thaI hatI, tyAre aniSTanI prApti thaI hatI - A avinAbhAvane grahaNa karelA vyaktine mananI prasannatA ke aprasannatAnA kAraNe iSTa-aniSTanuM aspaSTaprAtijajJAna thAya che, te avinAbhAvanA balathI thayuM hovAnA kAraNe anumAnarUpa che.) Ama spaSTaprAtijajJAnano mAnasapratyakSa pramANamAM ane aspaSTaprAtijajJAnano anumAnamAM samAveza thato hovAthI prAtijJAnane svataMtrapramANa mAnavAnI AvazyakatA nathI. A pramANe yukti ane anupalabdhi pramANano, AdizabdathI viziSTaupalabdhinA janaka jJAnAtmaka ke ajJAnAtmaka (vizeSanA tyAgapUrvaka) sAmAnyathI sarvapadArthone pramANa kahevAya che. te pramANano tathA likhita = sTempa, sAli ane bhakti = anubhava, A traNane jeo pramANa mAne che, teonA te pramANano tathA bIjA vAdio dvArA parikalpita anyapramANono yathAsaMbhava pratyakSa ane parokSamAM aMtarbhAva karavo joIe ane (je pramANabhUta na hoya tenuM) nirAkaraNa karavuM joIe. [A rIte yukti ane anupalabdhi A be pramANono paNa uparokta be pramANamAM samAveza
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana karI devo. jo yukti avinAbhAva rAkhatI hoya to tenA samAveza anumAnamAM ka2vo ane avinAbhAva rAkhatI na hoya to te pramANarUpa ja nathI. 586 anupalabdhi to abhAvapramANarUpa che. tethI teno yathAsaMbhava pratyakSAdimAM aMtarbhAva thaI jaze. Adi zabdathI ( prativAdiodvArA manAyelA) anyapramANono paNa pratyakSa ane parokSamAM ja aMtarbhAva karI levo. jemake vRddhanaiyAyika viziSTaupalabdhinA janaka jJAnAtmaka ke ajJAnAtmaka sarve padArthone sAdhAraNarUpathI pramANa mAne che. teoe kahyuM che ke 'likhita sTempa, sAkSi tathA bhukti=anubhava traNe pramANe che.' tathA anyavAdi dvArA manAyelA bIjA pramANono yathAsaMbhava pratyakSa ane parokSamAM samAveza karavo ane apramANabhUta hoya to khaMDana vuM . ] tethI A pramANe pramANanI pratyakSa ane parokSarUpathI kahevAyelA (pramANanI) be saMkhyAno atikrama karavA mATe indra paNa samartha nathI. atha tayorlakSaNAdyabhidhIyate - svaparavyavasAyi jJAnaM spaSTaM pratyakSam / tadviprakAraM sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca / tatra sAMvyavahArikaM bAhyendriyAdisAmagrIsApekSatvAdapAramArthikamasmadAdipratyakSam, pAramArthikaM tvAtmasaMnidhimAtrApekSamavadhyAdipratyakSam / sAMvyavahArikaM dvedhA, cakSurAdIndriyanimittaM manonimittaM ca / tadvividhamapi caturdhA, avagrahehAvAyadhAraNAbhedAt / tatra viSayaviSayisannipAtAnantarasamuddhRtasattAmAtragocadarzanAjjAtamAdyamavAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH / asyArthaH - viSayo dravyaparyAyAtmako'rtho, viSayI cakSurAdiH, tayoH samIcIno bhrAntyAdyajanakatvenAnukUlo nipAto yogyadezAdyavasthAnaM, tasmAdanantaraM samuddhRtamutpannaM yatsattAmAtragocaraM darzanaM nirAkAro bodhastasmAjjAtamAdyaM sattAsAmAnyAdyavAntarairmanuSyatvAdibhirvizeSairviziSTasya vastuno yadgrahaNaM jJAnaM tadavagrahaH / punaravagRhItaviSayasaMzayAnantaraM tadvizeSAkAGkSaNamIhA / tadanantaraM tadIhitavizeSanirNayo'vAyaH / avetaviSayasmRtihetustadanantaraM dhAraNA / atra ca pUrvapUrvasya pramANatottarottarasya ca phalatetyekasyApi matijJAnasya cAturvidhyaM kathaJcit pramANaphalabhedazcopapannaH / tathA yadyapi kramabhAvinAmavagrahAdinAM hetuphalatayA vyavasthitAnAM paryAyArthAdbhedaH tathApyekajIvatAdAtmyena dravyArthAdezAdamISAmaikyaM kathaJcidaviruddhaM, anyathA hetuphalabhAvAbhAvaprasaktirbhavediti pratyeyam / .
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga-2, zloka-55, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: have pratyakSa ane parokSapramANanuM lakSaNa kahevAya che. sva ane parano nizcaya karanAruM spaSTa = paranirapekSajJAnane pratyakSa kahevAya che. te be prakAranuM che. (1) sAMvyavahArika, (2) pAramArthika. bAhyacakSuAdi indriyo, prakAza Adi sAmagrIthI utpannathavAvALuM ApaNA jevAonuM jJAna sAMvyavahArikapratyakSa kahevAya che. te sAMvyavahArikapratyakSa bAhya indriyAdine sApekSa hovAthI apAramArthika che. (chatAM paNa lokavyavahAramAM tenI pratyakSarUpe prasiddhi hovAthI sAMvyavahArikapratyakSa kahevAya che.) pAramArthikapratyakSa to mAtra AtmAthI utpanna thAya che. arthAt mAtra AtmAthI utpanna thatuM avadhijJAnaAdi pAramArthikapratyakSa kahevAya che. sAMvyavahArika pratyakSa be prakAranuM che. (1) caAdiindriyanimittaka, (2) manonimittaka. indriyonA nimittathI thatuM jJAna indriya pratyakSa kahevAya che. mananA nimitte thatuM jJAna mAnasa pratyakSa kahevAya che. A baMne prakAranA sAMvyavahArika pratyakSanA (1) avagraha, (2) ihA, (3) apAya, (4) dhAraNA, - A cAra bhedathI cAra prakAra che. temAM viSaya = padArtha ane viSaya = indriyono sannipAta thatAM, tenI anaMtara "A kaMIka che" AvI sattAmAtrane viSaya karanAruM darzana thAya che. tenAthI utpanna thayela sAmAnyAkAranI avAMtara viziSTavastune grahaNa karanArA prathamajJAnane avagraha kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke dravya-paryAyAtmaka padArtharUpa viSaya ane cakSu Adi indriyorUpa viSayino bhrAnti Adine nahi utpanna karavAmAM anukUla yogyadeza-sthitirUpa saMbaMdhathI anaMtara "A kaMIka che" AvuM vastunI sattAmAtrane viSaya karanAro darzana = nirAkArabodha utpanna thAya che. te nirAkAra bodhathI sattA-sAmAnyAdinI avAMtara manuSyatva, ghaTatva Adi vizeSothI viziSTavastunuM grahaNa karanArUM prathamajJAna utpanna thAya che, te avagraha kahevAya che. arthAt te "A manuSya che", "A ghaTa che" ityAdi vizeSothI viziSTavastunuM grahaNa thAya che. te avagraha kahevAya che. avagrahathI grahaNa karelA viSayamAM = padArthamAM saMzaya thayA bAda te vastunA vizeSanirNaya mATe "A AvuM hovuM joIe-AvA prakAranI vicAraNAne iha kahevAya che. (jemake sAmAnyarUpathI ghaTane jANI lIdhA bAda "A ghaTa amadAvAdI che ke vApIno che."--Avo saMzaya thAya che, te saMzayanI uttaramAM "A ghaTa amadAvAdI hovo joIe" AvI saMbhAvanAviSayaka jJAnane ihA kahevAya che.) ihAnI anaMtara ihAdvArA saMbhAvita vizeSapadArthano nirNaya karavo te avAya (apAya) kahevAya che.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana nirNita thayelA viSayanI = padArthanI (kAlAMtare) thanArI smRtimAM je hetu=kAraNa bane te (apAyanI pachI thanAra) dhAraNA kahevAya che. ahIM pUrva-pUrvanI pramANatA ane uttara-uttaranI phaLatA che. arthAt avagraha pramANa che, tenuM ihA phaLa che. ihA pramANa che, tenuM avAya (apAya) phaLa che. apAya pramANa che, tenuM dhAraNA phaLa che. tethI eka ja matijJAnanA prakAranI cArasaMkhyA tathA kathaMcit pramANa-phaLano bheda saMgata thAya che. te pramANe joke kramathI utpanna thavAvALA avagrahAdi cArejJAnomAM kramazaH kAraNa-kAryabhAva che. tethI = paryAyArthika = avasthAonA bhedathI bheda che, to paNa A cArejJAna eka AtmAthI tAdAmya = abheda rAkhe che. arthAt A cAre jJAnano AtmAmAM abheda hovAthI (Atma) dravyanI apekSAthI A cAre jJAnone kathaMcitueka(abhinna) mAnavAmAM virodha nathI. anyathA (arthAt AtmadravyanI apekSAthI cArejJAnomAM kathaMcituekatA ane paryAya = avasthAbhedathI anekatA na mAnavAmAM Ave to) te cAre jJAnomAM paraspara hetu-phaLabhAvano abhAva thaI jaze. arthAtu paraspara upAdAna-upAdeyabhAva ke kAraNakAryabhAva banI zakaze nahi. ___ dhAraNAsvarUpA ca matiravisaMvAdasvarUpasmRtiphalasya hetutvAtpramANaM, smRtirapi tathAbhUtapratyavamarzasvabhAvasaMjJAphalajanakatvAt, saMjJApi tathAbhUtatarkasvabhAvacintAphalajanakatvAt / cintApyanumAnalakSaNA''bhinibodhaphalajanakatvAt, so'pi hAnAdibuddhi-janakatvAt, taduktam-'matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanarthAntaram' [ta0 sU0 1/13] anarthAntaramiti-kathaJcidekaviSayaM prAkzabdayojanAnmatijJAnametat / zeSamanekaprabhedaM zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutamiti kecit / saiddhAntikAstvavagrahehAvAyadhAraNAprabhedarUpAyA matervAcakAH paryAyazabdA matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityete zabdA iti pratipannAH / smRtisaMjJAcintAdInAM ca kathaJcidgRhItagrAhitve'pyavisaMvAdakatvAdanumAnavatpramANatAbhyupeyA, anyathA vyAptigrAhakapramANena gRhItaviSatvenAnumAnasyApramANatAprasakteH, atra ca yacchabdasaMyojanAtprAk smRtyAdikamavisaMvAdi vyavahAranirvartanakSamaM vartate tanmatiH zabdasaMyojanAtprAdurbhUtaM tu sarvaM zrutamiti vibhAgaH / smRtisaMjJAdInAM ca smaraNatarkAnumAnarUpANA parokSabhedAnAmapi yadiha pratyakSAdhikAre bhaNanaM tanmatizrutavibhAgajJAnAya prasaGgeneti vijJeyam / /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda : dhAraNAsvarUpa matijJAna avisaMvAdasvarUpa smRtirUpa phaLanuM kAraNa hovAthI pramANa che. arthAt dhAraNA pramANa che. smRti phaLa che. smRti paNa "A te ja che" ityAkAraka pratyavamarza svabhAvaka = saMkalanarUpa saMjJAnA phaLanuM janaka che. arthAta saMjJA = pratyabhijJAna phaLa che ane smRti pramANa che. pratyabhijJArUpa saMjJA paNa tathAbhUta tarkasvabhAvaka ciMtAne utpanna kare che. arthAt pratyabhijJArUpa saMjJAthI tarkarUpa ciMtA phaLa utpanna thAya che. tethI saMjJA pramANa che. tarka phaLa che. ciMtArUpa tarka paNa anumAnasvarUpa AbhinibodhaphaLano janaka che. arthAt tarka avinAbhAvanuM jJAna karAvIne Abhinibodha = anumAnane utpanna kare che. tethI tarka pramANa che, Abhinibodha = anumAna phaLa che. AbhinibodhathI paNa heyopAdeyabuddhirUpa phaLa utpanna thAya che. tethI Abhinibodha=anumAna pramANa che, heyopAdeyabuddhi phala che. tethI tattvArthasUtra mAM kahyuM che ke... mati, smRti, saMjJA, ciMtA, Abhinibodha - A anarthAntara che - kathaMcit abhinna che kathaMcitkaviSayaka che. (akalaMkadeva A sUtrano tAtparyArtha A rIte batAve che-) jyAM sudhI A jJAnono zabdarUpathI ullekha na karAya arthAt temAM zabdayojanA na hoya tyAM sudhI te sarve matijJAna che. = 589 zabdayojanAthI utpanna thavAvALuM avizadajJAna zruta che. tAtparya e che ke jyAM sudhI mati, smRtiAdimAM zabdayojanA nathI hotI, tyAM sudhI te matijJAnarUpa che tathA zabdayojanAthI thavAvALuM tathA anya paNa zabdayojanAthI utpanna thavAvALuM jJAna zrutajJAna che. paraMtu saiddhAntiko to A mati, smRti, saMjJA, ciMtA ane Abhinibodhane, avagraha-ihA-apAya-dhAraNAnA rUpathI cAra bhedavALA matijJAnanA paryAyavAcI zabdo ja mAne che. (A ja vAta tattvArthAdhigamasUtranA bhASya-1/13mAM karI che. minivodhijJAnathaiva trioAviSayaaite paryAyA nArthAntareti mati: smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityasyAnarthAntarametaditi / ) smRti, saMjJA, ciMtA Adi joke pUrve pratyakSaAdi pramANothI grahaNa karelA padArthone ja jANe che. to paNa avisaMvAdi hovAnA kA2Ne anumAnanI jema pramANa ja che. jema vyAptijJAna tarka dvArA jANavAmAM AvelA sAmAnya agni ane dhUmane ja kaMIka vizeSarUpathI jANavAvALuM anumAna kathaMcit agRhItagrAhi mAnIne pramANa manAya che. tema smRti Adi jJAna paNa pramANa che. anyathA vyApti = tarkarUpa grAhakapramANadvArA gRhIta padArthane viSaya banAvanAruM anumAna paNa apramANa banI jaze. ahIM zabdayojanAnI pUrve arthAt zabdayojanA na hoya tyAre avisaMvAdi ane vyavahAra calAvavAmAM samartha smRtiAdi matijJAna che. ane zabdayojanAthI utpanna thatuM sarvajJAna zrutarUpa
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana che - A rIte matijJAna ane zrutajJAnano vibhAga karavo. ahIM smRti, saMjJA, tarkaAdi parokSa pramANonA bhedone pratyakSapramANanA vivaraNasamaye kahevAnuM kAraNa e che ke mati ane zrutanA vibhAganuM jJAna paNa prasaMgathI spaSTa thaI jAya. atha parokSam-avizadamavisaMvAdi jJAnaM parokSam / smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedatastatpaJcadhA / saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smaraNaM, yathA tattIrthakara bimbamiti 1 anubhavasmaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnaM, tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi, yathA sa evAyaM devadattaH, gosadRzo gavayaH, govilakSaNo mahiSaH, idamasmAddIdhaiM hsvamaNIyo mahIyo davIyo vA dUrAdayaM tIvro vahni surabhIdaM candanamityAdi / atrAdizabdAtsa eva vahniranumIyate sa evAnenApyarthaH kathyata ityAdi smaraNasacivAnumAnAgamAdijanyaM ca saGkalanamudAhAryam 2 / upalambhAnupalambhasambhavaM trikAlakalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanaM tarkaH, yathAgnau satyeva dhUmo bhavati tadabhAve na bhavatyeveti 3 / anumAnaM dvidhA, svArthaM parArthaM ca / hetugrahaNasambandhasmaraNahetukaM sAdhyavijJAnaM svArtham / nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH / iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyaM, sAdhyaviziSTaH prasiddho dharmI pakSaH / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt / mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni / TIkAno bhAvAnuvAda have parokSapramANane kahe che. avizada = aspaSTaavisaMvAdijJAnane parokSa kahevAya che. te 521 sma25 (smRti), pratyatmizAna, ta, anumAna, bhane saagmn| methI pAMyA2nu cha. (1) smRtipramANa : (pUrva joyelA padArthanA) saMskAranA prabodhathI utpanna thavAvALuM, anubhUta arthn| viSayavANu "te tuM" ityA3pe 'te' zabhAnu vehana thAya cha, te sm25|| (smRti) kahevAya che. jemake pUrve joyelI manojJatIrthakaranI pratimAnuM vartamAnamAM darzana thatI pratimAmAM "te ja tIrthaMkaranI pratimA che." AvuM vadana thAya che, tene smaraNa kahevAya che. (ahIM pUrve joyelI paramAtmAnI manojJapratimAnA AtmAmAM paDelA saMskAranA prabodhathI anubhUta arthaviSayaka "te ja tIrthaMkaranI pratimA che" ityAkAraka saMvedana thAya che. tene smaraNa kahevAya che.) (2) pratyabhijJApramANa : anubhava ane smaraNathI utpanna thayelA saMkalanAtmakajJAnane pratyabhijJAna kahevAya che. arthAt anubhava ane smaraNathI utpanna thavAvALuM saMkalanajJAna ke je
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana 591 pUrva ane uttarane joDavAnuM kAma karI ekatsAzyajJAna karAve te pratyabhijJAna kahevAya che. arthAt sAme rahelA padArthamAM pUrve joyelA padArthanuM abhedaavagAvijJAnane pratyabhijJAna kahevAya che. A pratyabhijJAna anekaprakAranuM che. sAdagya pratyabhijJAna - "te tenI samAna che" ityAkAraka che. jemake te ja A devadatta che" ane "gAya samAna gavAya che." vailakSaNyasAdRzya-te tenAthI vilakSaNa che" - ityAkAraka che. jemake "gAyathI vilakSaNa bheMsa che.' pratiyogapratyabhijJAna-"A tenI apekSAe dUra, samIpa, nAno, moTo che' ityAdi rUpathI hoya che. jemake A AnAthI lAMbo che, A nAno che, ochA vajanano che, vadhu vajanano che, khUba dUra che. agni teja che, caMdana surabhi che. te ja agninuM anumAna karAya che ke je pUrve dekhI hatI" tathA "te ja zabda dhvArA paNa A artha kahevAya che." ityAdi smaraNasahakArathI anumAnajanya ke smaraNanA sahakArathI Agama janA je koI saMkalanAtmakajJAno che, teno samAveza pratyabhijJAnamAM karI levo. (3) tarkapramANaH upalaMbha ke anupalaMbhathI utpanna thavAvALuM trikAlaviSayaka (trilokavartI) sarve sAdhya-sAdhananA saMbaMdhano AlaMbana viSaya karavAvALuM "A, A hote chate ja hoya che." ityAkAraka saMvedana=jJAnane tarka kahevAya che. arthAt "sAdhya hote chate ja sAdhana hoya che ane sAdhyanA abhAvamAM sAdhana hotuM nathI' ityAkarakajJAna tarka kahevAya che. jemake. agni hote chate ja dhUma hoya che. agninA abhAvamAM hoto nathI ja." A rIte sAdhAraNarUpathI trilokavartI samasta agni ane dhUmonA avinAbhAvasaMbaMdhane tarka pramANa jANI le che. (4) anumAna pramANa (sAdhanathI thatA sAdhyanA jJAnane anumAna kahevAya che.) te anumAna be prakAranuM che. (1) svArthanumAna, (2) parArthAnumAna. hetunuM grahaNa tathA saMbaMdha (avinAbhAva) smaraNathI thavAvALA sAdhyanA jJAnane svArthanumAna kahevAya che. nizcita anyathA-anupapatti rUpa ekamAtra lakSaNavALA padArthane hetu kahevAya che. arthAt jenI sAdhyanI sAthe) anyathA anupapatti (anyathA sAdhyanA abhAvamAM anupapatti nahi thavI arthAt avinAbhAva) sunizcita hoya tevA ekamAtra avinAbhAva lakSaNavALA padArthane hetu kahevAya che. iSTa, abAdhita, asiddha lakSaNavALA padArthane sAdhya kahevAya che. arthAt jene siddha karavo vAdine iSTa che, je pratyakSAdipramANothI bAdhita nathI ane Aja sudhI je prativAdine asiddha che athavA jenI pakSamAM siddhi saMdigdha che, te sAdhya kahevAya che. sAdhyaviziSTa prasiddhadharmIne pakSa kahevAya che. arthAt sAdhyayukta dharmI paNa kahevAya che. dharmI prasiddha hoya che. pakSa ane hetunuM (bIjAnA jJAna mATe) kathana karavuM te arthAtu pakSa-hetuvacanAtmaka (sAdhyanA jJAnane) upacArathI parArthAnumAna kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke pakSa ane hetunA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana vacana=kathanane sAMbhaLIne zrotAne thatA sAdhyanA jJAnane parArthAnumAna kahevAya che. joke mukhyarUpe to parArthAnumAna jJAnAtmaka ja hoya che, chatAM paNa je vacanothI te jJAna utpanna thAya che te vacanone paNa kAraNamAM kAryano upacAra karIne arthAt kAryabhUta jJAnanA kAraNabhUta vacanomAM upacAra karI parArthanumAna kahevAya che. TuMkamAM pakSa ane hetunA kathanane upacArathI parArthanumAna 53vAya che. (joke anumAnanA pratijJA ane hetu be ja avayava hoya che.) paraMtu maMda mativALA ziSyone samajAvavA dRSTAnta, upanaya ane nigamana - A traNa avayavono prayoga karI zakAya che. ___ dRSTAnto dvidhA, anvayavyatirekabhedAt / sAdhanasattAyAM yatrAvazyaM sAdhyasattA pradarzyate so'nvayadRSTAntaH / sAdhyAbhAvena sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH / hetorupasaMhAra upanayaH / pratijJAyAstUpasaMhAro nigamanam / ete pakSAdayaH paJcAvayavAH kIrtyanta ityAdi / atrodAharaNam-pariNAmI zabdaH kRtakatvAt, yaH kRtakaH sa pariNAmI dRSTo yathA ghaTaH, kRtakazcAyam tasmAtpariNAmI / yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTaH, yathA vandhyAstanandhayaH / kRtakazcAyam tasmAtpariNAmI zabda ityAdi / nanvatra nizcitAnyathAnupapattirevaikaM hetorlakSaNamabhyadhAyi kiM na pakSadharmatvAditrairUpyamiti cet ? ucyate, pakSadharmatvAdau trairUpye satyapi tatputratvAderhetorgamakatvAdarzanAt, asatyapi ca trairUpye hetorgamakatvadarzanAt, tathAhi-jalacandrAnnabhazcandaH, kRtikodayAcchakaTodayaH, puSpitaikacUtataH puSpitAH zeSacUtAH, zazAGkodayAtsamudra vRddhiH, sUryodayAtpadmAkarabodhaH, vRkSAcchAyA caite pakSadharmatAvirahe'pi sarvajanairanumIyante / kAlAdikastatra dharmI samastyeveti cet ? na, atiprasaGgAt / evaM hi zabdasyAnityatve sAdhye kAkakArpoderapi gamakatvaprasakteH, lokAderdharmiNastatra kalpayituM zakyatvAt / anitya zabdaH zrAvaNAt, madbhrAtA'yamevaMvidhasvarAnyathAnupapatteH sarvaM nityamanityaM vA sattvAdityAdiSu sapakSe sattvasyAbhAve'pi gamakatvadarzanAceti 4 / . TIkAno bhAvAnuvAdaH dRSTAMta anvaya ane vyatirekanA bhedathI be prakAranuM che. jemAM sAdhananI sattA hote chate sAdhyanI sattA avazya batAvAya te anvayadRSTAMta kahevAya che. jemAM sAdhyanA abhAvathI sAdhanano abhAva kahevAya che te vyatirekadRSTAMta. (daSTAMtanuM kathanakarIne) hetuno pakSamAM puna: upasaMhAra karavo arthAt hetunI pakSamAM sattA puna:
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana kahevI te upanaya kahevAya che. (ahIM punaH lakhavAnuM kAraNa e che ke hetavAkyanA kathanamAM pakSadharmatA = pakSamAM hetunI sattAno nirdeza thAya che, tyAre (sAdhya ane sAdhananA saMbaMdhanA = avinAbhAvanA) smaraNavinA mAtra pakSamAM hetune jovA mAtrathI hetu vAkyanuM kathana karAya che, jyAre upanayavAkyamAM avinAbhAvanA smaraNapUrvaka pakSamAM hetunI sattA arthAt pakSadharmatAnuM kathana karAtuM hoya che. eTale ke avinAbhAvanA smaraNa bAda puna: pakSamAM hetuno nirdeza thAya che, ke je nigamanavAkyanA kathananI abhimukha laI jAya che.) (pakSamAM hetunI sattAnuM punaH kathana karIne) pratijJAno upasaMhAra karavo te nigamana kahevAya che. arthAtu pakSamAM sAdhyano puna: nirdeza karavo te nigamana kahevAya che. (praznaH prathama pratijJA vAkya ane aMtima nigamanavAkyamAM zuM phera che te samajAtuM nathI. kAraNa ke baMnenA AkAra eka samAna ja che. arthAt pratijJAvAkya ane nigamanavAkyano "pakSa sAdhyamana' ityAkAraka samAna AkAra che, to baMnemAM pharaka zuM che ? uttara : baMneno AkAra eka hovA chatAM paNa pratijJAvAkyamAM pakSamAM sAdhyanI siddhi thaI nathI, jyAre nigamanavAjyamAM pakSamAM sAdhyanI siddhi thayA bAdano nirdeza hoya che. ATalo bane vacce pharaka che. te ja puna: pada lakhavAnuM prayojana che.) A pakSAdi (pratijJAdipAMca)ne paMcAvayava kahevAya che. ahIM A pakSAdi pacAvayavane samajAvavA udAharaNa Ape che... [(1) pratijJA(pakSa)vAkya : zabdaH pariNAmI ! (2) hetu vAkya : zabda kRtajavAn | (3) udAharaNavAkya (i) anvayadaSTAMta 5: Rtava; pariNAnI :, yathA ghaTa: (ii) vyatirekadaSTAMta thatu na pariNAnI sa na to phuda:, yathA vadhyAstananvaya | (4) upanayavAkya : zrata layam (za8:) athavA za8: pariNAnI vyAkhyatavAna (5) nigamanavAkya : zabda ripanI I (ahIM yAda rAkhavuM ke sAmAnyathI pakSa: sadhdhavAn deto: Avo anumAnaprayoga hovo joIe. arthAt ahIM prastutamAM za8: paripamI, kRtavarutvA prayoga hovo joIe. paraMtu jainadArzanikagraMthomAM moTA bhAge sadhdhavAn pakSa:, deto. arthAt pariNAma zuddha: tatva Avo prayoga thayelo jovA maLe che.)] (have paMcAvayavanA udAharaNanA viSayamAM paMkti kholAya che) trophAdAra" - "zabda pariNAmI che. kAraNake kRtaka che. je kRtaka hoya che, te pariNAmI=parivartanazIla dekhAya che. jemake ghaTa. (tethI) zabda kRtaka che, to tethI te pariNAmI paNa hovo joIe. je pariNAmI hoto nathI, te kRtaka(janya) paNa dekhAto nathI. jemake vaMdhyAno putra. tethI zabda kRtaka che. AthI te pariNAmI ja haze.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana zaMkA : ahIM tame nizcita anyathA anupapatti = avinAbhAvarUpa hetunuM eka ja svarUpa kahyuM che. (hetunA lakSaNamAM to pakSadharmatA, sapakSasattva, vipakSAsattva A traNarUpono samAveza thAya che.) te pakSadharmatA Adi traNarUpo zuM hetunA lakSaNamAM AvatA nathI. ? samAdhAnaH (pakSadharmatA AditraNarUpa hetunA avyabhicAra lakSaNo nathI.arthAt airUpya hetunuM avyabhicArI lakSaNa nathI.) kAraNake pakSadharmatAAdi traNarUpo hovA chatAM taputratyAdi hetu sAdhyano gamaka banato dekhAto nathI. ane pakSadharmatAdi traNarUpo na hovA chatAM paNa hetu sAdhyano gamaka banato jovAya che. arthAt "garbhamAM rahevAvALo maitrano bALaka zyAma che. kAraNa ke te maitrano putra che. jemake tenA pAMca zyAmabALako. A anumAnaprayoganA hetamAM pakSadharmatA, sapakSasattva, vipakSAsattva - A traNarUpo hovA chatAM tattvatratva' hetu sAdhyano gamaka banato nathI. kAraNake "taputratva= maitratanayatva rUpa hetuno zyAmatvasAdhyasAthe koI avinAbhAva nathI. have trarUpya hovA chatAM hetuno sAdhya sAtheno avinAbhAva na hovAthI hetu sAdhyano gamaka banato nathI ane trarUpya na hovA chatAM paNa hetunA sAdhya sAthenA avinAbhAvanA yoge hetu sAdhyano gamaka bane che. tenA udAharaNo A pramANe che. (1) "narannamazcandraH - "AkAzamAM caMdrano udaya thayo (AkAza caMdravALuM che), kAraNake pANImAM caMdranuM pratibiMba dekhAya che." A anumAnamAM pANImAM paDatA caMdranA pratibiMbarUpa hetu potAnA pakSamAM raheto nathI. arthAt pakSadharmatArUpa na hovA chatAM paNa avinAbhAvanA kAraNe sarvaloko dvArA tAdazaanumAna karAya che ane hetu satya bane che. - (2) tiroviyAt zoHya: - rohINI nakSatrano ekamuhUrta bAda udaya thaze, kAraNake atyAre kRtikAnakSatrano udaya che." - A anumAnamAM tijovA' hetu pakSamAM raheto nathI. arthAt "pakSadharmatA" rUpa na hovA chatAM paNa avinAbhAvanA kAraNe tAdazaanumAna karAtuM hoya che ane hetu satya bane che. (3) puSkirtavavRtataH puSmitAH zeSabUtA: - "sarva AMbAnA vRkSomAM puSpo AvI gayA che, kAraNa ke te AMbo che. jemake A puSpovALo AMbo." - A anumAnamAM puSpitakAgratva hatu. pakSamAM na rahevA chatAM - pakSadharmatArUpanA abhAvamAM paNa tAdazaanumAna loko dvArA karAya che ane hetu satya bane che. (4) zaTodayAt samudravRddhiH - "samudramAM pANInI vRddhi thaI rahI che. kAraNa ke caMdrano udaya thayo che." - A anumAnamAM vanyonDaya' hetu pakSamAM na rahevA chatAM = pakSadharmatA rUpanA abhAvamAM paNa tAdazaanumAna loko dvArA karAtuM hoya che ane hetu satya bane che.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga- 2, zloka -55, jainadarzana (5) sUvarAmavirodha: - "kamaLa vikasita thaI gayA che. kAraNa ke sUryodaya thayo che." - A anumAnamAM 'sUryodaya' hetu pakSamAM na rahevA chatAM = pakSadharmatArUpanA abhAvamAM paNa tAdazaanumAna karAtuM hoya che ane hetu satya bane che. (6) vRkSAcchAyA: - "chAyA paDI rahI che, kAraNa ke taDako paNa che ane vRkSa paNa che" - A anumAnamAM vRkSatvahetu pakSamAM na rahevA chatAM tAdazaanumAna thAya che ane hetu satya bane che. A uparokta ane kahetuomAM pakSadharmatAno viraha hovA chatAM sarvaloko vaDe anumAna karAya che. tethI pakSadharmatAAdi traNa rUpo hetunA avyabhicArI lakSaNo nathI. zaMkA : kRtikodaya hetumAM kAla ke AkAzane dharmI banAvIne pakSadharmatA ghaTAvI zakAya che. jemake AkAza ke kAla ekamuhUrtamAM rohiNInA udayathI yukta haze. kAraNake atyAre temAM kRtikAno udaya thaI rahyo che. samAdhAnaH tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke tema mAnavAmAM atiprasaMga=avyavasthA thAya che. kahevAno Azaya e che ke AkAza ke kAla jevA vyApakapadArthone pakSa banAvavAnuM cAluM thaze to koIpaNa hetu asatya banaze ja nahi, sarve hetuo satya banI jaze ane sAdhyanA gamaka banI jaze. jemake "zabda anitya che, kAraNake kAgaDo kALo che." A pakSadharmathI rahita hetu paNa lokane dharmI kalpIne pakSadharmatAthI sahita che, tema kahevA mATe zakya che. arthAt loka anitya zabdavALo che, kAraNake temAM kALo kAgaDo jovA maLe che. AthI AkAza ke kAlaAdi vyApaka padArthone pakSa banAvI koImAM paNa pakSadharmatAnI siddhi karavI ucita nathI. te ja rIte "zabda anitya che. kAraNake sAMbhaLavAmAM Ave che', "A mAro bhAI che. kAraNa ke AvA prakArano avAja bIjIrIte saMgata thato nathI', (bhAInA bolyAvinA AvI zakato nathI), "sarvapadArtho nitya ke anitya che. kAraNa ke te sat che' ityAdi anumAnonA zrAvaNatva Adi hetuo sapakSamAM rahetA na hovA chatAM paNa (avinAbhAvanA baLathI satya hovAnA kAraNe) sAdhyanA gamaka thatA jovA maLe che. AptavacanAjjAtamarthajJAnamAmamaH, upacArAdAptavacanaM ca yathA'styatra nidhiH santi mervAdayaH / abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAnaM cAbhidhatte, sa Apto janakatIrthakarAdiH 5 ityuktaM parokSam, tena "mukhyasaMvyavahAreNa, saMvAdivizadaM matam / jJAnamadhyakSamanyaddhi, parokSamiti saGagrahaH / / 1 / / iti / yadyathaivAvisaMvAdi pramANaM tattathA matam / visaMvAdyapramANaM ca tadadhyakSaparokSayoH / / 2 / / " [sammatitarkaTIkA, pR-59] tata .
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana ekasyaiva jJAnasya yatrAvisaMvAdastatra pramANatA, itaratra ca tadAbhAsatA, yathA timirAdyupaplutaM jJAnaM candrAdAvavisaMvAdakatvAtpramANaM, tatsaGkhyAdau ca tadeva visaMvAdakatvAdapramANam / pramANetaravyavasthAyAH visaMvAdA 'visaMvAdalakSaNatvAditi sthitametat "pratyakSaM parokSaM ca dve eva pramANe" / atra ca matizrutAvadhimanaH paryAya- kevalajJAnAnAM madhye matizrute paramArthataH parokSaM pramANaM, avadhimanaH paryAya- kevalAni tu pratyakSaM pramANimiti / / 596 TIkAno bhAvAnuvAda : (5) Agama pramANa : AptanA vacanothI utpanna thayelA padArthanA jJAnane Agama kahevAya che. upacArathI AptanA vacanone paNa Agama kahevAya che. (kAraNa ke te vacanodvArA ja jJAna utpanna thAya che. tethI kAraNamAM kAryano upacAra karIne AptanA vacanone paNa Agama kahyA.) je abhidheyavastune yathAvasthita jANe che ane je prakAre tenuM jJAna thayuM che, te prakAre ja kathana kare che te Apta kahevAya che. jemake mAtA, pitA, tIrthaMkarAdi. 'ahIM dhanano bhaMDAra che'-A pitAnuM kathana tathA 'merUparvata che'--A tIrthaMka2 52mAtmAnuM kathana, te vastune yathAvasthita jANIne karAyuM hovAthI, teo kahelA vacanonA Apta che. A rIte parokSapramANa kahevAyuM. tethI "saMvAdi ane vizada(spaSTa)jJAna pratyakSa che. te mukhya (pAramArthika) ane saMvyavahAra ema be prakAranuM che. pratyakSathI anya samastajJAna parokSa che. A pramANe (sAmAnyarUpe) pramANono saMgraha che." tathA "je je aMzamAM avisaMvAdi che, te te aMzamAM pramANa che ane je je aMzamAM visaMvAdi che, te te aMzamAM apramANa che. A pratyakSa ane parokSa baMne jJAnamAM jANavuM." tethI eka ja jJAna je aMzamAM avisaMvAdi hoya te aMzamAM jJAnanI pramANatA che. te sivAyanA sthAnamAM arthAt je aMzamAM visaMvAdi hoya te jJAnanI pramANAbhAsatA che. jemake timi22ogIne eka caMdra be dekhAya che. tenuM A dvicaMdranuM jJAna caMdraaMzamAM avisaMvAdi = yathArtha che, tethI pramANa che ane te jJAna caMdranI saMkhyAmAM visaMvAdi=ayathArtha hovAthI apramANa che. pramANanI vyavasthA avisaMvAdathI tathA apramANanI vyavasthA visaMvAdathI thAya che. A pramANenA vivecanathI nirNaya thAya che ke pratyakSa ane parokSa be ja pramANo che. ahIM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevalajJAna A pAMcajJAnamAM mati ane zrutajJAna paramArthathI parokSapramANa che ane avadhijJAna, mana:paryavajJAna tathA kevalajJAna paramArthathI pratyakSapramANa che.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 55, jainadarzana - 597 athottarArdhaM vyAkhyAyate / " anantadharmakaM vastu" ityAdi / iha pramANAdhikAre pramANasya pratyakSasya parokSasya ca viSayastu grAhyaM punaranantadharmakaM vastu, anantAstrikAlaviSayatvAdaparimitA dharmAH-svabhAvAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca svaparaparyAyA yasmiMstadanantadharmameva svArthe kapratyaye'nantadharmakamanekAntAtmakamityarthaH / aneke'ntA aMzA dharmA vAtmA svarUpaM yasya tadanekAntAtmakamiti vyutpatteH, vastu sacetanAcetanaM sarvaM dravyam, atra anantadharmakaM vastviti pakSaH, pramANaviSaya ityanena prameyatvAditi kevalavyatirekI hetuH sUcitaH, anyathAnupapattyekalakSaNatvAddhetorantarvyAptyaiva sAdhyasya siddhatvAt dRSTAntAdibhirna prayojanam, yadanantadharmAtmakaM na bhavati tatprameyamapi na bhavati, yathA vyomakusumamiti kevalo vyatirekaH, sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAditi / asya ca hetorasiddhaviruddhAnaikAntikAdidoSANAM sarvathAnavakAza eva pratyakSAdinA pramANenAnantadharmAtmakasyaiva sakalasya pratIteH / nanu kathamekasmin vastunyanantadharmAH pratIyanta iti cet ? ucyate, pramANaprameyarUpasya sakalasya kramAkramabhAvyanantadharmAkrAntasyaikarUpasya vastuno yathaiva svaparadravyAdyapekSayA sarvatra sarvadA sarvapramAtRNAM pratItirjAyamAnAsti tathaiva vayamete sauvarNaghaTadRSTAntena savistaraM darzayAmaH / TIkAno bhAvAnuvAda : zloDanA uttarArdhamA rahelA "anantadharmakaM vastu" hatyAhi pahanI vyAkhyA urAya che. ahIM pramANanA adhikAramAM pratyakSa ane parokSapramANano viSaya anaMtadharmAtmakavastu che. arthAt te be pramANathI grAhyavastu anaMtadharmAtmaka che. anaMta = trikAlaviSayaka aparimita sahabhAvi ane kramabhAvi sva-525ryAyo jemAM hoya che, te anaMtadharmAtmaka kahevAya che. jagatanA saghaLAye padArtho tAdazaanaMtadharmAtmaka hoya che. ahIM anaMtadharma zabdane svArthamAM 'ka' pratyaya lAgatAM 'anaMtadharmakam' zabda janesa che. tenuM jIbhuMnAma 'aneantAtma' che. "aneka aMzo=ke dharmo ja svarUpa jenuM hoya che, tene anekAntAtmaka kahevAya che.' A vyutpattithI 'aneantAtma' zabda janesa che. 'anekAntAtmaka'" vizeSaNanuM vizeSya je vastu che, temAM sacetana-acetana sarvadravyono sabhAveza thAya che.. AdhI 'aneAntAtma sacetana ayetanavastukha pakSa che. 'prabhAviSaya' yA zabdadvArA 'prameyatvAt' devasavyatireDI hetu sUcita thAya che. anyathA - anupapatti=avinAbhAvarUpa eka ja hetunuM lakSaNa che tathA pakSamAM ja sAdhya ane sAdhananA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka -55, jainadarzana avinAbhAvane grahaNa karanArI aMtarbAptinA balathI ja hetu sAdhyane siddha kare che. tethI uktaanumAnamAM dRSTAMta AdinuM koI prayojana nathI. vaLI "je anaMtadharmAtmaka nathI, te prameya paNa nathI, jemake AkAzakusuma-A vyatireka vyApti ja prApta thAya che. tethI hetu kevalavyatirekI ja che. sAdharmadaSTAMto-anvayadaSTAMtono pakSanI kakSAmAM ja samAveza thato hovAthI anvayavyAptino ayoga che. (kahevAno Azaya e che ke jagatanA sacetana-acetana sarvapadArthone uktaanumAnamAM pakSa banAvyo che ane kyArepaNa pakSane dRSTAMta tarIke ApI zakAto nathI. tethI ahIM anvayadRSTAMtano abhAva che. tethI mAtra vyatirekIdaSTAMta ApyuM che. arthAt anvayavyAptimAM jarUrI anvayadaSTAMta maLatuM na hovAthI tathA-upapatti'rU5 anvayahetuno tyAga karIne mAtra "anyathA-anupapatti' rUpa vyatirekIhetu dvArA sAdhyanI siddhi karI che.) prameyatva' hetumAM asiddhi, viruddha, anaikAntika (vyabhicAra) Adi koI doSono avakAza nathI, kAraNa ke pratyakSAdipramANo dvArA saghaLIye sacetana-acetanavastuo anaMtadharmAtmaka pratIta thAya ja che. arthAtu pratyakSAdi sarve pramANono viSaya anaMtadharmAtmaka vastu ja bane che. AthI vastunI anekAMtatAne siddha karavA mATe prayojelo hetu sarvathAyogya ja che. zaMkA : eka ja vastumAM anaMtadharmo kevIrIte pratIta thAya che, te amane samajAtuM nathI. samAdhAna : pramANa ke prameyarUpa samastavastumAM sva-paradravyanI apekSAe krama ke yugapatuM rUpe rahenArA anaMtadharmonI sarvatra sarvadA je pramANe sarvapramAtRone pratIti thAya che, te pramANe ja ame anekAntAtmakatAne suvarNanA ghaTanA udAharaNathI savistAra batAvIe chIe. _ vivakSito hi ghaTaH svadravyakSetrakAlabhAvairvidyate, paradravyakSetrakAlabhAvaizca na vidyate, tathAhi-sa ghaTo yadA sattvajJeyatvaprameyatvAdidharmaMzcintyate tadA tasya sattvAdayaH svaparyAyA eva santi, na tu kecana paraparyAyAH, sarvasya vastunaH sattvAdIndharmAnadhikRtya sajAtIyatvAdvijAtIyasyaivAbhAvAnna kuto'pi vyAvRttiH / dravyatastu yadA paudgaliko ghaTo vivakSyate, tadA sa paudgalikadravyatvenA'sti, dharmAdharmAkAzAdidravyatvaistu nAsti / atra paugalikatvaM svaparyAyaH, dharmAdibhyo'nantebhyo vyAvRttatvena paraparyAyA anantAH, jIvadravyANAmanantatvAt / paudgaliko'pi sa ghaTaH pArthivatvenA'sti na punarApyAditvaiH,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka - 55, jainadarzana 599 atra pArthivatvaM svaparyAyaH, ApyAdidravyebhyastu bahubhyo vyAvRttiH tataH paraparyAyA anantAH / evamagre'pi svaparaparyAyavyaktirveditavyA / pArthivo'pi sa dhAturUpatayAsti na punarmRttvAdibhiH / dhAturUpo'pi sa sauvarNatvenA'sti na punA rAjatatvAdibhiH / sauvarNo'pi sa ghaTitasuvarNAtmakatvenA'sti natvaghaTitasuvarNAtmakatvAdinA / ghaTitasuvarNAtmApi devadattaghaTitattvenA'sti natu yajJadattAdighaTitatvAdinA / ghaTito'pi pRthubughnAdyAkAraNA'sti na punarmukuTAditvena / pRthubunodarAdyAkAropi vRttAkAreNAsti nAvRttAkAreNa / vRttAkAropi svAkAreNAsti na punaranyaghaTAdyAkAreNa / svAkAro'pi svadalikairasti na tu paradalikaiH / evamanayA dizA pareNApi sa yena yena paryAyeNa vivakSyate sa tasya svaparyAyaH, tadanye tu paraparyAyAH / tadevaM dravyataH stokAH svaparyAyAH, paraparyAyAstu vyAvRttirUpA anantA, anantebhyo dravyebhyo vyAvRttitvAt / / TIkAno bhAvAnuvAda: vivakSitaghaTa svadravya, svakSetra, svakAla ane sva-bhAvathI vidyamAna che. paradravya, parakSetra, parakAla ane para-bhAvathI avidyamAna che." - te A pramANe che - te ghaTano jyAre sattva, yatva, prameyavAdi sAmAnyadharmo dvArA vicAra karAya che, tyAre te ghaTanA sattvAdi sva-paryAyo tarIke ja vidyamAna che. arthAt sattvAdi sarve ghaTanA sva-paryAyo ja banI jAya che. te samaye bIjA koI paraparyAyo rahetA nathI. kAraNa ke sarvavastuo sattvAdi dharmone AzrayIne sajAtIya ja banI jAya che. koI vijAtIya banatI ja nathI. tethI vijAtIya=paraparyAyono abhAva hovAthI tenI vyAvRtti karavAnI rahetI nathI. (kahevAno Azaya e che ke sattvadharmane AgaLa karIne jyAre vicAra karAya, tyAre sarva sat sacetana ane acetanapadArthomAM koI bheda raheto nathI, kAraNake sattvana sarvapadArthomAM abheda che. te ja rIte prameyatvena, abhidheyatvena paNa sarvapadArtho sajAtIya che. tethI sattvane sarvapadArthomAM abheda che. te ja rIte prameyatvena, abhidheyatvena paNa sarvapadArtho sajAtIya che. tethI sarvena, prameyatvena, abhidheyatvena koI paNa padArtho vijAtIya banatA ja nathI. tenA kAraNe sattvAdi sAmAnyadharmone AgaLa karIne ghaTano vicAra karAya, tyAre te svaparyAyo ja banI jAya che, bIjA koIpaNa para-paryAyo rahetA nathI.) (have vizeSadharmone AgaLa karIne ghaTano vicAra karAya che.) dravyata: jyAre paudgalikaghaTanI vivakSA karAya che, tyAre te ghaTa paugalikadravyatvene vidyamAna che, paraMtu dharmAstikAya, AkAzAstikAya, adharmAstikAyadravyatvena vidyamAna nathI. (kahevAno Azaya e che ke jyAre
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana dravyata: ghaTano vicAra karavAmAM Ave che, tyAre pugaladravyanI apekSAthI ghaTa vidyamAna (satu) che ane dharmAstikAyAdi anyadravyonI apekSAe avidyamAna (asatu) che. tethI) ahIM ghaTano paudgalikatvadharma sva-paryAyarUpa che ane dharmAdi anaMtadravyonI vyAvRtti thavAnA kAraNe dharmAstikAyAdi anaMtaparyAyo ghaTanA para-paryAyo banI jAya che. arthAt dravyata: ghaTano svaparyAya paudgalikatva che ane dharmAstikAyAdi para-paryAyo anaMtA che. kAraNa ke pugala sivAyanA pAMca dravyo paikI) jIvadravyo anaMta che. arthAtu jIvo anaMtA hovAnA kAraNe ghaTa mATe te anaMtA paryAyo para-paryAya banI jAya che. (A rIte eka paugalikatva vizeSadharmanI apekSAe ghaTanA anaMtaparyAyonI siddhi thAya che. arthAt ghaTa anaMtadharmAtmaka siddha thAya che.) (have te dizAmAM AgaLa vicAratAM bIjA eka avAMtara vizeSa dharmanI apekSAe ghaTa anaMtadharmAtmaka siddha karAya che.) (pRthvI, pANI Adi anaMtA pudgalo hovA chatAM paNa) te suvarNano ghaTa pArthivatvena vidyamAna che, paraMtu jalavAdi dharmonI apekSAe vidyamAna nathI. AthI ghaTa mATe pArthivatva sva-paryAya che, paraMtu jalatvAdi ghaNAdravyonI vyAvRtti thAya che. arthAt jalavAdi dharmo para-paryAya banI jAya che. tethI jalatvAdi dharmonI apekSAe ghaTanA para-paryAyo anaMtA che. (A rIte paNa ghaTa sva-para paryAyonI apekSAe anaMtadharmAtmaka siddha thAya che.) A rIte AgaLa paNa ghaTanA sva-para paryAyone jANavA. (have bIjA eka avAMtara vizeSadharmanI apekSAe suvarNanA ghaTanI anaMtadharmAtmakatAno vicAra karAya che.) pArthiva te ghaTa paNa dhAturUpe vidyamAna che, paraMtu mRttvAdi dharmonI apekSAe avidyamAna che. arthAt dhAturUpe sat che, mATI Adi paryAyonI apekSAe asat che. (ahIM pArthiva ghaTano dhAturUpa paryAya sva che ane mATIrUpa anaMtA paryAyo para che. AthI pArthivaghaTa paNa anaMtadharmAtmaka siddha thAya che.) (have avAMtara-avAMtara vizeSa dharmonI apekSAe ghaTanI anaMtadharmAtmakatA siddha karAya che.) dhAturUpa paNa te ghaTa sauvarNatvena (suvarNapaNAthI) vidyamAna (sa) che, paraMtu rAjatatvAdi (rajatAdipaNA)thI avidyamAna (asatu) che. te suvarNaghaTa paNa ghaTita (ghaDAyelA) suvarNAtmakatvena satu che. arthAt suvarNano te ghaTa ghaDAyelA suvarNarUpe sat che. paraMtu nahi ghaDAyelA suvarNa AdirUpe asatu che. ghaDAyelo suvarNarUpaghaTa paNa devadattadvArA ghaDAyelArUpe sat che. yajJadatta Adi sonIo dvArA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka 55, jainadarzana - 601 ghaDAyelArUpe asat che. ghaDAyelo ghaTa paNa pRthubudhnAdi AkArathI sat che. mukuTAdi AkArathI asat che. pRthubudhnAdi AkAravALo ghaTa paNa vRttAkAre(goLAkAre) sat che, paraMtu avRttAkAre asat che. vRttAkAraghaTa paNa svAkArathI sat che, paraMtu anyaghaTAdi kAre asat che. sva AkAravALo ghaTa paNa sva-dalikothI sat che, paraMtu paralikothI asat che. A rIte, A dizA pramANe bIjA paNa je je paryAyovaDe ghaTanI vivakSA karAya, te te paryAyo tenA sva-paryAya che. paraMtu tenAthI anya pa25ryAyo che. tethI khA prabhAze dravyata: ghaTanA sva-paryAyo storDa (asya) che. paraMtu vyAvRtti35 para-paryAyo anaMtA che. Ama dravyataH ghaTa anaMtadharmAtmaka siddha karAyo. have kSetrataH ghaTanI vivakSA karavA dvArA ghaTanI anaMtadharmAtmakatA siddha karAya che. kSetratazca sa trilokIvartitvena vivakSito na kuto'pi vyAvartate / tataH svaparyAyo'sti na paraparyAyaH / trilokIvartyapi sa tiryaglokavartitvenA'sti na punarUrdhvAdholokavartitvena / tiryaglokavartyapi sa jambUdvIpavartitvenA'sti na punaraparadvIpAdivartitayA / so'pi bharatavartitvenA'sti na punarvidehavartitvAdinA / bharate'pi sa pATaliputravartitvenA'sti na punaranyasthAnIyatvena / pATaliputre'pi devadattagRhavartitvenA'sti na punaraparathA / gRhe'pi gRhaikadezasthatayA'sti na punaranyadezAditayA / gRhaikadeze'pi sa yeSvAkAzapradezeSvasti tatsthitatayA'sti na punaranyapradezasthatayA / evaM yathAsambhavamaparaprakAreNApi vAcyam / tadevaM kSetrataH svaparyAyAH stokAH paraparyAyAstvasaMkhyeyAH, lokasyAsaGkhyeyapradezatvena / athavA manuSyalokasthitasya ghaTasya tadaparasthAnasthitadravyebhyo'nantebhyo vyAvRttatvenAntAH paraparyAyAH / evaM devadattagRhAdivartino'pi / tataH paraparyAyA anantAH / / TIkAno bhAvAnuvAda : kSetrata: vivakSita te suvarNaghaTa trilokavarti hovAnA kAraNe te koInAthI paNa vyAvRtta thato nathI. kahevAno Azaya e che ke kSetranI dRSTie jyAre ghaTa trilokavarti=vyApakarUpathI vivakSita thAya che, tyAre te koInAthI vyAvRtta thato nathI. tethI kSetranI dRSTie ghaTano svaparyAya ja banaze.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana paraMtu ghaTano paraparyAya koI banI zakaze nahi. (joke alokAkAzamAM ghaTa raheto nathI. AthI alokAkAzane ghaTano paraparyAya kahI zakAya che. paraMtu ghaTa koIpaNa saMyogamAM icche to paNa alokAkAzamAM rahI zakato nathI, te sarvadA lokamAM ja rahI zake che. AthI te svarUpe paraparyAyanI vivakSA karAI nathI. chatAM paNa "ghaTa AkAzamAM rahe che. -AvI vivikSAmAM jyAre AkAza svaparyAya haze, tyAre paraparyAya koI haze ja nahi.). | trilokavarti paNa ghaTa ticchalokavartitvane vidyamAna che. paraMtu urdhva-adholokavartitvana avidyamAna che. arthAt trilokavarti paNa ghaTa tiskRlokamAM rahe che, tethI tiolokanI dRSTie satuM che ane urdhva ke adholokamAM raheto nathI, tethI tenI apekSAe asat che. ticchalokavarti paNa ghaTa jaMbudvIpavartitvena vidyamAna che, paraMtu aparadvIpAdivartitayA avidyamAna che. arthAtu tijIMlokavarti paNa ghaTa jaMbudvIpamAM raheto hovAthI jaMbudvIpanI apekSAe sat che. aparadvIpomAM raheto na hovAthI aparadvIponI apekSAe asatu che. jaMbudvIpavarti paNa ghaTa bharatakSetravartitvena vidyamAna che. paraMtu videhAdikSetravartitvana avidyamAna che. arthAt jaMbudvIpavarti paNa ghaTa bharatakSetramAM raheto hovAthI, bharatakSetranI apekSAe satuM che ane videhAdikSetramAM raheto na hovAthI, tenI apekSAe asat che. bharatakSetravarti paNa ghaTa pATaliputravartitvane vidyamAna che, paraMtu anya sthAnIyatvena= anyasthAnavartitvana avidyamAna che. arthAt bharatakSetravarti paNa ghaTa pATaliputramAM raheto hovAthI, tenI dRSTie satu che ane anya sthAnomAM raheto na hovAthI, anyasthAnonI apekSAe asatuM che. pATaliputravarti paNa ghaTa devadattagRhavartitvana sat che. aparagRhavartitvana asat che. devadattagRhavarti paNa ghaTa, te gRhanA eka dezamAM raheto hovAthI gRhakadevartitvana sat che. paraMtu gRhanA anya dezomAM raheto na hovAthI anyadezavartitvana asat che. gRhakadezavarti paNa ghaTa je AkAza pradezomAM rahe che, te AkAzapradezavartitvana sat che. paMratu anyaAkAzapradezomAM raheto na hovAthI tadanyAkAzavartitvana asat che. A rIte yathAsaMbhava bIjA prakAro dvArA paNa vicAravuM joIe. tethI A pramANe kSetrata: svaparyAyo alpa che. para-paryAyo asaMkhya che. ahIM lokanA asaMkhyapradezo hovAnA kAraNe paraparyAyo asaMkhya grahaNa karyA che. athavA manuSyalokamAM rahelo ghaTa, tenAthI anyasthAnamAM rahelA anaMtAdravyothI vyAvRtta thato hovAnA kAraNe (ghaTanA kSetrata:) anaMtA para-paryAyo thaI zake che.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana 603 A ja rIte devadattagRhArivarti ghaTa paNa, tenAthI anya sthAnavarti anaMtAdravyothI vyAvRtta thato hovAnA kAraNe para-paryAyo anaMtA thaI zake che. tethI kSetrataH ghaTanA svaparyAyo sToka che ane paraparyAyo asaMkhya ke anaMtA che. have kAlata: ghaTanI vivakSA karavA dvArA ghaTanI anaMtadharmAtmakatA siddha karAya che. kAlatastu nityatayA sa svadravyeNAvartata vartate vartiSyate ca tato na kuto'pi vyAvarttate / sa caidaMyugInatvena vivakSyamANastadrUpatvenA'sti natvatItAnAgatAdiyugavartitvena / asmin yuge'pi sa aiSamastyavarSatayAsti na punaratItAdivarSatvAdinA / aiSamastyo'pi sa vAsantikatayA'sti na punaranyartuniSpannatayA / tatrApi navatvena vidyate na punaH purANatvena / tatrApyadyatanatvenA'sti na punaranadyatanatvena / tatrApi vartamAnakSaNatayAsti na punaranyakSaNatayA / evaM kAlato'saGkhyeyAH svaparyAyA, ekasya dravyasyA'saGkhyakAlasthitikatvAt / anantakAlavartitvavivakSAyAM tu te'nantA api vAcyAH / paraparyAyAstu vivakSitakAlAdanyakAlavartidravyebhyo anantebhyo vyAvRttatvenAnantA eva / bhAvataH punaH sa pItavarNenA'sti na punarnIlAdivarNaiH / pIto'pi so'parapItadravyApekSayaikaguNapItaH, sa eva ca tadaparApekSayA dviguNapItaH, sa eva ca tadanyApekSayA triguNapItaH, evaM tAvadvaktavyaM yAvatkasyApi pItadravyasyApekSayAnantaguNapItaH / tathA sa evAparApekSayaikaguNahInaH, tadanyApekSayA dviguNahIna ityAdi tAvadvaktavyaM yAvatkasyApyapekSayAnantaguNahInapItatve'pi sa bhavati / tadevaM pItatvenAnantAH svaparyAyA labdhAH / pItavarNavattaratamayogenAnantabhedebhyo nIlAdivarNebhyo vyAvRttirUpAH paraparyAyA apyanantAH / evaM rasato'pi svamadhurAdirasApekSayA pItatvavatsvaparyAyA anantA jJAtavyAH, nIlAditvavat kSArAdipararasApekSayA paraparyAyA apyanantA avasAtavyAH / evaM surabhigandhenApi svaparaparyAyA anantA avasAtavyAH / evaM gurulaghumRdukharazItoSNasnigdharUkSasparzASTakApekSayApi taratamayogena pratyekamanantAH svaparaparyAyA avagantavyAH, yata ekasminnapyanantapradezake skandhe'STAvapi sparzAH prApyanta iti siddhAnte procAnam / tenAtrApi kalaze'STAnAmabhidhAnam / athavA suvarNadravye'pyanantakAlena paJcApi varNA dvAvapi gandhau SaDapi rasA aSTAvapi sparzAzca sarve'pi taratamayogenAnantazo bhavanti / tattadaparAparavarNAdibhyo vyAvRttizca bhavati / tadapekSayApi svaparadharmA anantA avabodhavyAH /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda : kAlata: jyAre ghaDAne sva-dravyanI apekSAe nitya mAnavAmAM Ave che, tyAre te vartamAnamAM rahe che, atItamAM hato ane bhaviSyamAM paNa haze. tethI kAlataH te trikAlavartI thavAnA kAraNe tenI koInAthI paNa vyAvRtti thatI nathI. arthAt A rIte dravyanI apekSAe trikAlavartI hovAnA kAraNe evo koI kAla nathI ke jemAM te raheto na hoya. tethI trikAla teno sva paryAya banaze ane para-paryAya koI banaze nahi. te ghaTanI jyAre aiyugInatvena=vartamAnakAlInatyena vivakSA karAtAM, te ghaTa vartamAnakAlInatvana vidyamAna che ane atIta-anAgatakAlInatyena avidyamAna che. arthAt vartamAnakAlInasvena sat che, atIta-anAgatakAlInatvana asat che. vartamAnakAlInaghaTa paNa A varSanI apekSAe ja sat che, atItAdivarSonI apekSAe asat che. A varSano ghaTa paNa vasaMtaRtumAM utpanna thavAnA kAraNe sat che. paraMtu te sivAyanI anya RtuomAM utpanna thayo na hovAthI te RtuomAM asat che. vasaMtaRtusaMbaMdhI ghaTa paNa navatvena (navo hovAnA kAraNe) vidyamAna che. paraMtu purANatyena (juno hovAnA kAraNe) avidyamAna (asat) che. te nUtanaghaTa paNa adyatanatyena (Ajano hovAnA kAraNe) sat che. paraMtu anadyatanatvena (gaIkAlanI apekSAe) asat che. te adyatanakAla saMbaMdhI ghaTa paNa vartamAnakSaNatayA (vartamAnakSaNanI apekSAe) sat che. paraMtu (vartamAna sivAyanI) anyakSaNonI apekSAe asat che. A pramANe kAlata: ghaTanA asaMkhya sva-paryAyo che. kAraNa ke ekadravya asaMkhyakAla sudhI potAnI sthitimAM rahe che. anaMtakAlanI vivakSAthI to dravya anaMtakAla sudhI rahetuM hovAthI anaMtA paNa svaparyAyo hoI zake che. vivakSita kAlathI, bhinnakAla anya anaMtakAlothI tathA temAM rahenArA anaMtadravyothI ghaTanI vyAvRtti thAya che. AthI ghaTanA pa2paryAyo paNa anaMta che. have bhAvata: ghaTanI vivakSA karavA dvArA anaMtadharmAtmakatA siddha karAya che.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana 605 bhAvathI te suvarNaghaTa pItavarNathI vidyamAna che. paraMtu nIlAdivarSothI avidyamAna che. te pITaghaTa paNa apara patadravyanI apekSA ekaguNa pIta che. te ja pataghaTa bIjA koI pItadravyanI apekSAe dviguNapIta che. te ja pItaghaTa trIjA koI pItadravyathI triguNapIta che. A pramANe tyAM sudhI paNa kahI zakAya che ke yAvat koIka (ekadama AchA pItavarNavALA) pIta dravyanI apekSAthI pItaghaTa anaMtaguNapIta paNa che. te pramANe te ja pItaghaTa anya patadravyanI apekSAe ekaguNahInapIta che. bIjA koI pIta dravyanI apekSAe dviguNahInapIta che-ityAdi tyAM sudhI paNa kahI zakAya ke yAvatu koI pItadravyanI apekSAe anaMtaguNahInapIta paNa pataghaTa che. tethI A pramANe pItatvana ghaTanA anaMtA sva-paryAyo prApta thAya che. pItavarNanI jema taratamarUpe lAla, nIla Adi varNo anaMta prakAranA thatA hovAthI pataghaTanI nIlAdi anaMtAvarNothI vyAvRtti thavAnA kAraNe pItaghaTanA vyAvRttirUpa paraparyAyo paNa anaMtA che. A pramANe rasata: paNa pItaghaTanA sva-madhurAdirasanI apekSAe pItavarNanI jema svaparyAyo anaMtA jANavA ane jema pItaghaTanA nIlAdivarNanI apekSAe anaMta paraparyAyo pUrve batAvyA hatA, tema (madhurAdi rasathI bhinna) kSArAdi apararasonI apekSAe paraparyAyo paNa anaMtA jANavA. A rIte (gandhata: pItaghaTanA paryAyonI vicAraNA karIe to) surabhigaMdhanI apekSAe paNa pItaghaTanA (pUrvenI jema) anaMtA sva-paraparyAyo thAya che te jANavuM. A pramANe ghaTanA gurulaghu, mRdu-karkaza, zIta-uSNa, snigdha-rUkSa-A ATha sparzInI apekSAe paNa taratamatAnA yoge pratyekanA (pUrve rasAdimAM kahyA pramANe) anaMtA sva-paryAyo thAya che te jANavuM. kAraNake. siddhAMtamAM kahyuM che ke eka anaMtapradezavALA skandamAM paNa ATha sparzI (ekasAthe) prApta thAya che. tethI ahIM ghaTamAM paNa AThasparzonuM kathana karyuM che. (ane taratamatAthI svaparyAyonI gaNatrI anaMtA batAvI che.) athavA suvarNadravyamAM paNa anaMtakAlanI apekSAe pAMce paNa varNo, baMne paNa gaMdha, chae paNa raso ane AThe paNa sparzI - ema sarve paNa taratamatAthI anaMtA svaparyAyo hoya che ane te te apara-aparavarNAdithI te suvarNadravyanI vyAvRtti paNa thAya che. tethI suvarNadravyanA para paryAyo paNa anaMtA ja che.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana zabdatazca ghaTasya nAnAdezApekSayA ghaTAdyanekazabdavAcyatvenAneke svadharmA ghaTAditattacchabdAnabhidheyebhyo'paradravyebhyo vyAvRttatvenAntAH paradharmAH / athavA tasya ghaTasya ye ye svaparadharmA uktA vakSyante ca teSAM sarveSAM vAcakA yAvanto dhvanayastAvanto ghaTasya svadharmAH, tadanyavAcakAzca paradharmAH / saGkhyAtazca ghaTasya tattadaparAparadravyApekSayA prathamatvaM dvitIyatvaM tRtIyatvaM yAvadanantatamatvaM syAdityanantAH svadharmAH, tattatsaGkhyAnabhidheyebhyo vyAvRttatvenAnantAH paradharmAH / athavA paramANusaGkhyA palAdisaGkhyA vA yAvatI tatra ghaTe vartate sA svadharmaH, tatsaMkhyArahitebhyo vyAvRtattvenAnantAH paraparyAyAH / anantakAlena tasya ghaTasya sarvadravyaiH samaM saMyogaviyogabhAvenAnantAH svadharmAH, saMyogaviyogAviSayIkRtebhyo vyAvRttasyAnantAH paradharmAzca / parimANatazca tattadravyApekSayA tasyANutvaM mahattvaM hrasvatvaM dIrghatvaM cAnantabhedaM syAdityanantAH svadharmAH / ye sarvadravyebhyo vyAvRttyA tasya paraparyAyAH sambhavanti te sarve pRthaktvato jJAtavyAH / digdezataH paratvAparatvAbhyAM tasya ghaTasyAnyAnyAnantadravyApekSayAsannatAsannataratAsannatamatA dUratA dUrataratA dUratamatA ekadvyAdyasaGkhyaparyantayojanairAsannatA dUratA ca bhavatIti svaparyAyA anantAH / athavA'paravastvapekSayA sa pUrvasyAM tadanyApekSayA pazcimAyAM sa ityevaM dizo vidizazcAzritya dUrAsannAditayA'saGkhyAH svaparyAyAH / kAlatazca paratvAparatvAbhyAM sarvadravyebhyaH kSaNalavaghaTI- dinamAsavarSayugAdibhirghaTasya pUrvatvena paratvena cAnantabhedenAntAH svadharmAH / / TIkAno bhAvAnuvAda: (zabdataH ghaTanI vicAraNA karatAM) zabdataH ghaTanA nAnAdezanI apekSAe ghaTa, kalaza Adi anekazabdo vAcya hovAnA kAraNe (ghaTanA) aneka svadharmo che. tathA ghaTAdi te te zabdanA anabhidheya apara dravyo (ghaTathI) vyAvRtta thavAnA kAraNe ghaTanA anaMtAparadharmo thaze. arthAt ghaTano ghaTa, kalaza Adi aneka zabdothI prayoga thato hovAthI zabdataH ghaTanA svadharmo aneka che ane je dravyono ghaTazabdathI prayoga thato nathI, tevA dravyo anaMtA che. tethI ghaTanA paradharmo anaMtA che. athavA te ghaTanA je je sva-paradharmo kahevAyA ane AgaLa kahevAze, (temAM) te sarve dharmanA jeTalA vAcaka zabdo che, teTalA ghaTanA svadharmo thaze tathA anya padArthonA jeTalA vAcaka zabdo cha, te ghttn| 52yA thaze.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka-55, jainadarzana u07 A ja rIte saMkhyAta: paNa sva-paradharmonI vicAraNA karavI. saMkhyAta: ghaTano te te apara-aparadravyonI apekSA pahelo, bIjo, trIjo, cotho, yAvatuM anaMtamo Avo vyavahAra thAya che. arthAt A dravyanI apekSAe ghaTa pahelo, te dravyanI apekSAe bIjo, ema yAvatuM te te dravyonI apekSAe anaMtamo evo paNa vyavahAra thAya che. tethI saMkhyAta: ghaTanA anaMtAsva-dharmo che. te te saMkhyAthI anabhidheya anaMtAdravyothI ghaTanI vyAvRtti thavAnA kAraNe ghaTanA para-paryAyo paNa anaMtA che. arthAt ghaTamAM je prathama, dvitIya, yAvatu anaMtatamatvano vyapadeza thAya che, te vyapadeza ghaTathI anyadravyomAM thato nathI, tyAre ghaTanI te dravyothI vyAvRtti thaI jAya che. te dravyo anaMtA hovAthI ghaTanA anaMtApara-paryAyo che. vaLI anaMtakAlanI apekSAe ghaTano sarvadravyonI sAthe saMyoga-viyoga thayo hovAnA kAraNe te saMyoga-vibhAganI dRSTie ghaTanA anaMtA sva-dharmo thAya che. arthAt sarvadravyo sAtheno saMyogavibhAga ghaTano svadharma banaze ane tevA saMyoga-vibhAga anaMtA hovAthI anaMtA svadharmo banaze. tathA je saMyoga-vibhAganA viSaya karAyA nathI arthAt jemAM saMyoga-vibhAga jovA maLato nathI, te anaMtapadArthothI ghaTanI vyAvRtti thavAnA kAraNe te paradharma thaze. tevA padArtho paNa anaMtA hovAthI ghaTanA paradharmo paNa anaMtA thaze. parimANata: te te dravyanI apekSAe ghaTamAM aNutva, hRsvattva, mahattva, dIrghatva - AvA anaMtabheda paDaze. arthAt aNutvAdi parimANanI apekSAe ghaTanA anaMtAbhedo che. tethI ghaTanA anaMtAsvadharmo che. kahevAno Azaya e che ke ghaTa makAnanI apekSAe nAno che. nAnI ghaDInI apekSAe moTo che. ityAdi parimANanI apekSAe ghaTanA anaMtA bhedo paDaze. - te sarve tenA sva-dharmo che. te te parimANavALA ghaTanI te te (ghaTanA parimANathI) bhinna parimANavALA dravyothI parimANata: vyAvRtti thavAnA kAraNe parimANataH ghaTanA para-paryAyo paNa anaMtA thaze. sarvadravyothI ghaTanI vyAvRtti thatI hovAthI pRthakRtvata: te sarve padArtho ghaTanA paraparyAyo thAya. (je dravyothI ghaTanI vyAvRtti thatI nathI te svadharmo jANavA.) digu-dezataH arthAt dizAnI dRSTie paratva - aparatva dvArA te ghaTamAM anya-anya anaMta dravyonI apekSAe AsannatA, AsannataratA, AsannatamatA, dUratA, dUrataratA, dUratamatA thAya che. tathA dezanI dRSTie ghaTamAM eka, be, traNa-cAvatuM anaMtayojano dvArA anaMtadravyonI apekSAe AsannatA - dUratA hoya che. tethI digu-dezata: ghaTanA anaMtAsva-paryAyo che. kahevAno Azaya e che ke A ghaTamAM anaMtadravyonI apekSAe nikaTatA, atinikaTatA, ati-ati nikaTatA ke dUrapaNuM, atidUrapaNuM, ati-ati dUrapaNuM hoya che. AthI dizAnI dRSTie nikaTatA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana dUratA Adi anaMtAsva-paryAyo ghaTamAM thAya che. dezata: ghaTano vicAra karIe to ghaTa anaMta dravyonI apekSAe dUranA dezamAM rahyo che... yAvatuM asaMkhyayojana dUranA dezamAM rahyo che, ekabe-cAvatu asaMkhyayojana najIkanA dezamAM rahyo che. AthI dezataH ghaTamAM paNa nikaTatA-dUratA Adi anaMtA sva-paryAyo hoya che. athavA te ghaTa bIjI vastunI apekSAe pUrva dizAmAM che. (tenAthI) anya vastunI apekSAe pazyima hima che... chatyAhirIta vizArata hiza mane vihizAne mAzrayIna (ghaTamAM) hrtaaAsannatAnI apekSAe asaMkhyasvaparyAyo che. (TuMkamAM diphakRta paratva-aparatvanI apekSAe ghaTamAM anaMtAsva-paryAyo hoya che. kAlakRta paratva-aparatvanI apekSAe paNa ghaTamAM anaMtA svadharbhA hoya che. te ve matAve che.) khata: 52tva-52tva dvArA sarvadravyathA 19-44-431dina-mAsa-varSa-yugAdi vagere varSonI apekSAe ghaTamAM pUrvatva ane paratva hovAnA kAraNe anaMtabhedo thAya che. tethI ghaTanA kAlakRta paratva-aparatva anaMtAsva-dharmo che. kahevAno Azaya e che ke A ghaTa eka vastuthI eka kSaNa pUrvano ke pachIno che, te ja ghaTa bIjIvastuthI be kSaNa pUrvano ke pachIno che, te ja ghaTa anya vastuthI ekadivasa pUrvano ke pachIno che. A rIte kSaNAdi kAlo dvArA anaMtadravyothI ghaTamAM paratva-aparatvano vyavahAra thAya che. tethI ghaTanA 5 . 52.1-552tvata: manatasva-dhau cha. jJAnato'pi ghaTasya grAhakaiH sarvajIvAnAmanantairmatyAdijJAnairvibhaGgAdyajJAnazca spaSTAspaSTasvabhAvabhedena grahaNAdgrAhyasyApyavazyaM svabhAvabhedaH sambhavI, anyathA tadgrAhakANAmapi svabhAvabhedo na syAttathA ca teSAmaikyaM bhavet / grAhyasya svabhAvabhede ca ye svabhAvAH te svadharmAH / sarvajIvAnAmapekSayAlpabahubahutarAdyanantabhedabhitrasukhaduHkhahAnopAdAnopekSAgocarecchApuNyApuNyakarmabandhacittAdisaMskArakrodhAbhimAnamAyAlobharAgadveSamohAdyupAdhidravyatvaluThanapatanAdivegAdInAM kAraNatvena sukhAdInAmakAraNatvena vA ghaTasyAnantadharmatvam / snehagurutve tu purApi sparzabhedatvena procAne / karmatazcotkSepaNAvakSepaNAkuJcanaprasAraNabhramaNasyandanarecanapUraNacalanakampanAnyasthAnaprApaNajalAharaNajalAdidhAraNAdikriyANAM tattatkAlabhedena taratamayogena vAnantAnAM hetutvena ghaTasyAnantAH kriyArUpAH svadharmAH, tAsAM kriyANAmahetubhyo'nyebhyo vyAvRttatvenAnantAH paradharmAzca / sAmAnyataH punaH prAguktanItyAtItAdikAleSu ye ye vizvavastUnAmanantAH svaparaparyAyA bhavanti teSvekadvivyAdyanantaparyantadharmaH sadRzasya
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana 609 ghaTasyAnantabhedasAdRzyabhAvenAnantAH svadharmAH / vizeSatazca ghaTo'nantadravyeSvaparAparApekSayaikena dvAbhyAM tribhirvA yAvadanantairvA dharmavilakSaNa ityanantaprakAravailakSaNyahetukA anantAH svadharmAH, anantadravyApekSayA ca ghaTasya sthUlatAkRzatAsamatAviSamatAsUkSmatAbAdaratAtIvratAcAkacikyatAsaumyatApRthutAsaGkIrNatAnIcatocatAvizAlamukhatAdayaH pratyekamanantavidhAH syuH / tataH sthUlatAdidvAreNApyanantA dharmAH / / TIkAno bhAvAnuvAdaH (have jJAnataH ghaTanI vivakSA karAya che.) jJAnanI dRSTie paNa anaMtajIvonA anaMta prakAranA matijJAna-zrutajJAna Adi tathA virbhAgajJAnAdi - grAhakajJAno dvArA spaSTa ke aspaSTa svabhAvanA bhedathI ghaTanuM grahaNa thAya che. tethI grAhya evA ghaTanA paNa svabhAvabheda avazya saMbhave che. kahevAno Azaya e che ke sarvajIvonA kSayopazamanI taratamatAnA kAraNe matijJAnAdi jJAnonI tathA vibhaMga Adi ajJAnonI paNa taratamatA hoya che. tethI te jJAna-ajJAnanA anaMtA bhedo che. te sarve anaMtA zAno (grAhako)no viSaya ghaTa bane che. AthI grAhakajJAnomAM svabhAva bheda hovAnA kAraNe grAhya ghaTamAM paNa svabhAvabheda svIkAravo ja paDaze. anyathA (grAhyamAM bheda nahi mAno to) grAhakajJAnomAM paNa svabhAvabheda raheze nahi. arthAt viSayamAM bheda svIkAravAmAM nahi Ave to jJAnomAM paNa bheda paDaze nahi. AthI siddha thAya che ke sarva jIvonA anaMtajJAnomAM svabhAvabheda hovAnA kAraNe grAhya evA ghaTano paNa svabhAvabheda che ja. grAhya ghaTanA svabhAvabhedamAM je svabhAva che, te sarvaghaTanA sva-dharmo che. arthAtu grAhaka anaMtajJAnonI apekSAe grAhyaghaTamAM anaMtasvabhAvo che ane te sarve tenA sva-dharmo che. sarva jIvonI apekSAe ghaTa alpa, bahu, bahatarAdi anaMtabhedathI bhinna-bhinna sukha-duHkhanuM kAraNa banato hovAthI, hAna-upAdAna ane upekSAno viSaya banato hovAthI, icchAno viSaya banato hovAthI, puNya-pApa karmabaMdhanuM kAraNa banato hovAthI, cittAdi saMskArono udbodhaka hovAthI, krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSa-mohAdi vikAro (upAdhio) utpanna karavAmAM mUlabhUtadravya banato hovAthI, AloTana, patana, bhramaNa Adi tathA patanAdinuM kAraNa banato hovAthI athavA sukhAdino kAraNa banato na hovAthI ghaTanA anaMtadharmo thAya che. arthAt ghaTa anaMtadharmAtmaka che. kahevAno Azaya e che ke sarvajIvonI apekSAe koIkane ghaTa alpasukhanuM kAraNa che, to koIkane ghaNAsukhanuM kAraNa bane che. koIne ati-atisukhanuM kAraNa bane che, koIkane duHkhanuM kAraNa bane che. koIkane choDavAno viSaya bane che, koIkane grahaNa karavAmAM to koIkanI upekSAno viSaya bane che, koIkanI icchAno AlaMbana bane che, to koIkanA puNya
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ da20 , SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-55, jainadarzana pApakarmabaMdhamAM nimitta bane che. koIkanA cittamAM saMskAro pedA kare che, to koIkanA cittamAM asatusaMskAro pedA kare che. koIkane krodha, koIkane mAna, koIkane mAyA, koIkane lobha koIkane rAga-dveSa-moha pedA karAve che, koIkane nIce pADe che. ityAdinuM kAraNa banato hovAthI ghaTanA anaMtadharmo che. sneha ane gurutva pUrve jaNAvelA sparzanA ja bheda hovAthI tenI apekSAe sva-para dharmo kahevAI ja gayelA che. karma(kriyA)nI apekSAe ghaTanA anaMtakriyArUpa sva-dharmo che. ullepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa, bhramaNa, caMdana, recana, pUraNa, calana, kaMpana, anya sthAna prApaNa, jalAharaNa, jalAbhidhAraNaAdi anaMtakriyAono ghaTa te te kAlanA bhedathI athavA taratamatAnA yogathI kAraNa hovAnA kAraNe ghaTanA anaMtAkriyArUpa sva-dharmo che. kahevAno Azaya e che ke.. suvarNano ghaTa uMce pheMkI zakAya che, nIce pheMkI zakAya che; ghaTane AkAra ApI zakAya che. ahIM-tahIM laI jaI zakAya che. ityAdi asaMkhya kriyAo ghaTamAM hoya che. tethI asaMkhyakriyAono ghaTa kAraNa hovAthI te tenA sva-dharmo che. arthAt aneka svabhAvavALo che. kriyAnA traNekALanI apekSAe tathA dhIrethI, jorathI, madhyamarUpe ema taratamatAnI apekSAe anaMtabheda thaI zake che. tethI ghaTa te kriyAono hetu hovAthI tenA anaMtA paNa sva-dharmo che. te kriyAomAM ahetubhUta anya anaMtA dravyothI ghaTanI vyAvRtti thatI hovAthI ghaTanA paradharmo paNa anaMtA che. vaLI sAmAnya (sAdazya)nI apekSAe pUrve kahelI nIti anusAra atItAdi kAlomAM je je jagatanA padArthonA anaMtAsva-para paryAyo thAya che. temAM anya padArthothI paNa ghaTanI eka, be Adi anekadharmo dvArA samAnatA maLI zake che. tethI sAdRzyarUpa sAmAnyanI apekSAe ghaTanA anaMta sadazapariNamanarUpa svabhAva thaI zake che. A rIte sAmAnyanI apekSAe ghaTamAM svaparyAyo vicAravA joIe. vizeSataH ghaTano vicAra karIe to ghaTa anaMta dravyomAM rahelA apara-apara dharmanI apekSAe eka, be, traNa.. yAvatuM anaMtA dharmothI vilakSaNa che. tethI ghaTamAM anaMta padArthothI vilakSaNatA siddha karavAmAM kAraNabhUta anaMtAdharmo vidyamAna che. te sarve ghaTanA sva-dharmo che. anaMta dravyonI apekSAe ghaTamAM sthUlatA, kRzatA, samAnatA, viSamatA, sUkSmatA, bAdaratA, tIvratA, cAkacikyatA (camakavApaNuM), saumyatA, pRthutA, saMkIrNatA, nIcatA, uccatA, vizAlamukhatA vagere pratyekadharmonI apekSAe anaMtAdharmo hoya che. kahevAno Azaya e ghaTamAM
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana 611 koI dravyanI apekSA pUlatA, koIka dravyanI apekSAe kRzatA, koIkanI apekSAe samAnatA, koIkanI apekSAe viSamatA, ..ema upara batAvelA aneka dharmo rahelA che. tethI ghaTanA anaMtA svadharmo che. TuMkamAM sthUlatA AdinA dvArathI (sthUlatA Adi dharmonA dvArathI) vicAratAM paNa ghaTanA anaMtAdharmo che. sambandhatastvanantakAlenAnantaiH parairvastubhiH samaM prastutaghaTasyAdhArAdheyabhAvo'nantavidho bhavati, tatastadapekSayApyantAH svadharmAH / evaM svasvAmitvajanyajanakatvanimittanaimittikatvaSoDhAkArakatvaprakAzyaprakAzakatvabhojyabhojakatvavAhyavAhakatvAzrayAzrayibhAvavadhyavadhakatvavirodhyavirodhakatvajJeyajJApakatvAdisaGkhyAtItasambandhairapi pratyekamanantA dharmA jJAtavyAH / tathA ye ye'tra ghaTasya svaparaparyAyA anantAnantA ucire, teSAmutpAdA vinAzAH sthitayazca punaH punarbhavanenAnantakAlenAnantA abhUvana bhavanti bhaviSyanti ca, tadapekSayApyanantA dharmAH / evaM pItavarNAdArabhya bhAvato'nantA dharmAH / TIkAno bhAvAnuvAda saMbaMdhataH ghaTanI vivakSA karatAM anaMtakAlanI apekSAe anaMtA para-padArthonI sAthe prastuta ghaTano AdhAra-AdheyabhAva anaMtaprakArano hoya che. arthAt anaMtakAlanI apekSAe vicArIe to ghaTa anaMtIvAra AdhAra ke Adheya banyo haze. tethI ghaTanA AdhAra-AdheyabhAva anaMta prakAranA thAya che. tethI anaMtakAlanI apekSAe AdhAra-AdheyabhAvanI dRSTie paNa ghaTanA anaMtA svadharmo che. A pramANe sva-svAmitva, janya-janakatva, nimitta-naimittikatva, pANI lAvavA Adi padArthothI kartA, karma, karaNa, saMpradAna Adi chae kArakarUpa saMbaMdha, prakAzya-prakAzakatva, bhojyabhojakatva, vAhya-vAhakatva, Azraya-AzraNayabhAva, vadhya-vadhakatva virodhya-virodhakatva, zeyajJApakatva vagere saMkhyAtIta saMbaMdho dvArA paNa pratyekanA anaMtAdharmo jANavA. kahevAno Azaya e che ke... suvarNanA ghaTano potAnA svAmi sAthe svasvAmibhAva saMbaMdhaghaTa utpanna karanAra suvarNakAra(sonI)nI sAthe janya-janakabhAva saMbaMdha, te ghaTanA svAmimAM "A dhanavAna che" AvA vyavahAramAM nimitta hovAthI athavA kuvAmAMthI pANI kheMcavAmAM nimitta hovAthI, tenI sAthe nimitta-naimittikabhAva saMbaMdha, koI pANI Adi lAvavAnA padArthothI kartA, karma, karaNa Adi cha kArakarUpa saMbaMdha, dIpaka AdithI prakAzya-prakAzakabhAva saMbaMdha, jenA upabhogamAM Ave che, te bhoktAthI bhojya-bhojakabhAva saMbaMdha, te pANI, dUdha Adi padArthone lAvavAmAM madadarUpa
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka -55, jainadarzana hovAthI, tenI sAthe vAhya-vAhakabhAva saMbaMdha, jene sthAna upara rAkhavAmAM Ave che ke temAM je cIja rAkhavAmAM Ave che, tenAthI Azraya-Azrayi(AdhAra-Adheya)bhAva saMbaMdha, je ghaDAne toDe che ke te ghaTa koInA mastake lAgatAM vAge che, tenAthI vadhyavadhakabhAva saMbaMdha, te ghaTanA kAraNe jenAthI virodha hoya che ke te ghaTamAM rAkhelI vastu kharAba thAya che, tenA yoge virodhyavirodhakabhAva saMbaMdha, te ghaTa jJAnano viSaya banato hovAthI jJAnanI sAthe zeyajJApakabhAva saMbaMdha ityAdi saMkhyAtItasaMbaMdho che. te saMbaMdhonI apekSAe (pratyeka=) eka ghaTamAM anaMtasvabhAvo hoya che. te pramANe ghaTanA je je anaMtAnaMta sva-para paryAyo kahyA, te sarveno utpAda, vinAza ane sthiti vAraMvAra thatI hovAthI anaMtakAlanI apekSAe te (sarva paryAyo) thayA hatA, thAya che ane thaze. tethI traNa kALanI apekSAe (utpAda, vinAza, sthitirUpa tripadIthI paNa) ghaTamAM anaMtA dharmo che. kahevAno Azaya e che ke pUrve kahelA ghaTanA anaMtA sva-paraparyAyo anaMtakAlanI apekSAe utpanna thatA hatA, utpanna thAya che ane utpanna thaze. tethI utpAda-vinAza-prUvarUpa tripadIthI paNa anaMtAdharmo ghaTamAM che. A pramANe (ghaTanI bhAvata: vivakSA karatAM) pItavarNathI AraMbhIne bhAvata: ghaTanA anaMtA dharmo thAya che. arthAt bhAvata: ghaTanI anaMtadharmAtmakatA siddha thAya che. A rIte eka ja ghaTamAM svadharmonI apekSAe astitva ane paradharmonI apekSAe nAstitva che. tathA dravyakSetrAdiprakArairye ye svadharmAH paradharmAzcAcacakSire tairubhayairapi yugapadAdiSTo ghaTo'vaktavyaH syAt, yataH ko'pi sa zabdo na vidyate yena ghaTasya svadharmAH paradharmAzcocyamAnA dvaye'pi yugapaduktA bhavanti, zabdenAbhidhIyamAnAnAM krameNaiva pratIteH, saGketito'pi zabdaH krameNaiva svaparadharmAn pratyAyayati, na tu yugapat, "zatRzAnacausat" iti zatRzAnacoH saGketitasacchabdavat, tataH pratidravyakSetrAdiprakAraM ghaTasyAvaktavyatApi svadharmaH syAt, tasya cAnantebhyo vaktavyebhyo dharmebhyo'nyadravyebhyazca vyAvRttatvenAnantA avaktavyAH paradharmA api bhavanti / tadevamanantadharmAtmakatvaM yathA ghaTe darzitaM, tathA sarvasminnapyAtmAdike vastuni bhAvanIyam / tatrApyAtmani tAvacaitanyaM kartRtvaM bhoktRtvaM pramAtRtvaM prameyatvamamUrtatvamasaGkhyAtapradezatvaM nizcalASTapradezatvaM lokapramANapradezatvaM jIvatvamabhavyatvaM bhavyatvaM pariNAmitvaM svazarIsvyApitvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH, harSaviSAdau sukhaduHkhai matyAdijJAna
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 55, jainadarzana - 613 cakSurdarzanAdidarzanopayogau devanArakatiryaggraratvAni zarIrAditayA pariNamitasarvapudgalatvamanAdyanantatvaM sarvajIvaiH saha sarvasambandhavattvaM saMsAritvaM krodhAdyasaGkhyAdhyavasAyavattvaM hAsyAdiSaTkaM strIpuMnapuMsakatvamUrkhatvAnyatvAdInItyAdayaH kramabhAvino dharmAH / muktAtmani tu siddhatvaM sAdyanantatvaM jJAnadarzanasamyaktvasukhavIryANyanantadravyakSetrakAlasarvaparyAyajJAtRtvadarzitvAni azarIratvamajarAmaratvamarUparasagandhasparzazabdatvAni nizcalatvaM nIruktvamakSayatvamavyAbAdhatvaM prAksaMsArAvasthAnubhUtasvasvajIvadharmAzce tyAtmaH / TIkAno bhAvAnuvAda : dravya, kSetra, kAla, bhAva ityAdi prakAro dvArA ghaTanA je je sva-dharmo ane paradharmo kahevAyA, te ubhayadharmo dvArA ghaTane eka sAthe bolavA mATe zakya nathI. arthAt ubhaya dharmonI apekSAe zabdathI ghaTa avaktavya che. kAraNa ke koIpaNa evo zabda vidyamAna nathI ke jenAthI ghaTanA kahevAtA sva-para baMne dharmo paNa eka sAthe kahelA thAya che. arthAt koIpaNa evo zabda nathI ke ghaTanA sarva sva-52dharmonuM kathana eka sAthe karI zake. kemake zabda vaDe kahevAtA dharmo kramasa2 ja pratIta thAya che. (zabdanI pravRti saMketAnusAra thAya che. chatAM paNa) saMketitazabda paNa kramathI ja sva-52 dharmone jaNAve che. yugapat nahi. jemake... zarR ane zAnam no saMketita sat zabda. (kahevAno Azaya e che ke zabdanI pravRtti saMketanA anusAre thAya che. AthI kahI zakAya che ke "jema... tR ane jJAnad baMne pratyayonI sat saMjJA baMne paNa pratyayonuM kathana kare che. te ja rIte baMne dharmomAM je zabdano saMketa karAyo hoya che, tenA dvArA baMnedharmonuM yugapakathana thaI jaze" - paraMtu A vAta ucita nathI. kAraNa ke zatru ane jJAnav nI sat saMjJA baMne pratyayonuM kramathI ja jJAna karAve che, yugapat nahi.) AthI saMketa ka2vA chatAM paNa zabda dvArA baMnedharmonuM pradhAnapaNe kathana thaI zakatuM nathI. tethI (prati dravya-kSetra-kAlAdinI apekSAe ghaTamAM rahelA sva-52 dharmone eka sAthe kahevAnI icchA hovA chatAM yugapat kathana karanAro zabda na hovAthI) ghaTamAM pratidravya-kSetrAdinI apekSAe rahelA tamAma sva-52dharmonA prakAronI avaktavyatA che. arthAt ghaTamAM rahelA sva-paradharmo avaktavya hovAnA kAraNe ghaTamAM rahelI avaktavyatA paNa (ghaTano) svadharma thAya che. te avaktavya ghaTanI anaMtA vaktavyadharmothI tathA anaMtAdravyothI vyAvRtti thatI hovAnA kAraNe (ghaTanA) anaMtA A rIte paradharmo paNa thAya che.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana ghaTamAM je pramANe anaMtadharmAtmaktA batAvAI, te pramANe sarve paNa AtmAdipadArthomAM anaMta dharmAtmakatA vicAravI. AtmAmAM paNa caitanya, (karmonuM)kartRtva, (karmonuM) bhoknatva, (jagatanA padArthonuM jJAna meLavavA svarUpa) pramAtRtva, (pramAno (jJAnano) viSaya hovAnA kAraNe) prameyatva, (rUpAdino abhAva hovAthI) amUrtatva, (asaMkhyAtaAtmapradezo hovAthI) asaMkhyAtapradezatva, (te asaMkhyAta Atmapradezo paikI ATha Atmapradezo evA che ke jenA upara karmabaMdha thato nathI. karmabaMdhamAM kAraNabhUta caMcalatAno abhAva te ATha AtmapradezomAM hovAthI) nizcalaaSTapradezatva, (traNabhavopagrAhi karmonI sthiti AyuSyakarmanI sthitinI samAna karavA mATe karAtA kevalI samuddhAtamAM AtmAnA asaMkhyAta pradezo lokamAM vyApi jAya che. tethI lokAkAza jeTalA pradezo che, teTalA ja tenA pradezo hovAthI) lokapramANapradezatva, jIvatva, (mokSa.gamananI ayogyatArU5) abhavyatva, (mokSagamananI yogyatArUpa) bhavyatva, (parivartanazIlatArUpa) pariNAmItva, (je je zarIra maLyuM hoya te zarIramAM vyApine rahevA svarUpa) svazarIra vyApita. ityAdi sahabhAvidharmo hoya che. AtmAmAM harSa-zoka, sukha-du:kha, matyAdi jJAna-upayoga, cakSu: darzanAdi darzana-upayoga, deva-nAraka-tiryaca-manuSyapaNuM, zarIraAdi rUpathI pariNata (sarva pudgalanI sAthe saMbaMdha rAkhavA svarUpa) sarva pudgalatva, anAdi-anaMtatva, (sarva jIvonI sAthe sarvasaMbaMdho karyA hovAthI) sarvajIvonI sAthe sarvasaMbaMdhavattva, (cAra gatirUpa saMsAramAM paribhramaNa karavA svarUpa) saMsAritva, (krodhAdi asaMkhya adhyavasAyothI vikRta thato hovAthI) krodhAdi-asaMkhyAtAdhyavasAyatva, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka jugupsAAdi bhAvono sadbhAva, strIpaNuM, puruSapaNuM, napuMsakapaNuM, mUrkhatA, aMdhatA, badhiratA ityAdi kramabhAvidharmo hoya che. muktAtmAmAM siddhatva, sAdi-anaMtatva, jJAna, darzana, kSAyika samyakatva, sukha, vIrya, anaMta dravya, kSetra ane kAlamAM rahenArA samasta paryAyonuM jJAtRtva, darzitva, azarIratva, ajarAmaratva, arUpatya, asatva, agaMdhatva, asparzatva, azabdava (arthAt rUpAdithI zUnya), nizcalatva, nirukatva (rogarahitapaNuM), akSayatva, avyAbAdhatva, saMsArI avasthAmAM rahevAvALA jIvadravyanA pota-potAnA jIva-Adi sAmAnyadharmonI prApti karavI.. ityAdi anekadharmo hoya che. dharmAdharmAkAzakAleSvasaGkhyAsaGkhyAnantapradezApradezatvaM sarvajIvapudgalAnAM gatisthityavagAhavartanopagrAhakatvaM tattadavacchedakAvacchedyatvamavasthitatvamanAdyanantatvamarUpitvamagurulaghutaikaskandhatvaM matyAdijJAnaviSayatvaM sattvaM dravyatvamityAdayaH, paudgalikadravyeSu
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jaindrshn| ghaTadRSTAntoktarItyA svaparaparyAyAH zabdeSu codAttAnudAttasvari-tavivRtasaMvRtaghoSavadaghoSatAlpaprANamahAprANatAbhilApyAnabhilApyArthavAcakAvAcakatAkSetrakAlAdibhedahetukatattadanantArthapratyAyanazaktyAdayaH, AtmAdiSu ca sarveSu nityAnityasAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyatvAtmakatA parebhyazca vastubhyo vyAvRttidharmAzcAvaseyAH / Aha-ye svaparyAyAste tasya sambandhino bhavantu, ye tu paraparyAyAste vibhinnavastvAzrayatvAtkathaM tasya sambandhino vyapadizyante ? ucyate, iha dvidhA sambandho'stitvena nAstitvena ca / tatra svaparyAyairastitvena sambandhaH yathA ghaTasya rUpAdibhiH / paraparyAyaistu nAstitvena sambandhasteSAM tatrAsambhavAt, yathA ghaTAvasthAyAM mRdrUpatAparyAyeNa, yata eva ca te tasya na santIti nAstitvasaMbandhena sambaddhAH, ata eva ca te paraparyAyA iti vyapadizyante / nanu ye yatra na vidyante te kathaM tasyeti vyapadizyante, na khalu dhanaM daridrasya na vidyata iti tattasya sambandhi vyapadeSTuM zakyam, mA prApallokavyavahArAtikramaH, tadetanmahAmohamUDhamanaskatAsUcakaM, yato yadi nAma te nAstitvasambandhamadhikRtya tasyeti na vyapadizyante, tarhi sAmAnyataste paravastuSvapi na santIti prAptam, tathA ca te svarUpeNApi na bhaveyurna caitadRSTamiSTaM vA, tasmAdavazyaM te nAstitvasambandhamadhikRtya tasyeti vyapadezyAH, dhanamapi ca nAstitvasambandhamadhikRtya daridrasyeti vyapadizyata eva, tathA ca loke vaktAro bhavanti "dhanamasya daridrasya na vidyate" iti / yadapi coktaM "tattasyeti vyapadeSTuM na zakyaM" iti, tatrApi tadastitvena tasyeti vyapadeSTuM na zakyaM, na punarnAstitvenApi, tato na kazcillokavyavahArAtikramaH / TIkAno bhAvAnuvAdaH dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, ane kAlamAM kramaza: asaMkhyAtapradezatva, asaMkhyAtapradezatva, anaMtapradezatva, apradezatva, tathA sarva jIvo ane pugalonuM gayupagrAhakatva, sthityupagrAhakatva, avagAhopagrAhakatva, vartanApariNamana che. tathA avacchedakAvacchedyakatva (arthAt bhinna-bhinnapadArthonI apekSAe ghaTAkAza - maThAkAza, ghaTakAla-prAta:kAla ityAdi vyavahArAnu pAtra bana), avasthitatva. (avasthita 23j), anAdi-anaMtatva, 13pitva, agurulaghutA, eka skaMdhatva, matyAdijJAnaviSayatva, sattva (sattA), dravyatva ityAdi anekadharmo Doya che.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana pudgala dravyamAM ghaTanA daSTAMtamAM kahyA pramANenA anaMtA sva-paradharmo hoya che. zabdomAM udAttatva, anudAttatva, svaritatva, vivRtatva, saMvRtatva, ghoSatA, aghoSatA, alpaprANatA, mahAprANatA, abhilApyatva, anabhilApyatva, arthavAcakatA, arthAvAcakatA, bhinna-bhinna kSetromAM ane bhinna-bhinnasamayomAM bhinna-bhinnabhASAonA anusAre anaMtapadArthonuM kathana karavAnI zakti rAkhavI ityAdi anekadharmo che. AtmAdi sarvadravyomAM nityatva, anityatva, sAmAnya, vizeSa, sattva, asattva, avaktavyatva, vaktavyatva tathA anaMtapadArthothI vyAvRtta thavAno svabhAva arthAt anaMtA vyAvRttidharmono sadbhAva jANavo. zaMkAH (vastunA) je svaparyAyo che, te sarve tenA saMbaMdhI bhale hoya. paraMtu je para-paryAyo che ke je vibhinna vastuomAM rahelA hovAthI kevI rIte teno saMbaMdhI tarIkeno vyapadeza karI zakAya ! arthAt ghaTanA potAnA svarUpaAdinI apekSAe "astitva' to teno dharma thaI zake che. paraMtu paTa Adi parapadArthono nAstitva to paTa Adi parapadArthone AdhIna che. AthI tene ghaTanA dharma kevI rIte kahI zakAya ? samAdhAnaH vastumAM paryAyono saMbaMdha be prakAre che. eka astitva rUpathI ane bIjo nAstitva rUpe. temAM vastuno sva-paryAyonI sAthe astitva saMbaMdha che. jemake ghaTano rUpAdi paryAyo sAtheno saMbaMdha. tathA ghaTano para-paryAyonI sAthe nAstitva saMbaMdha che. kAraNa ke vivakSita vastumAM te paraparyAyono saMbhava nathI. (tethI nAstitvarUpe saMbaMdha che.) jemake ghaTAkAra avasthAmAM mRdurUpatA. paryAyanI sAthe saMbaMdha nathI. kAraNa ke te paryAyo (vartamAnamAM) tenA nathI. AthI te paryAyo nAstitvasaMbaMdhathI vastu sAthe joDAyelA che. ane AthI te paryAyono para-paryAyo tarIke vyapadeza karAya che. (TuMkamAM je kAraNathI te para-paryAyo te padArthamAM rahetA nathI - asat che, te ja kAraNe te para-paryAyo kahevAya che. jo te paryAyo vastumAM astitva rAkhatA hota to vastunA sva-paryAya ja kahevAta tathA paranI apekSAe nAstitva nAmano dharma to ghaTa Adi vastuomAM ja jovA maLaze ane jo ghaTa paTarUpe asatuM na hoya to te paTarUpa ja banI jaze, ke je tamane paNa iSTa nathI. AthI para-paryAyothI vastuno nAstitvarUpa saMbaMdha mAnavo ja joIe.) zaMkA je paryAyo je vastumAM vidyamAna ja nathI, to kevI rIte te paryAyo te vastunA paryAyo che e pramANe vyapadeza karI zakAya ! jemake daridrane dhana hotuM nathI, tethI dhanane daridranA saMbaMdhI tarIke vyapadeza karavA mATe zakya nathI. arthAt daridra pAse dhana na hovAthI daridranuM dhana' Avo vyavahAra thato nathI. (tathA je vastu jemAM jovA maLatI nathI, te viruddha che.) tethI vastumAM paraparyAyonA vyapadeza karavA dvArA loka vyavahArano atikrama na thAo !
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana 617 samAdhAna : tamArI A zaMkA mahAmurkhatA ane gAMDapaNanI sUcaka che. kAraNa ke jo te paraparyAyo nAstitva saMbaMdhane AzrayIne te ghaTanA che, e pramANe vyapadeza karavAmAM nahi Ave to, sAmAnyata: te para-paryAyo paravastuomAM paNa prApta karI zakAze nahi = rahI zakaze nahi. kAraNa ke para vastumAM to te sva-paryAyarUpe ja rahe che, sAmAnyaparyAya banIne nahi. (AthI jyAre ghaTamAM tathA anya paravastuomAM teno saMbaMdha na rahe to tene paryAya ja kevI rIte kahI zakAya ?) paraMtu teno paryAya tarIke asvIkAra to iSTa nathI ane anubhavano viSaya paNa nathI. tethI te para-paryAyo nAstitvasaMbaMdhane Azrayine dhananA che - e pramANe vyapadeza karavo joIe. tathA dhana paNa nAstitvasaMbaMdhane Azrayine daridranuM che. e pramANe vyapadeza karI zakAya che. tethI ja jagatamAM kahevAya che ke.. A daridrane dhana vidyamAna nathI." vaLI "te teno saMbaMdhI che e pramANe vyapadeza karavA mATe zakya nathI" - A pramANe je tame kahyuM hatuM, temAM paNa jANI levuM ke astitvarUpe dhana daridrano saMbaMdhi che, evo vyapadeza karavo zakya nathI. paraMtu nAstitvarUpe to dhana daridrano saMbaMdhi hovAthI nAstitvarUpe dhanane daridranA saMbaMdhi tarIkenA vyapadezano niSedha karavo ucita nathI. tethI eka ja vastumAM astitvarUpe svaparyAyano ane nAstitvarUpe para-paryAyono vyapadeza karavAmAM lezamAtra lokavyavahArano atikrama thato nathI. nanu nAstitvamabhAvo'bhAvazca tuccharUpastucchena ca saha kathaM sambandhaH, tucchasya sakalazaktivikalatayA sambandhazakterapyabhAvAt / anyaJca, yadi paraparyAyANAM tatra nAstitvaM, tarhi nAstitvena saha sambandho bhavatu, paraparyAyaistu saha kathaM sambandhaH, na khalu ghaTaH paTAbhAvena sambaddhaH paTenApi saha sambandho bhavitumarhati, tathApratIterabhAvAt, tadetadasamIcInaM, samyagvastutattvAparijJAnAt, tathAhi-nAstitvaM nAma tena tena rUpeNAbhavanamiSyate tena tena rUpeNAbhavanaM ca vastuno dharmaH, tato naikAntena tattuccharupamiti na tena saha sambandhAbhAvaH / tena tena rupeNAbhavanaM ca taM taM paryAyamapekSyaiva bhavati nAnyathA, tathAhi-yo yaH paTAdigataH paryAyaH tena tena rUpeNa mayA na bhavitavyamiti sAmarthyAd ghaTastaM taM paryAyamapekSyate iti supratItametat, tatastena tena paryAyeNAbhavanasya taM taM paryAyamapekSya sambhavAtte'pi paraparyAyAstasyopayogina iti tasyeti vyapadizyante / evaMrUpAyAM ca vivakSAyAM paTo'pi ghaTasya sambandhI bhavatyeva, paTamapekSya ghaTe paTarUpeNAbhavanasya bhAvAt, tathA ca laukikA api ghaTapaTAdIn
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana parasparamitaretarAbhAvamadhikRtya sambaddhAn vyavaharantItyavigItametat, itazca te paryAyAstasyeti vyapadizyante, svaparyAyavizeSaNatvena teSAmupayogAt / iha ye yasya svaparyAyavizeSakatvenopayujyante te tasya paryAyAH, yathA ghaTasya rUpAdayaH paryAyAH parasparavizeSakAH / upayujyante ca ghaTasya paryAyANAM vizeSakatayA paTAdiparyAyAH, tAnantareNa teSAM svaparyAyavyapadezAbhAvAt, tathAhi - yadi te paraparyAyA na bhaveyuH tarhi ghaTasya svaparyAyAH svaparyAyA ityevaM na vyapadizyeran, parApekSayA svavyapadezasya sadbhAvAt, tataH svaparyAyavyapadezakAraNatayA te'pi paraparyAyAstasyopayogina iti tasyeti, vyapadizyante / TIkAno bhAvAnuvAda: zaMkA nAstitva abhAvasvarUpa che. abhAva tuccharUpa che ane tucchanI sAthe saMbaMdha kevI rIte hoya ! kAraNa ke tuccha vastu sakala zaktiothI vikala hovAnA kAraNe temAM saMbaMdha zaktino paNa abhAva ja che. bIjuM, jo vivalita vastumAM para-paryAyonuM nAstitva che, to vivakSita vastuno nAstitva" sAthe saMbaMdha bhale hoya, paraMtu para-paryAyo sAthe saMbaMdha kevI rIte hoya ? paTAbhAva sAthe saMbaddha ghaTa, paTa sAthe saMbaMdha karavA mATe yogya banI zakato nathI. kahevAno Azaya e che ke. jo ghaDAmAM paraparyAyono nAstitva che, to nAstitva nAmanA dharmathI ghaTano saMbaMdha mAnI zakAya, paraMtu paraparyAyonI sAthe saMbaMdha na mAnI zakAya. jo paTano abhAva ghaTamAM rahe che, to paTano nAstitvathI ghaTano saMbaMdha che, paraMtu tenAthI paTathI paNa ghaTano saMbaMdha kevI rIte kahI zakAya ! ane tevA prakAranI pratIti thatI kyAMya jovA maLatI nathI. arthAt je padArthano abhAva jemAM jovA maLe, te padArtha paNa temAM jovA maLato hoya tevI pratIti thatI nathI. tethI vivalita vastumAM paraparyAyono saMbaMdha hoI zake nahi. samAdhAnaH tamArI zaMkA taddana asamIcIna-mithyA che. kAraNa ke samyagu vastu tattvanuM tamane jJAna ja nathI. amArI vAta ucita che ane tamArI zaMkA mithyA che te) A pramANe che - nAstitva eTale te te rUpe pariNamana na thavuM. ane te te apariNamana e vastuno dharma che. tethI nAstitva rUpa abhAva ekAMte tuccharUpa nathI. AthI tenI sAthe saMbaMdha thAya temAM koI doSa paNa nathI. ane tethI tAdaza vAstavika dharmarUpa nAstitvano vastu sAtheno saMbaMdha paNa ghaTe che. vaLI vastunuM te te rUpe thatuM pariNamana, vastunA te te paryAyane Azrayane ja thAya che, te te paryAyanI nirapekSapaNe nahi. te A rIte che - "je je paTAdi gata paryAyo che te, te rUpe mAruM pariNamana na thavuM' - AvA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana 619 prakAranA sAmarthyathI ghaTa te te paryAyonI apekSA kare che. AvuM supratIta ja che. arthAt te te paTAdigata paryAyone AzrayIne ja kahevAya che. tethI svanI vivakSAmAM para-paryAyonI apekSA rahetI ja hoya che. tethI te te para-paryAya vaDe apariNamana te para-paryAyane Azrayine ja saMbhavita che. tethI te para-paryAyo paNa vicalitavastune upayogI che. AthI ja teno ghaTanA paryAyo tarIke vyapadeza karAyo che. tathA AvA prakAranI niSedhanI vivakSAmAM paTa paNa ghaTano saMbaMdhI thAya ja che. kAraNake paTane Azrayine ja ghaTamAM paTarUpe apariNamanano sadUbhAva che. arthAt ghaTa paTarUpe pariNamato nathI, temAM paTano sva-paryAya ja kAraNabhUta banato hovAthI ghaTamAM paTarUpe apariNamana paTane Azrayine ja che. arthAt "ghaTa paTa nathI" AvI vivaphA paTane Azrayine ja thAya che-temAM paTanI apekSA che ja. vaLI lokamAM paNa ghaTa-paTAdinA parasparanA itaretarAbhAvane Azrayine eka-bIjAnA saMbaMdhI tarIke vyavahAra thAya che. arthAt "ghaTa paTarUpa nathI' ke "paTa ghaTarUpa nathI' A rIte ghaTapaTano paraspara abhAva, itaretarAbhAvane nimitta banAvIne lokamAM paNa ghaTa ane paTamAM nAstitvarUpa saMbaMdhano vyavahAra thAya che. AthI A vAta avigIta-nirvivAda che. te para-paryAyo tenA che" -A pramANe je vyapadeza karAya che, temAM svaparyAyonA bhedaka tarIke te para-paryAyono upayoga thAya che. kahevAno Azaya e che ke ghaTane bIjA padArthothI bhinna karavA mATe prathama A ghaTanA paryAyo che ane A bIjI vastuonA paryAyo che ke je ghaTanA paryAyothI bhinna che. AvI vivakSA thAya tyAre ja ghaTa bIjA padArthothI bhinna siddha thAya che. temAM ghaTanA svaparyAyonA bhedaka para-paryAyo ja bane che AthI ghaTanA sva-paryAyonA bhedaka tarIke paraparyAyono upayoga thAya ja che. ahIM je jenA sva-paryAyanA bhedaka tarIke upayogI hoya che, te tenA paryAyo ja hoya che. jemake ghaTanA parasparabheda karanArA rUpAdiparyAyo. vaLI ghaTanA svaparyAyonA bhedaka tarIke paTAdiparyAyo paNa upayogI thAya che. kAraNa ke te paTAdiparyAyo vinA ghaTanA svaparyAyo svaparyAya tarIke vyapadezane pAmI zakatA nathI. te A rIte che - jo te paraparyAyo ghaTanA na hoya to ghaTanA svaparyAyo svaparyAya tarIke vyapadezane pAmI zakaze nahi. kAraNa ke paranI apekSAe ja svanA vyapadezano sadbhAva hoya che. tethI (vivakSata ghaTa-vastunA) svaparyAyanA vyapadezanA kAraNa hovAthI te (paTAdi gata) paraparyAyo paNa tenA upayogI bane che. tethI te paraparyAyono paNa ghaTanA paryAyo tarIke vyapadeza karAya che.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana __ api ca, sarvaM vastu pratiniyatasvabhAvaM, sA ca pratiniyatasvabhAvatA pratiyogyabhAvAtmakatopanibandhanA / tato yAvanna pratiyogivijJAnaM bhavati tAvannAdhikRtaM vastu tadabhAvAtmakaM tattvato jJAtuM zakyate, tathA ca sati paTAdiparyAyANAmapi ghaTapratiyogitvAttadaparijJAne ghaTo na yAthAtmyena'vagantuM zakyata iti paTAdiparyAyA api ghaTasya paryAyAH / tathA cAtra prayogaH-yadanupalabdhau yasyAnupalabdhiH sa tasya sambandhI, yathA ghaTasya rUpAdayaH, paTAdiparyAyAnupalabdhau ca ghaTasya na yAthAtmyenopalabdhiriti te tasya sambandhinaH / na cAyamasiddho hetuH, paTAdiparyAyarUpapratiyogyaparijJAne tadabhAvAtmakasya ghaTasya tattvato jJAtatvAyogAditi, Aha ca bhASyakRt-"jesu anAesu tao, na najjAeya najjAe ya nAesu / kiha tassa te na dhammA, ghaDassa rUvAidhammavva / / 1 / / " tasmAtpaTAdiparyAyA api ghaTasya sambandhina iti / paraparyAyAzca svaparyAyebhyo'nantaguNAH ubhaye tu svaparaparyAyAH sarvadravyaparyAyaparimANAH / na caitadanAeM yata uktamAcArAGge-"je egaM jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se egaM jANai / " asyAyamarthaH-ya ekaM vastUpalabhate sarvaparyAyaiH sa niyamAtsarvamupalabhate, sarvopalabdhimantareNa vivakSitasyaikasya svaparaparyAyabhedabhinnatayA sarvAtmanAvagantumazakyatvAt, yazca sarvaM sarvAtmanA sAkSAdupalabhate, sa ekaM svaparaparyAyabhedabhinnaM jAnAti, anyatrApyukta(A)m-"eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH / / 1 / / " tataH siddhaM prameyatvAdanantadharmAtmakatvaM sakalasya vastuna iti / / 55 / / TIkAno bhAvAnuvAda: vaLI sarvavastuo pratiniyata svabhAvavALI hoya che. sarvavastuomAM rahelI pratiniyata svabhAvatA pratiyogi abhAvAtmakatAnA kAraNe hoya che. kahevAno Azaya e che ke dareka vastu pratiniyata svabhAvavALI hoya che. te pratiniyata svabhAvatA bIjI vastuthI bhinna hovAnA kAraNe che. arthAt jagatanI samasta vastuo pota-potAnA pratiniyatasvarUpamAM sthita che, koI paNa vastunuM svarUpa bIjI vastuothI maLatuM AvatuM nathI. tethI te te vastunuM svarUpa pota-potAne svAdhIna che. vastuonuM A asAdhAraNa svarUpa je vastuothI tenuM svarUpa bhinna rahe che, te (A) uddhRto'yam - tatvopa0 pR - 98 / nyAyavA0 tA- TI. pR-37
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 55, jainadarzana 621 pratiyogipadArthonA abhAva vinA thaI zakatuM nathI. arthAtu vastunI pratiniyata svabhAvatA pratiyoginA abhAvanA kAraNe che. tethI jyAM sudhI pratiyoginuM jJAna thatuM nathI, tyAM sudhI adhikRta vastu te pratiyoginA abhAvasvarUpa che, evuM tattvataH jANI zakAtuM nathI. ane te pramANe hote chate (arthAt vastunuM yathAvasthita jJAna karavA mATe pratiyoginuM jJAna jarUra hote chate) paTAdiparyAyo paNa ghaTanA pratiyogi hovAthI, tenA jJAnavinA ghaTa yathAvasthitapaNe jANavA mATe zakya banato nathI. AthI A pramANe paTAdi paryAyo paNa ghaTanA paryAyo ja che. anumAna prayoga A pramANe che - "jenI anupalabdhimAM jenI anupalabdhi hoya, te teno saMbaMdhI che. jemake ghaTanA rUpAditathA paTAdiparyAyonI anupalabdhimAM ghaTanI yathAvasthita upalabdhi thatI nathI. AthI paTAdiparyAyo ghaTanA saMbaMdhI che." uparokta anumAna prayogamAM hetu asiddha nathI. kAraNa ke paTAdiparyAyarUpa pratiyoganA jJAnavinA paTAdi-abhAvAtmaka ghaTanA jJAtatvano paramArthathI ayoga che. arthAt paTAdiparyAyarUpa pratiyoginA jJAna vinA ghaTamAM paTAdino abhAva che, AvuM paramArthathI jJAna thaI zakatuM nathI. Ama adhikRtavastunA yathAvasthita jJAna mATe pratiyoginuM jJAna Avazyaka che. tethI ja bhASyakAra zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNapUjyazrIe kahyuM che ke "jene jANavAthI jenuM jJAna thAya che ane jene nahi jANavAthI jenuM jJAna thatuM nathI, te tenA dharmo kema na kahI zakAya?(kahI ja zakAya). jemake ghaTanA rUpAdidharmo." tethI paTAdiparyAyo paNa ghaTanA saMbaMdhIo ja che. tathA para-paryAyo (adhikRta vastunA) svaparyAyothI anaMtaguNA che. amArI A vAta anArSIya paNa nathI. arthAt pUrva RSio dvArA kahevAyelI ja che. kAraNa ke zrI AcArAMga sUtramAM kahyuM che ke "je ekane jANe che te sarvane jANe che ane je sarvane jANe che te ekane jANe che." A kathanano tAtparyArtha A pramANe che - je eka vastune sva-para sarve paryAyo dhvArA jANe che, te niyamathI sarvavastuone jANe che. kAraNa ke sarvanA jJAnavinA vivakSita eka vastunuM sva-paraparyAyanA bhedanI bhinnatAe sarvaprakAre jJAna thaI zakatuM nathI. tathA je sarvane sarvaprakAre sAkSAt jANe che, te sva-pa2paryAyanA bhedathI bhinna eka vastune jANe che. anyatra paNa kahyuM che ke "jenA vaDe eka bhAva sarvathA jovAyo che, tenA dvArA sarvaprakAre sarvabhAvo jovAyA che tathA jenA dvArA sarvabhAva sarvathA jovAyA che, tenA dvArA sarvaprakAre ekabhAva jovAyo che." tethI sakalavastuo prameya hovAthI anaMtadharmAtmaka siddha thAya che. arthAtu A vivecanathI siddha thAya che ke sarve vastuo anaMtadharmAtmaka che. kAraNa ke prameya che. papaII
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 56, jainadarzana atha sUtrakAra eva pratyakSaparokSayorlakSaNaM lkssytihave sUtrakArazrI ja svayaM pratyakSa ane parokSanuM lakSaNa kahe che. aparokSatayArthasya, grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM, parokSaM grahaNekSayA / / 56 / / zlokArdha padArthane aparokSatayA = spaSTarUpathI grahaNa karavAvALuM jJAna pratyakSa kahevAya che. pratyakSathI bhinnajJAna parokSa che. jJAnamAM AvelI parokSatA bAhyapadArthone grahaNa karavAnI apekSAe ja che. (kAraNa ke svarUpata: sarvajJAno pratyakSa ja hoya che.) (arthAt je jJAna aparokSatayA = sAkSAt mAtra AtmAnI pravRttithI viSayanuM grAhaka bane te pratyakSajJAna ane indriyAdinI sahAyatA pUrvaka thatuM jJAna parokSa che tathA grahaNa karanAra sAdhano jJAnane parokSa" zabdanA vyavahArayogya banAve che.) pako vyAkhyA-tatra pratyakSamiti lakSyanirdezaH / aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamiti lakSaNanirdezaH / parokSo'kSagocarAtItaH, tato'nyo'parokSastadbhAvastattA tayA'parokSatayA-sAkSAtkAritayA na punaraspaSTasandigdhAditayA, arthasya-AntarasyAtmasvarUpasya, bAhyasya ca ghaTakaTapaTazakaTalakuTAdervastuno grAhakaM vyavasAyAtmakatayA sAkSAtparicchedakaM, jJAnam IdRzam vizeSaNasya vyavacchedakatvAdIdRzameva pratyakSaM natvanyAdRzam / aparokSatayetyanena parokSalakSaNasaGkIrNatAmadhyakSasya pariharati / etena paraparikalpitAnAM kalpanApoDhatvAdInAM pratyakSalakSaNAnAM nirAsaH kRto draSTavyaH / jJAnavAdino'vAdiSuH / aho ArhatAH ! arthasyAtmasvarUpasya yadgrAhakaM tatpratyakSamityeva atra vyAkhyAyatAm, arthazabdena bAhyo'pyarthaH kuto vyAkhyAto bAhyArthasyAsatvAdityAzaGkAyAM "arthasya grAhakaM" ityatrApi "grahaNekSayA" iti vakSyamANaM padaM sambandhanIyaM, bahirarthanirAkaraNaparAn yogAcArAdInadhikRtyaiva "grahaNekSayA" iti vakSyamANapadasya yojanAt, tato'yamarthaH-grahaNaM jJAnAtpRthag bAhyArthasya yatsaMvedanaM tasyekSayApekSayArthasya yadgrAhakaM tatpratyakSam / na cArthasya grAhakamityetAvataiva bAhyArthApekSayA yadgrAhakaM tatpratyakSamityetatsiddhamiti vAcyaM, yata AtmasvarUpasyArthasya grAhakamityetAvatApyarthasya grAhakaM bhavatyeva, tato grahaNekSayetyanena ye yogAcArAdayo bahirarthakalAkalanavikalaM sakalamapi jJAnaM pralapanti tAnirasyati / svAMzagrahaNe
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 56, jainadarzana hyantaHsaMvedanaM yathA vyApriyate tathA bahirarthagrahaNe'pi, itarathA bahirarthagrahaNAbhAve sarvapramAtRNAmekasadRzo nIlAdipratibhAso niyatadezatayA na syAt / asti ca sa sarveSAM niyatadezatayA, tato'rtho'stItyavasIyate / TIkAno bhAvAnuvAdaH "maparokSatayArthastha pratijJAnam rUdazaM pratyakSa" A vyAkhyAmAM pratyakSa pada lakSyanirdezaka che. tathA "3AparokSatayArthastha praDhi jJAnam" A pada lakSaNanirdezaka che. parokSa=indriyonA aviSaya, tenAthI bhinna arthAt indriyo dvArA jANavAmAM AvelA padArthanI jema sAkSAturUpathI, aspaSTa ke saMdigdhatayA nahi, (paraMtu spaSTatayA) arthanuM arthAtu potAnA AMtarikasvarUpanuM tathA ghaTapaTAdi bAhyavastuonuM grAhaka=sAkSAturUpathI nizcaya karavAvALA jJAnane ja pratyakSa kahevAya che. vizeSaNa anyano vyavaccheda karAve che. AthI AvA prakAranuM ja jJAna pratyakSa che, anya prakAranuM nahi. (A vAta te vizeSaNathI siddha thAya che) aparokSatayA' padathI pratyakSanA lakSaNanI parokSanA lakSaNa sAthenI saMkIrNatA dUra thAya che. arthAt pratyakSanA lakSaNane parokSanA lakSaNathI bhinna siddha kare che. pratyakSa pramANanuM tAdaza vizada lakSaNa karavAthI bauddha Adi dvArA parikalpita pratyakSanA kalpanApoDha=nirvikalpaka Adi lakSaNono vyavaccheda thaI jAya che. (ahIM 'maho... vAhyarthasajvaliti' sudhI zaMkAgraMtha che ane "marthastha pradi" ityAdi pado samAdhAna graMthanA che.) jJAnAdvaitavAdi : (pUrvapakSa) : are, jaino ! tame arthI = mAtmasvarUpa ya-diE tatratyakSam" arthAt arthanuM eTale ke potAnA AMtarikasvarUpanuM grAhaka je jJAna che te pratyakSa kahevAya che. - ATalI ja pratyakSanI vyAkhyA karo ne ! artha zabdathI bAhyartha ghaTapaTAdinI vivaphA zA mATe karo cho ? kAraNa ke bAhyartha ghaTapaTAdinI sattA ja nathI. arthAt arthanuM tAtparya jJAnanA potAnA svarUpa sudhI ja sImita banAvI devuM, tene ghaTapaTAdi bAhyapadArtho sudhI laI javuM joIe nahi, kAraNa ke jJAnathI atirikta ghaTapaTAdi bAhyapadArthonI sattA ja nathI. (ahIM jJAnAdvaitavAdinI mAnyatA che ke... jJAna ja eka paramArthasat che. te ja avidyAvAsanAnA vicitra vipAkathI nIla-pIta Adi aneka padArthonA AkAramAM pratibhAsa thavA lAge che. tethI 'arthapradi' padano artha "jJAnanuM mAtra potAnA svarUpanuM grahaNa karavuM' ATalo ja artha karavo.)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 56, jainadarzana samAdhAna (uttarapakSa) : 'arthaghrAha' padanI sAthe AgaLa kahevAtA 'pradakSayA' padano saMbaMdha karI levo joIe. 'prajJekSA' pada (khAsa karIne) bAhyArthanuM nirAkaraNa karanArA yogAcAranA matanuM khaMDana karavA mATe che. 'prahaLekSayA' padano artha A pramANe che - grahaNekSayA jJAnathI bhinna (sattA rAkhanArA) bAhyArtha ghaTAdipadArthonA saMvedanane grahaNa kahevAya che. te bAhya padArthonA grahaNanI ikSA = apekSA karIne arthane grahaNakaravAvALuM jJAna pratyakSa kahevAya che. == 624 zaMkA : 'arthasya prAham' A padathI ja 'bAhyArthanI apekSAthI arthanuM grAhaka je jJAna che te pratyakSa che' Avo artha nIkaLI ja jAya che, tyAre 'prahakSayA' pada nirarthaka thaI jAya che. : samAdhAna H AvuM na kahevuM, kAraNake arthagrAhaka padathI 'potAnA svarUpamAtranuM grAhaka' ATalo artha paNa nIkaLI jAya che. te vakhate vijJAnavAdioe paNa arthagrAhaka padano te ja artha kADhIne pratyakSajJAnane mAtra svarUpagrAhaka ja kahyuM hatuM, arthagrAhaka kahyuM nahotuM. AthI 'grahaNekSayA' padathI (je yogAcAro samasta jJAno bAhyArthanA nizcayAtmaka bane che teno niSedha karIne) arthAt jJAna bAhyArthanuM nizcAyAtmaka nathI. arthAt samastajJAna bAhyArthanA nizcayathI vikala che, AvuM mAnanArA yogAcAronA matanuM nirAkaraNa thAya che. tethI yogAcAramatanA nirAkaraNa mATe vaparAyeluM 'grahaNekSayA' pada sArthaka ja che. je pramANe aMta:saMvedana sva-aMzanA grahaNamAM = potAnA svarUpane jANavAmAM vyApAra kare che. te pramANe te bAhya ghaTapaTAdipadArthone paNa jANe che. itarathA (jo ata: saMvedana=jJAna bAhyapadArthone jaNAvatuM na hoya ane mAtra svarUpanuM prakAzaka hoya to) bAhyapadArthonA agrahaNamAM sarvapramAtRone = lokone nIlAdi padArthono ekasamAna niyatadezatayA pratibhAsa nahi thAya ane sarve jIvone niyatadezatayA nIlAdipadArthono ekasamAna pratibhAsa thAya che ane "ghaTAdi padArtho che" A pramANe jaNAya che. tethI jJAnabAhya padArthonuM paNa prakAzaka bane che. tethI bAhyArthaghaTAdi paNa vidyamAna che ja. (kahevAno Azaya e che ke... jJAnavAdionA matamAM potapotAnA jJAnano ja nIla-pItAdi AkAromAM pratibhAsa thAya che, te jJAnarUpa nIlAdi bahAra dekhAvuM joIe nahi tathA sarve jIvone sAdhAraNarUpathI tenuM pratyakSa na thavuM joIe. kAraNa ke jJAnano AkAra to svasaMvedya hoya che, sAdhAraNa janasaMvedya nathI. paraMtu nIlAdi padArtha nizcita bAhyapradezamAM sarvene sAdhAraNarUpathI ja pratibhAsita thAya che. AthI bAhyapadArthonI sattA avazya mAnavI ja joIe.) atha cidrUpasyaiva tathA tathA pratibhAsanAnna bahirarthagrahaNamiti cet ? tarhi bahirarthavat svajJAnasantAnAdanyAni santAnAntarANyapi vizIryeran / atha santAnAntarasAdhakamanu
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 56, jainadarzana mAnamasti, tathAhi - vivakSitadevadattAderanyatra yajJadattAdau vyApAravyAhArau buddhipUrvako vyApAravyAhAratvAt, sampratipannavyApAravyAhAravaditi / santAnAntarasAdhakamanumAnaM svasmin vyApAravyAhArayorjJAnakAryatvena pratibandhanizcayAditi cet ? na, etasyAnumAnasyArthasyeva svapnadRSTAntena bhrAntatApatteH, tathAhi sarve pratyayA nirAlambanAH pratyayatvAt, svapnapratyayavaditi, tadabhiprAyeNa yathA bahirarthagrahaNasya nirAlambanatayA bAhyArthAbhAvastathA santAnAntarasAdhanasyApi nirAlambanatayA santAnAntarAbhAvaH syAditi / 625 TIkAno bhAvAnuvAda : pUrvapakSa (vijJAnavAdi) : jJAna ja (anAdi vAsanAonA vicitra vipAkathI) te te prakAre arthAt nIlAdirUpomAM bAhyadezamAM) pratibhAsita thAya che. tethI bAhyapadArtho che ja nahi, AthI bAhyapadArthone grahaNakaravAvALuM koI jJAna ja nathI. uttarapakSa : (jaina) : to pachI bAhyaghaTAdi padArthonI jema sattA nathI, tema sva-jJAnasaMtAnathI anyasaMtAnonI paNa sattA mAnI zakAze nahi. kahevAno Azaya e che ke... jo ghaTAdi bAhya padArthonI vAstavika sattA ja na hoya, paraMtu jJAna ja nIlAdi AkAromAM pratibhAsita thatuM hoya to sva-jJAnasaMtAnathI bhinna anyasaMtAno ke jene saMtAnAntara ke AtmAntara paNa kahevAya che, tenI paNa vAstavika sattA mAnI zakAze nahi ane te eka sva-jJAnasaMtAna ja vicitra vAsanAnA kAraNe nIlAdi bAhyapadArtharUpa tathA saMtAnAntararUpe pratibhAsa thatI raheze. (tame mAnelI) anyajJAnasaMtAna nirarthaka banI jaze. pUrvapakSa (vijJAnavAdI) : amArI pAse jJAnanI aneka saMtAnAntara ne siddha karanAruM anumAna vidyamAna che. te A rahyuM - "vivakSita devadatta AdinI jJAnasaMtAnathI bhinna yajJadatta Adi jJAnasaMtAnomAM thanArA vacanavyavahAra ane pravRttio buddhipUrvaka che, kAraNa ke te vacanavyavahAra tathA pravRttio che. jemake svajJAna saMtAnamAM thanA2A vacanavyavahAro ane pravRttio buddhipUrvaka hoya che. (kahevAno Azaya e che ke) A saMtAnAntarasAdhaka anumAnathI siddha thAya che ke... ApaNane ApaNI jJAnasaMtAnamAM ja vacana ane anyapravRttiono jJAnanI sAthe kAryakAraNabhAvano nizcaya thAya che arthAt mArAmAM jJAna che, tethI sArI rIte boluM chuM ane anya pravRttio karuM chuM. A rIte jJAna ane vacanavyavahAra tathA pravRttio vacce pratibaMdha kAryakA2NabhAvano nizcaya thAya che. arthAt vyApAra ane vyavahA2no jJAnakAryatvena pratibaMdha nizcita thAya che. tema ja yajJadattaAdi paNa vacanaprayoga kare che ane bhojana vagerenI pravRtti -
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 56, jainadarzana kare che. tethI teonI te pravRttio paNa jJAnapUrvakanI ja che. AnAthI devadattanA vacanavyavahAra ane pravRttiomAM kAraNabhUta jJAnasaMtAnathI yajJadattaAdinA vacanavyavahAramAM ane pravRttiomAM kAraNabhUta jJAnasaMtAno svataMtra siddha thAya che. AthI A anumAna darekanI svataMtra jJAnasaMtAna siddha karavAmAM paryApta che. tethI jJAnasaMtAno aneka che ja. uttarapakSa (jaina) : tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke tame lokoe pratyakSajJAnane svapnanA draSTAMtanA nirdezapUrvaka anumAnathI bhrAnta siddha karyuM che. tema uparokta jJAnasaMtAnAntara sAdhaka anumAna paNa svapnanA dRSTAMtathI bhrAnta banI javAnI Apatti Ave ja che. (tame lokoe pratyakSajJAnane bhrAnta siddha karavA je anumAna ApyuM che te A pramANe che-) "jagatanA samasta pratyayo nirAlaMbana che arthAt teno koI bAhyapadArtha viSaya nathI. ( svarUpamAtrane viSaya kare che.) kAraNa ke te pratyakSa che. jemake svapna-pratyaya." TUMkamAM tame A anumAnathI siddha karyuM che. ke je je pratyakSa che te nirviSayaka che - nirAlaMbana che, jemake svapna pratyaya. tethI uparoktaabhiprAyathI jema pratyaya bAhyArthagrahaNanA nirAlaMbanapUrvaka hovAthI arthAt pratyaya bAhyarthane viSaya banAvatuM na hovAthI, bAhyarthano abhAva siddha karyo hato, tema saMtAnAntarasAdhana paNa nirAlaMbana hovAthI arthAt saMtAnAntarasAdhakapratyaya paNa nirviSayaka hovAthI (uparanI jema) saMtAnAntarano abhAva siddha thaI jAya che. paraMtu te koI paNa rIte ucita nathI, kAraNa ke vAdiprativAdinI carcAmAM aneka jJAnasaMtAno pratyakSathI svataMtra sattA rAkhatI jovA maLe che.) "itarajjJeyaM parokSaM" prAguktAt pratyakSAditarat-aspaSTatayArthasya svaparasya grAhakaMnirNAyakaM parokSaM jJeyam-avagantavyam / parokSamapyetatsvasaMvedanApekSayA pratyakSameva bahirarthApekSayA tu parokSavyapadezamaznuta iti darzayannAha "grahaNekSayA" iti / iha grahaNaM prastAvAdaparokSe bAhyArthe jJAnasya pravartanamucyate na tu svasya grahaNaM, svagrahaNApekSayA hi spaSTatvena sarveSAmeva jJAnAnAM pratyakSatayA bvacchedyAbhAvAdvizeSaNavaiyarthyaM syAt, tato grahaNasya bahiHpravartanasya yA IkSA-apekSA tayA, bahiHpravRttiparyAlocanayeti yAvat / tadayamatrArtha:-parokSaM yadyapi svasaMvedanApekSayA pratyakSa, tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNe'sAkSAtkAritayA vyApriyata iti parokSamityucyate / / 56 / / TIkAno bhAvAnuvAda pratyakSathI itarajJAna parokSa che." arthAt pUrve kahelA pratyakSajJAnathI itara - aspaSTatayA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana 627 (aspaSTarUpe) svaparanuM nirNAyakajJAna parokSa jANavuM. parokSajJAna paNa svasaMvedananI apekSAe pratyakSa ja che. paraMtu bAhyarthanI apekSAe parokSa tarIke vyapadezane pAme che. A ja vAta batAvatAM prahakSaya' padanuM zlokamAM grahaNa karela che. (kahevAno Azaya e che ke parokSa jJAna paNa svasaMvedananI apekSAe pratyakSa ja hoya che. kAraNa ke sarve svarUpasaMvedI hovAnA kAraNe svarUpamAM pratyakSa hoya che. arthAt AtmAmAM parokSa jJAna thAya ke saMzayajJAna thAya, tenA svarUpanuM pratyakSa to thaI ja jAya che. tevuM kahI zakAtuM nathI ke jJAna utpanna thaI jAya, paraMtu tenuM pratyakSa na thAya! jJAna to dIpakanI jema potAnA svarUpane prakAzita karatuM ja utpanna thAya che. pratyakSa ke parokSanI saMjJA to bAhyapadArthane spaSTa ke aspaSTarUpe jANavAnA kAraNe prApta thAya che. A vAtanuM sUcana karavA prosayA pada zlokamAM ApyuM che. arthAt te jJAna bAhyarthanI apekSAe parokSa che.) zlokamAM sUcavelA pradakSiA padanA grahaNa zabdano artha A pratyakSanA prastAvamAM A jJAnano bAhyarthamAM pravRtti karavAno che, paraMtu svarUpamAtrane jANavAno nathI. kAraNa ke svarUpagrahaNanI apekSAe to sarvajJAno spaSTa ane pratyakSa hovAthI koIpaNa jJAnanA vyavacchedano abhAva thavAnA kAraNe kaparokSatayA' vizeSaNa vyartha banI jaze. (arthAt sarvajJAno svarUpa grahaNanI apekSAe spaSTa ane pratyakSa hovAnA kAraNe tenI apekSAe koIpaNa jJAna parokSa banI zakaze nahi, tenA yoge pratyakSanA prastAvamAM parokSa jJAnanA vyavaccheda mATe ApeluM 'parIkSatiyA' vizeSaNa vyartha banI jaze. ane te vizeSaNapadanI sArthakatA tyAre ja thAya ke jyAre koI jJAna parokSatayA arthagrAhaka banatuM hoya, tenA vyavaccheda mATe eno prayoga karelo hoya. tethI) grahaNa bAhya padArthomAM pravRttinI ikSA = apekSAthI padArthonuM aspaSTarUpe nizcaya karavAvALuM jJAna parokSa che. (TuMkamAM) grahaNekSAno artha bAhyapadArthomAM pravRttino vicAra ke apekSA che. - tethI tAtparyArtha A pramANe thaze ke "joke parokSa svasaMvedananI apekSAe pratyakSa che, to paNa bAhya padArthorUpa liMga (hetu) ke zabdaAdi dvArA bahirviSayanA grahaNamAM aspaSTatayA pravarte che. arthAt bAhyArtharUpa liMga ke zabdAdidvArA bAhyarthane aspaSTarUpe jANe che. AthI parokSa kahevAya che. TUMkamAM parokSajJAna bAhyarthanI apekSAthI ja thAya che." lipaDA atha prAguktAmeva vastuno'nantadharmAtmakatAM draDhayannAha / have vastunI pUrvekahelI anaMtadharmAtmakatAne daDha karatAM kahe che ke. yenotpAdavyayadhrauvyayuktaM yattatsadiSyate / anantadharmakaM vastu tenoktaM mAnagocaraH / / 57 / /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana zlokArtha : je kAraNathI utpAda, vyaya ane dhruvatAvALI vastu ja satuM hoya che, te kAraNathI (pUrve) anaMtadharmAtmaka vastune pramANano viSaya batAvyo che. (arthAt utpatti-sthiti ane laya A traNa pariNAmavALI vastu ja "satuM' che. tethI ja anaMtadharmAtmakavastune pramANano viSaya kahevAmAM AvI che.) vyAkhyA - yeneti zabdo'gre vyAkhyAsyate, vAkyasya sAvadhAraNatvAt / yadeva vastUtpAdavyayadhrauvyaiH samuditairyuktaM tadeva sadvidyamAnamiSyate / utpattivinAzasthitiyoga eva sato vastuno lakSaNamityarthaH / nanu pUrvamasato bhAvasyotpAdavyayaghrauvyayogAdyadi pazcAtsattvaM ? tarhi zazazRGgAderapi tadyogAtsattvaM syAt, pUrvaM satazcet, tadA svarUpasattvamAyAtaM kimutpAdAdibhiH kalpitaiH ? tathotpAdavyayadhrauvyANAmapi yadyanyotpAdAditrayayogAtsattvaM, tadAnavasthAprasaktiH / svatazcetsattvam, tadA bhAvasyApi svata eva tadbhaviSyatIti vyarthamutpAdAdikalpanamiti cet ? ucyate na hi bhinnotpAdavyayadhrauvyayogAdbhAva syasattvamabhyupagamyate, kiM tUtpAdavyayadhrauvyayogAtmakameva saditi svIkriyate / tathAhi-urvIparvatatarvAdikaM sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA, parisphuTAnvayadarzanAt / lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyaM, pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnatvAt / "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH, satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt(A) / / " iti vacanAt / tato dravyAtmanA sarvasya vastunaH sthitireva, paryAyAtmanA tu sarvaM vastUtpadyate vipadyate vA, askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / TIkAno bhAvAnuvAda Rashi ASTa 'yena' zanuM vyApyAna bhAgaNa 42ze. sarva pAyo nizyayAtma hoya che. AthI je vastu utpAda, vyaya ane dhruvatA A traNa pariNAmothI yukta hoya, te sat - vidyamAna kahI zakAya che. utpati, sthiti ane vinAzano yoga ja satuM vastunuM lakSaNa che. arthAt jemAM utpatti, vinAza ane sthiti A traNano yoga thayo hoya te ja vastu sat kahevAya che.' zaMkA : "jo pahelA padArtha asatuM hoya ane pachI utpAda, vyaya ane dhruvatAnA saMbaMdhathI satuM (A) uddhRto'yam - anekAntavAdapra0 pR 51 / /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana thaI jAya che." - AvuM hoya to sasalAnA zIMgaDAdi asadupadArthonI paNa utpAdAdi traNanA yogathI sattA thaI jaze. - arthAt te satuM banI jaze. padArtho pahelAthI ja satu hoya to arthAtu utpAdAdi traNanA saMyoganI pUrve ja satuM hoya to te padArtho svarUpathI ja satu che ane je padArtha svarUpathI ja satu che, tyAre tenAmAM utpAdAdinA saMbaMdhanI kalpanA karI sattA mAnavI nirarthaka che. tathA je prakAre padArthomAM utpAdAdithI sattA Ave che, te ja prakAre jo utpAda, vyaya ane dhruvatAmAM anya utpAdAdithI sattA AvatI hoya, to tenAmAM paNa anyathI Avaze. A rIte anavasthA cAlaze. ane anavasthA dUSaNa Avaze. jo utpAda, vyaya ane sthiti anya utpAdAdinI apekSA vinA svataH ja sat che, to samastapadArtho paNa svata: ja sat bane che. te padArthomAM paNa utpAdAdithI sattvanI kalpanA karavI nirarthaka che. samAdhAna : ame loko (padArthathI) bhinna evA utpAda, laya ane sthitinA yogathI padArthanI sattA svIkAratA nathI. paraMtu utpAdAditrayayogAtmaka ja sattAno svIkAra karIe chIe. (arthAt ame loko padArtha svataMtra che, ane utpAdAdi traNa (padArthathI bhinna=) svataMtra che. ane ghaTamAM pANInA saMyoganI jema utpAdAdithI padArthamAM sattA AvI jAya che, evuM ame mAnatA nathI. paraMtu utpAda, laya ane sthiti A traNe no yogannatAdAtma ja vastu che ane te sat che. utpAdAdi pRthaka ane vastu pRthapha che tevuM nathI.) jemake pRthvI, parvatAdi sarva vastuo dravyanI draSTie utpanna thatI nathI ke nAza pAmatI nathI. kAraNake temAM pudgala dravyano pariphuTaanvaya (kAyamI hovApaNArUpa anvaya) jovA maLe che. (ahIM eka siddhAMta yAda rAkhavo ke koIpaNa asatudravyanI utpatti thatI nathI ane koIpaNa satuM padArthano atyaMtanAza thato nathI, balake rUpAMtara avazya thatA rahe che. AthI koIpaNa vastuno utpAda ke atyaMtalaya to thaI zakato ja nathI.) zaMkA kApelA ane punaH utpanna thayelA nakha, vALaAdimAM anvayanA darzana dvArA vyabhicAra Ave che. kahevAno Azaya e che ke tame upara vastumAM thatA pariskuTaanvayane kAraNe utpatti ane vinAzano niSedha karyo che te yogya nathI. kAraNake kApI nAkhelA nakha ane vALamAM "A te ja nakha ke vALa che." AvA anvayanA darzana thatA hovA chatAM paNa nakha ane vALanI utpatti ane vinAza paNa thAya ja che. tethI anvayadarzanathI utpattivinAzano niSedha karyo te lezamAtra ucita nathI.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ura0 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana samAdhAna : AvuM na kahevuM joIe. kAraNake pramANathI bAdha thato anvaye pariphuTa hoto nathI. kahevAno Azaya e che tame amArA hetune dhyAnathI nihALyo nathI. ame "pariskuTaanvayane hetu banAvyo che. je anvaya koIpaNa pramANathI bAdhita na hoya te anvaye pariskuTa kahevAya che ane je anvaye pramANathI bAdhita hoya te aparisphaTa kahevAya che. (tame vyabhicAra ApatI vakhate nakha ane vALarUpa dravyanuM udAharaNa ApyuM hatuM.) temAM to sadaza nakha ane vALanA "A te ja che" AvA ekatvanA bhAvathI asatyAnvaya jaNAya che. paraMtu amAro prastuta anvaya pramANa viruddha nathI. tethI pariskuTaanvaya che. pRthvI AdimAM dravyarUpathI jovA maLato anvaya koIpaNa pramANathI bAdhita nathI. balake satya pratyabhijJAna dvArA "A te ja pudgala che" ityAdianvaya nibaMdhapaNe anubhavamAM Ave che. tethI kahyuM paNa che ke... "sarvapadArthomAM niyatapaNe kSaNe kSaNe anvayatva anubhavAya che, paraMtu vizeSa nahi. kAraNake apacaya ane upacaya thavA chatAM paNa AkRti, jAti ane dravyanI sattA sthira rahe che. (arthA sarva padArtho pratikSaNa parivartita thaI rahyA che, te je pahelAsamaye hatA te bIjA samaye rahetA nathI. ane te pratikSaNa parivartita hovA chatAM paNa sarvathA bheda ke vinAza thato nathI. upacaya ane apacaya thavA chatAM paNa AkRti, jAti, dravyanI sattA rahe ja che)." AthI dravyanI draSTie sarvavastuonI sthiti=dhruvatA ja che. paryAyanI draSTie sarva vastuo utpanna thAya che ane vinAza paNa pAme che. kAraNake padArthanA paryAyonuM parivartana akhkhalitapaNe anubhavAya che. na caivaM zukle zaGkha pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH, tasya skhaladrUpatvAt, na khalu so'skhaladrUpo, yena pUrvAkAravinAzo'jahadvRttottarAkAropAdAnAvinAbhAvI bhavet / na ca jIvAdI vastuni harSAmarSodAsInyAdiparyAyAnubhavaH skhaladrUpaH, kasyacidvAdhakasyAbhAvAt / nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA ? yadi bhidyante kathamekaM trayAtmakam / na bhidyante cet, tathApi kathamekaM trayAtmakamiti cet ? tadayuktaM, kathaJcidbhinnalakSaNatvena teSAMkathiJcidbhedAbhyupagamAt / tathAhi-utpAdavinAzadhrovyANi syAdbhinnAni, bhinnalakSaNatvAt, rUpAdivat / na ca bhinnalakSaNatvamasiddhaM, asata AtmalAbha utpAdaH, sataH sattAviyogo vinAzaH, dravyarUpatayAnuvartanaM dhrauvyam, ityevamasaMkIrNalakSaNAnAM teSAM sarvaiH pratIteH / nacAmI parasparAnapekSatvena bhinnA eva, parasparAnapekSANAMkhapuSpavadasattvApatteH / tathAhi-utpAdaH kevalo nAsti, sthitivigamarahitatvAt, kUrmaromavat / tathA vinAzaH
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 631 kevalo nAsti, sthityutpattirahitatvAt, tadvat, evaM sthitirapi kevalA nAsti, vinAzotpAdazUnyatvAt, tadvadeva, ityanyonyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA ca kathaM naikaMtryAtmakam ? tathA coktam-"pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite putraH prItimuvAha kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm / pUrvAkAraparikSayastadaparAkArodayastadvayAdhArazcaika iti sthitaMtrayamayaMtattvaMtathApratyayAt / / 1 / / ghaTamaulisuvarNArthI, nAzotpAdasthitiSvalam |shokprmodmaadhysthyNjnoyaati sahetukam / / 2 / / payovrato na dadhyatti, na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe, tasmAdvastu trayAtmakam / / 3 / / [gAmI- o12-60] TIkAno bhAvAnuvAdaH vaLI AthI amAro hetu zuklazaMkhamAM thatA pItAdi paryAyanA anubhavathI arthAt zukla zaMkha pILAraMgane jANavAvALA bhrAnta pItazaMkhajJAnathI vyabhicAri nathI. kAraNa ke sapheda zaMkhamAM thato pItazaMkhano anubhava to (AMkhanA roganA kAraNe thayo hovAthI vAstavika nathI.) alita svarUpavALo=bhrAnta che. tethI ja ame hetumAM "akhkhalita=nibaMdha' vizeSaNane ApyuM che ane zuklazaMkhamAM thato pItazaMkhano anubhava asmalitarUpa = abrAntarUpa nathI ke jethI te paNa pUrvAkArano (pUrvaparyAyano) vinAza, ajahadu-uttarAkArano (uttara paryAyano) utpAda tathA te baMne vacceno avinAbhAva arthAt te baMnemAM jovA maLatI koIpaNa prakAre nahi tUTavAvALI sthitirUpa pariNAmathI avinAbhAva rAkhI zake. vaLI jIva Adi padArthomAM harSa, zoka, udAsInatA Adi paryAyono anubhava smalita = bhrAntarUpa nathI. kAraNake (padArthomAM thatuM pratikSaNa parivartana sarvenA anubhavapathamAM Ave che.) temAM koIpaNa bAdhakapramANano abhAva che. zaMkA:- utpAda, vinAza ane dhruvatA traNe paNa paraspara bhinna (= svaMtatra) che ke abhinna che? jo te traNe paraspara bhinna che' ema kahezo to te traNe ekavastumAM kevI rIte rahI zake che ? ane jo 'te traNe parasparaabhinna che'ema kahezo to, te ekavastumAM traNarUpe kevI rIte rahI zake ? arthAt traNe abhinna hovAnA kAraNe te maLIne jyAre eka ja thaI jAya che, to vastu trayAtmaka kevI rIte kahI zakAya ? samAdhAna - tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke ame kathaMcitubhinna lakSaNatvena te traNe rUpono tathA 2 thaM neyAtman aa
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ darara SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka - 57, jainadarzana kathaMcitabheda svIkArelo che. arthAt utpAdAdi traNe rUponA lakSaNo bhinnabhinna hovAthI te traNemAM kathaMcitabheda che. (ane chatAM paNa te traNe koIpaNa vastuthI bhinna ke parasparabhinna upalabdha thatA nathI ane ekavastunA utpAdaAdine bIjIvastumAM laI jaI zakAtA nathI. AthI te traNe abhinna che. ane te traNe parasparabhinna paNa che. kAraNake te traNenA lakSaNa bhinnabhinna che.) anumAna prayoga A pramANe che - utpAda, vinAza, ane sthiti parasparabhinna che. kAraNa ke te traNenA lakSaNo bhinna che. jema rasAdinA lakSaNo bhinna che. tethI te parasparabhinna che. tema utpAdAdi traNenA lakSaNo paNa bhinna hovAthI te traNe parasparabhinna che. amArA anumAnamAM "bhinnalakSaNatva" hetu asiddha nathI. arthAt utpAdAdi traNenA lakSaNo bhinna che. A hetu asiddha nathI, kAraNake te traNenA lakSaNo bhinnabhinna ja che. asatuno AtmalAbha te utpAda kahevAya che. arthAt padArtha pahelA je svarUpe-paryAye nathI, te svarUpano lAbha thavo te utpAda kahevAya che. sanI sattAnA viyogane vinAza kahevAya che. arthAt (vidyamAna paryAyavALI) vastunA vidyamAna paryAyano viyoga thavo te vinAza kahevAya che. dravyarUpe anuvartanane dhruvatA=sthiti kahevAya che. arthAt utpAda ane vinAza thavA chatAM paNa dravyarUpathI anuvartana = anvaya rahevo te sthiti kahevAya che. A rIte traNenA asaMkIrNa (bhinnabhinna) lakSaNonI sarvene pratIti thAya ja che. tethI te traNenA lakSaNo bhinna hovAthI te traNemAM kathaMcituM bheda che ja. vaLI A utpAdAditraNa parasparanirapekSapaNe bhinna nathI ja. kAraNe parasparanirapekSa vastuo AkAzakusumanI jema asatuM banI jAya che. kahevAno Azaya e che ke te utpAdAdi lakSaNanI bhinnatAnA kAraNe kathaMcit bhinna hovA chatAM paNa paraspara nirapekSa nathI, paraMtu ekabIjAnI apekSA rAkhe che. te paraspara nirapekSapaNe atyaMtabhinna nathI. jo te parasparanirapekSa ane atyaMta bhinna thaI jAya to, teno AkAzakusumanI jema abhAva thaI jaze. (utpAdAdi traNa parasparanirapekSa ane atyaMtabhinna nathI-) te A pramANe siddha thAya che. - kevalautpAda satuM nathI, kAraNake sthiti ane vigamathI rahita che. jemake kAcabAnA roma(rUMvATI). te pramANe kevalavinAza satu nathI, kAraNa ke sthiti-utpattithI rahita che. jemake kAcabAnI rUMvATI. e pramANe kevalasthiti satuM nathI, kAraNake vinAza ane utpattithI rahita che. jemake kAcabAnI rUMvATI. (kahevAno Azaya e che ke jagatamAM je padArtha utpanna thAya che, tenI ja sthiti banI rahe che ane kAlAMtare vinAza paNa thAya che, AvuM anubhavathI siddha ja che. te ja rIte je padArthanI sthiti hoya, te vastu kyAreka utpanna paNa thayelI ja hoya che ane kAlAMtare
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana teno vinAza paNa thato jovAya che. te pramANe je vastuno vinAza thAya che, tenI pUrvAvasthAmAM utpatti thayelI ja hoya che. Ama utpatti, sthiti ane vinAza paraspara sApekSa che. jo tene paraspara nirapekSa mAnazo to kAcabAnI rUMvATInI jema asa banI jaze, kAraNake kAcabAnI rUMvATI utpanna na thatI hovAthI ja temAM sthiti ane vinAza jovA maLatA nathI. te rIte sthiti jovA maLatI na hovAthI ja utpAda ane vinAza paNa anubhavapathamAM AvatA nathI ane vinAza thato jovA maLato nathI, tethI utpAda ane sthiti paNa anubhavapathamAM AvatA nathI. AnAthI utpAdAdi traNa paikI, benI asattAthI ekanI asattA siddha thAya che. tethI phalita thAya che ke utpAdAdi traNe parasparasApekSa che. parasparanirapekSapaNe ekapaNa sat siddha thatA nathI. Ama eka vastumAM te traNe sAthe rahe che.). A pramANe paraspara sApekSa ja utpAdAdi traNa sat bane che ane vastumAM paNa tenI paraspara sApekSa ja sattA hoya che. (arthAt A traNarUpathI yukta vastu ja satuM hoya che, te traNa dharmothI rahita vastu asat banI jAya che.) A rIte utpAdAdine paraspara sApekSa hovAthI vastune trayAtmaka kema na kahevAya ? arthAt vastu utpAdAdi traNa dharmone sApekSa hovAthI trayAtmaka kahevAya ja che - siddha thaI ja jAya che. tethI kahyuM che ke... "(eka rAjAe suvarNanA ghaTane toDavA mATe sonIne kahyuM, tyAre) suvarNaghaTa nAza thate chate rAjakumArIe zoka karyo ane temAMthI jyAre sonIe mukuTane banAvavAnuM cAluM karyuM tyAre) mukuTa utpanna thate chate rAjakumAre prItine dhAraNa karI - (rAjakumAra khUza thayo. chatAM paNa A baMne avasthAmAM suvarNa suvarNa tarIke rahetuM hovAthI, tenA khajAnAmAM hAni thatI na hovAthI) rAjA madhyasthatAne dhAraNa kare che. Ama (ghaTarUpa) pUrva AkAranA parikSayarUpa ane tenAthI apara(mukuTarUpa) AkAranI utpattirUpa ubhaya avasthAno AdhAra eka suvarNa bane che. arthAtu AkAra badalAvA chatAM suvarNa suvarNa tarIke sthira rahe che." (tethI eka suvarNamAM utpatti, sthiti ane vinAza A traNa dharmo rahI gayA, AnAthI) sthita thAya che ke - siddha thAya che ke vastu trayAtmaka hoya che. (AptamImAMsAmAM paNa) kahyuM che ke "ghaTa, mukuTa ane suvarNanA arthI mANaso, tenA nAza, utpAda ane sthitimAM anukrame zoka, pramoda ane madhyasthatAne pAme che. AthI zokAdi kriyA sahetuka siddha thAya che. (arthAt traNa bhinna vyaktione ekasAthe thayelA traNa prakAranA bhAvo (suvarNarUpa vastunI) vinAza, utpAda ane sthitirUpa traNa avasthAo vinA thaI zakatA nathI. AthI traNa vyaktione thatA bhinnabhinna traNabhAvo, vastumAM rahelA traNadharmone kAraNe thayA che te siddha thAya che. tenAthI vastu trayAtmaka siddha thAya che)." tathA "dUdhanA vratavALo dahIM khAto nathI, dahIMnA vratavALo dUdha khAto nathI ane
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana agorasavratavALo dUdha-dahIM ubhayane khAto nathI, tenAthI paNa vastu trayAtmaka siddha thAya che. (arthAtu je vratadhArIe Aje niyama karyo ke "Aje huM dUdha ja pIIza' AvA prakAranA payovratavALo vyakti dahIM khAto nathI. have jo dahI avasthAmAM dUdhano vinAza thayo na hoya to, te vyaktie dahIMpaNa khAvuM joIe. kAraNake dahIMavasthAmAM dUdha vidyamAna che ane potAne dUdha khAvAno niyama che. paraMtu te vyakti dahIM khAto nathI. AthI mAnavuM ja paDaze ke dahIM jAmavAnI avasthAmAM dUdhano nAza thayelo ja che. je vratadhArIe "Aje huM dahIM ja khAIza" Avo niyama karyo che te vyakti dUdha khAto nathI. have jo dUdha avasthAmAM dahIM nAmanI navI avasthAno utpAda thato na hoya to (ane dUdhanuM nAma ja dahIM hoya to) dadhivratavALAe dUdhapaNa pIvuM joIe, kAraNake temAM navAdahIM utpanna thavAnI zakyatA nathI. paraMtu dahIMvatI dUdha pIto nathI. AthI mAnavuM paDaze ke dUdhathI utpanna thavAvALuM dahIM bhinnavastu che ane dahIMno utpAda thAya che. have jene agorasa vrata che arthAt dUdha ane dahIM baMne na khAvAno vrata che. te vyakti baMnene khAto nathI. kAraNa ke gorasanI sattA baMnemAM paNa che. jo gorasanAmanI eka anusUtavastu dUdha ane dahImAM na hoya to, teNe baMnene paNa khAvI joIe. paraMtu te baMnene khAto nathI. AthI gorasanI baMnemAM sthiti mAnavI joIe.) A rIte vastu utpAdAdi traNadharmovALI siddha thAya che." paro hi vAdIdaM praSTavyaH / yadA ghaTo vinazyati tadA kiM dezena vinazyati AhosvitsAmastyeneti ? yadi dezeneti pakSaH, tadA ghaTasyaikadeza eva vinazyet na tu sarvaH, sarvazca sa vinaSTastadA pratIyate, na punarghaTasyaikadezo bhagna iti pratItiH kasyApi syAt, ato na dezeneti pakSaH kakSIkArArhaH / sAmastyena vinazyatIti pakSo'pi na, yadi hi sAmastyena ghaTo vinazyet, tadA ghaTe vinaSTe kapAlAnAM mRdrUpasya ca pratItirna syAt, ghaTasya sarvAtmanA vinaSTatvAt / na ca tadA kapAlAni mRdrUpaM ca na pratIyante, mArdAnyetAni kapAlAni na punaH sauvarNAnIti pratIteH, ataH sAmastyenetyapi pakSo na yuktaH / tato balAdevedaM pratipattavyaM, ghaTo ghaTAtmanA vinazyati kapAlAtmanotpadyate mRdravyAtmanA tu dhruva iti / tathA ghaTo yadotpadyate, tadA kiM dezenotpadyate, sAmastyena vA ? ityapi paraH praSTavyo'sti / yadi dezeneti vakSyati tadA ghaTo dezenaivotpannaH pratIyeta na punaH pUrNa iti / pratIyate ca ghaTaH pUrNa utpanna iti / tato dezeneti pakSo na kSodakSamaH / nApi sAmastyeneti pakSaH / yadi sAmastyenotpannaH syAt, tato mRdaH pratItistadAnIM na syAt, na ca sA nAsti, mArdo'yaM na punaH sauvarNa ityevamapi pratIteH / tato ghaTo yadotpadyate
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana tadA sa ghaTAtmanotpadyate mRtpiNDAtmanA vinazyati mRdAtmanA ca dhruva iti balAdabhyupagantavyaM syAt / yathA hi vastu sarvaiH pratIyate tathA cetrAbhyupagamyate, tadA sarvavastuvyavasthA kadApi na bhavet / ato yathApratItyaiva vastvastviti / ata eva yadvastu naSTaM tadeva nazyati nakSyati ca kathaJcit, yadutpannaM tadevotpadyata utpatsye ca kathaJcit, yadevaM sthitaM tadeva tiSThati sthAsyati ca kathaJcit / tathA yadeva kenacidrUpeNa naSTaM tadeva kenacidrUpeNotpanna kenacidrUpeNa sthitaM ca, evaM yadeva nazyati tadevotpadyate tiSThati ca, yadeva naGkhyati tadevotpatsyate sthAsyati cetyAdi sarvamupapannaM, antarbahizca sarvasya vastunaH sarvadotpAdAditrayAtmakasyaivAbAdhitAdhyakSeNAnubhUyamAnatvAt, anubhUyamAne ca vastunaH svarUpe virodhAsiddheH, anyathA vastuno rUparasAdiSvapi virodhaprasakteH / prayogazcA'trAyam-sarvaM vastUtpAdavyayaghrauvyAtmakaM, sattvAt, yadutpAdavyayaghrauvyAtmakaM na bhavati tatsadapi na bhavati, yathA kharaviSANam, tathA cedam, tasmAttatheti kevalavyatirekAnumAnam / anena ca sallakSaNena naiyAyikAdiparikalpitaH sattAyogaH sattvaM bauddhAbhimataM cArthakriyAlakSaNaM sattvaM dve api pratikSipte draSTavye / tannirAsaprakArazca granthAntarAdavasAtavyaH / / TIkAno bhAvAnuvAda : (je vastune trayAtmaka mAnato nathI, te trayAtmaka vastune na mAnanAra) paravAdine A prazna karavo joIe ke... "jo ghaTa vinAza pAme che, to zuM te dezathI vinAza pAme che ke samagratayA vinAza pAme che ?" "ghaTa zithI vinAza pAme cha" - ama zo to te 56 6yita nathI. // 25 // 3 ( ghaTano dezathI vinAza thato hoya) to ghaTano ekadeza ja vinAza pAmaze, paraMtu sarva ghaTa vinAza pAmaze nahi. ane te ghaTa to samagratayA vinAza pAmelo pratIta thAya che. paraMtu ghaTano ekadeza vinAza pAmelo koIne paNa pratIta thato nathI. AthI "dezana' paNa svIkArya banato nathI. "samagratayA ghaTa vinAza pAme che" - A pakSa paNa ucita nathI, kAraNa ke ghaTa samagratayA vinAza pAmI jAya to vinAza pAmelA ghaTanA kapAlomAM mATIrUpanI (je pratIti thAya che te pratIti) thaI zakaze nahi, kAraNa ke ghaTa samagratayA nAza pAmyo che ane tyAre kapAlo mATIrUpa nathI, evI pratIti to thatI ja nathI. paraMtu A kapAlo mATInI che, suvarNanI nathI, AvA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana prakAranI ja pratIti thAya che. AthI "samagratayA ghaTano vinAza thAya che." A pakSa paNa yogya nathI. tethI icchA na hovA chatAM paNa tamAre svIkAravuM joIe ke ghaTa ghaTasvarUpe nAza pAme che, kapAlasvarUpe utpanna thAya che. ane mATIsvarUpe dhruva rahe che. 636 (vinAzadharmanI vicAraNA karI, have ghaTanA viSayamAM utpAdadharmanI vicAraNA karatAM kahe che ke) vastune trayAtmaka na mAnatA pa2vAdine prazna karavo joIe ke... ghaTa jyAre utpanna thAya che, tyAre te zuM dezathI utpanna thAya che ke samagratayA utpanna thAya che ? jo "dezathI ghaTa utpanna thAya che" ema kahezo to te yogya nathI. kAraNake ghaTa dezathI utpanna thayelo pratIta thavo joIe, paraMtu pUrNarUpe nahi. paraMtu ghaTa to pUrNarUpe utpanna thayelo pratIta thAya che. tethI 'dezathI ghaTotpatti' vALo pakSa yuktiyukta nathI. "samagratayA ghaTa utpanna thAya che" A pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke jo ghaTa samagratayA utpanna thato hoya to tyAre mATInI pratIti na thavI joIe, paraMtu tyAre mATInI pratIti nathI thatI ema nathI arthAt thAya che. A ghaTa mATIno che, suvarNano nathI, AvA prakAranI pratIti thAya ja che. tethI ghaTa jyAre utpanna thAya che, tyAre te ghaTasvarUpe utpanna thAya che, sRNiDarUpe nAza pAme che, mATIsvarUpe dhruva rahe che, AvuM tamAre icchA na hovA chatAM paNa svIkAravuM ja paDaze. vaLI jagatamAM je pramANe vastu sarvaloko dvArA pratIta thatI hoya, te pramANe svIkA2vAmAM na Ave to sarvavastunI vyavasthA kyAre paNa thaI zakaze nahi. AthI yathApratIti anusAra ja vastu hova, anyathAprakAre nahi ane tethI ja je vastu nAza pAmI hatI, te vastu ja Aje nAza pAme che ane bhaviSyamAM paNa kathaMcit (paryAyarUpathI) nAza pAmaze. je vastu utpanna thaI hatI, te ja vastu Aje utpanna thAya che ane bhaviSyamAM paNa kathaMcit (= paryAyarUpe) utpanna thaze. je vastu sthira hatI, te ja vastu Aje sthira rahe che ane bhaviSyamAM paNa kathaMcit sthira raheze. ityAdi trikAlavartI sarvavastuonI utpAdAdi trayAtmakatA saMgata thAya che. jagatanI samasta cetana ane acetana vastuo sarvadA utpAdAdi trayAtmaka rUpathI ja nirbAdha pratyakSathI anubhavAya che ane trayAtmakasvarUpe anubhavamAM AvatI sarvavastuomAM virodhano koI avakAza nathI. anyathA (vastunA A trayAtmakasvarUpathI koIne virodha na ja hovo joIe ane virodha hoya to) ghaTavastuno potAnA rUpAdi pratItadharmothI paNa virodha thavAnI Apatti Avaze. jagatanI samasta vastuonI trayAtmakatAne siddhi karato (anumAna) prayoga A pramANe che. - "sarva vastuo utpAdAdi trayAtmaka che. kAraNa ke sat che. je utpAdAdi trayAtmaka nathI te sat paNa nathI, jemake gadheDAnA zIMgaDA. (tathA pevam =) jagatanI samasta vastuo sat che. (tasmAt tathA =) tethI utpAdAdi trayAtmaka che." ahIM kevalavyatirekI anumAna vastuone trayAtmaka siddha kare che.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 637 sattvanA A utpAdAdi trayAtmakarUpa lakSaNathI naiyAyiko vagere dvArA parikalpita sattAnA yoga (saMbaMdha)rUpa sattvanA lakSaNanuM tathA bauddho dvArA manAyela arthakriyArUpa sattvanA lakSaNanuM - ema baMne paNa teonA lakSaNonuM khaMDana thaI gayeluM jANavuM. (kAraNa ke te lakSaNomAM sattAyoga = sattA saMbaMdha sat padArthomAM mAnavo ke asatamAM - ityAdi dUSaNa che tathA "aWkriyAmAM sattA jo anya arthakriyAthI mAnavAmAM Ave to anavasthAdoSa ane jo athakriyA svataH satuM hoya to padArtha paNa svataH sat thaI jaze." - ityAdi dUSaNa Ave che.) te lakSaNonuM vistRtakhaMDana anyagraMthothI jANavuM. ___ atha yeneti zabdo yojyate / yena kAraNenotpAdavyayadhrauvyayuktaM sadiSyate, tena kAraNena mAnayoH pratyakSaparokSapramANayorgocaro viSayaH / ananta dharmAH svabhAvAH sattvajJeyatvaprameyatvavastutvAdayo yasmin tadanantadharmakamanantaparyAyAtmakamanekAntAtmakamiti yAvat / vastu-jIvAjIvAdi, uktamabhyadhAyi / ayaM bhAvaH-yata evotpAdAditrayAtmakaM paramArthasat, tata evAnantadharmAtmakaM sarvaM vastu pramANaviSayaH, anantadharmAtmakatAyAmevotpAdavyayadhrauvyAtmakatAyA upapatteH, anyathA tadanupapatteriti / atrAnantadharmAtmakasyaivotpAdavyayaghrauvyAtmakatvaM yuktiyuktatAmanubhavatIti jJApanAyaiva bhUyo'nantadharmAtmakapadaprayogo na punaH pAzcAtyapadyoktenAnantadharmAtmakapadenAtra paunaruktyamAzaGkanIyamiti / tathA ca prayogaH - anantadharmAtmakaM vastu, utpAdavyayaghrauvyAtmakatvAt, yadanantadharmAtmakaM na bhavati tadutpAdavyayadhrauvyAtmakamapi na bhavati, yathA viyadindIvaramiti vyatirekyanumAnam / anantAzca dharmA yathaikasmin vastuni bhavanti, tathA prAgeva darzitam / dharmAzcotpadyante vyayante ca, dharmI ca dravyarUpatayA sadA nityamavatiSThate / dharmANAM dharmiNazca kathaJcidananyatvena dharmiNaH sadA sattve kAlatrayavartidharmANAmapi kathaJcicchaktirUpatayA sadA sattvaM, anyathA dharmANAmasattve kathaJcittadabhinnasya dharmiNo'pyasattvaprasaGgAt / TIkAno bhAvAnuvAda: ve zobhA yina' zarnu .315 / 72 cha - "04 ||24thii. utpA, vyaya mane sthiratAthI yuktavastune sat icchAya che, te kAraNathI pratyakSa ane parokSa pramANanA viSaya anaMtadharmAtmaka jIvAdipadArtho kahevAya che." jemAM sattva, prameyatva, abhidheyatva Adi anaMta svabhAvo hoya che te anaMtadharmaka, anaMta
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 SaDdarzana samudyaya bhAga- 2, zloka - 57, jainadarzana paryAyAtmaka ke anekAntAtmaka kahevAya che. zlokamAM 'vasta" zabdathI jIvAjIvAdipadArtho kahevAyA che. tAtparya e che ke... je kAraNe ja utpAdAditrayAtmaka vastu paramArtha che, te kAraNe ja. anaMtadharmAtmaka sarvajIvAjIvAdipadArtho (pratyakSa ane parokSa) pramANanA viSaya che. vastunI anaMtadharmAtmakatAmAM ja utpAdAdi trayAtmakatA saMgata thAya che. arthAt vastune anaMta dharmavALI mAnIe to ja, temAM utpAdAdi traNasvabhAvo saMgata thAya che. anyathA saMgata thatA nathI. vaLI ahIM anaMtadharmAtmaka vastunI ja utpAdAdi trayAtmakatA yuktiyukta tarIke anubhavapathamAM Ave che. arthAt anaMtadharmAtmakatAno utpAdAdi trayAtmakatAnI sAthe avinAbhAva che, te jaNAvavA mATe ja A zloka-57mAM "anaMtadharmAtmaka padano punaH prayoga karyo che. tethI pUrvanA zloka-pakamAM "anaMtadharmAtmaka padanuM grahaNa karyuM hovA chatAM A zlokamAM puna:grahaNa karavAthI, ahIM punarukti doSanI zaMkA karavI nahi. prayoga : vastu anaMtadharmAtmaka hoya che. kAraNa ke temAM utpAdAdi traNadharmo hoya che. je anaMtAdharmAtmaka nathI, temAM utpAdAdi traNadharmo hotA nathI. jemaMke AkAzakusuma. A kevala vyatirekIanumAna vastune nirvivAdarUpe anaMtadharmAtmaka siddha kare che. ane je pramANe eka vastumAM anaMtAdharmo che, te pramANe pUrve batAvyuM ja che. dharmo utpanna thAya che ane vinAza pAme che, dharmI dravyarUpe sthira rahe che, nitya che. dharma ane dharmamAM kathaMcituabheda hovAnA kAraNe dharmI haMmezAM vidyamAna hovAthI arthAtuM dharmo sadA sthAyI ane nitya che, to tenAthI abhinna kAlatrayavartIdharmo paNa kathaMcitRzaktirUpe haMmezAM rahe che. arthAtu dharma ane dharmI kathaMcituabhinna che. ane dharmI haMmezAM vidyamAna raheto hovAthI, tenAthI abhinna evA trikAlavartIdharmo paNa kathaMcituzaktirUpe haMmezAM vidyamAna ja che. anyathA (arthAt dharma nitya vidyamAna hovA chatAM paNa, tenAthI abhinna evA dharmo kathaMcitazaktirUpe vidyamAna na hoya to) dharmonI avidyamAnatAmAM, dharmothI kathaMcituabhinna evA dharmIo paNa avidyamAna banI javAnI Apatti Avaze. na ca dharmiNaH sakAzAdekAntena bhinnA evAbhinnA eva vA dharmAH, tathAnupalabdheH, kathaJcittadabhinnAnAmeva teSAM pratItezca / na cotpadyamAnavipadyamAnatattaddharmasadbhAvavyatirekeNAparasya dharmiNo'sattvameveti vaktavyaM, dhAdhAravirahitAnAM kevaladharmANAmanupalabdheH, ekadharyodhArANAmeva ca teSAM pratIteH, utpadyamAnavipadyamAnadharmANAmanekatve'pyekasya tattadanekadharmAtmakasya dravyarUpatayA dhruvasya dharmiNo'bAdhitAdhyakSagocarasyApahnotumazakyatvAt, abAdhitAdhyakSagocarasyApi dharmiNo'pahnave sakaladharmANAmapadava
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-57, jainadarzana prasaGgAt / tathA ca sarvavyavahArocchedaprasaktiriti siddhamanantadharmAtmakaM vastu / prayogazcAtra-vivAdaspadaM vastvekAnekanityAnityasadasatsAmAnyavizeSAbhilApyanabhilApyAdidharmAtmakaM, tathaivAskhalatpratyayena pratIyamAnatvAt, yadyathaivAskhalatpratyayena pratIyamAnaM tattathaiva pramANagocaratayAbhyupagantavyam yathA ghaTo ghaTarUpatayA pratIyamAno ghaTatayaiva pramANagocaro'bhyupagamyate na tu paTatayA, tathaivAskhalatpratyayena pratIyamAnaM ca vastu, tasmAdekAnekAdyAtmakaM pramANagocaratayAbhyupagantavyam / na cAtra svarUpAsiddho hetuH, tathaivAskhalatpratyayena pratIyamAnatvasya sarvatra vastuni vidyamAnatvAt / na hi dravyaparyAyAtmakAbhyAmekAnekAtmakasya 1 nityAnityAtmakasya ca 2 svarUpapararUpAbhyAM sadasadAtmakasya 3 sajAtIyebhyo vijAtIyebhyazcAnuvRttavyAvRttarUpAbhyAM sAmAnyavizeSAtmakasya 4 svaparaparyAyANAM krameNAbhilApyatvena yugapatteSAmanabhilApyatvena cAbhilApyAnabhilApyAtmakasya ca 5 sarvasva padArthasyAskhalatpratyayena pratIyamAnatvaM kasyacidasiddham / tata eva na saMdigdhAsiddho'pi, na khalvabAdhakatayA pratIyamAnasya vastunaH saMdigdhatvaM nAma / nApi viruddhaH, viruddhArthasaMsAdhakatvAbhAvAt / na hi sAGkhyasaugatAbhimatadravyaikAntaparyAyaikAntayoH kANAdayogAbhyupagataparasparaviviktadravyaparyAyaikAnte ca tathaivAskhalatpratyayena pratIyamAnatvamAste, yena viruddhaH syAt / nApi pakSasya pratyakSAdibAdhA, yena hetorakiJcitkaratvaM syAt / nApi dRSTAntasya sAdhyavikalatA sAdhanavikalatA vA, na khalu ghaTasyaikAnekAdidharmAtmakatvam tathaivAskhalatpratyayapratIyamAnatvaM cAsiddhaM, prAgeva darzitatvAt / tasmAdanavA prayogamupazrutya kimityanekAnto nAnumanyate / . TIkAno bhAvAnuvAda ekAMte dharmathI dharmo bhinna ke abhinna hotA nathI. kAraNake tevA prakAranI upalabdhi thatI nathI ane dharmIthI kathaMcituabhinna ja dharmonI pratIti thAya che. arthAt dharmIthI dharmo ekAMte bhinna ke abhinna nathI, kAraNa ke tevA prakAranI pratIti nathI ane dharmIthI kathaMcitaabhinna dharmonI ja pratIti thAya che. arthAt koIpaNa pramANadvArA dharmIthI dharmo ekAMte abhinna ke bhinna siddha thatA nathI. paraMtu pramANa dvArA dharmIthI dharmo kathaMcitaabhinna ja pratIta thAya che. (ahIM have ne.. vaktavyaM vayye pauddhamata cha tene 49||vii, te yogya nathI, tama grNth|2shrii na... vaktavyaM dvaa2| ze.)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana pUrvapakSa (bauddhaH) utpanna thavAvALA ane vinAza pAmanArA dharmone choDIne anya koI atiriktadharmIno sadbhAva ja nathI. arthAt dharma ja pratikSaNa utpanna thAya che ane vinAza pAme che. te dharmomAM rahenAro koI sthAyi anvayI dharmI ja nathI.. jene : (uttarapakSa) : AvuM na kahevuM joIe. kAraNake dharmarUpa AdhArarahita kevaLa dharmonI upalabdhi hotI nathI. dharmArUpa ekaAdhAramAM rahelA dharmonI ja pratIti thAya che. arthAt dharma koIne koI AdhArabhUta AdhAramAM ja pratIta thAya che. utpadyamAna ane vipadyamAnadharmo anekabhinna ane anitya hovA chatAM te te aneka dharmono AdhArabhUta dharmI dravyarUpe dhruva-sthira ane nitya che. tAdRza dharmI abAdhita pratyakSapramANano viSaya bane che. tethI dharmIno apalApa karavo zakya nathI. jo tame loko abAdhita pratyakSapramANanA viSayabhUta dhano paNa apalApa karazo to, te ja nyAye sakaLa dharmonA apalopano paNa prasaMga Avaze ane tethI ubhayano lopa thavAthI jagatanA samasta vyavahAronA ucchedanI paNa Apatti Avaze. (TuMkamAM "ghaTa utpanna thAya che ane vinAza pAme che" A pratItimAM utpAda ane vinAzarUpa dharmanA AdhArabhUta ghaTarUpadharmI anubhavasiddha ja che. tethI) A pramANe vastu anaMtadharmAtmaka siddha thAya che. prayogaH "vivAdAspada vastu = carcAno viSaya banelI jagatanI samastavastu eka-aneka, nityaanitya, satu-asatu, sAmAnya-vizeSa, vAcya-avAcya AdirUpathI anaMtadharmAtmaka che. kAraNa ke te pramANe ja (anaMtadharmAtmaka rUpathI ja) abAdhitapratItino viSaya bane che. je padArtha je svarUpe ja abAdhitapratItino viSaya bane che. te padArtha te svarUpe ja pramANano viSaya bane che. jemake ghaTa padArtha ghaTasvarUpe pratItino viSaya bane che, tethI te ghaTasvarUpe ja pramANano viSaya bane che, paraMtu paTasvarUpe pramANano viSaya banato nathI. te pramANe ja abAdhita pratItino viSaya banatI vastu che, tethI anaMtadharmAtmaka vastu ja pramANanA viSaya tarIke mAnavI joIe. arthAt nityaanitya, eka-aneka Adi svarUpathI ja samasta padArthono nibaMdhita pratibhAsa thAya che. AthI samasta vastuo aneka-ekaAdi anekAntAtmakarUpathI ja pramANano viSaya mAnavI joIe. amAro hetu svarUpAsiddha paNa nathI. kAraNa ke anaMtadharmAtmakarUpathI ja abAdhitapratItino viSaya banatI vastuo sarvatra vidyamAna che. arthAtu anekAntAtmakarUpathI ja samasta vastuono abAdhita pratibhAsa thAya che. dravyarUpathI vastu eka ane nitya che. paryAyanI dRSTie vastu aneka ane anitya che. svarUpa, sva-kSetra AdinI dRSTie vastu sadAtmaka che, para-rUpa, para-kSetra AdinI dRSTie vastu asadAtmaka che. sajAtIya padArthomAM eka jevA anuvRtta=anugata pratyayanuM kAraNa hovAthI vastu sAmAnyAtmaka che. vijAtIya padArthothI vyAvRttinuM kAraNa hovAthI (arthAtuM vyAvRttapratyayanuM kAraNa hovAthI) vastu vizeSAtmaka che. (vastunA) sva-para paryAyo kramathI zabdo dvArA kahI zakAtA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 641 hovAthI vastu abhilAkha vAcya che. (vastunA) sva-para paryAyo yugapatu zabdo dvArA kahI zakAtA na hovAthI vastu anabhilAkha=avAcya che. arthAt eka sAthe vastunA sva-para paryAyo kahevA mATe koI zabda na hovAthI vastu avAcya che. A rIte sarva vastunA nitya, eka Adi aneka dharmo asmalita-nibaMdhitapratItinA viSaya banatA hovAthI, vastunI nibaMdhita pratIti koIne paNa asiddha nathI ane tethI ja uktapratIti nibaMdhitapaNe sarvajana prasiddha hovAthI, temAM saMdehano koI avakAza nathI. tethI ja amAro hetu saMdigdhAsiddha paNa nathI. amAro hetu viruddha paNa nathI. kAraNake hetu dvArA koIpaNa viruddha arthanI siddhi thatI nathI. amAro hetu sAdhyathI viruddha arthanI siddhi karato na hovAthI viruddha paNa nathI. sAMkhyo dvArA parikalpita drabaikAnta=sarvathA nityatva, saugata abhimata paryAyanti sarvathA anityatva (kSaNikatva), vaizeSiko ane naiyAyika dvArA svIkRta dravya-paryAyanI ekAMte bhinnatA (tathA dravya, guNa, karma AdinI sarvathA bhinnatA) nibaMdhitapratItino viSaya banatI nathI, ke jethI tenA dvArA amAro anekAntAtmakatAnI siddhi karanAro hetu viruddha banI jAya. amAro pakSa pratyakSAdipramANothI bAdhita paNa nathI ke jethI hetu (bAdhita banIne) akiMcitkara banI jAya. arthAt vastunI anekAntAtmakatA koIpaNa pramANathI bAdhita nathI ke jethI hetu akiMcitkara (sAdhya siddhi mATe nakAmo) banI jAya. amAruM ghaTanAmanuM dRSTAMta sAdhyavikala (sAdhyazUnya) ke sAdhanavikala (sAdhana-zUnya) nathI. kAraNake ghaTanI eka-aneka Adi dharmAtmakatA nibaMdhitapratItino viSaya banatI hovAthI asiddha nathI. arthAt ghaTamAM rahelA eka-aneka Adi dharmo nibaMdhitapratItinA viSaya bane che ane ame te prakriyA pUrve batAvI ja che. tethI A nirdoSaanumAna prayogathI jyAre nibaMdharUpe vastunI anekAntAtmakatA siddha thaI jAya che, tyAre) A nirdoSaanumAna prayogane sAMbhaLIne tame loko (paravAdio) anekAMtavAdane kema svIkAratA nathI ! (te moTuM Azcarya che.) nanu sattvAsattvanityAnityAdyanekAnto durdharavirodhAdidoSaviSamaviSadharadaSTatvena kathaM svaprANAndhArayituM dhIratAM dadhAti / tathAhi-yadeva vastu sat tadeva kathamasat ? asaccet satkatham ? iti virodhaH, sattvAsattvayoH parasparaparihAreNa sthitatvAt, zItoSNasparzavat / yadi punaH sattvamasattvAtmanA asattvaM ca sattvAtmanA vyavasthitaM syAt tadA sattvAsattvayoravizeSAtpratiniyatavyavahArocchedaH syAt / evaM nityAnityAdiSvapi vAcyam 1 / tathA sattvAsattvAtmakatve vastuno'bhyupagamyamAne sadidaM vastvasadvetyavadhAraNadvAreNa nirNIterabhAvAtsaMzayaH 2 / tathA yenAMzena sattvaM tena kiM sattvamevAhosvittenApi sattvAsattvam / yadyAdyaH pakSaH, tadA syAdvAdahAniH / dvitIye punaH yenAMzena sattvaM tena kiM
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana sattvamevAhosvittenApi sattvAsattvamityanavasthA / tathA yenAMzena bhedaH tena kiM bheda evAtha tenApi bhedAbhedaH ? Adye matakSatiH / dvitIye punaranavasthA / vaM 'nityAnityasAmAnyavizeSAdiSvapi vAcyam 3 / tathA sattvasyAnyadadhikaraNamasattvasya cAnyaditi vaiyadhikaraNyam 4 / tathA yena rUpeNa sattvaM tena sattvamasattvaM ca syAditi saMkaraH, 'yugapadubhayaprAptiH saMkaraH' iti vacanAt 5 / tathA yena rUpeNa sattvaM tenAsattvamapi syAt yena cAsattvaM tena sattvamapi syAditi vyatikaraH, 'parasparaviSayagamanaM vyatirakaraH' iti vacanAt 6 / tathA sarvasyAnekAntAtmakatve'GgIkriyamANe jalAderapyanalAdirUpatA, analAderapi jalarUpatA, tatazca jalArthyanalAdAvapi pravarteta, analArthI ca jalAdAvapIti, tatazca pratiniyatavyavahAralopaH 7 / tathA ca pratyakSAdipramANabAdhaH 8 / tatazca tAdRzo vastuno'saMbhava eva 9 / 642 TIkAno bhAvAnuvAda : zaMkA : eka ja vastumAM sattva, asattva, nitya, anityaAdi virodhIdharmonA sadbhAvarUpa anekAMta durdhara evA virodhAdi doSarUpI viSama viSadharathI daMsAyo hovAnA kA2Ne, anekAMta potAnA prANone dhAraNa karavA mATe dhIratA kevIrIte rAkhI zake che ? arthAt vastunI anekAMtAtmakatAmAM virodhAdi anekadoSo AvatA hovAthI, te potAnA svarUpane dhArI rAkhavA samartha nathI. (anekAMtAtmakatAmAM AvatA virodhAdidoSo) A pramANe che - (1) jo vastu sat che, to te ja vastu asat kevI rIte hoya ? tathA jo vastu asat hoya to sat kevI rIte hoya ? (te baMnemAM A rIte) virodha che. kAraNake sattvadharma ane asattvadharma ekabIjAno parihAra karIne ja potAnuM astitva dharAve che. jemake zItasparza ane uSNasparza. arthAt jyAM zItasparza hoya, tyAM uSNasparza na hoya ane jyAM uSNasparza hoya, tyAM zItasparza na hoya. A ja rIte sattva, asattvadharmano parihAra karIne potAnuM astitva siddha kare che. te ja rIte asattva sattvadharmano parihAra karIne ja potAnuM astitva siddha kare che. AthI jema zItasparza ane uSNasparzane eka sAthe 2hevAmAM virodha che, tema sattva ane asattvane paNa ekasAthe vastumAM 2hevAno virodha che. vaLI jo (sattva ane asattvanuM astitva ekabIjAno parihAra karIne sthita na hoya to) sattva asattvarUpe tathA asattva sattvarUpe sthita banI jaze. kAraNake baMne potAnA astitvamAM ekabIjAno parihAra karatA na hovAthI sattva ane asattvamAM koI vizeSatA raheze nahi. baMne ekarUpa banI jaze. tenA yoge 'eka hAja2 che ane eka gerahAjara che.' ityAdi pratiniyata vyavahArono uccheda thaI jaze.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 643 A pramANe nityatva-anityatva, abhilApya-anabhilApya ityAdimAM paNa virodhadoSa Ave che te vicArI levuM. (2) vastunA sattvAsasvAtmakatAno svIkAra karavAmAM (arthAt vastune sat ane asatuM ubhayasvarUpe mAnavAmAM) "A vastu satuM che ke asat che"-AvA praznamAM nirNaya thato na hovAthI saMzaya pedA thAya che. (A saMzayanuM nirAkaraNa karavA mATe vicAratAM, vaLI bIjAdoSo Ave che, te have jaNAvAya che.) vastu je aMzathI (svarUpathI) sat che, (te vastu) zuM te svarUpathI satuM ja che ke sattva ane asattva baMne ja dharmovALI hoya che ? jo 'vastu je svarUpathI satu che, te svarUpathI sat ja che."ema prathama pakSa kahezo to syAdvAdanI hAni thaze. kAraNake vastune je svarUpa satu che, te svarUpathI ja sat mAnavAthI ekAMtavAda thaI jaze ane sarvathA sat ja pakSa mAnavAthI syAdvAda kevI rIte TakI zake ? have jo "je svarUpathI vastu sat che, te ja svarUpathI vastu sadasatuM hoya che."--A dvitIya pakSa kahezo to anavasthA doSa Avaze, kAraNake tyAM paNa te prazna upasthita thayA ja karaze ke vastu je rUpathI sat che, te svarUpathI sat che ke sadasatuM che ? jo satuM hoya to syAdvAda hAni ane sadasatuM hoya to, te ja prazna puna: upasthita thaze. A rIte apramANitadharmonI kalpanA karavAthI anavasthA doSa Avaze. te ja pramANe vastumAM je aMzathI=svarUpathI bheda che, te ja svarUpathI vastumAM bheda che ke te ja svarUpathI vastumAM bhedabheda che ? prathamapakSamAM syAdvAdanI hAni che. kAraNake te ja svarUpathI vastumAM bheda mAnavAthI ekAMtavAda thaI jaze ane anekAMtavAdanI hAni thaI jaze. dvitIya pakSamAM upara jaNAvyA pramANe apramANitadharmonI kalpanA karavAthI anavasthA doSa Ave che. A rIte nitya-anitya, sAmAnya-vizeSa AdimAM vicArI levuM. (4) sattvadharmanuM adhikaraNa anya che. ane asattvadharmanuM adhikaraNa anya che. kAraNake jemAM sattva hoya temAM asattva na hoya, paraMtu tenAthI anyamAM ja asattva hoya che. AthI sattva ane asattvanA adhikaraNa bhinna banatAM vaiyadhikaraNya dUSaNa Ave che. (be virodhidharmo eka adhikaraNamAM rahI zakatA nathI, te apekSAe A doSa Apyo che.) (5) (tame jaino vastunA sattva ane asattva baMne dharmone kathaMcit abhinna=tAdAbhya mAno cho. AthI) je svarUpathI vastumAM sattva che, te ja svarUpathI vastumAM sattvAsattva haze. kAraNake tame vastunA sattva ane asattva dharmone kathaMcit abhinna mAno che. tethI vastumAM baMne dharmonI ekasAthe prApti thavAnA kAraNe saMkara doSa Ave che. tethI kahyuM paNa che ke... "eka sAthe ubhaya dharmonI prAptine saMkara kahevAya che."
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-57, jainadarzana | (Da) (tame jaino vastunA sattva ane asattva baMne dharmone kathaMcit abhinna mAnatA hovAthI) je svarUpathI vastumAM sattva haze te ja svarUpathI vastumAM asattva haze ja. tathA je svarUpathI vastumAM asattva haze te svarUpathI vastumAM sattva paNa haze ja. AthI vyatikara doSa Avaze. kAraNake kahyuM che ke"ekabIjAnA viSayamAM gamana karavuM te vyatikaradoSa che." arthAt sattvanA viSayamAM asattva ane asattvanA viSayamAM sattva (upara kahyA pramANe) pahoMcI jAya che. tethI spaSTa rIte vyatikara doSa Ave che. (7) tathA sarva vastuone anekAntAtmaka svIkAravAmAM arthAt sarva vastuomAM anekadharmono svIkAra karavAmAM jalAdi paNa agni AdirUpa banI jaze ane tethI jalano artha agni AdimAM paNa pravRtti karaze ane agnino artha jalAdimAM paNa pravRtti karaze. tenAthI (jalAdino artha jalAdimAM ja pravRtti kare che ane agni Adino arthI agni AdimAM ja pravRtti kare che. AvA) pratiniyata lokavyavahArano apalopa thaI jaze. (8) te pramANe vastunI anekAntAtmakatAne siddha karavA mATe koIpaNa pratyakSAdi pramANonI sahAyatA maLatI nathI. paraMtu temAM te pramANo bAdhA ja Ape che. tethI pramANabAdhA nAmano doSa paNa Ave che. (9) vastunI anekAntAtmakatAmAM pramANabAdhA hovAthI tAdazavastu koIpaNa pramANano viSaya banatI nathI. je vastu pramANano viSaya na banatI hoya, te vastuno jagatamAM saMbhava ja nathI. kAraNake je vastu jagatamAM vidyamAna hoya che, te vastu koIne koI pramANano viSaya avazya bane ja che. tethI tAdazavastuno asaMbhava hovAthI tAdazavastunA svIkAramAM asaMbhava doSa paNa Ave che. atrocyate / yadeva sattadeva kathamasadityAdi yadavAdi vAdivRndavRndArakeNa tadvacanaracanAmAtrameva, virodhasya pratIyamAnayoH sattvAsattvayorasaMbhavAt, tasyAnupalambhalakSaNatvAt, vandhyAgarbhe stanandhayavat / na ca svarUpAdinA vastunaH sattve tadaiva pararUpAdibhirasattvasyAnupalambho'sti, yena sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH syAt, zItoSNavat / parasparaparihArasthitilakSaNastu virodha ekatrAmraphalAdau rUparasayoriva saMbhavatoreva sadasattvayoH syAt, na punarasaMbhavatoH saMbhavadasaMbhavatorvA / etena vadhyadhAtakabhAvavirodho'pi phaNinakulayorbalavadabalavatoH pratItaH sattvAsattvayorazaGkanIya eva, tayoH samAnabalatvAt, mayUrANDarase nAnAvarNavat / kiM ca, ayaM virodhaH kiM svarUpamAtrasadbhAvakRtaH 1 utaikakAlAsaMbhavena 2 AhosvidekadravyAyogena 3
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 645 kimekakAlaikadravyAbhAvataH 4 utaikakAlaikadravyaikapradezAsaMbhavAt 5 / tatrAdyo na yuktaH, yato na hi zItasparzo'napekSitAnyanimittaH svAtmasadbhAva evoSNasparzena saha virudhyate, uSNasparzo vetareNa, anyathA trailokye'pyabhAvaH syAdanayoriti / nApi dvitIyaH, ekasminnapi kAle pRthak pRthagdvayorapyupalambhAt / nApi tRtIyaH, ekasminnapi lohabhAjane rAtrau zItasparzo divA coSNasparzaH samupalabhyate, na ca tatra virodhaH / nApi turIyaH, dhUpakaDucchakAdau dvayorapyupalambhAt / paJcamo'pi na ghaTate, yata ekasminneva taptalohabhAjane sparzApekSayA yatraivoSNatvaM tatraiva pradeze rUpApekSayA zItatvam / yadi hi rUpApekSayApyuSNatvaM syAt, tarhi jananayanadahanaprasaGgaH / nanvekasya yugapadubhayarUpatA kathaM ghaTata iti cet ? na, yato yathaikasyaiva puruSasyApekSAvazAlaghutvagurutvabAlatvavRddhatvayuvatvaputratvapitRtvagurutvaziSyatvAdIni parasparaviruddhAnyapi yugapadaviruddhAni tathA sattvAsattvAdInyapi / tasmAnna sarvathA bhAvAnAM virodho ghaTate kathaJcidvirodhastu sarvabhAveSu tulyo na bAdhakaH 1 / TIkAno bhAvAnuvAda : samAdhAna : (paravAdie vastunI anekAMtAtmakatAmAM je virodhAdidoSo ApyA hatA, tenA khaMDananI prakriyA have cAluM thAya che. temAM prathama ApelA virodha doSano parihAra karAya che.) (1) paravAdio dvArA "je ja vastu satuM hoya te ja vastu asatuM kevI rIte hoya?" ityAdi kathanathI anekAMtAtmakatAmAM je virodha doSa Apyo hato, te mAtra vacanaracanAmAM ja ramaNIya che. paramArthathI bakavAsa che. (ahIM virodhadoSanI judI-judI vyAkhyAo karI, temAMnI ekapaNa virodhadoSanI vyAkhyA amArI vastunI anekAMtAtmakatAmAM bAdhaka nathI, te kramazaH batAvAya che.) (i) jyAre vastumAM sattva ane asattva baMne pratIta thatA hoya, tyAre temAM virodha kevI rIte hoI zake ? arthAt eka ja vastumAM pratIta thatA sattva ane asattvanA virodhano saMbhava nathI. kAraNa ke virodhanuM lakSaNa anupalabdhi che. arthAt virodha temAM hoya che ke je benI eka sAthe anupalabdhi thatI hoya. jema ke (vadhyAstrInA garbhamAM bALaka hotuM nathI. tethI) valgAstrInA garbhamAM bALakano virodha hoya che. tathA (je samaye) svarUpanI apekSAe sattva rahe che, te samaye pararUpanI dRSTie asattvanI anupalabdhi thatI nathI ke jethI saha-anavasthAnarUpa virodha thAya. eka ja vastumAM eka ja samaye zIta ane uSNa ekasAthe rahI zakatA nathI. tethI temAM sahAnavasthAna = ekasAthe nahi rahevA nAmano virodha Ave che. paraMtu svarUpanI apekSAe sattva ane pararUpanI apekSAe asattvane vastumAM rAkhavAthI tAdazavirodha Avato nathI.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana kahevAno Azaya e che ke vastu jyAre zIta hoya tyAre, temAM uSNanI anupalabdhi thAya che ane vastu uSNa hoya tyAre, temAM zItanI anupalabdhi thAya che. tethI baMne ekasAthe nahi rahevArUpa virodha ubhayamAM Ave che. paraMtu vastumAM rahelA sattva ane asattva mATe evuM nathI. kAraNake jo vastumAM jyAre sattva rahetuM hoya tyAre temAM koIpaNa apekSAe) asattvanI anupalabdhi thatI hoya to te baMne vacce virodha mAnI zakAya. paraMtu tevuM nathI. ghaTa je samaye ghaTa che, te samaye paTa nathI. tethI ghaTamAM ghaTasvarUpanI apekSAe sattva che ane paTasvarUpanI apekSAe asattva che. AthI ubhayane bhinna-bhinna apekSAe eka vastumAM mAnavAmAM koI virodha nathI. paraspara parihArasthiti = svataMtrasthitirUpa virodha (jema ekakerInA phaLamAM rUpa ane rasanI vidyamAnatA hoya tyAre ja rUpanI svataMtrasthiti rasanA parihArapUrvaka hoya che ane rasanI svataMtrasthiti rUpanA parihArapUrvaka hoya che. AthI svataMtrasthitirUpa virodha mAnavo hoya to pahelA eka vastumAM be dharmono to svIkAra karavo ja paDe. tethI eka ja vastumAM sattva ane asattvano paraspara parihAra (= saMbhavita evA sattva-asattvano ja paraspara parihAra = svataMtrasthitirUpa virodha) Ave. paraMtu baMne ekavastumAM avidyamAna hoya tyAre tathA eka vidyamAna hoya ane eka avidyamAna hoya tyAre tAdazavirodha Avato nathI. tethI eka nirNaya thayo ke tAdazavirodha baMne dharmo eka vastumAM vidyamAna hoya tyAre ja Ave. to to vastumAM ubhayanI sattA siddha thaI jAya che. tenAthI vastunI anekAMtAtmakatA svayaM ja siddha thaI jAya che. vaLI vadhya-ghAtakabhAvarUpa virodha baLavAna sApa ane kamajora noLIyA vacce ja pratIta thAya che. paraMtu te virodha sattva ane asattva vacce zaMkA karavA yogya nathI. kAraNake sattva ane asattva samAna baLavALA che. arthAt baLavAna sApathI kamajora noLIyo haNAI jAya che. tethI te baMne vacce vadhya-ghAtakabhAva svarUpa virodha che. paraMtu sattva ke asattva samAna baLavALA hovAthI paraspara ekabIjAne haNI zakatA nathI. tethI tAdaza virodha te baMne vacce nathI. jema moranA iMDAnA rasamAM svabhAvathI aneka varSo hoya che. tema vastumAM svabhAvathI ja sattvaasattvaAdi anekadharmo hoya che. have tame batAvo ke A sattva-asattvaAdi dharmomAM virodha kayA kAraNe Ave che ? (1) zuM baMnemAM svarUpamAtranA sadUbhAvathI karAyelo virodha che. arthAt baMnenA svarUpa svataMtra hovAnA kAraNe te baMnemAM virodha che ? ke (2) te baMne ekasamayamAM ekasAthe rahI zakatA nathI mATe virodha che ? ke (3) te baMne eka dravyamAM ekasAthe rahI zakatA na hovAthI virodha che ? ke (4) ekadravyamAM ekasamaye sAthe rahevAmAM virodha che ? ke (5) ekasamaye eka dravyamAM
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 647 ekapradezamAM sAthe rahevAmAM virodha che ? temAM "baMnenuM svataMtra svarUpa hovAthI sAthe rahevAmAM virodha che." A prathama pakSa yogya nathI. kAraNake... zItasparza potAnA svarUpanA mAtra sabhAvathI, anya samIpadeza saMyoga Adi nimittonI apekSAvinA uSNasparzano virodhi banato hoya tathA uSNasparza paNa potAnA svarUpamAtranA sadbhAvathI tAdaza anyanimittothI nirapekSapaNe zItasparzano virodhI banato hoya to traNe lokamAM paNa te baMne abhAva thaI jaze. piMktino artha : temAM prathama pakSa yogya nathI, kAraNake zItasparzane anyanimittonI apekSA vinA mAtra potAnA svarUpanA sabhAvathI uSNasparza sAthe virodha nathI ke uSNasparzane paNa anyanimittothI nirapekSa mAtra potAnA svarUpanA sadbhAvathI zItasparza sAthe virodha nathI. anyathA (te baMnene tAdazavirodha hoya to) traNalokamAM paNa te baMneno abhAva thaI jaze. kAraNake.... zItasparza potAnA svarUpanA sadbhAva mAtrathI kyAMya paNa rahIne traNalokamAM koIpaNa sthAnamAM rahelA uSNasparzano nAza karI deze ane uSNasparza paNa te ja prakAre zItasparzano nAza karI deze. tethI baMneno paraspara nAza thatAM traNalokamAM paNa baMneno sarvathA abhAva siddha thaI jaze.] ekakAlanI apekSAe virodha sUcavato dvitIyapakSa paNa yogya nathI. kAraNake eka ja kAlamAM baMneno pRthapha-pRthaka sadbhAva upalabdha thAya ja che. (jemake. je samaye barapha zIta che, te samaye agni uSNa che.). eka dravyanI apekSAe virodhavALo tRtIya pakSa paNa yogya nathI. arthAt eka dravyarUpa AdhAranI apekSAe paNa sattva-asattva dharmane virodha nathI. kAraNake.. eka ja lokhaMDanA bhAjanamAM rAtre zItasparza ane divase uSNasparza upalabdha thAya che. tethI eka dravyamAM te baMneno virodha nathI. eka dravyamAM eka samaye ubhaya dharmano virodha che." A cotho pakSa paNa ucita nathI. kAraNake... dhUpadAnI vageremAM ekasamaye ekabAjuM uSNasparza ane bIjIbAjuM zIta sparzano anubhava thAya ja che. "eka samayamAM, eka dravyamAM eka pradezamAM ubhaya dharmono virodha che." A pAMcamopakSa paNa saMgata thayo nathI. kAraNa ke eka ja tapelA lokhaMDanA bhAjanamAM sparzanI apekSAe je pradezamAM uSNatva che, te ja pradezamAM rUpanI apekSAe zItatva che. (te tapelA lokhaMDanA bhAjanamAM jyAre sparzanI apekSAe uSNatva hoya che, tyAre paNa) jo rUpanI apekSAe uSNatva hoya to (te bhAjanane jotAM) mANasanI AMkha baLI javAnI Apatti Avaze.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana zaMkA ? eka vastumAM ekasAthe ubhayarUpatA kevI rIte saMgata thAya che ? arthAtu eka vastumAM paraspara virodhidharmo ekasAthe kevI rIte rahe, te samajAtuM nathI ? samAdhAna : AvuM na kahevuM. kAraNa ke jema eka ja puruSamAM judI-judI apekSAonA kAraNe laghutva, gurutva, bArAtpa, vRddhatva, yuktya, putratva, pitRtva, gurutva, ziSyatva mAha 52252 viruddhadharmo paNa hoya che. tema eka ja vastumAM bhinna-bhinna apekSAnA vazathI paraspara viruddha evA sattva-asattva nitya-anitya Adi dharmone mAnavAmAM virodha nathI. tethI vastuomAM sarvathA virodha ghaTato nathI. kathaMcituvirodha che, te to sarvavastuomAM tulya che. te kathaMcituM virodhanA kAraNe ja vastuno bIjavastuthI bheda siddha thAya che. tethI sarva vastuomAM samAnatayA rahelo kathaMcituvirodharUpa bheda bAdhaka nathI. tathA saMzayo'pi na yuktaH, sattvAsattvayoH sphuTarUpeNaiva pratIyamAnatvAt / adRDhapratItau hi saMzayaH, yathA kvacitpradeze sthANupuruSayoH / tathA yaduktaM "anavasthA" iti, tadapyanupAsitagurorvacaH, yataH sattvAsattvAdayo vastuna eva dharmAH, na tu dharmANAM dharmAH, 'dharmANAM dharmA na bhavanti' iti vacanAt / na caivamekAntAbhyupagamAdanekAntahAniH, anekAntasya samyagekAntAvinAbhAvitvAt, anyathAnekAntasyaivAghaTanAt nayArpaNAdekAntasya pramANAdanekAntasyaivopadezAt, tathaiva dRSTeSTAbhyAmaviruddhasya tasya vyavasthiteH / kiM ca, pramANArpaNayA sattve'pi sattvAsattvakalpanApi bhavatu / na ca tatra kazcanApi doSaH / nanUktamanavastheti cet ? na, yataH sApyanekAntasya bhUSaNaM na dUSaNaM, amUlakSi(kSa)tikAritvena pratyutAnekAntasyoddIpakatvAt, mUlakSi(kSa)tikarI hyanavasthA dUSaNam / yaduktam-"mUla kSi(kSa)tikarImAhuranavasthAM hi dUSaNam / vastvAnantye'pyazaktau ca nAnavasthApi vAryate / / 1 / / " tato yathA yathA sattve'pi sattvAsatvakalpanA vidhIyate, tathA tathAnekAntasyaivoddIpanaM na tu mUlavastukSi(kSa)tiH / tathAhi-iha sarvapadArthAnAM svarUpeNa sattvaM pararUpeNa cAsattvam / tatra jIvasya tAvatsAmAnyopayogaH svarUpaM, tasya tallakSaNatvAt, tato'nyo'nupayogaH pararUpam, tAbhyAM sadasattve pratIyete / tadupayogasyApi vizeSato jJAnasya svArthAkAravyavasAyaH svarUpaM, darzanasyAnAkAragrahaNaM svarUpaM, tadviparItaM tu pararUpam, tatastAbhyAM tatrApi sattvAsattve / tathA punarjJAnasyApi parokSasyAvaizacaM pratyakSasya vaizA svarUpaM, darzanasyApi cakSuracakSurnimittaM cakSurAdyAlocanaM svarUpaM, avadhidarzanasyApyavadhyAlocanaM svarUpaM, anyaJca pararUpam, / tatastAbhyAM tatrApi
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana sattvAsattve / parokSasyApi matijJAnasyendriyAnindriyanimittaM svArthAkAragrahaNaM svarUpaM, anindriyamAtranimittaM zrutasya svarUpaM, pratyakSasyApi vikalasyAvadhiganaHparyAyarUpasya mano'kSAnapekSaM spaSTArthagrahaNaM svarUpaM, sakalapratyakSasya sarvadravyaparyAyasAkSAtkaraNaM svarUpaM, tato'nyatpararUpam / tAbhyAM punarapi tatrApi sadasattve pratipattavye / evamuttarottaravizeSANAmapi svapararUpe tadvedibhirabhyUhye, tadvizeSaprativizeSANAmananta-tvAt / evaM ghaTapaTAdipadArthAnAmapi svaparaprarUpaNA kAryA, tadapekSayA ca sattvAsattve pratipAdye / evaM ca vastunaH sattve'pi sattvAsattvakalpanAyAmanekAntoddIpanameva, na punaH kApi li(kSa)tiriti | TIkAno bhAvAnuvAda: vastunI anekAMtAtmakatAmAM tame Apelo saMzayadoSa paNa yogya nathI. kAraNa ke vastumAM (svarUpanI apekSAe sattva ane (pararUpanI apekSAe) asattva spaSTatayA pratIta thAya che. tethI saMzaya doSa nathI. aspaSTapratItimAM ja saMzayadoSa Ave che. jemake koIka pradezamAM thatI "A puruSa che ke sthANuM che ?" AvI calitapratIti aspaSTa hovAnA kAraNe saMzaya kahevAya che. tathA amArI vastunI anekAMtAtmakatAmAM anavasthA doSa je vyaktie Apyo che, teNe kharekhara gurunI upAsanAdvArA jJAna meLavyuM hoya tema lAgatuM nathI. kAraNake sattva-asattva, nityaanitya, Adi vastunA dharmo che. paraMtu te dharmonA dharmo nathI. kahyuM paNa che ke... "dharmonA dharmo hotA nathI, dharmo nidharmaka hoya che." (zaMkA : "dharma dharmarUpa ja che." Avo ekAMta mAnavAmAM to anekAMtanI hAni thaI jAya che. samAdhAna :) "dharma dharmarUpa ja che" Avo ekAMta mAnavAmAM anekAMtanI hAni thatI nathI. kAraNa ke anekAMta samyagu ekAMtano avinAbhAvi hoya che. anyathA (arthAta jo samyagu ekAMta na ja hoya, to tenI sAthe niyatasAhacarya dharAvato samudAyarUpa) anekAMta ghaTI zakaze nahi. tathA ekadezavAci nayanI apekSAe ekAMta ane sarvadezavAci pramANanI apekSAe anekAMta mAnavAmAM Avelo che. (kahevAno Azaya e che ke je ekAMta = eka dharma vastunA bIjA dharmonI apekSA rAkhe che. paraMtu bIjA dharmonuM nirAkaraNa karato nathI te samyapha ekAMta kahevAya che ane te ja sunayano viSaya bane che. je ekAMta anya dharmonuM nirAkaraNa kare che te mithyA ekAMta kahevAya che ane te durnayano viSaya bane che. samyagu ekAMtonA samudAyone ja anekAMta = anekAMta dharmavALI vastu kahevAya che. te anekAMtAtmaka vastu pramANano viSaya bane che.) te pramANe ja dRSTa (pratyakSa) ane iSTa (anumAna) dvArA aviruddhavastunI vyavasthA thAya che. arthAt pratyakSa ane
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 SaDdarzana samudaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana anumAna dvArA te vyavasthAmAM koI virodha nathI. pratyuta pratyakSa ane anumAna pramANa dvArA vastunI anekAMtAtmakatA siddha thAya che. vaLI pramANanI dRSTie sattvamAM paNa sattAsattvanI kalpanA karo, temAM amane koI virodha nathI. kAraNake temAM koI doSa nathI. arthAt pramANanI dRSTie sattva paNa vastuthI abhinna hovAnA kAraNe vasturUpa ja thaI jAya che. tethI sattvamAM paNa (jema vastumAM sattva ane asattvarUpa ubhayadharmo hoya che, tema sattva vasturUpa hovAthI sattvamAM paNa) sattva ane asattva ubhayadharmo mAnavAmAM koI virodha nathI. ane tethI koI doSa nathI. prati zaMkA : Ama mAnavAthI to anaMtadharmo mAnavArUpa anavasthA Avaze. prati samAdhAna : AvI sthitimAM paNa anavasthA doSa batAvavo nirarthaka ja che. kAraNa ke te anavasthA = anaMtAdharmonI kalpanA to (anekAMtanI sAdhaka hovAthI) anekAMtanI bhUSaNa che. dUSaNa nathI. kemake tAdazaanaMtadharmonI kalpanArUpa anavasthA mUla anekAMtanA siddhAMtanI hAni karatI nathI. paraMtu ulaTAmAM anekAMtanI mAnyatAne uddIpana karavAmAM sahAyaka bane che. je kalpanAonI paraMparAo mUlavastunI hAni kare, te ja kalpanAonI paraMparArUpa anavasthA dUSaNarUpa che. jethI kahyuM paNa che ke.. anavasthA dUSaNa mUla vastunI hAni karanAra che. (kAraNa ke tenAthI mUla vastuno lopa thaI jAya che.) vastunA anaMtadharmonI vicAraNAmAM (ApaNI buddhi samartha na hovAthI) evI azaktimAM paNa vastunI vicAraNAmAM anaMtA dharmonI je pramANita kalpanA karAtI hoya che, tadurUpa) anavasthA vArI zakAtI nathI. arthAt tAdaza anavasthA hovA chatAM tenuM nirAkaraNa karI zakAya tema nathI. paraMtu tAdazaanavasthA (vastunI anekAMtAtmakatAne siddha karavAmAM sAdhaka hovAthI dUSaNarUpa nathI,) bhUSaNarUpa che. tethI jema jema sattvamAM paNa sattvAsattvanI kalpanA karAya che, tema tema anekAMtanuM uddIpana thAya che. vastunI anekAMtatA pragaTa thatI jAya che. paraMtu mUla vastunI hAni thatI nathI. (anekAMtatAnI uddIpaka anavasthA kevI rIte bhUSaNarUpa che ane dUSaNarUpa nathI, te have batAvAya che.) sarva padArthomAM svarUpathI sattva ane pararUpathI asattva che. (te sarve padArtho paikI) AtmAmAM sAmAnyata: jJAna-darzanarUpa upayoga ja svarUpa che. kAraNake jIvanuM (asAdhAraNa) lakSaNa upayoga che. te upayogathI bhinna anupayoga (ke je acetananuM svarUpa che, te cetana evA) jIvanuM parUpa che. (A upayoga ane anupayogathI sattva ane asattvano vicAra karAya che, tyAre) AtmAmAM upayoganI apekSAe sattva ane anupayoganI dRSTie asattva pratIta thAya che. (AtmAno te) upayogamAM paNa vizeSata: jJAnopayoganuM svarUpa che sva ane arthano nizcaya karavo te ane darzanopayoganuM svarUpa che nirAkAra sAmAnya Alocana karavuM te. tenAthI viparIta dharma pararUpa thaze. tethI te baMne dvArA temAM paNa sattva ane asattvano vicAra karavo. jJAnamAM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana '651 paNa parokSanuM svarUpa aspaSTajJAna ane pratyakSanuM svarUpa spaSTajJAna che. darzanamAM paNa cakSudarzananuM svarUpa cakSurindriyathI thavAvALA jJAnanI pahelAM padArthanuM sAmAnya avalokana karavuM te che ane acakSudarzananuM svarUpa cakSuthI bhinna indriyodvArA thavAvALA jJAnanI pahelAM padArthanuM sAmAnya avalokana karavuM te che. avadhidarzananuM svarUpa paNa avadhijJAnanI pahelAM maryAdAmAM (rUpI dravyono) sAmAnyataH pratibhAsa karavo te che. A jJAna ane darzananA svarUpa thayA. tenAthI anya dharma te pararUpa che. tethI temAM paNa te be dvArA sattvAsattvano vicAra karavo. parokSamAM paNa matijJAnanuM svarUpa indriya-anindriya dvArA sva ane arthanuM pratibhAsana karavuM te che. zrutajJAnanuM svarUpa anindriyamAtra nimittaka che-arthAt anindriya (mana)dvArA thavuM te che. pratyakSamAM paNa vikala evA avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnanuM svarUpa mana ane indriyathI nirapekSapaNe sva ane arthano spaSTatayA pratibhAsa karavo te che. arthAt mana ane indriyonI sahAyatA vinA te te karmanA kSayopazamathI AtmAne spaSTatayA thatuM sva ane arthanuM jJAna. pratyakSamAM paNa sakala evA kevalajJAnanuM svarUpa sarvadravyo ane sarva paryAyono sAkSAtkAra karavo te che. tenAthI anya pararUpa che. te baMne dvArA pUrve kahyA pramANe) temAM paNa sattAsattvanI vicAraNA karavI. A pramANe uttarottara paNa vizeSa dharmonA sva-parUpanA jANakAra purUSo dvArA svayaM vicAra karI levo. kAraNake vizeSa dharmo ane prativizeSadharmo anaMtA che. (ahIM svayaM vicAravAnI bhalAmaNa karavAmAM graMthakArazrIno Azaya e che te vizeSadharmo ane tenA prativizeSadharmo anaMtA hovAthI ahIM gaMthagauravanA bhayathI varNana karavAmATe zakyatA na hovAnA kAraNe upara vicAraNAno AMzika chatAM paNa paryApta mArga batAvI dIdho che. tethI aMgulInirdeza karI pUrNa karavAmAM Ave che.) A pramANe ghaTa-paTAdi padArthomAM paNa sva-pararUpanI prarUpaNA karavI joIe ane sva-paranI apekSAe sattva ane asattvanuM pratipAdana karavuM joIe. A pramANe vastunA sattvamAM paNa sattvAsattvanI kalpanA karavA chatAM paNa tenAthI koI doSo AvatA nathI. anekAMtanI hAni thatI nathI. pratyuta) anekAMtanuM (vizeSatayA) pragaTIkaraNa ja thAya che ane tethI tAdaza mAnyatAmAM koIpaNa hAni nathI. _nanu sattve'pi sattvAntarakalpane "dharmANAM dharmA na bhavanti" iti vaco virudhyate / maivaM vocaH / adyApyanabhijJo bhavAn syAdvAdAmRtarahasyAnAM, yataH svadharmyapekSayA yo dharmaH sattvAdiH sa eva svadharmAntarApekSayA dharmI, evamevAnekAntAtmakavyavasthopapatteH / tataH sattve'pi sattvAntarakalpanAyAM sattvasya dharmitvaM, sattvAntarasya ca dharmatvamiti dharmiNa eva
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana dharmatvamiti dharmiNa eva dharmAbhyupagamAnna pUrvoktadoSAvakAzaH / na caivaM dharmasyApi dharmAntarApekSayA dharmitvaprAptyAnavasthA, anAdyanantatvAddharmadharmivyavahArasya, divasarAtripravAhavat, bIjAGkurapaurvAparyavat abhavyasaMsAravadvA / evaM nityabhedAbhedAdiSvapi vAcyam 3 / tathA vaiyadhikaraNyamapyasat, nirbAdhakAdhyakSabuddhau sattvAsattvayorekAdhi-karaNatvena pratibhAsanAt / na khalu tathApratibhAsamAnayorvaiyadhikaraNyaM, ekatra phale rUparasayorapi tatprasaGgAt 4 / saMkaravyatikarAvapi mecakajJAnadRSTAntena nirasanIyau / yathA mecakajJAnamekamapyanekasvabhAvaM, na ca tatra saMkaravyatikarau, evamatrApi / kiM ca yathA'nAmikAyA yugapanmadhyamAkaniSThikasaMyoge hrasvadIrdhatve na ca tatra saMkarAdidoSapoSaH evamatrApi 6 / tathA yadapyavAdi "jalAderapyanalAdirUpatA" ityAdi, tadapi mahAmohapramAdipralapitaprAyaM, yato jalAdeH svarupApekSayA jalAdirUpatA na pararUpApekSayA, na tato jalArthinAmanalAdau pravRttiprasaGgaH, svaparaparyAyAtmakatvena sarvasya sarvAtmakatvAbhyu-pagamAt, anyathA vastusvarUpasyaivAghaTamAnatvAt / kiM ca, bhUtabhaviSyadgatyA jalapara-mANUnAmapi bhUtabhAvivahniparimANApekSayA vahnirUpatApyastyeva / tathA taptodake kathaJcidvahnirUpatApi jalasyAGgIkriyata eva 7 / pratyakSAdibuddhau pratibhAsamAnayoH sattvA-sattvayoH kA nAma pramANabAdhA / na hi dRSTe'nupapannaM nAma, anyathA sarvatrApi tatprasaGgaH 8 / pramANaprasiddhasya ca nAbhAvaH kalpayituM zakyaH, atiprasaGgAta, pramANAdivyavahAravilopazca syAditi 9 / TIkAno bhAvAnuvAdaH zaMkA : sajvamAM paNa sattvAntaranI kalpanA karavAthI "dharmonA dharmo hotA nathI."--A tamArA pUrvapratipAdita vacanano virodha Ave che. kAraNa ke sattva paNa vastuno dharma che ane sattvAntara paNa dharma che. tethI sattvarUpa dharmamAM sattvAntaranI kalpanA karavAthI tAdRzaniyama sAthe virodha Ave che.). samAdhAna : AvuM na kahevuM. tame loko hajuM paNa yAdvAdarUpI amRtanA rahasyone jANatA ja nathI. kAraNake svadharmInI apekSAe je sattvAdi dharma che, te ja sattvAdi sva-dharmAntaranI apekSAe dharmI che. arthAt je sattvAdi potAnA AdhArabhUta vastunI apekSAe dharmo che. te potAnAmAM rahenArA bIjA dharmonA dharma paNa hoya che. A rIte ja pratyeka vastu ane pratyekavastunA aMzamAM dharma ane dharmarUpathI anekAMtAtmakatA che. A pramANe mAnavAthI ja anekAMtAtmakatAnI vyavasthA saMgata thAya che.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana 653 tethI sattvamAM sattAntaranI kalpanAmAM sattva dharmI bane che ane sattAntara dharma bane che. A pramANe dharmIne ja dharmapaNe ane dharmane ja dharmapaNe svIkAravAthI pUrvokta koI doSano avakAza raheto nathI. A pramANe dharmane paNa dharmAntaranI apekSAe dharma mAnavAmAM anavasthA doSa nathI. kAraNake jema divasa ane rAtrino pravAha anAdi-anaMta che. bIjathI akro-akurAthI bIja-puna: bIjathI aMkaro A rIteno pravAha paNa anAdi-anaMta che. abhavyanuM saMsAra paribhramaNa anAdi anaMta che, tema dharma ane dharmanA vyavahAranI paraMparA paNa cAle che. (je jJAna jIvano dharma che, te jJAna potAnAmAM rahelA sattvanI apekSAe dharmI che. tema sattva jJAnanI apekSAe dharma hovA chatAM paNa potAnAmAM rahelA prameyatvanI apekSAe dharmI che. A rIte dharma-dharmavyavahAra anAdianaMta che.) A rIte nitya-anitya, bheda-abheda Adi dharmonI vyavasthAmAM paNa vicAra karavo. bhinna adhikaraNomAM rahevAnA kAraNe - ityAdi kahI "vaiyadhikaraNya' doSa Apyo hato, te paNa asatya che. kAraNake nibaMdha pratyakSabuddhimAM sattva ane asattvanuM eka adhikaraNa (samAnAdhikaraNa) pratibhAsa thAya che. tevA prakAranA ekatra ubhayanA pratibhAsamAM paNa vaiyadhikaraNyanI kalpanA karavI ucita nathI. kAraNa ke tema to eka kerInA phaLamAM rUpa ane rasa sAthe hovAchatAM paNa rUpa ane rasanuM vaiyadhikaraNya mAnavuM paDaze. arthAt sattva ane asattva dharmo eka ja ThekANe pratIta thatA hovA chatAM paNa baMnemAM vaiyadhikaraNya mAnazo to, eka ja phaLamAM rahelA rUpa ane rasamAM paNa vaiyadhikaraNya mAnavuM paDaze. (ke je koIne mAnya nathI.) pUrve ApelA saMkara ane vyatikara doSo paNa mecakajJAnanA dRSTAMtavaDe dUra karavA joIe. jema aneka raMgono mizrita pratibhAsa karAvanAra mecakaratnanuM jJAna eka hovA chatAM paNa aneka prakAranuM ke anekasvabhAvavALuM che. te mecakaratnanA jJAnamAM saMkara ke vyatikara doSo manAyelA nathI. tema vastune sattva-asattva Adi aneka dharmovALI mAnavAmAM paNa saMkara ke vyatikara doSo nathI. vaLI jema madhyamAM ane kaniSTha AMgaLInA saMyogamAM (te baMnenI apekSAe vicAratAM) eka anAmikA AMgaLImAM eka sAthe hrasvatva ane dIrghatva dharma Ave che. chatAM paNa temAM saMkarAdi doSo manAtA nathI. tema vastunI anekAMtAtmakatAmAM paNa saMkarAdi doSo nathI. tathA tame je jalamAM paNa agnirUpatAno prasaMga' ityAdi kahyuM hatuM, te paNa mahAmoharUpI pramAdamAM masta vyaktino pralApa mAtra ja che. kAraNake... jalAdinI svarUpanI apekSAe ja jalarUpatA che. paraMtu pararUpanI apekSAe jalarUpatA nathI. ke jethI jalArthionI agni AdimAM pravRtti karavAno prasaMga Ave.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka 57, jainadarzana - jagatanI samasta vastuo sva-para paryAyanI apekSAe sarvAtmaka manAyelI che. arthAt jagatanI saghaLIye vastuo koI vastunI sAthe sva-paryAyathI ane koI vastunI sAthe 52-paryAyathI saMbaMdha rAkhe che. AthI koIkanI sAthe astitvarUpe ane koIkanI sAthe nAstitvarUpe saMbaMdha hovAthI sarvavastuo sarvAtmaka manAya che. anyathA vastunuM svarUpa ja ghaTI zakaze nahi. (ahiM yAda rAkhavuM ke pANIno potAnI zItalatA AdinI sAthe jo svaparyAyarUpathI astitvAtmaka saMbaMdha che, to agni AdinI sAthe 52-5ryAyarUpathI nAstitvAtmaka saMbaMdha paNa che. chatAM paNa pANI pANIrUpe sat che, agnirUpe to asat che. tethI pANIno artha AtmA agnimAM pravRtti karato nathI.) vaLI bhUta ane bhaviSyanI gatithI = apekSAthI jalaparamANuomAM paNa bhUta-bhAvi vahni pariNAmanI apekSAe vahnirUpatA che ja. (kahevAno Azaya e che ke... pudgala dravyanuM vicitra pariNamana hoya che. je atyAre jalarUpe hoya che, te bhAvimAM agnirUpe paNa pariNamana pAmI zake che ane te bhUtakAlamAM agnirUpe hatuM tevuM paNa kahI zakAya che. tethI bhUta-bhAvi paryAyanI apekSAe jalamAM agnirUpatA mAnavAmAM bAdha nathI.) garama karelA pANImAM kathaMcit agnirUpatA (pANInI) svIkArelI ja che. jyAre sattva ane asattva pratyakSabuddhimAM spaSTatayA pratibhAsa thAya che, tyAre (temAM tame ApelI) pramANabAdhAno prasaMga ja kyAM Ave che ? dRSTa=pratyakSasiddha padArthamAM asaMgatinuM nAmanizAna hotuM nathI. anyathA (= pratyakSasiddha padArthamAM paNa asaMgatine AgaLa karazo to) dareka ThekANe pramANabAdhAno prasaMga Avaze. pratyakSasiddha padArthanA abhAvanI kalpanA karavI paNa zakya nathI. kAraNake pratyakSasiddha padArthano apalApa karavAthI atiprasaMga doSa tathA pramANAdi sarvavyavahArono lopa thAya che. tenA yoge jagatanA sarvapadArthono abhAva siddha thaI jaze. , etena yadapyucyate "anekAnte pramANamapyapramANaM sarvajJo'pyasarvajJaH siddho 'pyasiddhaH" ityAdi, tadapyakSaraguNanikAmAtrameva yataH pramANamapi svaviSaye pramANaM paraviSaye cApramANamiti syAdvAdibhirmanyata eva / sarvajJo'pi svakevalajJAnApekSayA sarvajJaH sAMsArikajIvajJAnApekSayA tvasarvajJaH / yadi tadapekSayApi sarvajJaH syAt, tadA sarvajIvAnAM sarvajJatvaprasaGgaH, sarvajJatvasyApi chAdmasthikajJAnitvaprasaGgo vA / siddho'pi svakarmaparamANu saMyogakSayApekSayA siddhaH parajIvakarmasaMyogApekSayA tvasiddhaH / yadi tadapekSayApi siddhaH syAt, tadA sarvajIvAnAM siddhatvaprasaktiH syAt / evaM " kRtamapi na kRtaM, uktamapyanuktaM, bhuktamapyabhuktaM" ityAdi sarva yaducyate paraiH, tadapi nirastamavaseyam / nanu siddhAnAM karmakSayaH
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana kimekAntena kathaJcidvA ? Aye'nekAntahAniH / dvitIye siddhAnAmapi sarvathA karmakSayAbhAvAdasiddhatvaprasaGgaH, saMsArijIvavaditi / atrocyate / siddhairapi svakarmaNAM kSayaH sthityanubhAgaprakRtirUpApekSayA cakre, na paramANvapekSayA / na hyaNUnAM kSayaH kenApi kartuM pAryate, anyathA mudgarAdibhirghaTAdInAM paramANuvinAze kiyatA kAlena sarvavastvabhAvaprasaGgaH syAt / tatastatrApyanekAnta eveti siddhaM dRSTeSTAviruddhamanekAntazAsanam / / TIkAno bhAvAnuvAda: (uparokta vivecana karyuM, tenA dvArA "anekAMtavAdamAM pramANa paNa apramANa, sarvajJa paNa asarvajJa tathA siddha paNa asiddha = saMsAri banI jaze" ityAdi tamAruM kathana paNa mAtra arthazUnya akSaronI gaNanA karavA samAna nirarthaka che. kAraNake (syAdvAdi evA ame) pramANane paNa potAnA viSayamAM ja pramANarUpa mAnIe chIe ane paraviSayamAM apramANarUpa mAnIe chIe. sarvajJa paNa sva-kevalajJAnanI apekSAe sarvajJa che. paraMtu saMsArijIvonA alpajJAnanI apekSAe asarvajJa che. sarvajJa jo saMsArijIvonA alpajJAnanI apekSAe paNa sarvajJa hoya to sarva jIvone sarvajJa mAnavAno prasaMga Avaze. arthAtu tAdazaapekSAe sarvajJa mAnIe to, teno e artha thAya ke saMsAranA samasta jIvo sarvajJa che athavA sarvajJa paNa chA...kijJAni ApaNA jevA alpajJAni) banI jaze. (kahevAno Azaya e che ke sarvajJa saMsAri jIvonA alpajJAnanI apekSAe sarvajJa hoya to, saMsArijIvo sarvajJa banI jaze. sarvajJa potAnA jJAna dvArA sarvane jANe che. jo te sarvajJa ApaNA lokonA jJAnadvArA paNa padArthonuM jJAna karI zakatAM hoya to ApaNA AtmAmAM ane temanA AtmAmAM koI aMtara raheze nahi. kAraNake je rIte ApaNe jagatanA padArthone ApaNA jJAnathI jANIe chIe, te rIte sarvajJa paNa ApaNA jJAnathI ja jANe che. AthI sarvajJa ane ApaNA (chAsthonA) AtmAmAM abheda thavAthI to chagha0 evA ApaNe sarvajJa jevA banI jaIzuM athavA to sarvajJa ApaNA jevA alpajJa banI jaze.) siddha paNa sva-karma paramANusaMyoganA kSayanI apekSAe siddha che. paraMtu anyajIvo upara lAgelA karmaparamANusaMyoganI apekSAe asiddha che. arthAt siddha = muktajIva potAnA AtmA upara lAgelA karmasaMyoganA kSayanI apekSAe siddha che. anya AtmAo upara lAgelA karmasaMyoganI apekSAe siddha nathI. jo te anya jIvoupara lAgelA karmasaMyoganI apekSAe paNa siddha hoya to sarvajIvo siddha banI jaze. (kAraNa ke anyajIvo upara lAgelA karmasaMyoganI apekSAe siddha hoya to teno matalaba e thayo ke anyaAtmAono dharma paNa siddhajIvano svaparyAya ja che. tyAre te anya AtmAothI saMyukta karmaparamANuonI apekSAe
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana paNa siddha manAya che." - A rIte anya saMsArI AtmAo ane siddhaAtmAomAM sIdho svaparyAyano saMbaMdha hovAthI ekarUpatA thaI jaze ane tenAthI kyAM to samasta saMsArI jIvo siddha banI javAnI Apatti Avaze ke kyAM to siddhAtmA saMsArI banI javAnI Apatti Avaze. abheda pakSamAM ekarUpatA thAya che. temAM sarve saMsArI banI jaze ke sarve mukta banI jaze. je koIne iSTa nathI.) A rIte anekAMtavAdamAM kareluM kArya paNa kathaMcituM nathI kareluM, kaheluM vacana paNa kathaMci nahi kaheluM, khAdheluM bhojana paNa kathaMcit nahi khAdheluM "ityAdi paravAdiodvArA je dUSaNo kahevAyA che, te sarve paNa dUSaNonuM khaMDana thaI jAya che. (kAraNa ke eka ja vastumAM bhinna-bhinna apekSAe virodhIdharmo rahI zake che.) zaMkAH tame amane batAvo ke siddhAtmAone je karmakSaya thAya che, te ekAMtathI thAya che ke kathaMcit thAya che ? siddhone ekAMte karmakSaya thAya che." A prathamapakSa kahezo to anekAMtavAdanI hAni thaze ane "siddhone kathaMcit karmakSaya thAya che" A dvitIyapakSa kahezo to siddhone paNa sarvathA karmakSayano abhAva hovAthI asiddha banI javAnI Apatti Avaze. jema saMsArijIvonA karmono sarvakSaya thayo na hovAthI asiddha kahevAya che, tema siddhone paNa asiddho kahevAnI Apatti Avaze. samAdhAna: siddhodvArA paNa svakarmono kSaya sthiti, rasa ane prakRtirUpanI apekSAe karyo che. paraMtu karmaparamANumAtranI apekSAe kSaya karyo nathI. (kahevAno Azaya e che ke siddhodvArA paNa potAnA AtmA upara lAgelA karmaparamANuonI sthitino, te karmomAM zubhAzubha Adi phaLa ApavAnI zaktino tathA potAnA pratikarmasvarUpe pariNamana karavAnA svabhAvano arthAt (udayamAM AvatAM jJAnAdi AtmaguNone DhAMkavAnA svabhAvano) nAza karyo che. siddhoe te karmaparamANuone potAnA AtmAmAM karmavarUpe pariNamana pAmatA aTakAvyA che. arthAt potAnA AtmAmAM karmarUpathI saMbaMdha rahevA dIdho nathI. paraMtu paramANurUpa pudgala dravyano kSaya karyo nathI.) kAraNake paramANurUpa pudgala dravyono kSaya karavA mATe koI anaMtazaktizALI vyakti paNa samartha banatI nathI. anyathA (paramANurUpa pudgaladravyano nAza thato hoya to) mugarAdi dvArA ghaTAdi padArthonA paramANuono samUlavinAza thaI jaze ane tenAthI keTalAka kAla pachI sarvavastuono abhAva thaI jaze. (kAraNa ke vastunA upAdAnakAraNabhUta paramANuono samUlanAza thavAnA kAraNe vastuonI puna:utpatti thaI zakaze nahi, tenA yoge sarvavastuono abhAva thaI jaze. paraMtu tyAM paNa mugarAdithI ghaTAdi paryAyono nAza thAya che, paraMtu paramANuono nAza nathI thato, AvuM svIkArazo to sarva vastuonA abhAvanI Apatti nahi Ave.) AthI siddhonA karmakSayamAM paNa anekAMta ja siddha thAya che.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 657 A pramANe pratyakSa ane anumAnAdipramANo dvArA sarvathA abAdhita anekAMtazAsananI siddhi thAya che. - ete hi bauddhAdayaH svayaM svAdvAdavAdaM yuktyAbhyupagacchanto'pi taM vacanaireva nirAkurvanto nUnaM kulInatAbhimAnino mAnavasya svajananImAjanmato'pyasatImAcakSANasya vRttamanukurvanti / tathAhi-prathamataH saugatAbhyupagato'nekAntaH prakAzyate / darzanena kSaNikAkSaNikatvasAdhAraNasyArthasya viSayIkaraNAtkutazcibhramanimittAdakSaNikatvArope'pi na darzanamakSaNikatve pramANaM, kiM tu pratyutApramANaM, viparItAdhyavasAyAkrAntatvAt / kSaNikatve'pi na tatpramANaM, anurUpAdhyavasAyAjananAt nIlarUpe tu tathAvidhanizcayakaraNAtpramANamityevaM vAdinAM bauddhAnAmekasyaiva darzanasya kSaNikatvAkSaNikatvayoraprAmANyaM, nIlAdau tu prAmANyaM prasaktamityanekAntavAdAbhyupagamo balAdApatati 1 / tathA darzanottarakAlabhAvinaH svAkArAdhyavasAyina ekasyaiva vikalpasya bAhyA'rthe savikalpakatvamAtmasvarUpe tu sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamiti vacanAnirvikalpakatvaM ca rUpadvayamabhyupagatavatAM teSAM kathaM nAnekAntavAdApattiH 2 / TIkAno bhAvAnuvAda: A nibaMdha akADhayuktiothI bauddhaAdi sarvevAdio svayaM syAdvAdano svIkAra karatA hovA chatAM paNa te syAdvAdane asaMbaddhavacano dvArA nirAkaraNa kare che. (te bauddho vagere vAdio potAnA zAstravyavahAramAM ane lokavyavahAramAM syAdvAdano svIkAra karatA hovA chatAM paNa elaphela vacanodvArA syAdvAdanuM nirAkaraNa karatA) kharekhara kulInanI jema dayApAtra banI jAya che. je mANasa potAnI kulInatAnuM abhimAna rAkhavA chatAM paNa te mANasa (mUrkhatA vaza potAnA ja vacano dvArA) potAnI mAtAne A janmathI paNa asatI = vyabhicAriNI kahe che. potAnuM kulInatAnuM abhimAna mAtAnI pavitratAnA yoge che, chatAM te mAtAne asatI kahenAra jema murkha che. tema potAnA zAstravyavahAro ane lokavyavahArone calAvavA syAdvAdano Azaro levA chatAM paNa sAduvAdanuM khaMDana karanArA bauddho vagere vAdio murkha che.) te vAdio anekAMtavAdano Azaro kevI rIte le che, te have batAvAya che - temAM prathama sugata = bauddha svIkArelA anekAMtanuM prakAzana karAya che. (ahIM prathama bauddha kaI rIte syAdvAdano svIkAra kare che, tene vistArathI batAvIne bAdamAM paMktino bhAvAnuvAda lakhIzuM.)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka - 57, jainadarzana (bauddha nirvikalpakadarzana = pratyakSane pramANarUpa paNa mAne che ane apramANarUpa paNa mAne che. temano mata che ke nirvikalpadarzana-pratyakSano viSaya banato padArtha kSaNika paNa hoya che ane akSaNika paNa hoya che. anAdikAlIna avidyA ane padArthonI pratikSaNa sadazarUpe utpatti thavI - ityAdi kAraNothI vastumAM "A te ja vastu che" A prakArano nityatvano Aropa thaI jato hoya che. A mithyA AropanA kAraNe vastu nityarUpamAM bhAsita thavA lAge che. nirvikalpaka darzana A nityatvanA AropamAM pramANa nathI. te tenuM samarthana karatuM nathI. vaLI kSaNikavastumAM nityatva rU5 viparItaAropa hovAnA kAraNe darzana temAM pramANa hoI zakatuM nathI, kemake darzana to vastunA anusAre ja utpanna thAya che. A rIte nirvikalpakadarzana nityatvanA AropamAM pramANa to nathI ja, pratyuta apramANa ja che jo ke nirvikalpakadarzana kSaNika aMzano anubhava karI le che. paraMtu te kSaNika che' AvA anukUlavikalpane utpanna karatuM na hovAthI kSaNika aMzamAM paNa te pramANa nathI. jo nirvikalpaka darzana ja kSaNika aMzomAM pramANa thaI jAya to anumAnathI kSaNikatvanI siddhi karavAnI koI AvazyaktA raheze ja nahi. ane AvI sthitimAM "sarva kSaNika che, sat hovAthI" A anumAna nirarthaka ja banI jaze. (ke je bauddhone iSTa nathI.) A rIte nirvikalpakadarzana kSaNikaaMzamAM paNa pramANa nathI. nIlAdi aMzomAM to "A nIla che" AvA prakAranA anukUla vikalpane utpanna karavAnA kAraNe pramANarUpa manAya che. tAtparya e che ke eka ja nirvikalpakadarzanane nIlAdi aMzomAM anukUla adhyavasAyanI utpatti thatI hovAthI pramANarUpa tathA kSaNika ane akSaNika aMzomAM apramANarUpa bauddho mAne che. tenAthI siddha thAya che ke teo eka vastumAM aneka dharmono svIkAra kare che. tethI teoe balAtkAre paNa amArA syAdvAdanuM anusaraNa karavuM ja paDe che, te svIkAryA vinA chUTako ja nathI. teo eka ja nirvikalpakadarzanane pramANa ane apramANarUpa mAnatA anekAMtavAdanuM ja samarthana kare che.) paMktino bhAvAnuvAda (pahelAM bauddho anekAMtano kevI rIte svIkAra kare che, te prakAzita karAya che.) nirvikalpakadarzana dvArA kSaNika ane akSaNika sAdhAraNa arthane viSaya karAto hovAthI koIka bhramanA kAraNe (arthAt anAdikAlIna avidyA vagere kAraNothI vastu kSaNika hovA chatAM) akSaNikatvano Aropa thavA chatAM paNa te nirvikalpakadarzana akSaNikatva aMzamAM pramANa nathI, paraMtu apramANa che. kAraNake viparIta adhyavasAya vikalpo)thI utpanna thayeluM che (gherAyeluM che.) tathA te darzana kSaNikatva aMzamAM paNa pramANa nathI. kAraNa ke "A kSaNika che" ityAkAraka (anurUpa) adhyavasAyane utpanna karI zakatuM nathI. paraMtu te ja darzana nIlarUpamAM "A nIla che" AvA prakAranA nizcayane karAvatuM hovAthI pramANa che. A pramANe bauddha vAdioe eka ja
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana nirvikalpakadarzanamAM kSaNikaaMza ane akSaNikaaMzone laIne aprAmANya ane nIlAdi aMzane laIne prAmANya batAvyuM. A rIte (eka ja ThekANe bhinnabhinnadharmono svIkAra karatA bauddhone) amArA anekAMtavAdano balAtkAre paNa svIkAra karavo ja paDe che. (1). Ama eka rIte bauddho anekAMtavAdano svIkAra kare che te batAvyuM. have bIjI rIte batAvAya che. (A rIte teo nirvikalpakadarzananI bAda utpannathavAvALA savikalpakajJAnane bAhyarthamAM savikalpaka tathA svarUpamAM nirvikalpaka mAne che. nirvikalpakadarzananI bAda "A nIluM che', "A pILuM che' ityAdi vikalpajJAna utpanna thAya che. te vikalpajJAna potAnA AkAramAtrano ja nizcaya karavAvALuM hoya che. te bAhya nIlAdi aMzomAM ja zabdayojanA hovAthI savikalpaka hoya che. svarUpanI dRSTie to sarvajJAna nirvikalpaka ja hoya che. jJAna savikalpaka hoya ke nirvikalpaka hoya, baMnenuM svasaMvedana pratyakSa to nirvikalpakarUpa ja hoya che. dharmakIrti nAmanA bauddhAcArya svayaM nyAyabiMdu graMthamAM kahyuM che ke.. "samasta citta, sAmAnya avasthAne grahaNa karavAvALuM jJAna tathA caitta, vizeSa avasthAonA grAhaka jJAnonuM svarUpasaMvedanapratyakSanirvikalpaka hoya che." AthI eka ja vikalpajJAnane bAhyanIlAdinI apekSAe savikalpaka tathA svarUpanI apekSAe nirvikalpaka mAne che. A rIte eka ja vikalpajJAnane savikalpaka ane nirvikalpaka ubhayarUpa mAnIne bauddho anekAMtano svIkAra karI ja le che.) paMktino bhAvAnuvAda te pramANe nirvikalpakadarzananI uttarakAle thanAruM svAkAra adhyavasAyarUpa eka ja vikalpakajJAna bAhyArthamAM savikalpaka hoya che. paraMtu svarUpamAM nirvikalpaka hoya che. kAraNa ke "samasta citta ane caittone grahaNa karanArA jJAnonuM svarUpasaMvedanapratyakSa nirvikalpaka hoya che-A nyAyabiMdu graMthanA vacanathI vikalpajJAna svarUpamAM nirvikalpaka hoya che. A rIte eka vikalpajJAnanA be rUpone svIkAratA te bauddhone anekAMtavAda mAnavAnI Apatti kema nahi Ave ? arthAt eka vikalpajJAnanA be rUpone svIkAratA te bauddhoe anekAMtavAdano svIkAra karI ja lIdho che. (2) ___ tathA hiMsAviratidAnAdicittaM yadeva svasaMvedanagateSu sattvabodharUpatvasukhAdiSu pramANaM, tadeva kSaNakSayitvasvargaprApaNazaktiyuktatvAdiSvapramANamityanekAnta eva 3 / tathA yadvastu nIlacaturasrotAdirUpatayA prameyaM, tadeva madhyabhAga-kSaNavivartAdinA'prameyamiti kathaM nAnekAntaH 4 / tathA savikalpakaM svapnAdidarzanaM vA yadvahirarthApekSayA bhrAntaM jJAnaM, tadeva svasvarupApekSayA'bhrAntamiti bauddhAH pratipannAH 5 / tathA yannizIthinInAthadvayAdikaM
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana dvitve'lIka, tadapi dhavalatAniyatadezacAritAdau te'nalIkaM pratipadyante 6 / kathaM ca bhrAntajJAnaM bhrAntirUpatayAtmAnamasaMvidat jJAnarUpatayA cAvagacchat svAtmani bhAvadvayaM viruddhaM na sAdhayet 7 / tathA pUrvottarakSaNApekSayaikasyaiva kSaNasya janyatvaM janakatvaM cAbhyupAgaman 8 / tathArthAkArameva jJAnamarthasya grAhakaM nAnyatheti manyamAnAzcitrapaTagrAhaka jJAnamekamapyanekAkAraM saMpratipannAH 9 / tathA sugatajJAnaM sarvArthaviSayaM sarvArthAkAraM citraM kathaM na bhavet 10 / tathaikasyaiva hetoH pakSadharmasapakSasattvAbhyAmanvayaM vipakSe'vidyamAnatvAdvyatirekaM cAnvayaviruddhaM te tAttvikamUrIcakrire 11 / evaM vaibhASikAdisaugatAH svayaM syayAdvAdaM svIkRtyApi tatra virodhamudbhAvayantaH svazAsanAnurAgAndhakArasaMbhAraviluptivivekadRzo vivekinAmapakarNanIyA eva bhavanti / TIkAno bhAvAnuvAda: (A rIte teo ahiMsArUpa dharmakSaNanA pratyakSane svasattAmAM pramANarUpa tathA svarga prApta karAvavAnI zaktimAM apramANarUpa mAne che. hiMsAthI virAma pAmIne ahiMsaka banavuM tathA dAna ApavuM, ityAdi zubhakriyAomAM svarge pahoMcADavAnI zakti mAne che. tathA bauddha tene kSaNika paNa mAne che. je samaye koI vyakti ahiMsAnuM pAlana kare che, dAna Ape che, te samaye ahiMsA ane dAnanuM pratyakSa, ahiMsA AdinI sattA, tenI jJAnarUpatA tathA tenI sukharUpatAno pratyakSa ja anubhava kare che tathA AgaLa upara "meM dayAnuM pAlana karyuM, tenAthI sukha thayuM" AvA prakAranA anukUlavikalpane utpanna karatuM hovAthI te ahiMsA AdinI sattAmAM ane sukharUpatAmAM pramANa manAya che. athavA ahiMsA, dAna Adi svayaM jJAnakSaNarUpa che. AthI te potAnI sattA jJAnarUpatA tathA sukharUpatAnuM svayaM anubhava karatuM hovAthI te kahelA aMzomAM pramANa che. paraMtu ahiMsAAdimAM rahevAvALI svarga-prApaNazaktimAM tathA tenI kSaNikatAmAM te ahiMsA pratyakSa pramANa nathI. jo ke pratyakSathI tenI kSaNikatA tathA svargaprApaNazaktino anubhava thaI jAya che. paraMtu tene anukUla "te kSaNika che - te svargamApaka che" ityAdi vikalponI utpatti thatI na hovAthI pratyakSa te aMzomAM pramANa manAtuM nathI. A rIte eka ahiMsAkSaNane potAnI sattA AdimAM pramANAtmaka tathA svargaprApaNazakti ane kSaNikatAmAM apramANarUpa mAnavAvALA bauddho anekAMtano svIkAra kare ja che.) paMktino bhAvAnuvAda : je je hiMsAdi-virati-dAnAdi cittanuM svasaMvedanapratyakSa sattAnA
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 661 jJAnanA viSayamAM tathA sukhAdinA viSayamAM pramANa che, te ja kSaNikatA ane svarga-prApaNa zaktinA viSayamAM apramANa che. (AthI eka ja svasaMvedanapratyakSamAM ubhayano svIkAra karavo te) anekAMta ja che (3). (A rIte teo nIlAdi vastuone nIlAdinI apekSAe prameya tathA kSaNikatvanI apekSAe aprameya kahe che. je nIlavastu potAnA nIlarUpa, caturasa, urdhvatA Adi AkAranI dRSTie prameya che. arthAt pratyakSapramANano viSaya bane che. te ja potAnA madhyamAM rahelA avayavonI dRSTie tathA kSaNikatva AdinI apekSAe pratyakSa pramANano viSaya banato nathI. A pramANe eka ja nIlAdine prameya ane aprameyarUpa mAnavA te zuM anekAMta nathI ?). paMktino bhAvAnuvAda : te pramANe je vastu nIlarUpa, carasa, urdhvatAdi rUpayA prameya ane te ja vastu madhyabhAgavarmI kSaNa-virvatAdinI dRSTie aprameya che. A rIte (eka ja vastune prameya ane aprameyarUpa mAnavAmAM) kevI rIte anekAMta nathI ? (arthAtu) anekAMtane tame mAno ja cho. (4) (te bauddho svapnAdi bhrAntajJAnane bAhyapadArthanI prApti na karAvatA hovAthI bhrAnta mAne che ane svarUpanI apekSAe abhrAnta mAne che. svapnamAM "huM rAjA chuM, huM dhanavAna chuM" ityAdi vikalpajJAna thAya che. te vikalpajJAna bAhyamAM dhanavAnapaNAno ke rAjavIpaNAno abhAva hovAnA kAraNe jAgatAM kaMgAlIyatano anubhava hovAthI bhrAnta che. paraMtu te potAnA svarUpanI dRSTie abhrAnta che. kAraNake te vikalpa svapnamAM avazya thato to hoya ja che. A ja rIte chIpalAmAM thatuM jatanuM jJAna arthAtu chIpalAmAM rajatanuM bhAna karAvanAra mithyAvikalpa rajatarUpabAhyaarthanuM prApaka na hovAthI bhrAnta che, paraMtu tAdazamithyAjJAna avazya thayuM to che ja - tenuM svarUpasaMvedana to thAya ja che. AthI svarUpanI dRSTie abhrAnta che.) paMktino bhAvAnuvAda H te pramANe savikalpaka ke svapnAdidarzana je bAhyArthanI apekSAe bhrAntajJAna che, te ja sva-svarUpanI apekSAe abhrAnta ja che. ( A rIte eka ja savikalpaka ke svapnAdidarzanamAM bhrAntatA ane abhrAntatAno svIkAra karatA) bauddho anekAMtano paNa svIkAra kare ja che. (5) (A pramANe je vyaktine AMkhanA roganA kAraNe be caMdranuM jJAna thAya che. te mithyAjJAnamAM paNa tame anekAMtane svIkAro che. kAraNake tame dvicaMdrajJAnane dvitva aMzamAM visaMvAdi hovAthI apramANa mAno cho. ane dhavalatA, niyatadezamAM gamana karavuM ityAdinI apekSAe pramANa mAno cho. AthI eka ja dvicaMdrajJAnane aMzata:pramANa tathA aMzata:apramANa kahevuM te anekAMtano svIkAra ja che.)
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana paMktino bhAvAnuvAda H te pramANe je dicaMdraviSayaka jJAna che. temAM te ddhitva aMzamAM alIka=asatya che. ane te ja jJAna dhavalatA, niyatadezanI aMdara caravuM ityAdi aMzamAM analIka=satya che. (AvuM bauddho svIkAre che - te anekAMtavAdano ja svIkAra che.) (9) (te ja rIte je vyaktine mithyAjJAna utpanna thAya che. te vyakti te mithyAjJAnane jJAnarUpathI to anubhava kare che. paraMtu mithyAtvarUpathI anubhava karato nathI. jo potAnI brAntatAne jANavA lAge to samyagujJAna ja thaI jAya. athavA mithyAjJAna potAnI jJAnarUpatAnuM to svasaMvedana pratyakSathI sAkSAtkAra kare che, paraMtu potAnI bhrAntatAne jANI zakatuM nathI. AthI eka ja mithyAjJAnano aMzata: jJAnarUpathI svarUpasAkSAtkAra tathA aMzataH miththArUpathI asAkSAtkAra thAya che. A rIte spaSTatayA be virodhibhAvo ekatra avasthAna kare che. tethI tame anekAMtavAdano na chUTake paNa svIkAra karyo ja che.). paMktino bhAvAnuvAdaH bhrAntajJAna-mithyAjJAna bhrAntirUpatayA potAnuM atyaMvedana karatuM ane jJAnarUpatA anubhavAtuM (sva-saMvedana karatuM) AtmAmAM (mithyAjJAna yukta AtmAmAM) pravarte che. tethI kevI rIte eka ThekANe be virodhibhAvono virodha hoI zake ? na ja hoI zake. AthI anekAMtavAdano svIkAra karyA vinA chUTako nathI.) (tame loko koI ekakSaNane pUrvekSaNanA kArya tarIke tathA uttarakSaNanA kAraNa tarIke mAno ja cho. jo te kSaNa pUrvekSaNanuM kArya na hoya to sat hovA chatAM paNa koIpaNathI utpanna thatuM na hovAthI te nitya banI jaze. jo te uttarakSaNane utpanna na kare to arthakriyAkArI na hovAthI avastu banI jaze. tAtparya e ja che ke eka madhyakSaNamAM pUrvanI apekSAe kAryatA ane uttaranI apekSAe kAraNatArUpa viruddhadharma mAnavo te anekAMtano spaSTatayA svIkAra ja che.) paMktino bhAvAnuvAda H te pramANe pUrvottarakSaNanI apekSAe eka ja kSaNamAM janyatva ane janakatvano tame lokoe svIkAra karelo che. (tethI tame anekAMtavAdano svIkAra karelo ja che.) (8) ("je jJAna je padArthono AkAra hoya che, te te ja padArthane jANe che, nirAkArajJAna padArthane jANI zakatuM nathI" A tadAkAratAnA niyamane bauddhoe pramANatAno niyAmaka mAnyo che. A niyamAnusAra nAnAraMgavALA citrapaTane jANavAvALuM jJAna paNa citrAkAra ja haze. AthI eka ja citrapaTajJAnane aneka AkAravALuM mAnavuM (arthAt ekane ja citravicitrarUpa mAnavuM) te anekAMtavAdano ja svIkAra che.) paMktino bhAvAnuvAda H te pramANe arthAkArajJAna ja arthanuM grAhaka che, anyathA nahi, AvuM
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 663 mAnatA bauddhoe citrapaTanuM grAhakajJAna eka hovA chatAM aneka AkAravALuM svIkAryuM che. (te ja anekAMtavAdano svIkAra che.) (9) (upara batAvelA niyamAnusAra saMsAranA samastapadArthone jANavAvALA sugatanuM jJAna sarvAkAra arthAt citra-vicitrAkAra hovuM ja joIe. A rIte sugatanA eka ja jJAnane sarvAkAre mAnavuM te paNa anekAMtanuM ja samarthana che. vaLI bauddha hetunA traNa svarUpa mAne che. pakSamAM rahevA svarUpa pakSadharmatA, sapakSa dRSTAMtamAM tenI sattAnA kAraNe anvayAtmaka tathA vipakSamAM tenI sattA na hovAnA kAraNe vyatirekAtmaka mAne che. Ama anvaya ane vyatirekane spaSTa rIte virodha hovA chatAM paNa eka ja hetumAM svIkAravA te anekAMtano svIkAra ja che.) paMktino bhAvAnuvAda tathA sarvArthaviSayaka tathA sarvArthAkAraka sugatanuM jJAna citra kema na banI zake ? tathA eka ja hetumAM pakSadharma = hetumAM rahevuM ane sAkSarUpa dRSTAMtamAM rahevA dvArA anvaya tathA vipakSamAM nahi rahevAthI (anvayathI viruddha) vyatireka, arthAt eka ja hetumAM paraspara viruddha anvaya ane vyatireka tame loko svIkAro cho ane tene tAttvika mAnatA tame anekAMtano svIkAra karo ja cho. A pramANe vaibhASika Adi bauddho svayaM syAdvAdano svIkAra karIne paNa, anekAMtavAdamAM virodhanuM ulkAvana kare che. te potAnA zAsana = darzananA anurAganA aMdhakAranA samuhathI lupta banelI vivekahIna dRSTivALA bauddho vivekIpuruSone sAMbhaLavA mATe yogya paNa thatA nathI. arthAt potAnA zAstravyavahAra tathA lokavyavahAramAM syAdvAdano bharapUra upayoga karIne paNa syAdvAdano apalApa karanArA bauddho vivekahIna che. vivekahIna lokoe syAdvAdamAM ApelA virodhone vivekIpuruSo sAMbhaLavA mATe paNa taiyAra thatA nathI. kiJca sautrAntikamata ekameva kAraNamaparAparasAmayantaHpAtitayAnekakAryakAryA''vidyate, yathA rUparasagandhAdisAmagrIgataM rUpamupAdAnabhAvena svottaraM rUpakSaNaM janayati, rasAdikSaNAMzca sahakAritayA, tadeva ca rUpaM rUpAlokamanaskAracakSurAdisAmagryantaragataM satpuruSasya jJAnaM sahakAritayA janayati / AlokAdyuttarakSaNAMzca tadevamekaM kAraNamanekAni kAryANi yugapatkurvANaM kimekena svabhAvena kuryAt, nAnAsvabhAvairvA ? yokena svabhAvena, tarbekasvabhAvena kRtatvAtkAryANAM bhedo na syAt / athavA nityo'pi padArtha ekena svabhAvena nAnAkAryANi kurvANaH kasmAniSidhyate / atha nityasyaikasvabhAvatvena nAnAkAryakaraNaM na ghaTate, tamunityasyApi teSAM karaNaM kathamastu ? niraMzaikasvabhAvatvAt / sahakAribhedAcetkurute ? tarhi nityasyApi sahakAribhedAttadastu /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ da64 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana atha nAnAsvabhAvairanityaH kuryAditi cet ? nityasyApi tathA tatkaraNamastu / atha nityasya nAnAsvabhAvA na saMbhavanti, kUTasthanityasyaikasvabhAvatvAt, tamunityasyApi nAnAsvabhAvA na santi, niraMzaikasvabhAvatvAt / tadevaM nityasyAnityasya ca samAnadoSatvAnnityAnityobhayAtmakameva vastu mAnitaM varam / tathA caikAntanityAnityapakSasaMbhavaM doSajAlaM sarvaM parihyataM bhavatIti 12 / TIkAno bhAvAnuvAda: vaLI sautrAtikamatamAM svIkArAyuM che ke eka ja kAraNa bhinna-bhinnasAmagrInA vazathI aneka bhinna-bhinnakAryo utpanna kare che. (sautrAntika eka ja kAraNane bhinna-bhinnasAmagrInA sahakArathI ekasAthe anekakAryonuM utpAdaka mAne che.) jema ke rUpa-rasa-gaMdhAdi sAmagrIgata rUpa upAdAnabhAvena svottararUpaNane utpanna kare che. ane te rUpekSaNa uttararasAdikSaNonI utpattimAM sahakArI bane che. arthAt jema rUpa-rasa-gaMdha Adi sAmagrIgata eka ja rUpalaNa potAnI uttara rUpalaNane upAdAna banIne utpanna kare che. te ja rUpekSaNa uttara rasAdikSaNonI utpattimAM sahakArI hoya che. te ja rUpalaNa rUpa, Aloka manaskAra, cakSurAdi jJAnasAmagrImAM samAveza pAmIne puruSanA rUpajJAnamAM AlaMbanakAraNa bane che tathA Aloka AdinA uttarakSaNomAM sahakArI kAraNa bane che. arthAt te ja rUpa-Aloka manaskAracakSurAdinI uttarakSaNamAM sahakArI bane che. 'tahevame..." tethI A pramANe (hote chate tame amane javAba Apo ke) aneka kAryone ekasAthe karatuM kAraNa zuM eka ja svabhAvathI aneka kAryone utpanna kare che ke nAnAprakAranA svabhAvathI aneka kAryone utpanna kare che? jo aneka kAryone ekasAthe utpanna karatuM kAraNa eka svabhAvathI ja aneka kAryone utpanna karatuM hoya to, te kAraNe eka svabhAva vaDe kArya karatuM hovAthI kAryono bheda nahi thAya ! arthAt kAryomAM bhinnatA nahi Ave ! tathA nitya paNa padArtha eka svabhAvathI aneka kAryone utpanna karato hoya tyAre (kAryo abhinna ekasvarUpa banI jaze, AvI Apatti ApI, teno) niSedha zA mATe karo cho. ? have (jo tame ema kahezo ke) nitya padArthano eka svabhAva hovAnA kAraNe aneka kAryo tenA dvArA utpanna thAya che' AvuM kahevuM saMgata thatuM nathI. to (amAre kahevuM che ke.) to pachI anitya padArtha paNa kevI rIte bhinna-bhinnakAryone utpanna karI zakaze ? kAraNa ke tame anitya padArthane niraMza ane ekasvabhAvavALo ja svIkArelo che. arthAt nitya padArtha jo eka
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-57, jainadarzana svabhAvavALo hovAthI bhinna-bhinnakAryone utpanna karI zakato na hoya, to niraMza ane eka svabhAvavALo anitya padArtha paNa kevI rIte bhinna-bhinna kAryone utpanna karI zakaze ? " (jo tame ema kahezo ke) anitya padArtha eka svabhAvavALo hovA chatAM paNa sahakAri kAraNonI bhinnatAnA kAraNe bhinna-bhinnakAryone utpanna karI zake che. to (ame kahI zakIe chIe ke) eka svabhAvavALo nitya padArtha paNa sahakAritAraNonI bhinnatAnA kAraNe bhinnabhinnakAryone utpanna karI zakaze. have jo tame ema kahazo ke anitya padArtha nAnAsvabhAvo dvArA bhinna-bhinna kAryone kare che. to ame paNa kahIzuM ke nitya padArtha paNa aneka svabhAvo dvArA bhinna-bhinna kAryone karaze. jo (tame ema kahezo ke) nitya padArtha nAnA svabhAvavALo saMbhavato nathI, kAraNake kUTanityano eka ja svabhAva hoya che - to ame paNa kahIzuM ke anitya padArtha paNa aneka svabhAvavALo saMbhavato nathI, kAraNake (tame) tene niraMza - eka svabhAvavALo mAnyo che. tethI vastune ekAMte nitya ke anitya mAnavAmAM samAna doSo hovAthI vastune nityAnitya ubhaya svarUpa mAnavI vadhu zreSTha che ane tethI ekAMta nitya pakSamAM tathA ekAMta anitya pakSamAM je koI doSono saMbhava hato, te sarve doSonA samuhano parihAra thAya che. (zaMkA ekAMta nitya pakSamAM tame doSo batAvyA ane ekAMta anitya pakSamAM paNa tame doSo batAvyA. te doSone TALavA vastune nityAnitya svarUpa mAnI. to amAre kahevuM che ke je doSo ekAMta nitya ane ekAMta anityapakSamAM AvatA hatA, te sarve doSo nityAnityapakSamAM AvIne ubhA raheze. ekAMta nitya pakSamAM dA. ta. 50 doSo hoya ane ekAMta anitya pakSamAM 50 doSo hoya, to nityAnitya pakSamAM to 100 doSo AvIne ubhA raheze ne ? samAdhAnaH tamAro A mAtra ajJAnano vilAsa che. kAraNa ke tame paramArthane samajyA ja nathI. jema goLa (ghuDa) kapha kare che ane sUMTha pItta kare che. chatAM paNa te baMnenA mizraNamAMthI taiyAra thayela auSadha (sUMDhanI goLI) kapha-pItta baMneno nAza kare che. tema vastune nityAnitya mAnavAthI ekAMta baMne pakSamAM AvatA saghaLAye doSo nAza pAme che.) (12). jJAnavAdino'pi - tAthAgatAH svArthAkArayorabhinnamekaM saMvedanaM saMvedanAJca bhinnau grAhyagrAhakAkArau svayamanubhavantaH kathaM syAdvAdaM nirasyeyuH 1 ? tathA saMvedanasya grAhyagrAhakAkAravikalatA svapne'pi bhavadbhirnAnubhUyate, tasyA anubhave vA sakalAsumatAmadhunaiva muktatApatteH, tattvajJAnotpattirmuktiriti vacanAt / anubhUyate ca saMvedanaM
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana saMvedanarUpatayA kathaJcit / tata ekasyApi saMvedanasyAnubhUtAnanubhUtatayAnekAntapratibhAso duHzako'pahnotumiti 2 / tathA sarvasya jJAnaM svasaMvedanena grAhyagrAhakAkArazUnyatayAtmAnamasaMvidat, saMvidrUpatAM cAnubhavadvikalpetarAtmakaM sadekAntavAdasya pratikSepakameva bhavet 3 / tathA grAhyAkArasyApi yugapadanekArthAvabhAsinazcitraikarUpatA pratikSipatyevaikAntavAdamiti 4 / TIkAno bhAvAnuvAdaH (sau prathama ahIM paMktinA AzayasthAno kholIne paMktino bhAvAnuvAda karIzuM.) (jJAnAdvaitavAdi yogAcAra jJAnAkAra ane arthAkArane abhinna mAne che. te te jJAnathI bhinna koI bAhya arthanI sattA svIkArato nathI. jJAna ja grAhyapadArthanA AkAramAM tathA grAhaka-jJAnanA AkAramAM pratibhAsita thAya che. A rIte eka ja saMvedanamAM paraspara bhinna grAhyAkAra ane grAhakAkArano svayaM anubhava karanArA yogAcAro syAdvAdano apalApa kevI rIte karI zake che? temanuM grAhya-grAhakAkArasaMvedana paNa svayaM anekAMtavAdanuM samarthana ja kare che. saMvedanamAtra paramArthathI grAhya ane grAhaka baMne paNa AkArothI sarvathA zUnya-niraMza che. paraMtu saMvedananI te grAhya-grAhakAdi AkArazUnyatA svapnamAM paNa tamArA dvArA anubhavAI nathI. ane jo saMvedanano A vAstavika grAhya-grAhakAdi AkArarahitaniraMzasvarUpano anubhava thavA lAge to sarve prANIone tattvajJAna hovAthI tAtkAlika mukti thaI jaze. kAraNa ke tattvajJAnanI utpatti ja mukti che" A sarvasaMmata siddhAMta che. saMvedananI saMvedanarUpatAno anubhava to sarve jIvone thato ja rahe che. A rIte eka ja saMvedanano grAhya-grAhaka AkAra zUnyatAnI dRSTie anubhava na thavo tathA tenI saMvedanasvarUpatAnI dRSTie anubhava thavo te anekAMtavAdanuM ja rUpa che. eka ja saMvedanamAM anubhUtatA tathA ananubhUtatArUpa ubhayadharmone mAnavAvALA bauddho anekAMtavAdano apalApa karI zakatA nathI. ane anekAMtavAdano virodha karavAthI saMvedananA svarUpano ja lopa thaI jaze. A rIte sarve jJAnonA svasaMvedanajJAnanI grAhyAdi AkArazUnyatA anubhavapathamAM AvatI na hovAthI saMvedanarUpatAno anubhava avazya kare ja che. A rIte eka ja jJAnane niraMzatAnI dRSTie anizcAyatmaka tathA saMvedanarUpanI dRSTithI nizcayAtmaka mAnavAthI svayaM tene ekAMtavAdanuM khaMDana karIne sAdvAdanI siddhi karI de che. saMvedanano grAhyAkAra paNa ekasAthe aneka padArthonA AkAramAM pariNata thaIne eka hovA chatAM paNa citra-vicitrarUpathI pratibhAsita thato hoya che. eka grAhyakAranI A citrarUpatA paNa anekAMtanuM sthApana tathA ekAMtavAdanuM khaMDana karI de che.)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 667 paMktino bhAvAnuvAda : jJAnavAdi yogAcAro paNa svIkAra = jJAnAkAra ane arthakArane abhinna mAne che. (jJAna ja grAhyapadArthanA AkAramAM tathA grAhakajJAnanA AkAramAM pratibhAsita thAya che. tethI) eka ja saMvedanamAM (paraspara) bhinna evA grAhyakAra ane grAhakAkArano svayaM anubhava karatA yogAcAro kevI rIte syAdvAdanuM khaMDana kare che ? (1). (saMvedana mAtra paramArthata: grAhya ane grAhaka baMne paNa AkArothI sarvathA zUnya niraMza che. paraMtu) saMvedananI te grAhya-grAhaka AkAravikalatA svapnamAM paNa tamArA vaDe anubhavAI nathI. athavA to saMvedananI grAhyagrAhakAkAravikalatAno (anubhava thavA lAge to, te) anubhavamAM sarve jIvone tattvajJAna utpanna thatAM tAtkAlika ja mukta thaI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "tattvajJAnanI utpatti ja mukti che" A zAstravacana che. ane saMvedananI saMvedanarUpatA kathaMcit anubhavamAM Ave ja che. tethI eka ja saMvedanamAM anubhUtatA - ananubhUtatA ubhayane mAnavAvALA bauddho saMvedanamAM pratibhAsa thatA anekAMtavAdano apalApa karavA samartha banatA nathI. (2) sarva jJAnonA svasaMvedananI grAhyagrAhakAkArakazUnyatA AtmAmAM anubhavAtI nathI. ane tethI) saMvedanarUpatAno anubhava thAya che. (3) A rIte (eka ja jJAna) vikalpAtmaka ane avikalpAtmaka thatuM chatuM ekAMtavAdanuM khaMDana karanAra ja thAya che. tathA ekasAthe aneka arthanuM avabhAsana karanArA grAhyAkAramAM paNa citrarUpatA Ave che. (te grAhyAkAragata citrarUpatA) ekAMtavAdanuM khaMDana kare che. (anekAMtavAdanuM sthApana kare che.) (4). naiyAyikaivaizeSikaizca yathA syAdvAdo'bhyupajagme tathA pradarzyate / indriyasannikarSAdedhUmajJAnaM jAyate, tasmAdyAgnijJAnam / atrendriyasannikarSAdi pratyakSaM pramANaM, tatphalaM dhUmajJAnaM, dhUmajJAnaM cAgnijJAnApekSayAnumAnaM pramANam, agnijJAnaM tvanumAnaphalam / tadeva dhUmajJAnasya pratyakSaphalatAmanumAnapramANatAM cobhayarUpatAmabhyupagacchanti / evamanyatrApi jJAne phalatA pramANatA ca pUrvottarApekSayA yathArhamavagantavyA 1 / ekameva citrapaTAderavayavino rUpaM vicitrAkAramabhyupayanti / na ca virodhamAcakSate / taduktaM kandalyAm-virodhAdekamanekasvabhAvamayuktamiti cet ? na tathA ca prAvAdukapravAda:-"ekaM cettatkathaM citraM, citraM cedekatA kutaH / ekaM caiva tu citraM cetyetacitrataraM 'matam / / 1 / / " iti ko virodha ityAdi / citrAtmano rUpasya nAyuktatA, vicitrakAraNasAmarthya bhAvinastasya sarvalokaprasiddhena pratyakSeNaivopapAditvAdityAdi [praza0 kanda0 pR0 30] 2 / ekasyaiva 1 tataH, iti pratyantare.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana dhUpakaDucchakasyaikasmin bhAge zItasparzaH parasmiMzca bhAga uSNasparzaH / avayavAnAM bhinnatve'pyavayavina ekatvAdekasyaiva dvau viruddhau tau sparzo, yatasteSAmevaM siddhAntaH "ekasyaiva paTAdezcalAcalaraktAraktAvRtA'nAvRtAdyanekaviruddhadharmopalambhe'pi durlabho virodhagandhaH" iti 3 / nityasyezvarasya sisRkSA saMjihIrSA ca, rajastamoguNAtmako svabhAvau, kSitijalAdyaSTamUrtitA ca, sAtvikasvabhAvAH parasparaM viruddhAH 4 / ekasyAmalakasya kuvalayabilvAdyapekSayA mahattvamaNutvaM ca viruddhe 5 / evamikSoH samidvaMsApekSayA hrasvatvadIrghatve api 6 / devadattAdeH svapitRsutApekSayA paratvAparatve api 7 / aparaM sAmAnyaM nAmnA sAmAnyavizeSa ityucyate / sAmAnyavizeSazca dravyatvaguNatvakarmatvalakSaNaH / dravyatvaM hi navasu dravyeSu vartamAnatvAtsAmAnyaM, guNakarmabhyo vyAvRttatvAdvizeSaH / evaM guNatvakarmatvayorapi sAmAnyavizeSatA vibhAvyA / tatazca sAmAnyaM ca tadvizeSazceti sAmAnyavizeSaH / tasyaikasya sAmAnyatA vizeSatA ca viruddhe 8 / 668 TIkAno bhAvAnuvAda : naiyAyiko ane vaizeSiko je pramANe syAdvAdano svIkAra kare che, te pramANe have batAvAya che. indriyArthasannikarSAdithI dhUmajJAna utpanna thAya che ane dhUmajJAnathI agnijJAna utpanna thAya che. ahIM indriya-sazikarSAdi pratyakSa pramANa che. tenuM phaLa dhUmajJAna che tathA dhUmajJAna agnijJAnanI apekSAe anumAnapramANa che. paraMtu agnijJAna anumAnaphaLa che. tethI A pramANe dhUmajJAnamAM pratyakSaphaLatA ane anumAnapramANatA ubhayano samAveza thAya che. Ama naiyAyiko eka dhUmajJAnamAM ubhayarUpatAno svIkAra kare che. (to kevI rIte anekAMtavAdano pratikSepa karI zake !) A pramANe anyatra paNa zAnamAM pUrvottara apekSAe jJAnatA ane pramANatA yathAyogya jANavI. arthAt pUrva-pUrva sAdhakatama aMzomAM pramANatA tathA uttarottara sAdhya aMzomAM phaLarUpatA samajI levI. Ama eka ja jJAnamAM pramANatA ane phaLarUpatAno svIkAra karavo te anekAMtavAdanuM ja samarthana kare che. (1) naiyAyiko eka ja anekarUpavALA paTAdi avayavInuM citra-vicitrarUpa mAne che. eka ja avayavImAM citra-vicitrarUpane mAnavAmAM teo koI virodha batAvatA nathI. tethI ja nyAyakaMdalImAM (zrIdharAcArye virodhaparihAra karatAM) kahyuM che ke... zaMkA : eka avayavImAM aneka svabhAvo = rUpo mAnavAmAM to virodha dUSaNa Ave che. AthI
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 57, jainadarzana - 669 = eka avayavIne citrarUpa mAnavuM ayukta che. koI vAdie kahyuM paNa che ke... jo eka che, to citra anekarUpavALuM kevI rIte hoI zake ? jo citra = anekarUpavALuM che, to temAM ekatA kevI rIte hoI zake ? ekatA ane citratAmAM to virodha che. eka paNa kahevuM ane citra paNa kahevuM ayukta che. samAdhAna : rUpane citra mAnavuM ayukta nathI. kAraNake citra rUpavALA kAraNonA sAmarthyathI thanArA rUpane citra mAnavAmAM koI virodha nathI. tathA lokaprasiddha pratyakSa pramANathI A vastu sarvane anubhavamAM Ave ja che. (2) eka ja dhUpadAnInA eka bhAgamAM zItasparza ane bIjA bhAgamAM uSNasparza hoya che. joke (dhUmadAnIrUpa) avayavInA avayavo bhinna hovA chatAM paNa te avayavono avayavI eka ja che. te avayavImAM ja paraspara virodhI zIta ane uSNasparza prApta thAya ja che. vaizeSikono paNa A pramANe siddhAMta che ke... "eka ja paTAdi avayavImAM eka bhAgamAM calarUpatA kriyA thavI, halavuM tathA bIjA bhAgamAM acala-sthira rahevuM, eka bhAgamAM raktatA ane eka bhAgamAM araktatA, eka bhAgamAM (bIjA kapaDA dvArA) AvRtta DhaMkAyela ane bIjA bhAgamAM anAvRtta, ema aneka virodhidharmonI upalabdhi thAya che. chatAM paNa temAM virodhanI koI gaMdha nathI." (3) = = teo nitya eka IzvaramAM jagatanuM sarjana karavAnI icchA, jagatano pralaya - saMhAra karavAnI icchA, rajoguNa-tamoguNarUpa svabhAva tathA aneka sAttvika bhAvone mAne che. temAM spaSTa rIte parasparavirodha che. eka ja Izvarane pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, dizA, kAlarUpa aSTamUrti mAnavAmAM spaSTa rIte virodha che. (ane chatAM paNa tame eka IzvaramAM anekadharmono svIkAra karI anekAMtavAdanuM samarthana ja karo cho.) (4) tame eka AmaLAmAM kuvalaya(kamaLa)nI apekSAe mahattva ane bIlAnI apekSAe aNutva, A rIte paraspara viruddhadharmone mAno cho. te anekAMtavAdanuM ja samarthana che. (5) A pramANe tame eka zeraDInA sAMThAmAM koIka yajJamAM upayogI lAkaDInI apekSAe dIrghatva ane vAMsanI apekSAe hrasvatva mAno cho, te paNa anekAMtavAdano ja svIkAra che. (6) devadattAdimAM potAnA pitAnI apekSAe laghutA ane potAnA putranI apekSAe jeSThatA hoya che. (7) aparasAmAnyane sAmAnyavizeSa kaho cho. arthAt apa2sAmAnya eka vizeSaprakArano sAmAnya che. dravyatva, guNatva ane karmatva, sattAnI apekSAe apa2sAmAnya sAmAnyavizeSa che. dravyatva pRthvI Adi nave dravyomAM anugata hovAthI sAmAnyarUpa che. te dravyatva guNa-karmathI
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana vyAvRtta thatuM hovAthI vizeSarUpa che. A pramANe guNatva ane karmatvanI paNa sAmAnyarUpatA ane vizeSarUpatA vicAravI. (guNatva tamAmaguNomAM anugata hovAthI sAmAnyarUpa che. tathA dravya ane karmathI vyAvRtta thatuM hovAthI vizeSarUpa che. A rIte karyatva mATe vicAravuM.) tethI je sAmAnya paNa che ane vizeSa paNa che, tene sAmAnya-vizeSa kahevAya che. Ama eka dravyavAdimAM parasparaviruddha sAmAnyatA ane vizeSatAno svIkAra karavo te anekAMtavAdano ja svI.2 . (8) ekasyaiva hetoH paJca rUpANi saMpratipadyante 9 / ekasyaiva pRthivIparamANoH sattAyogAtsattvaM, dravyatvayogAdravyatvaM, pRthivItvayogAtpRthivItvaM, paramANutvayogAtparamANutvaM antyAdvizeSAtparamANubhyo bhinnatvaM cecchatAM paramANostasya sAmAnyavizeSAtmakatA balAdApatati, sattvAdInAM paramANuto bhinnatAyAM tasyA'sattvA'dravyatvA'pRthivItvAdyApatteH 10 / evaM devadattAtmanaH sattvaM dravyatvam, AtmatvayogAdAtmatvam, antyAdvizeSAdyajJadattAdyAtmabhyo bhinnatAM cecchatAM tasyAtmanaH sAmAnyavizeSarupatAvazyaM syAt / evamAkAzAdiSvapi sA bhAvyA 11 / yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu ca pratyAdhAraM vilakSaNo'yamiti pratyayo yebhyo bhavati te'ntyA vizeSA, ityatra tulyAkRtiguNakriyAtvaM vilakSaNatvaM cobhayaM pratyAdhAramucyamAnaM syAdvAdameva sAdhayet 12 / evaM naiyAyikavaizeSikA AtmanAnekAntamurarIkRtyApi tatpratikSepAyodyacchantaH satAM kathaM nopahAsyatAM yAnti / kiM ca, anekAntAbhyupagame satyeSa guNaH parasparavibhakteSvavayavAvayavyAdiSu mithovartanacintAyAM yadUSaNajAlamupanipatati tadapi parihataM bhavati / tathAhi-avayavAnAmavayavinazca mitho'tyantaM bhedo'bhyupagamyate naiyAyikAdibhirna punaH kathaJcit / tataH paryanuyogamarhanti te / avayaveSvavayavI vartamAnaH kimekadezena vartate kiM vA sAmastyena / yadyekadezena tadayuktaM, avayavino niravayavatvAbhyupagamAt / sAvayavatve'pi tebhyo'vayavI yadyabhinnaH, tato'nekAntApattiH, ekasya niraMzasyAnekAvayavatvaprApteH / atha tebhyo bhinno'vayavI, tarhi teSu sa kathaM vartata iti vAcyam / ekadezena sAmastyena vA ? ekadezapakSe punastadevAvartata ityanavasthA / atha sAmastyena teSu sa vartate, tadapyasAdhIyaH, pratyavayavamavayavinaH parisamAptatayAvayavibahutvaprasaGgAt / tatazca tebhyo bhinno'vayavI na vikalpabhAga bhavati /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 671 TIkAno bhAvAnuvAdaH tame lokoe eka ja hetunA pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAsattva, abAdhitaviSayatva, asatkRtipakSatva ema pAMca rUpono svIkAra karyo che. te paNa anekAMtavAdano ja svIkAra che. (9). eka ja pRthvInA paramANumAM sattAnA yogathI = saMbaMdhathI sattva, dravyatvanA saMbaMdhathI dravyatva, pRthvItvanA saMbaMdha(samavAya)thI pRthvItva, paramANutvanA yogathI paramANutva, Adi aneka sAmAnyadharmo prApta thAya che. tame loko te ja paramANune nityadravyamAM rahevAvALA vizeSa padArthathI tathA anya paramANuothI bhinna mAno cho. arthAtu vizeSa mAno cho. AthI eka ja paramANumAM sAmAnyarUpatA tathA vizeSarUpatA avazya che ja. ane te ja anekAMtavAdano svIkAra che. (jo sattva, dravyatva, pRthvItva AdithI paramANuono bheda mAnavAmAM Avaze to te asatu, adravya ane apRthvI banI jaze.) A ja rIte eka ja devadattanA AtmAmAM sattva, dravyatva, AtmatvanA samavAyathI Atmatva Adi aneka sAmAnyadharmo prApta thAya che ane te ja devadattano AtmA (vinAza ane AraMbharUpa avasthAomAM paNa zeSa rahenArA) nitya dravyomAM rahelA vizeSa padArthathI tathA yajJadatta AdinA AtmAothI bhinna paNa che. AthI temAM vizeSarUpatA paNa che. je rIte AtmAmAM sAmAnyarUpatA tathA vizeSarUpatA jovA maLe che, te rIte AkAza, kAla Adi dravyomAM paNa sattva, dravyatva AdinI apekSAe sAmAnyarUpatA tathA anya dravya, guNa AdithI bhinna hovAnA kAraNe vizeSarUpatA hoya che, te svayaM vicArI levI. (11) (tame lokoe vizeSapadArthanuM lakSaNa karatAM kahyuM che ke..) tulya AkRtivALA, tulya guNavALA ane tulya kriyAvALA paramANuomAM, muktAtmAnA nirguNa AtmAomAM tathA mukta jIvothI mukta thayelA manamAM je kAraNathI yogIone "A AnAthI vilakSaNa che", "A AnAthI vilakSaNa che Avo vilakSaNa pratyaya thAya che, te anya vizeSa kahevAya che. ahIM pratyekaparamANu Adi AdhAromAM tulyAkRtiguNakriyatva ane vilakSaNatva ubhayane kahetA tame loko svAduvAdanuM ja sthApana karo cho. (kahevAno Azaya e che ke vaizeSika vizeSa nAmanA padArthane svIkArIne temanA graMthomAM lakhe che ke. paramANuomAM, muktAtmAomAM tathA muktAtmAothI nivRtta thayelA manomAM (upara kahyAnusAra) AkRti, guNa ane kriyAnI samAnatA hovA chatAM paNa "A AnAthI vilakSaNa che" Avo pratyaya karAvanAra vizeSapadArtha che. te vizeSanA kAraNe paramANu AdimAM vilakSaNatA Ave che. A rIte vaizeSiko paramANu AdimAM (AkRti AdinI apekSAe) sAmAnyarUpatA ane vilakSaNatA = vizeSarUpatAne svIkAratA syAdvAdanuM ja sthApana kare che.) A pramANe naiyAyiko ane vaizeSiko potAnI jAte ja potAnA zAstravyavahAramAM)
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana anekAMtavAdano svIkAra karIne paNa te anekAMtavAdanuM khaMDana karavA tatpara banelA naiyAyiko ane vaizeSiko kharekhara sapuruSonA upahAsanuM sAdhana banI jAya che. naiyAyikonI svavacana-virodhitA ja upahAsya banI jAya che. vaLI anekAMtavAdano svIkAra karavAthI e guNa thAya che ke parasparavibhakta avayava, avayavI AdimAM parasparavRtti mAnavAnI vicAraNAmAM je dUSaNo Ave che, te sarveno parihAra thAya che. (ahIM prathama anekAMtavAdano svIkAra na karatA naiyAyiko ane bauddhonI carcA cAlu thAya che. temAM bauddha prathama ekAMte avayava-avayavIne bhinna mAnatAM tathA sattA sAmAnya AdinI potAnI vyaktiomAM vRtti mAnatAM vaizeSikone-naiyAyikone dUSaNa Ape che.) taiyAyiko Adi avayavono avayavIthI atyaMta bheda mAne che. kathaMcit bheda mAnatA nathI. (AthI bauddha temAM dUSaNa Ape che ke, jo tame (naiyAyiko Adi) avayavono avayavIthI ekAMte bheda mAno cho, to amAro (bauddhono) prazna che ke.... avayavomAM avayavI rahe che, te zuM eka dezathI rahe che ke sarvadezathI rahe che ? jo tame "avayavomAM avayavI eka dezathI rahe che" ema kahezo to, te yogya nathI. kAraNa ke avayavI to niravayava manAyelo che. tame loko jo avayavIne sAvayava mAnazo to amAro (bauddhono) tamane (naiyAyiko Adine) prazna che ke.... avayavI avayavothI bhinna che ke abhinna che ? jo avayavI potAnA aneka avayavothI abhinna hoya to anekAMtavAda mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNake eka niraMza avayavIne aneka avayavovALo = pradezavALo mAnavo paDe che. jo avayavI potAnA aneka avayavo = pradezothI bhinna hoya to, avayavI avayavomAM kevI rIte rahe che ? te tamAre kahevuM joIe. arthAt avayavI potAnA aneka pradezothI bhinna che, to te avayavI pradezomAM ekadezathI rahe che ke sarvadezathI rahe che ? Ano javAba Apavo joIe. ekadezathI vRtti mAnavI ucita nathI, kAraNa ke anavasthAdoSa Ave che. kahevAno Azaya e che ke avayavI niraMza hovAthI tenA pradeza ja nathI. pradeza mAnavAmAM Avaze to, te pradezomAM te sarvadezathI raheze ke ekadezathI raheze.. ityAdi prazna punaH cAlu ja raheze - aMta ja nahi Ave. A rIte anavasthAdoSa Ave che.) avayavI potAnA pratyeka avayavomAM samagratayA-sarvadezathI rahe che" A pakSa mAnazo, to te paNa ucita nathI. kAraNa ke pratyeka avayavomAM avayavI paripUrNatayA rahetuM hovAthI (avayavo aneka che. tethI) avayavIo paNa aneka thaI jaze. arthAt jeTalA avayavo che, teTalA svataMtra
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 673 avayavIo thaI jaze. kAraNake pratyeka avayavamAM avayavI potAnA pUrNarUpathI rahe che. (ke je iSTa nathI.) AthI avayavothI bhinna avayavanuM potAnA avayavomAM rahevuM kaThIna che. tethI avayavothI bhinna avayavI mAnavAno vikalpa ucita nathI. nanvabhedapakSe'pyavayavimAtramavayavamAtraM vA syAditi cet ? na, abhedasyApyekAntenAnabhyupagamAt / kiM tanyonyAvizliSTasvarUpo vivakSayA saMdarzanIyabhedo'vayaveSvavayavyabhyupagamyate, abAdhitapratibhAseSu sarvatrAvayavAvayavinAM mitho bhinnAbhinnatayA pratibhAsanAt, anyathA pratibhAsamAnAnAmanyathAparikalpane brahmAdvaitazUnyavAdAderapi kalpanAprasaGgAt / evaM saMyogiSu saMyogaH, samavAyiSu samavAyo, guNiSu guNo, vyaktiSu sAmAnyaM cAtyantaM bhinnAnyabhyupagamyamAnAni teSu vartanacintAyAM sAmastyaikadezavikalpAbhyAM dUSaNIyAni / tadevamekAntabhede'nekadUSaNopanipAtAdanekAnte ca dUSaNAnutthAnAdanekAntAnabhyupagamAt na mokSa iti / ato varamAdAveva matsaritAM vihAyAnekAnto'bhyupagataH kiM bhedaikAntakalpanayA asthAna evAtmanA parikleziteneti / / sAMkhyaH sattvarajastamobhiranyonyaM viruddhairguNairgrathitaM pradhAnamabhidadhAna ekasyAH prakRteH saMsArAvasthAmokSasamayayoH pravartananivartanadharmo viruddhau svIkurvANazca kathaM svasyAnekAntamatavaimukhyamAkhyAtumIzaH syAt ? __ mImAMsakAstu svayameva prakArAntareNaikAnekAdyanekAntaM pratidyamAnAstatpratipattaye sarvathA paryanuyogaM nArhanti / athavA zabdasya tatsaMbandhasya ca nityatvaikAntaM prati te'pyevaM paryanuyojyAH-trikAlazUnyakAryarUpArthaviSayavijJAnotpAdikA nodaneti mImAMsakAbhyupagamaH / atra kAryatAyAtrikAlazUnyatve'bhAvapramANasya viSayatA syAt, arthatve tu pratyakSAdiviSayatA bhavet, ubhayarUpatAyAM punarnodanAyA viSayateti / TIkAno bhAvAnuvAda: avayavI ane avayava vacce sarvathA abheda mAnazo to, kyAM to avayavI mAtranI sattA raheze ke avayava mAtranI sattA raheze. abhedapakSamAM baMnenI sattA hoI zakatI nathI. ane AvA 52no sarvathA (itathI) ameha, mame (no) svIyo nathI. paraMtu te anyonya avizliSTa = saMbaMdhasvarUpa hoya che. joke tenA bhedanI vivakSA thAya, tyAre avayavomAM avayavano svIkAra kare che, arthAt bhedanI vivakSA thAya tyAre "A avayavI che, A avayava
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana che" A prakArano bheda karAya che. (jema ADA-ubhArUpathI saMbaddha taMtuone choDIne, tenAthI atyaMta bhinna paTa nAmano atirikta avayavI hoto ja nathI. tethI avayavomAM ja avayavI rahelo hoya che ema siddha thAya che. chatAM paNa jyAre bhedanI vivakSA thAya, tyAre "A avayava rUpa taMtuo che ane A paTarUpa avayavI che" AvA prakArano bheda karAya che.) * TUMkamAM jyAre bhedanI vivakSA karAya che, tyAre avayavomAM avayavIno svIkAra karAya che. kAraNa ke abAdhita pratItiomAM sarvatra avayava ane avayavIno paraspara bhinnabhinnapaNe ja pratibhAsa thAya che. (arthAt sarva ThekANe avayava ane avayavIno kathaMcit bhedabheda ja nibaMdha pratItino viSaya bane che. koIpaNa ThekANe taMtuothI atirikta ekalo paTa pratIta thato nathI. te apekSAe te baMnemAM abheda che. paTanI pasaMjJA, taMtunI taMtusaMjJA ityAdi saMjJAbheda, lakSaNabheda, parimANabheda AdinI dRSTithI te baMnemAM bheda che ja. A pramANe) avayavathI kathaMcit bhinna-abhinna avayavIno pratibhAsa thAya che ane chatAM paNa tenAthI bhinna (anyathA) pratibhAsanI kalpanA karavAthI, arthAt sarvathA apratibhAsamAna atyaMta bheda mAnavAmAM Avaze to apratibhAsamAnabrahmAta ke zUnyavAdane paNa mAnavAnI Apatti Avaze. (kahevAno Azaya e che ke sarva ThekANe avayavathI kathaMcit bhinnabhinna avayavI pratIta thato hovA chatAM paNa apratibhAsamAna (= pratIta nahi thato) ubhaya vacce sarvathA bheda mAnavAmAM Avaze, to apratibhAsamAna sarvathA abhedanA sUcaka brahmAdvaitavAda ke zUnyavAdane paNa satya mAnavAnI Apatti Avaze.) A pramANe saMyogIomAM saMyoga, samavAyIomAM samavAya, guNIomAM guNa, vyaktiomAM sAmAnya, A badhAne atyaMta bhinna mAnIne teonI parasparavRttino vicAra karate chate pUrve kahyuM te pramANe ekadeza ane sarvadezavALA vikalpo dvArA dUSaNo ApavA joIe. (kahevAno Azaya e che ke be dravyomAM saMyogasaMbaMdha hoya che. dahIM ane ghaDAmAM saMyogasaMbaMdha manAyelo che. joke temAM avayava-avayavIbhAva nathI. guNa ane guNI, kriyA ane kriyAvAna, sAmAnya ane sAmAnyavAnuM vyakti), vizeSa ane vizeSavAnuM (nityadravya) tathA avayava-avayavImAM samavAyA saMbaMdha hoya che. AthI saMyoganI potAnA saMyogIomAM, samavAyanI samavAyIomAM, guNanI guNImAM, sAmAnyanI potAnA vyaktiomAM vRtti eka dezathI hoya che ke sarvadezathI hoya che ? ityAdi ubhayavikalpa karatAM pUrve batAvelA dUSaNo saMyoga ane samAvAya Adine saMyogI ane samavAyIthI sarvathA bhinna mAnavAmAM AvIne ubhA raheze.). A pramANe sarvathAbheda mAnavAmAM aneka dUSaNo AvI paDatA hovA chatAM paNa tathA anekAMtavAdamAM ekapaNa dUSaNanuM tame utthAna karI zakatA na hovA chatAM paNa anekAMtavAdano svIkAra karatA nathI, tenAthI tamAro mokSa na thaI zake. AnAthI sAruM che ke pahelAMthI tame
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 675 irSAno tyAga karIne anekAMtano svIkAra karI lo ! ekAMtabhedanI kalpanA dvArA asthAne AtmAne kleza zuM kAma Apo cho ! rajasu, tamasu, sasvarUpa anyo virodhiguNothI guMthAyelA pradhAnane mAnatA, eka ja prakRtinI saMsArAvasthAmAM pravartanadharmatA ane mokSAvasthAmAM nivartanadharmatAno, arthAt viruddhadharmatAno svIkAra karatA sAMkhyo kevI rIte potAnI anekAMtamatanI vimukhatAne kahevA mATe samartha thaze ? kahevAno Azaya e che ke sAMkhya eka ja pradhAnane triguNAtmaka mAne che. te pradhAna parasparavirodhI sattva, rajasuM ane tamasu - A traNa guNothI guMthAyela che. arthAt trayAtmaka che. eka ja prakRtimAM saMsArI jIvonI apekSAe, temAM sukha-duHkha Adi utpanna karavAne kAraNe pravRtyAtmaka svabhAva tathA muktajIvonI apekSAe nivRttirUpa svabhAva mAne che. A rIte eka ja pradhAnamAM triguNAtmakatA tathA eka ja prakRti bhinna-bhinna jIvonI apekSA naSTAnaSTa, pravRttApravRtta Adi viruddhadharmovALI mAnavAvALA sAMkhyo kevI rIte potAne anekAMtanA virodhI kahI zake che ? eka ja pradhAnamAM, eka ja prakRtimAM, viruddha dharmono svIkAra ja anekAMtavAdanuM samarthana kare che. mImAMsako svayaM ja prakArAntarathI anekAdi anekAMtano svIkAra kare ja che. tethI temane A viSayamAM koI paryanuyoga (pUchatAcha karavAnI jarUra nathI. (arthAtuM mImAMsakomAM kumArika Adi to svayaM ja sAmAnya ane vizeSamAM kathaMcit tAdAbhya, dharma ane dharmImAM bhedabheda tathA vastuno utpAdAditrayAtmaka svIkAra karIne anekAMtane mAne ja che. AthI temane A viSayanI vizeSa pUchatAcha karavAnI AvazyaktA nathI.) jo ke teo zabda ane arthanA saMbaMdhane ekAMte nitya mAne che. A viSayamAM teo paNa pUchavA yogya che (prathama A viSayamAM mImAMsakano mata jaNAvI paMktino bhAvArtha kholIzuM. mImAMsako zabda ane arthano nityasaMbaMdha mAne che. nodanA-zrutivAkyane kAryarUpaarthamAM ja pramANa mAne che ane te kAryane trikAlajUnya mAne che. teono e Azaya che ke vedavAkya trikAlajUnya zuddhakAryarUpa arthane ja viSaya kare che.) paMktino bhAvAnuvAda : "trikAlajUnya kAryarUpa arthaviSayaka jJAna utpAdikA nodanA che. A pramANe mImAMsako mAne che. (A viSayamAM teone kahevuM che ke.) jo kAryarUpatA trikAlajUnya che - koIpaNa kAlamAM potAnI sattA rAkhatI nathI, to te abhAva pramANano ja viSaya banI jaze. (tene Agamagamya mAnavI yukta nathI.) jo te kAryarUpatA artharUpa che, to pratyakSAdi
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana pramANathI ja tenuM parijJAna thaI jaze. arthAt te kAryarUpatAmAM pratyakSAdi pramANonI viSayatA Avaze. (AthI kAryane trikAlajUnya ane artharUpa paNa mAnazo, tyAre ja te vedavAkyano viSaya banI zakaze. arthAtu) kAryarUpatAmAM trikAlajUnyatA tathA artharUpatA ubhayano svIkAra karazo, tyAre ja te nodanA=vedavAkyano viSaya banI zakaze. (A rIte mImAMsakoe paNa eka kAryarUpatAmAM ubhayadharmono svIkAra karIne anekAMtanuM ja samarthana karyuM che.) ___ atha bauddhAdisarvadarzanAbhISTA dRSTAntA yuktayazcAnekAntasiddhaye samAkhyAyantebauddhAdisarvadarzanAni saMzayajJAnamekamullekhadvayAtmakaM pratijAnAnAni nAnekAntaM pratikSipanti 1 / tathA svapakSasAdhakaM parapakSocchedakaM ca viruddhadharmAdhyastamanumAnaM manyamAnAH pare'nekAntaM kathaM parAkuryuH ? 2 / mayUrANDarase nIlAdayaH sarve'pi varNA naikarUpA nApyanekarUpAH, kiMtyekAnekarUpA yathAvasthitAH, tathaikAnekAdyanekAnto'pi / taduktaM nAmasthApanAdyanekAntamAzritya-"mayUrANDarase yadvadvarNA nIlAdayaH sthitAH / sarve'pyanyonyasaMmizrAstadvannAmAdayo ghaTe / / 1 / / nAnvayaH sa hi bheditvAnna bhedo'nvayavRttitaH / mRdbhedadvayasaMsargavRtti jAtyantaraM ghaTaH / / 2 / / " atra hizabdo hetau yasmAdarthe sa ghaTaH / "bhAge siMho naro bhAge, yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena, narasiMha BpracakSate / / 3 / / na naraH siMharUpatvAnna siMho nararUpataH / zabdavijJAnakAryANAM bhedAjjAtyantaraM hi saH / / 4 / / trairUpyaM paJcarUpyaM vA, bruvANA hetulakSaNam / sadasattvAdi sarve'pi, kutaH pare na manvate / / 5 / / " TIkAno bhAvAnuvAda: have anekAMtanI siddhi mATe bauddhAdi sarvadarzanone saMmata dRSTAMto ane yuktio kahevAya che. (1) bauddhAdi sarvadarzano eka ja saMzaya jJAnamAM (parasparavirodhI be AkAranA pratibhAsane tathA) be parasparavirodhI ullekho mAne che. to teo anekAMtano pratikSepa kevI rIte karI zake? (2) svapakSanuM sAdhaka ane parapakSanA ucchedakarUpa virodhidharmothI yukta anumAnane mAnatA vAdio, kevI rIte syAdvAdanuM nirAkaraNa karI zake che. ? eka ja hetumAM svapakSa-sAdhakatA ane parapakSa-asAdhatAne mAnavAmAM anekAMtanuM ja samarthana che. A uddhRto'yam-anekAntavAdapraveza0 pR. 31/anekAntajayapa0 pR.119 B uddhRto'yam - tattvopa0 pR0 98 uddhRto'yam - nyAyAvatA0 vA. vR pR. 88 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 677 (3) moranA iMDAnA rasamAM (taralapravAhamAM) je nIla, pIta Adi varNo hoya che, te ekarUpa hotA nathI ke anekarUpa paNa hotA nathI. paraMtu ekAekarUpa hoya che. tema vastumAM paNa ekaaneka, nitya-anitya Adi aneka dharmo rahelA che. (arthAtuM moranA iMDAnA pravAhI rasamAM nIla, pIta Adi aneka raMga jovA maLe che. te raMgone sarvathA ekarUpa paNa kahI zakAtA nathI ane svataMtrapaNe anekarUpa paNa kahI zakAtA nathI. paraMtu kathaMcit ekAnekarUpathI tAdAbhya bhAvathI rahe che. te rIte vastumAM eka-aneka, nitya-anitya Adi dharmo paNa kathAt tAdAtmabhAvathI rahe che. A ja anekAMtavAdanuM samarthana che.) eka ja vastumAM nAma, sthApanA, dravya ane bhAva A cAra nikSepAno vyavahAra thAya che. te nAma-sthApanA AdithI anekAMtanuM samarthana karatAM kahyuM che ke... je rIte moranA iMDAnA rasamAM nilAdi sarve varNo anyonya maLIne rahe che. arthAt iMDAnA rasamAM nIlAdi aneka varSo paraspara mizrita thaIne tAdAbhyabhAvathI rahe che, tema vastumAM nAmaghaTa, sthApanAiTa Adi rUpathI nAmAdi cAre nikSepAno vyavahAra thAya che. (1) (mATInA ghaDAmAM) mATI ane ghaTano sarvathA) anvaya-abheda mAnI zakAto nathI, kAraNake ghaTotpatti pUrvenI piMDarUpamATI judI hatI ane ghaTotpatti bAdanI ghaTa avasthAmAM mATI judI che. te ja rIte mATInA ghaTamAM) mATI ane ghaTano (sarvathA) bheda paNa nathI, kAraNa ke mATInI apekSAe anvaya = abheda jovA maLe che. arthAt ghaTotpattinI pUrve mATInA piMDamAM "A mATI che" tathA ghaTa avasthAmAM "A mATI che" Avo anvaya jovA maLe che. (praznaH jo ghaTamAM sarvathA bhedajAti nathI ke sarvathA abhedajAti paNa nathI, to ghaTamAM kaI jAtino svIkAra karo cho ? uttaraH ame) ghaTamAM sarvathA bhedarUpa ane sarvathA abhedarUpa baMne jAtiothI atirikta bhedabheda jAtino svIkAra karIe chIe. ahIM zlokamAM "hi' zabda hetumAM che. arthAt "hi' zabdano "smAt = je kAraNathI" artha che. (je kAraNathI te ghaTa.. ityAdi karavo). (zlokano bhAvArtha e che ke... mATInA ghaTamAM mATI ane ghaTano sarvathA abheda mAnI zakAya tema nathI ke sarvathA bheda paNa mAnI zakAya tema nathI. ghaTano mATIrUpathI sarvathA abheda kahI zakAto nathI. kAraNake te mATI bhinna hatI ane A mATI bhinna che. avasthAbheda to cokkasa che ja. temAM sarvathA bheda paNa kahI zakAto nathI. kAraNa ke mATIrUpathI anvaya jovA maLe che. piMDa paNa mATIno ja hato ane ghaTa paNa mATIno ja che. tethI ghaTa sarvathA abheda ane sarvathA bhedarUpa be jAtiothI atirikta eka kathaMcit bhedabhedarUpa trIjI jAtino ja che. te avasthAmAM ghaTa sarvathA mATIrUpa nathI ane mATImAMthI anya dravyarUpa paNa banI gayo nathI. paraMtu dravyarUpathI mATIno ghaTamAM anvaya che. tathA paryAparUpathI bheda che.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana piMDAvasthAmAM ghaTAkAra nathI, ghaTAvasthAmAM ghaTAkAra che. tethI paryAyarUpathI bheda che. chatAM paNa baMne avasthAmAM mATIrUpe anvaya to che ja.) (2). je padArtha bhAgadvayAtmaka che. te eka bhAgamAM siMhAkAra che ane eka bhAgamAM narAkAra che. (chatAM paNa temAM eka) anvayI = avibhAga dravya che. tathA (avayavonI dRSTie) vibhAga paNa che. tene narasiMha kahevAya che. te narasiMha mAtra nararUpa nathI. kAraNake (amuka aMze) siMharUpa paNa che tathA te narasiMha kevala siMharUpa nathI. kAraNa ke (amuka aMze) nararUpa paNa che. vaLI narasiMhanA vAcakazabdathI nara ane siMhano vAcakazabda bhinna che. narasiMhakAranA jJAnathI nara ane siMhanuM jJAna bhinna che. tathA narasiMhanA kAryathI nara ane siMhanuM kArya bhinna che. tethI narasiMha (nararUpa ane siMharUpa be jAtiothI) bhinna trIjI jAti che. (3-4) (nara siMhAvatAranI carcA dArzanika jagatamAM prasiddha che. te narasiMha mukha Adi avayavomAM siMhanA AkArano che tathA anya paga Adi avayavonI dRSTie manuSyanA AkArano che. arthAt te baMne prakAranA avayavono akhaMDa avibhAgIrUpa narasiMha che. temAM bhedadaSTithI nara ane siMhanI kalpanA karAtI hovA chatAM paNa, vastuta: te baMne avayavothI tAdAbhya rAkhavAvALo akhaMDapadArtha che. tene nara paNa kahI zakAya tema nathI. kAraNake aMzataH siMharUpa paNa che tathA tene siMha paNa kahI zakAya tema nathI. kAraNake aMzata: nararUpa paNa che. te narasiMha to, te baMnethI bhinna eka trIjI mizritajAtino akhaMDa padArtha che ke jemAM te be bhAga jovA maLe che. vizeSa sugama che.) (A rIte ghaTamAM bhedabhedarUpa trIjI jAtino tathA narasiMhamAM ubhayathI bhinna trIjI jAtino svIkAra karavo te ja anekAMtavAdanuM samarthana che.) hetunuM lakSaNa trirUpa ke paMcarUpa kahetA paravAdio paNa ekavastumAM sattva-asattva, nityaanitya Adi sarve dharmono svIkAra zA mATe nathI karatA te Azcarya che ! (5) (kahevAno Azaya e che ke pakSadharmatA, sapakSasattva, vipakSAsattva, abAdhitaviSayatva, asatpatipakSatva, A pAMca rUpo hetanA keTalAka naiyAyiko mAne che. bauddho prAraMbhanA traNarUpovALo hetu mAne che. eka ja hetumAM pAMca ke traNarUpone svIkAratA bauddho ane naiyAyiko anekAMtavAdanuM ja samarthana kare che. chatAM paNa anekAMtane mAnavAmAM AnAkAnI zA mATe kare te moTuM Azcarya che !) __ yathaikasyaiva narasya pitRtvaputratvAdyanekasaMbandhA bhinnanimittA na virudhyante / tadyathA-sa naraH svapitrapekSayA putraH, svasutApekSayA tu pitetyAdi / abhinnanimittAstu saMbandhA virudhyante, tadyathA-svapitrapekSayaiva sa pitA putrazcetyAdi / evamanekAnte'pi dravyAtmanaikaM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 679 paryAyAtmanA tvanekamityAdibhinnanimittatayA na virudhyate / dravyAtmanaivaikamanekaM cetyAdi tvabhinnanimittayA virudhyate / abhinnanimittatvaM hi virodhasya mUlaM, na punarbhinnanimittatvamiti / sukhaduHkhanaradevAdiparyAyA apyAtmano nityAnityatvAdyanekAntamantareNa nopapadyante, yathA sarpadravyasya sthirasyotphaNaviphaNAvasthe mitho viruddha api dravyApekSayA na viruddhe, yathaikasyA aGgulyAH saralatAvinAzo vakratotpattizca, yathA vA gorase sthAyini dugdhaparyAyavinAzottaradadhiparyAyotpAdau saMbhavantau pratyakSAdipramANenopalabdhau, evaM sarvasya vastuno dravyaparyAyAtmakatApi / __kiM ca, sarveSvapi darzaneSu svAbhimatasAdhyasAdhanAyAbhidhIyamAnA hetavo'pyanekAntAbhyupagamamantareNa na samIcInatAmaJcanti, tathAhi-atra svopajJameva parahetutamobhAskaranAmakaM vAdasthalaM likhyate / yathA-iha hi sakalatArkikacakracUDAmaNitayAtmAnaM manyamAnAH sarvadApi prasabhaM poSitasvAbhimAnA guNavatsu vidvatsu matsaraM vidadhAnA mugdhajanasamAje'tyUrjitasphUrjitamabhidadhAnAH spaSTodbhavena svAnubhavena samastavastustomagatamabhrAntamanekAntamanubhavanto'pi svayaM ca yuktyAnekAntameva vadanto'pi prakaTaM vacanamAtreNaivAnekAntamanicchanto yathAvasthitaM vastusvarUpamapazyanto nijamatAnurAgameva puSNanto vidvatsamIpe ca kadApi samyagdhetusvarUpamapRcchanto nijabuddhyA ca tadanavagacchanto bhavanto yatsAdhyasAdhanAya sAdhanamadhunAbhyadhuH, tatrApi sAdhyasiddhinibandhanaM hetuH / ato'nekAntavyavasthApanArthaM yathAvasthitaM vastusvarUpaM darzayadbhiH sadbhirasmAbhiH prathamato hetoreva svarUpaM samyaganekAntarUpaM prakAzyate / tAvaddattAvadhAnA nirastasvapakSAbhimAnAH kSaNaM mAdhyasthyaM bhajantaH zrRNvantu bhavantaH tathAhi-yuSmadupanyastena hetunA kimanvayinA svasAdhyaM sAdhyeta vyatirekiNA vA anvayavyatirekiNA vA / yadi tAvadanvayinA, tadA tatputratvAderapi gamakatvaM syAt, anvayamAtrasya tatrApi bhAvAt / nApi vyatirekiNA, tatputratvAdereva gamakatvaprasaGgAt / zyAmatvAbhAve'nyatra gaurapakSe vipakSe tatputratvAderabhAvAt / anvayavyatirekiNA cet, tadApi tatputratvAdita eva sAdhyasiddhiprasaktiH / na cAsya trairupyalakSaNayogino hetvAbhAsatAzaGkanIyA, anityatvasAdhane kRtakatvAderapi tatprasaGgAt /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAda : jema eka mANasamAM bhinna-bhinnanimitto apekSAoe pitRtva, putratva Adi aneka saMbaMdhone = dharmone mAnavAmAM virodha nathI, (tema koIpaNa vastumAM bhinna-bhinna apekSAe aneka dharmo mAnavAmAM virodha nathI.) mANasamAM bhinna-bhinna apekSAe rahelA pitRtva Adi aneka dharmo A pramANe che. - te mANasa potAnA pitAnI apekSAe putra che, paraMtu potAnA putranI apekSAe pitA che... ityAdi vicAravuM, abhijJanimittaka saMbaMdhone ja virodha hoya che. arthAt abhinna eka ja apekSAe vastumAM anekadharmo mAnavAmAM virodha Ave che. jemake te mANasa pitAnI apekSAe pitA ane putra baMne kahevAya to virodha Ave. ityAdi svayaM vicAravuM. A pramANe anekAMtamAM paNa vastu dravyadRSTie eka che ane paryAyanI dRSTie aneka che......... ityAdi bhinna-bhinna apekSAe vastumAM anekadharmono svIkAra karavAmAM virodha nathI. = sukha, du:kha, manuSya, deva Adi paryAyo paNa AtmAmAM nityAnityAtmaka anekAMta vinA saMgata thatA nathI. arthAt jo AtmAne kathaMcit nityAnityAtmaka = pariNAmInitya mAnavAmAM na Ave to, temAM sukha, du:kha, manuSya, deva Adi paryAyo thaI zakaze nahi. (kAraNa ke sarvathAnitya mAnazo to te haMmezA sthAyI raheze tathA sarvathAanitya mAnazo to atyaMtaparivartita banI javAthI AtmAnI sattA ja nahi rahe. paryAyo to dravyane sthira rAkhIne ja thayA karatA hoya che.) jema sthirasarpadravyamAM parasparaviruddha phaNA caDhAvelI avasthA tathA phaNA vinAnI avasthA hoya che, chatAM paNa eka anvayI dravyanI apekSAe temAM virodha nathI. arthAt avasthAbheda thavA chatAM paNa sarpa dravyadRSTithI eka ja rahe che. tethI temAM avasthAbheda svIkAramAM virodha nathI. tathA jema eka AMgaLImAM saralatAno vinAza ane vakratAnI utpatti athavA eka ja sthAyi gorasamAM dUdhaparyAyano nAza ane utta2mAM dahIMparyAyanI utpatti thatI pratyakSapramANathI jovAya che, tema sarva vastuonI dravya-paryAyAtmakatA paNa pratyakSathI jovAya ja che. (kahevAno Azaya e che ke jema eka sthira rahelA AMgaLIdravyamAM saralatA ane vakratAparyAyanI utpatti thatI jovA maLe che, tethI AMgaLI dravyaparyAyAtmaka che, te pratyakSathI jaNAya ja che. te ja rIte sthAyi dravyarUpa gorasamAM dUdhaparyAyano vinAza tathA dahIMparyAyanI utpatti thatI jovA maLe che. tethI gorasamAM dravyaparyAyAtmakatA pratyakSathI jaNAya che. tema sarva vastuonI dravyaparyAyAtmakatA paNa pratyakSathI jaNAya ja che.) vaLI sarva darzanomAM potAnA iSTasAdhyanI siddhi mATe prayojelA hetuo paNa vastunI anekAMtAtmakatA mAnyA vinA satya-pramANatAne pAmatA nathI. A ja vAtane spaSTa karAya che - (A viSayamAM TIkAkArazrI dvArA svayaM) potAnA dvArA
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana banAvela "parahetutamAMmAra" = prativAdionA heturUpI aMdhakAranA vinAzaka sUryanAmaka vAdasthaLane lakhe che A jagatamAM potAnI jAtane sakalatArkikacakracUDAmaNi mAnatA, haMmezAM paNa AgrahapUrvaka svAbhimAnane poSatA, guNavAnavidvAno upa2 matsara dhAraNa karatA, mugdhasamAjamAM potAnI vAtone kurtako dvArA lAMbI lAMbI 2Ite kahetA, spaSTasvAnubhavathI samastavastuomAM rahelA abhrAnta = satyarUpa anekAMtane anubhavatA paNa, svayaM (potAnA zAstranI vAtonI puSTi mATe) yuktithI anekAMtane kahetA paNa, 'ame anekAMtano svIkAra karIe chIe' AvA pragaTavacanamAtrathI anekAMtano svIkAra nahiM karatA, vastunA yathAvasthitasvarUpane nahi jotA, potAnA matAnurAgane ja poSatA, (huM ajJAnI chuM evuM siddhi na jaI jAya, te mATe) kyAre paNa vidvAnonI pAse hetunA samyak svarUpane nahi pUchatA; potAnI buddhithI nahi jANatA, tame loko hetunA svarUpathI sarvathA anabhijJa hovA chatAM paNa svapakSanI siddhi mATe game tevA hetunA prayogo karyA karo cho. - 681 tyAM paNa sAdhyanI siddhimAM mukhyakAraNa hetu che. AthI anekAMtanI siddhi mATe yathAvasthita vastunuM svarUpa batAvatA amArA vaDe prathamathI ja sAdhyasiddhinA pradhAna aMgarUpa hetunA svarUpanI arthAt hetunI samyag anekAMtarUpatAne prakAzita karAya che. tethI sAvadhAna banI svapakSanuM abhimAna bAju para rAkhI, kSaNavAra mATe madhyasthatAne dhAraNa karIne tame 52vAdio amArI vAtane sAMbhaLo. tame batAvo ke... tame upanyasta karelo hetu zuM anvayI hovAnA kAraNe svasAdhyano sAdhaka che ke vyatirekI hovAnA kAraNe svasAdhyano sAdhaka che ke anvaya-vyatirekI hovAnA kAraNe svasAdhyano sAdhaka che ? 'hetu anvayI hovAnA kAraNe svasAdhyano sAdhaka che.' A pakSa kahezo to 'taputratvAdi' hetuo paNa sAdhyanA gamaka banI jaze. kAraNake anvayamAtrano tyAM paNa sadbhAva che. kahevAno Azaya e che ke jo sAdhya ane sAdhanano dRSTAMtamAM saddabhAva rahevAne kAraNe te hetu anvayI banIne satya banI jato hoya to - sAdhyano sAdhaka banato hoya to 'garbhagata bALaka zyAma che, kAraNa ke te teno putra che'-A anumAnamAM 'tatvatva' = hetu paNa satya banI javo joIe. kAraNake tenA cAra zyAmabALakomAM tatputratva ane zyAmatvano anvaya jovA maLe ja che. 'hetu vyatirekI hovAnA kAraNe svasAdhyano gamaka bane che.' A pakSa paNa ucita nathI. kAraNake... to to 'taputratvAdi' hetuo paNa sAdhyanA sAdhaka banI jaze. kahevAno Azaya e che ke koI vyatirekavyAptithI ja hetu satya banI jato hoya to, zukla (gorA) evA caitranA
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana putromAM zyAmatvanA abhAvamAM taputratvano abhAva jovA maLe ja che. AthI ahIM prayojAyela hetu "taputratva" paNa prAmANika banI jaze. (paraMtu evuM nathI.) "hetu anvaya-vyatirekI hovAnA kAraNe svasAdhyano gamaka bane che" A pakSa paNa ucita nathI. kAraNake tyAre paNa taputratvAdi' hetuo sAdhyanA sAdhaka banI javAnI Apatti Avaze. kahevAno Azaya e che anvaya ane vyatireka, baMne maLI javAthI hetu satya banI jato hoya to 'taputratva" hetumAM anvaya ane vyatireka baMne maLatA hovAthI te prAmANika ane sAdhyano sAdhaka banI jaze. te taputratva hetu pakSamAM vRtti che, sapakSamAM rahe che tathA vipakSathI vyAvRtta che. AthI bairukhya lakSaNavALo hovAthI (tame bauddho) tene hetvAbhAsa mAnI zakazo nahi. arthAt 'taputratva' hetumAM hetvAbhAsa tarIkenI tame zaMkA karo cho, te karI zakazo nahi. jo pakSavRttivAdi traNarUpavALA hetune paNa hetvAbhAsa mAnazo to "zabda anitya che, kAraNake kRtaka che" ahIM anityatvano sAdhaka "kRtakatva' hetu paNa hetvAbhAsa banI javAnI Apatti Avaze. (kahevAno Azaya e che ke pakSavRttivAdi traNarUpavALo hetu sAdhyano gamaka che, AvuM svIkArazo to (upara batAvyA mujaba) "taputratva" hetu paNa sAdhyano gamaka banI jaze. kAraNake te traNarUpavALo che ja ane jo traNarUpavALA "taputratvahetune hetvAbhAsa arthAt sAdhyano agamaka mAnazo to zabdanA anityatvano sAdhaka traNarUpavALo "kRtakatva' hetu paNa agamaka banI jaze.) asti ca bhavadabhiprAyeNa trairUpyaM tatputrAdAviti / atha bhavatvayaM doSo yeSAM pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvarUpe trairUpye'vinAbhAvaparisamAptiH, nAsmAkaM paJcalakSaNahetuvAdinAM, asmAbhirasatpratipakSatvapratyakSAgamAbAdhitaviSayatvayorapi lakSaNayorabhyupagamAditi cet ? tarhi kevalAnvayakevala vyatirekAnumAnayoH paJcalakSaNatvAsaMbhavenAgamakatvaprasaGgaH / na ca tayoragamakatvaM yogairiSTaM, tasmAtpratibandhanizcAyakapramANAsaMbhavena, anyathAnupapatteH anizcaya eva tatputratvAderagamakatAnibandhanamastu, na tu trailakSaNyAdyabhAvaH / athAtra vipakSe'sattvaM nizcitaM nAsti, tarhi zyAmatvAbhAve tatputratvenAvazyaM nivartanIyamityatra pramANamastIti saugataH / yaugastu garjati-zAkAdyAhArapariNAmaH zyAmatvena samavyAptiko, na tu tatputratvenetyupAdhisaddhAvAnna tatputratve vipakSAsattvasaMbhava iti / tau hyevaM nizcitAnyathAnupapattimeva zabdAntareNa zaraNIkuruta iti 1 pratibandhanizcayo pramANAsaMbhavena / ityapi pAThaH
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samunaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana saiva hetorlakSaNamastu / api ca, asti namazcandro jalacandrAt, udeSyati zvaH savitA, adyatanAdityodayAt ityAdiSu pakSadharmatvAbhAve'pi, manmAteyamevaMvidhasvarAnyathAnupapatteH, sarvaM kSaNikamakSaNikaM vA sattvAt, ityAdiSu ca sapakSasyAbhAve'pi hetUnAM gamakatvadarzanAtkiM trairUpyAdinA / nizcitAnyathAnupapattirevaikaM liGgalakSaNamakSuNNaM tattvametadeva, prapaJcaH punarayamiti cet ? tarhi saugatenAnAbAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM jJAtatvaM ca yogena ca jJAtatvaM lakSaNamAkhyAnIyam / atha vipakSAnizcitavyAvRttimAtreNAbAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ca jJApakahetvadhikArAjjJAtatvaM ca labdhameveti cet ? tarhi gamakahetvadhikArAdazeSamapi labdhameveti kiM zeSeNApi prapaJceneti / ata eva nAnvayamAtrAddheturgamakaH, apitvAkSiptavyatirekAdanvayavizeSAt / nApi vyatirekamAtrAt, kinvaGgIkRtAnvayAdvyatirekavizeSAt / na cApi parasparAnanuviddhatadubhayamAtrAt, api tu parasparasvarUpAjahadvRttAnvayavyatirekatvAt, nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNasya hi hetoryathApradarzitAnvayavyatirekarUpatvAt / na ca jainAnAM hetorekalakSaNatAbhidhAnamanekAntasya vighAtakamiti vaktavyaM, prayoganiyama evaikalakSaNo heturityabhidhAnAt, na tu svabhAvaniyame, niyataikasvabhAvasya zazazRGgAderiva niHsvabhAvatvAt, iti kathaM na hetoranekAntAtmakatA / TIkAno bhAvAnuvAda: (bauddho hetumAM pakSadharmavAditrirUpatAno svIkAra karIne hetune prAmANika-sAdhyano camaka mAnatA hatA. tevI avasthAmAM TIkAkArazrIe taputratyAdi hetuomAM pakSadharmavAdi trirUpatA hovA chatAM, te hetuo sAdhyanA gamaka banatA nathI, tethI hetumAM trirUpatA hovA mAtrathI te satya banato nathI ema siddha karyuM. tyAre taiyAyiko kahe che ke ame hetamAM paMcarUpatA mAnIe chIe. AthI amAro hetu to satya ja che. AvA abhiprAyathI naiyAyika pUrvapakSa tarIke potAno pakSa 24 42. cha. te 'asti ca.... cet ?' sudhiin| zaM thamai 2052.zrIme a5 yo cha.) naiyAyika: tamArA abhiprAyathI traNarUpavALA taputratyAdi hetuo asatya bhale hoya. paraMtu tenAthI to pakSadharmatva, sapakSasattva tathA vipakSAsattva, A hetunA traNarUpamAM avinAbhAvanI parisamApti mAnatA bauddhone A doSa Avaze. arthAt tamAro batAvelo doSa, bauddhone bhale hoya, paraMtu amane to nathI. kAraNa ke ame paMcalakSaNa hetuvAdi chIe. arthAt ame hetanA pAMca
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 SaDdarzana samudyaya bhAga- 2, zloka -57, jainadarzana rUpo mAnyA che. amArA dvArA hetanA pakSadharmavAdi traNarUponI sAthe sAthe asa-tipakSatva ane pratyakSAgamAbAdhitaviSayatva, A be rUpono paNa svIkAra karAyelo che. arthAt ame lokoe hetunuM pakSamAM rahevuM, apakSamAM rahevuM tathA vipakSamAM na rahevuM - hetunA A traNa svarUpo mAnyA che. tenI sAthe sAthe pratyakSa ane AgamathI hetanuM bAdhita na thavuM tathA sAdhyAbhAvanI siddhi karanArA pratipakSa hetunuM na hovuM, A be svarUpa paNa hetunA mAnyA che. AthI amArA matathI hetuno avinAbhAva pAMcarUpothI pUrNa che. jenaH (jo pAMcarUpa hovAthI ja hetu satya banI jato hoya) to kevalAnvayI ane kevalavyatirekI hetuomAM pAMca rUpono asaMbhava hovAthI, te hetuo paNa sAdhyanA agamaka banavAno prasaMga Avaze. kahevAno Azaya e che ke kevalAnvayI hetumAM vipakSAsattva sivAyanA cAra ja rUpo hoya che tathA kevalavyatirekI temAM sAkSasattva sivAyanA cAra ja rUpo hoya che. arthAt kevalAnvayI hetumAM vipakSAsattva ane kevalavyatirekI hetumAM sapakSasattva rUpa hotuM nathI. Ama te baMnemAM cAra ja rUpa che, pAMcarUpa nathI. tethI kevalAnvayI ane kevalavyatireka hetu sAdhyano gamaka banaze nahi. paraMtu te baMnenuM agamakatva taiyAyikone iSTa nathI. arthAt kevalAnvayI tathA kevalavyatireka hetune naiyAyiko sAdhyanA gamaka mAne che. tene hetvAbhAsa mAnatA nathI. naiyAyika matamAM cArarUpavALA. hetuo paNa satya bane ja che. Ama hetunI trirUpatA ke paMcarUpatA ja hetunI pramANatAmAM niyAmaka nathI. paraMtu avinAbhAva (pratibaMdha)no nizcaya ja hetanI pramANatAmAM niyAmaka che. tethI pratibaMdha = avinAbhAvanA nizcAyakapramANano asaMbhava hoya tyAM hetu sAdhyano agamaka bane che. tethI anyathAanupapattithI (arthAt taputratva ane zyAmatvanA avinAbhAvane grahaNa karavAvALuM pramANa maLatuM na hovAthI, tenA avinAbhAvano nizcaya thaI zakato nathI. tethI anyathA anupattithI) avinAbhAvano anizcaya ja taputratyAdi hetuomAM agamakatAnuM kAraNa bane che. arthAt taputratyAdi hetuo sAdhyanA agamaka banavAmAM kAraNa avinAbhAvano anizcaya ja che. paraMtu hetanI trirUpatAno ke paMcarUpatAno abhAva sAdhyanI agamakatAmAM niyAmaka nathI. (naiyAyika ane bauddho potAnA hetunI paMcarUpatA ane trirUpatA ja hetunI satyatAmAM niyAmaka che. te vAtane ubhI rAkhavA dalIlo kare che, te TIkAkArazrIe "kathAtra rUtti" sudhInA zaMkAgraMthamAM mUkI che.) bauddhataiyAyika : (bauddha kahe che ke, vipakSAsattvano nizcaya nathI. arthAt taputratva hetumAM vipakSAsattvano nizcaya nathI. (jo tenI vipakSavyAvRtti nizcita hota, to zyAmatvanA abhAvamAM taputratvanI avazya nivRtti thaI javI joIe. (paraMtu "zyAmatvanA abhAvamAM taputratvanI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ * SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka-57, jainadarzana 681 avazya nivRtti hoya ja che" Avo nizcaya karavAvALuM koI pramANa ja nathI.) A rIte vipakSAsattvano nizcaya na hovAthI "taputratva' hetu hetvAbhAsa che. naiyAyiko A pramANe garjanA karI kahe che ke zAkAdi-AhArapariNAmanI zyAmatvanI sAthe samAnavyApti che, putratvanI sAthe vyApti nathI. arthAt garbhINImAtAnuM lIlA pAMdaDAnuM zAka khAvuM ityAdi ja garbhanA zyAmatvamAM kAraNa che. eTale ke zAkAdi-AhArapariNAmanI ja zyAmatvanI sAthe samAnavyApti che. paraMtu taputratvanI sAthe nahi. A pramANe taputratva hetumAM zAkAdiAhArapariNAma upAdhi hovAthI, te hetu vipakSathI vyAvRtta nathI. (upAdhisahita hetu vyApyatvAsiddha kahevAya che. je dharma sAdhyano vyApaka hoya tathA sAdhanano avyApaka hoya che tene upAdhi kahevAya che. jemake parvato ghUmavAnuM, vadane | arthAtu te dhUmavALo che, kAraNake agnivALo hovAthI." ahIM ArdradhanasaMyoga upAdhi che. ArdradhanasaMyoga sAdhyabhUta dhUmanI sAthe haMmezAM raheto hovA chatAM paNa sAdhanabhUta vani sAthe haMmezAM rahevAno teno niyama nathI. kAraNake tapelA lokhaMDanA goLAmAM sAdhanabhUtaagni hovA chatAM paNa ArdradhanasaMyoga hoto nathI. AthI ATaeNndhanasaMyoga upAdhi che. tethI sAdhanavani vyApyatvAsiddha che. te pramANe 'zAkAdiAhArapariNAma' sAdhyabhUta zyAmatvanI sAthe rahe che. paraMtu sAdhanabhUta taputratvanI sAthe haMmezAM rahe tevo niyama nathI. AthI "zAkAdi-AhArapariNAma' upAdhi che. te upAdhi sahitano taputratva hetu ja vyApyatvAsiddha bane che. paraMtu mAtra taputratva hetu hetvAbhAsa banI zakato nathI. tAtparya e che ke ekalA taputratvanI zyAmatvanI sAthe vyApti nathI, paraMtu jyAre te zAkAdiAhArapariNAmathI viziSTa thAya che, tyAre ja tenI zyAmatvanI sAthe vyApti thaI zake che.) jene te bauddha ane naiyAyike vipakSAsattvanI je pramANe vyAkhyA karI che. tenAthI to teoe bIjA zabdo dvArA anyathA-anupapattirUpa avinAbhAvanA nizcayano ja svIkAra karI lIdho che ane te ja hetunuM lakSaNa che. arthAt tame pharI-pharIne avinAbhAvane ja hetunA nirdoSalakSaNa tarIke svIkArI lIdhuM che. juo, 'AkAzamAM caMdra che, kAraNake jalacaMdra dekhAya che. arthAt jalamAM caMdranuM pratibiMba paDe che." tathA "kAle sUryano udaya thaze, kAraNake Aje sUryano udaya thaI rahyo che.' ityAdi hetuomAM pakSadharmatA jovA maLatI nathI. A pakSadharmatArUpanA abhAvamAM paNa hetune satya to mAnIe ja chIe. "A mArI mAtA mAlUma thAya che, kAraNa ke AvA prakArano avAja bIjI rIte saMgata thato nathI - (arthAtuM mArI mAtA na hoya to, tevo avAja paNa saMgata thato nathI.)" tathA "sarva padArtha kSaNika ke nitya che, kAraNa ke te sat che" ityAdi hetuomAM sapakSasattvarUpa na hovA chatAM paNa te hetuo sAdhyanA gamaka banatA jovAya che. AthI avinAbhAva ja hetanuM ekamAtra
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana asAdhAraNalakSaNa mAnavuM joIe. trarupya Adi traNalakSaNone mAnavA nirarthaka che. bauddha-naiyAyikAdi nizcita anyathA-anupapatti arthAt avinAbhAvano nizcaya ja hetunuM (pradhAna tathA nirdoSa) lakSaNa mAnI paNa laIe. to paNa te avinAbhAvanA prapaMca mATe = vistArathI samajavA ke samajAvavA mATe trepya ane paMcapya mAnI levAmAM Ave che. jene ? tamane lokone jo avinAbhAvano vistAra ane spaSTatA iSTa che, to bauddho dvArA abAdhitaviSayatva, asatpatipakSatva ane jJAtatvane paNa hetunA svarUpa kahevA joIe - mAnavA joIe. tathA naiyAyiko dvArA jJAtatvane hetunuM svarUpa kahevuM joIe. AthI avinAbhAvanI spaSTatAne icchatA bauddhAdie parUpa hetu mAnavo joIe. (pakSadharmatA, sapakSasattva, vipakSAsattva, abAdhitaviSayatva, asatpatipakSatva ane jJAtatva - A cha rUpavALo hetu mAnavo joIe.) bauddhAdi : - hetunI vipakSathI nizcita vyAvRttinuM jJAna thavA mAtrathI abAdhitaviSayatva ane asatratipakSatva ApoApa phalita thaI jAya che. ane hetumAM jJAtatva hoya ja che. kAraNa ke hetanuM prakaraNa hovAthI hetune jJAta to thavuM ja paDaze. ajJAtapadArtha jJApaka banI zakato nathI. A rIte airUpyathI ja anya abAdhitaviSayatva Adi caritArtha thaI jatA hovAthI tenuM pRthakakathana Avazyaka nathI. jaina to to pachI gamaka hetunA prakaraNamAM avinAbhAvanA kathanathI ja anya sarve pakSadharmatvAdi ApoApa phalita thaI jAya che. tenuM bhinna kathana nirarthaka che. zeSanA prapaMcathI saryuM. AthI avinAbhAvI ja hetu sAdhyano gamaka thAya che. (AnAthI e spaSTa thaI jAya che ke.....) anvaya mAtrathI hetu sAdhyano gamaka banato nathI. paraMtu temAM vyatireka = vipakSavyAvRttinuM baLa avazya hovuM joIe. arthAtu vyatirekanA baLathI yukta anvayavizeSa ja sAdhyano gamaka bane che, anvayamAtra nahi. (vipakSavyAvRtti ane vyatirekano sAdo artha avinAbhAva ja che. AthI avinAbhAva viziSTa anvayathI ja hetu sAdhyano gamaka bane che.) te ja rIte kevalavyatirekathI ja hetumAM gamatA AvatI nathI, paraMtu aMgIkRtAnvayaviziSTavyatirekathI ja hetumAM gamaktA Ave che. arthAt anvayanI apekSA rAkhanArA vyatirekathI ja hetumAM gamakatA Ave che. tathA paraspara ananuviddha = nirapekSa anvaya ane vyatireka mAtrathI paNa hetumAM gamakatA AvatI nathI. paraMtu paraspara svarUpa ajavRtta anvaya-vyatirekathI ja hetumAM gamatA Ave che. arthAt anvaya ane vyatireka paraspara sApekSa banIne tAdAbhya rAkhe che, tyAre hetumAM gamakatA Ave. arthAt avinAbhAva hetumAM anvaya ane vyatireka paraspara sApekSa hoya che. tathA tAdAtma rAkhe che. anyathA = sAdhyanA abhAvamAM, anupapatti = na hovuM - arthAt sAdhyanA sadbhAvamAM ja
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana hovuM - tarUpa avinAbhAva ja hetanuM svarUpa manAya che. tevo pUrve pradarzita karelA anvaya vyatirekathI viziSTa hoya che. tathA "hetunuM A eka ja lakSaNa kahetA jainone potAnA anekAMta siddhAMtanI hAni thAya che." AvuM na kahevuM. kAraNa ke prayoganiyamamAM ja eka lakSaNavALo heta kahelo che. paraMtu svabhAva niyamamAM nahIM. arthAt ekalakSaNavALA hetano svIkAra karatA amane amArA anekAMtanA siddhAMtamAM koI hAni AvatI nathI. kAraNake ame hetunA prayogane mAtra avinAbhAvathI niyamita karIe che. paraMtu tenA svarUpane niyamita karatA nathI. jo vastuno koI eka niyata svabhAva niyata karI devAmAM Ave ane hetunI parivartitA tathA ekarUpatAno svIkAra karavAmAM na Ave, to te asat (svabhAvavALA) sasAlAnA zIMgaDAnI jema ni:svabhAva ja banI jAya. AthI hetu anumAnaprayoganI apekSAe mAtra avinAbhAvasvarUpavALo mAnIe chIe. paraMtu svabhAvanI apekSAe to anekarUpatAvALo mAnIe ja chIe. tethI kevI rIte hetunI anekAMtAtmakatA haNAI jAya ! __tathA nanu bhoH bhoH sakarNAH pratiprANiprasiddhapramANapratiSThitAnekAntaviruddhabuddhibhirbhavadbhiranyaizca kaNabhakSAkSapAdabuddhAdiziSyakairupanyasyamAnAH sarva eva hetavo vivakSayAsiddhaviruddhAnaikAntikatA svIkurvantItyavagantavyam / tathAhi-pUrvaM tAvatteSAM viruddhatAbhidhIyate / yadi hyekasyaiva hetosrINi paJca vA rUpANi vAstavAnyabhyupagamyante, tadA so'nekadharmAtmakameva vastu sAdhayatIti kathaM na viparyayasiddhiH, ekasya hetoranekadharmAtmakasyAbhyupagamAt / na ca yadeva pakSadharmasya sapakSa eva sattvaM tadeva vipakSAtsarvato vyAvRttatvamiti vAcyaM, anvayavyatirekayorbhAvAbhAvarUpayoH sarvathA tAdAtmyAyogAt, tattve vA kevalAnvayI kevalavyatirekI vA sarvo hetuH syAt, na tu trirUpaH paJcarUpo vA, tathA ca sAdhanAbhAso'pi gamakaH syAt / atha vipakSAsattvaM nAbhyupeyate kiM tu sAdhyasadbhAve'stitvameva sAdhyAbhAve nAstitvamabhidhIyate na tu tatastadbhinnamiti cet ? tadasat / evaM hi vipakSAsattvasya tAtvikasyAbhAvAddhetosnairUpyAdi na syAt / atha tatastadanyaddharmAntaraM, tai~karUpasyAnekAtmakasya hetostathAbhUtasAdhyAvinAbhUtatvena nizcitasyAnekAntavastuprasAdhanAtkathaM na paropanyastahetUnAM sarveSAM viruddhatA, ekAntaviruddhenAnekAntena vyAptatvAt / .
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana TIkAno bhAvAnuvAdaH tathA tame loko kAna kholIne sAMbhaLI lo ke dareka jIvone prasiddha = svAnubhavasiddha tathA pramANathI prasiddha evA paNa anekAMtanI viruddhabuddhivALA tame tathA anya kaNAda, akSapAda, buddha AdinA ziSyo dvArA potAnA zAstravyavahAronI siddhi mATe) prayojelA sarve paNa hetuo (have AgaLa batAvAtI) vivakSAthI asiddhatA-viruddhatA-arnakAntiktAne pAme che te jANavuM. arthAt asiddhAdi hetvAbhAsatAne pAme che te jANavuM. (te vivaphA A pramANe che-) pahelAM teone potAnA hetuonI viruddhatA kahevAya che - jo eka ja hetunA vAstavika traNa ke pAMca rUpo mAno cho, to te hetu anekAtmaka ja banI jaze. tenAthI anekAntAtmaka hetunI ja siddhi thaI jAya che. tethI tamArA ekAMtathI viparyaya anekAMtanI siddhi thatAM viruddhadoSa Ave che. kAraNake tame lokoe eka hetune anekadharmAtmaka (paMcarUpa ke trirUpa) mAnyo che. zaMkA je pakSadharmanuM sapakSamAM sattva che, te ja vipakSathI sarvataH vyAvRtta che. arthAt je pakSadharma hetunI sapakSamAM vRtti che, te ja vipakSamAM avRtti che. arthAt hetunI vipakSavyAvRtti ja sapakSasatta che. AthI hetu ekarUpa ja che, anekarUpa nathI, ke jethI amAre anekAMtano svIkAra karavo paDe ! samAdhAna bhAvarUpa anvaya ane abhAvarUpa vyatirekane sarvathA tAdAtma hoI na zake. arthAt bhAvarUpa anvaya ane abhAvarUpa vyatirekane sarvathA eka mAnI zakAya nahi. athavA jo te baMne vAstavika rIte eka hoya to sarvahetuo kyAM to kevalAnvayI banI jaze ke kyAM to kevalavyatirekI bane jaze. te hetuo trirUpI ke paMcarUpI raheze nahi. tethI tamArA mate te trirUpI ke paMcarUpI na hovAthI) sAdhanAbhAsa banaze ane tethI sAdhanAbhAsahetu paNa sAdhyano gamaka banI jaze. zaMkAH vipakSAsattvane ame mAnatA ja nathI. paraMtu sAdhyanA sarbhAvamAM hetunuM astitva tathA sAdhyanA asadbhAvamAM hetunuM nAstitva mAnIe chIe. (arthAt sapakSasattvanuM phalitarUpa ja vipakSAsattva che.) tethI vipakSAsattva sAkSasattathI bhinna nathI. samAdhAna : tamArI vAta asatya che. kAraNake tamArA mate vipakSAsattva tAttvika=vAstavika rUpa na hovAthI hetumAM trirUpatA ke paMcarUpatA kevI rIte AvI zakaze. have jo (trirUpatAnI siddhi mATe)vipakSAsattvane pakSadharmatA ane sAkSasattvarUpa be dharmo = rUpothI bhinnarUpa mAnazo, to ekarUpavALo hetu, anekAMtarUpa = anekarUpavALo (anAyAsena) banI jaze ane te anekAMtAtmaka hetu tathAbhUta anekAMtAtmaka sAdhyanI sAthe avinAbhAva rAkhato hovAthI anekAMta vastuno ja sAdhaka banaze. A rIte paravAdio dvArA upanyasta sarve paNa hetuo (potAnI mAnyatAnA ekAMtathI viruddha anekAMtanI sAthe avinAbhAva
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 689 rAkhatA hovAthI) viruddha banI jAya che. arthAt paravAdi prayuktasarve hetuomAM viruddhatA Ave che. kAraNa ke ekAMtathI viruddha anekAMtane vyApta che. tathA'siddhatApi sarvasAdhanadharmANAmunneyA, yato hetuH sAmAnyaM vA bhavedvizeSo vA tadubhayaM vAnubhayaM vA / na tAvatsAmAnyaM hetuH / taddhi sakalavyApi sakalasvAzrayavyApi vA hetutvenopAdIyamAnaM pratyakSasiddhaM vA syAttadanumAnasiddhaM vA / na tAvatpratyakSasiddhaM, pratyakSa hyakSAnusAritayA pravarttate / akSaM ca niyatadezAdinaiva saMnikRSyate / ato'kSAnusAri jJAnaM niyatadezAdAveva pravartitumutsahate, na sakalakAladezavyApini / atha niyatadezasvarUpAvyatirekAttannizcaye tasyApi nizcaya iti cet ? na, niyatadezasvarUpAvyatireke niyatadezataiva syAt, na vyApitA, tanna vyApisAmAnyarUpo hetuH pratyakSasiddhaH / anumAnasiddhatAyAmanavasthArAkSasI durnivArA / anumAnena hi liGgagrahaNapUrvakameva pravarttamAnena sAmAnya sAdhyate liGgaM ca na vizeSarUpamiSyate, ananugamAt / sAmAnyarUpaM tu liGgamagavataM vAnavagataM vA bhavet ? na tAvadanavagataM, aniSTatvAdatiprasaGgAzca / avagataM cet ? tadA tasyAvagamaH pratyakSeNAnumAnena vA ? na pratyakSeNa, saMnikRSTagrAhitvAttasya / nApyanumAnena, tasyApyanumAnamantareNa liGgagrahaNe . punastadevAvartate / tathA cAnumAnAnAmAnantyAdhugasahasrairapyekaliGgigrahaNaM na bhavet / api ca, azeSavyaktyAdheyasvarUpaM sAmAnyaM pratyakSAnumAnAbhyAM nizcIyamAnaM svAdhAranizcayamutpAdayet / svAdhAranizcaMyo'pi nijAdhAranizcayamiti sakalo janaH sarvajJaH prasajyate / TIkAno bhAvAnuvAda: te pramANe paravAdiprayukta sarvasAdhanadharmonI = sarvasAdhyanA sAdhaka hetuonI asiddhatA paNa tarkathI vicAravI joIe. tame batAvo ke - tamAro hetu sAmAnyarUpa che ke vizeSarUpa che? ubhayarUpa = sAmAnyavizeSa ubhayarUpa che ke ubhayarUpa nathI ? jo hetu sAmAnyarUpa hoya to, te sAmAnyarUpa hetu sakalapadArthavyApi che ke mAtra te potAnA bhAzraya = vyatimImA 23 cha ? (mAno 45 pATha 52 2 / .) tame 49 // o 3 - te sAmAnyarUpa hetu pratyakSasiddha che ke anumAnasiddha che? arthAt te sAmAnyarUpahe, pratyakSathI jaNAya che ke anumAnathI jaNAya che ?
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana temAM sAmAnyarUpahetu pratyakSasiddha nathI. kAraNa ke pratyakSa indriyAnusAritayA pravarte che. arthAt pratyakSa indriyone AdhIna che ane indriya niyatadezAdi sAthe ja sannikarSa rAkhe che. arthAt indriyono sannikarSa niyatadezamAM rahelA sthUlapadArtho sudhI ja sImita hoya che. AthI indriyAnusArijJAna niyatadezAdimAM ja pravartavA mATe utsAha kare che. arthAt tAdazajJAnano viSaya niyatadezamAM rahelA sthUlapadArtho ja banI zake che. paraMtu indriyAnusArijJAna sakala kAladezavyApI hotuM nathI. arthAt indriyAnusArijJAnamAM sakaladeza tathA trikAlavartI vyaktiomAM rahevAvALA sAmAnyane jANavAnI zakti nathI. 690 zaMkAkAra : niyatadezamAM svarUpanA avyatirekathI niyatadezamAM teno nizcaya thate chate dUradeza ane atItakAlamAM paNa nizcaya thaI jaze. arthAt je sAmAnya niyatadezavALI vyaktiomAM 2he che, te to dUradeza tathA atItAdikAlavartI vyaktiomAM paNa jovA maLe che. AthI niyata dezamAM tenuM pratyakSa thatuM hovAthI, dUradeza ane atItAdikAlavartI vyaktiomAM rahevAvALA svarUpanuM paNa pratyakSa thaI ja jAya che. samAdhAna : AvuM na kahevuM. kAraNa ke (jo sAmAnyane) niyatadezavartI vyaktiomAM rahelA svarUpathI avyatireka = abhinna mAnazo to, tenI paNa niyatadezatA ja thaI jaze. arthAt jo sAmAnya niyatadezavartI vyaktiomAM rahenArA sAmAnyathI sarvathA abhinna che, to pachI te paNa niyatadezavALo ja thaI jaze. tevI avasthAmAM te sarvavyApI rahI zakaze nahi. tethI vyApI sAmAnyarUpa hetu pratyakSasiddha nathI. sAmAnyarUpahetune anumAnathI siddha karavAno prayatna karavAmAM paNa anavasthAdoSa nAmanI rAkSasInuM nivAraNa karI zakAtuM nathI. arthAt anavasthAdoSa Ave che. kAraNake sAmAnyane siddha karavA mATe pravartamAna anumAna liMgajJAnapUrvaka ja pravarte che ane liMga to sAmAnyarUpa ja che. paraMtu vizeSarUpa hotuM nathI, kAraNake (vizeSano bIjI vyaktiomAM) anugama hoto nathI. (tethI liMgane vizeSarUpa to mAnI zakAze nahi. have te liMga sAmAnyarUpa che, tenA vize vicArIe.) te sAmAnyarUpaliMga jJAta banIne liMga banaze ke ajJAta rahIne ja liMga banaze ? "sAmAnyarUpaliMga ajJAta rahIne ja liMga bane che. (tathA te liMga sAdhyanuM gamaka bane che.)" AvuM kahI zakAya tema nathI. kAraNake aniSTatA ane ativyAptino prasaMga Avaze. (je vyaktie dhUmAdiliMgone jANyA nathI, tene paNa agni AdinuM anumAna thavuM joIe - A aniSTa Avaze tathA koIpaNa vyaktine koIpaNa liMgathI koIpaNa sAdhyanuM jJAna thaI javuM joIe - A ativyApti Avaze.) "sAmAnyarUpaliMga jJAta banIne ja liMga bane che ane te liMga sAdhyanuM gamaka thAya che." A pakSamAM amAro prazna che ke, te sAmAnyarUpaliMga pratyakSathI
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 691 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana jJAta che ke anumAnathI jJAta che ? arthAt te sAmAnyarUpaliMganuM jJAna pratyakSathI thAya che ke anumAnathI thAya che ? 'sAmAnyarUpaliMganuM jJAna pratyakSathI thAya che.' tema kahI zakAze nahi. kAraNake pratyakSa saMnikRSTapadArthagrAhi che. arthAt pratyakSa indriyothI saMbaddha sthUlapadArthomAM ja pravRtti karI zake che. AthI tenAthI sarvavyApI sAmAnyarUpaliMganuM jJAna thavuM zakya nathI. 'sAmAnyarUpaliMganuM jJAna anumAnathI thAya che' tema paNa kahI zakAtuM nathI. kAraNake temAM paNa anumAnAntarathI liMgagrahaNa ityAdi vicAraNA cAlu ja raheze. kahevAno Azaya e che ke anumAnathI paNa sAmAnyarUpaliMganuM jJAna thavuM saMbhava nathI. kAraNake te anumAna paNa liMga grahaNapUrvaka haze. liMga vizeSarUpa nahi hovAnA kAraNe sAmAnyarUpa haze. te sAmAnyarUpaliMganuM jJAna pratyakSathI thaze ke anumAnathI ? A rIte prazno cAlu ja raheze ane tethI hajAro yugo pachI anaMtA anumAnothI paNa eka sAdhyanI siddhi thaI zakaze nahi. vaLI jo pratyakSa ane anumAnathI saghaLIye vyaktionA AdheyasvarUpa sAmAnyano nizcaya thato hoya to, te sAmAnyanA AdhArabhUtavyaktiono paNa nizcaya pratyakSa ane anumAnathI thaI jaze ane tethI samastavyaktiono nizcaya thatAM, te nizcaya jene thayo haze teno paNa nizcaya thatAM - A pramANe sarva jIvo sarvajJa banI jaze. kiM ca, svAzrayendriyasaMyogAtprAk svajJAnamajanayatsAmAnyaM pazcAdapi na tajjanayet, avicalitarUpatvAt parairanAdheyAtizayatvAcca, vicalitatve AdheyAtizayatve ca kSaNikatApattiH / anya, tatsAmAnyaM vyaktibhyo bhinnamabhinnaM bhinnAbhinnaM vA heturbhavet ? na tAvadbhinnaM vyaktibhyaH pRthaganupalambhAt / samavAyena vyaktibhiH saha sAmAnyasya saMbandhitatvAt pRthaganupalambha iti cet ? na, samavAyasyeha buddhihetutvaM gIyate, ihedamiti buddhizca bhedagrahaNamantareNa na bhavet / kiM ca, ato'zvatvAdisAmAnyaM svAzrayasarvagataM vA sarvasarvagataM veSyate ? yadi svAzrayasarvagataM, tadA karkAdivyaktizUnye deze prathamataramupajAyamAnAyA vyakterazvatvAdisAmAnyena yogo na bhavati, vyaktizUnye deze sAmAnyasyAnavasthAnAdvyaktyantarAdanAgamanA / atha sarvasarvagataM tatsvIkriyate, karkAdibhiriva zAbaleyAdibhirapi tadabhivyajyeta / na ca karkAdyAnAmeva tadabhivyaktau sAmarthyaM na zAbaleyAdInAmiti vAcyaM yataH kiMrUpaM tatkarkAdyAnAM sAmarthyam ? tadA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana sAdhAraNarUpatvamiti cet ? na, svatazcetsAdhAraNarUpA vyaktayaH, tadA svata eva tA adho'zva ityanuvRttaM pratyayaM janayiSyantIti kiM tadbhinnasAmAnyaparikalpanayA / yadi ca svato'sAdhAraNarUpA vyaktayaH, tadAparasAmAnyayogAdapi na sAdhAraNA bhaveyuH, svato'sAdhAraNarUpatvAt, iti vyaktibhinnasya sAmAnyasyAbhAvAdasiddhastallakSaNo hetuH / kathaM tataH sAdhyasiddhirbhavet / atha vyaktyabhinnaM sAmAnyaM hetuH, tadapyayuktaM, vyaktyabhinnasya . vyaktisvarUpadvyakayantarAnanugamAtsAmAnyarUpatAnupapattervyaktyabhinnatvasya sAmAnyarUpatAyAzca mithovirodhAt / atha bhinnAbhinnamiti cet ? na, virodhAt / atha kenApyaMzena bhinnaM kenApyabhinnamiti / tadapi na yuktaM, sAmAnyasya niraMzatvAt / tanna ekAntasAmAnyarUpo hetuH sAkalyena siddho, nApi vizeSarUpaH, tasyAsAdhAraNatvena gamakatvAyogAt, sAdhAraNatva evAnvayopapatteH / nApi sAmAnyavizeSobhayaM parasparAnanuviddhaM hetuH ubhayadoSaprasaGgAt / nApyanubhayaM, anyonyavyavacchedarUpANAmekAbhAve dvitIyavidhAnAdanubhayasyAsattvena hetutvAyogAt / buddhiprakalpitaM ca sAmAnyamavasturUpatvAtsAdhyenApratibaddhatvAdasiddhatvAJca na hetuH / tadevaM sAmAnyAdInAmasiddhatve tallakSaNAH sarve'pi hetavo'siddhA eva 2 / TIkAno bhAvAnuvAda (sAmAnya nitya tathA ekarUpa manAya che.) AthI jo te sAmAnya potAnA AdhArabhUta vyaktino indriya sAthe saMbaMdha na hoya tyAM sudhI jJAna utpanna nathI karato, to pAchaLathI paNa te kevI rIte jJAnane utpanna karI zakaze ? kAraNa ke te sAmAnya avicalita-haMmezAM eka sthAyI svarUpavALo che tathA bIjA koI padArtho dvArA temAM koI navo atizaya paNa utpanna thaI zakato nathI. jo sAmAnyanuM svarUpa vicalita = parivartanazIla hoya ane sahakAri koI padArtha dvArA temAM atizaya utpanna thato hoya to, arthAt sAmAnyamAM vicalitatva ane AdheyAtizayatva mAnazo to te kSaNika banI javAnI Apatti Avaze. bIjuM, te sAmAnya (sAmAnyavAnu =) vyaktiothI bhinna che ke abhinna che ke bhinnabhinna che? - te sAmAnya vyaktiothI bhinna to nathI. kAraNa ke vyaktiothI pRthapha upalabdha thato nathI. niyAyika samavAyathI sAmAnyano vyaktio sAthe saMbaMdha thayo hovAthI sAmAnya vyaktiothI bhinna upalabdha thato nathI, paraMtu bhinna to che ja. arthAt joke sAmAnya vyaktiothI bhinna che,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2. ona - 17, jainadarzana 693 paraMtu teno vyaktio sAthe nityasamavAya rahevAnA kAraNe vyaktiothI svataMtrarUpe bhinna upalabdha thato nathI. jaina : ahIM samavAya 'rUdevam' buddhinuM kAraNa che tathA 'devam" budhdhi (sAmAnya tathA vizeSanA) bhedajJAna vinA zakya nathI. kahevAno Azaya e che ke samavAya 'hevan' = AmAM A che"-A buddhinuM kAraNa bane che. jyAM sudhI sAmAnya ane vizeSanuM bhinna=svataMtrabhAvathI jJAna na thAya, tyAM sudhI 'hevan' = AmAM A che. A buddhi utpanna thaI zakatI nathI. ''= vizeSamAM, 'vak' = sAmAnya che.' - A buddhi spaSTatayA bhedanuM ja jJAna karAve che. vaLI tame batAvo ke 'devas' buddhithI azvatva Adi sAmAnyanI vRtti potAnA Azraya evA azvo AdimAM icchAya che ke sarvagata H saMsAramAM sarvatra icchAya che ? arthAt tame loko azvatva Adi sAmAnyanI vRtti zAmAM siddha karazo ? = = jo 'sAmAnyanI vRtti potAnA Azraya evA azvAdimAM che' AvuM kahezo, to karmAdi vyakti sapheda Adi ghoDA vyaktiothI zUnya dezamAM pahelAM ja utpanna thayelI azva vyaktimAM 'azvatva' sAmAnyano yoga nahi thAya. kAraNa ke vyaktizUnyadezamAM sAmAnya rahetuM nathI tathA te sAmAnya bIjA vyaktiothI AvatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke jo azvatva sAmAnya karka = sapheda ghoDA, pILA ghoDA Adi potAnI vyaktiomAM ja rahetuM hoya, to je samaye azvazALAmAM koI navo ghoDo utpanna thAya che, te samaye temAM azvatvasAmAnyano saMbaMdha na hovo joIe. kAraNa ke te azvazALAnA te zUnyadezamAM to azvatva rahetuM nahotuM ke jethI tyAMne tyAM navA utpanna thayelA azvavyaktimAM AvI jAya. sAmAnya ja enuM nAma ke je potAnI vyaktinA Azraye rahe. sAmAnya nirAzraya to rahetuM ja nathI. vaLI sAmAnya niSkriya che. tethI azvatvasAmAnya pUrvotpanna ghoDAmAMthI nIkaLIne navajAtaazvamAM AvI zakatuM nathI. TuMkamAM tAtparya e che ke navA utpanna thayelA azvamAM azvatvano saMbaMdha thaI zakaze ja nahi. jo azvatvAdisAmAnyane samastajagatamAM vyApta mAnazo, to te azvatvAdisAmAnyano jema azvAdimAM pratibhAsa thAya che, tema zAbaleya = kAbaracitrI gAyo vageremAM paNa teno pratibhAsa thaze. kAraNake azvatvasAmAnya sarvagata che. 'azvamAM ja azvatvane pragaTa karavAnuM sAmArthya che. gAyo vageremAM te sAmArthya nathI.' AvuM paNa kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke (tamAre javAba Apavo joIe ke) azvomAM ja azvatvane pragaTa karavAnI evI kaI vizeSatA che ke je gAya AdimAM jovA maLatI nathI ? 'sAdhAraNarUpatyena azvomAM tevuM sAmarthya che arthAt azvomAM parasparasamAnatA che. tethI te ja azvatvane pragaTa karI zake che, nahi ke azvathI atyaMtavilakSaNa gAya Adi.' Avo tamAro
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana uttara paNa ucita nathI. kAraNake jo svataH ja sarvavyaktio (ghoDAo) samAna=saddeza che, paraspara atyaMta samAna che, to te sadazatAthI ja 'azva, azva' AvuM anugatAkArajJAna utpanna jaze. to pachI te anugatAkArajJAna mATe bhinna eka azvatva nAmanA sAmAnyanI kalpanA karavI nirarthaka che. jo svata: vyaktio asAdhAraNa = vilakSaNa che. arthAt sarve azvo svabhAvathI ja vilakSaNa hoya, ekabIjAthI samAna na hoya, to bIjA sAdhAraNanA yogathI paNa temAM samAnatA nahi Ave. arthAt azvo svabhAvathI parasparavilakSaNa hoya to sAmAnyanA yogathI paNa temAM 'azva azva' A sAdhAraNa = sadezapratyayane utpanna karavAnI zakti AvI zakaze nahi. kAraNa ke te azvo svata:asAdhAraNarUpa che. (tathA je svata: vilakSaNa che, temAM bIjo padArtha sadazatA kevI rIte lAvI zake ?) A pramANe vyaktiothI sarvathAbhinna sAmAnyano abhAva hovAthI, sAmAnyanI siddhi thatI nathI. ane AvA asiddha sAmAnyathI sAdhyanI siddhi kevI rIte thaI zake ? 694 "sAmAnya hetu vyaktithI abhinna che"-A pakSa paNa ayukta che. kAraNake je vyaktithI abhinna hoya te vyaktisvarUpa banI jAya che tathA jema eka vyaktino bIjI vyaktimAM anvaya jovA maLato nathI, tema sAmAnyano paNa bIjI vyaktimAM anvaya maLaze nahi tathA te bIjI vyaktimAM anugata ja na hoya to tenI sAmAnyarUpatA saMgata thatI nathI. arthAt te jo bIjI vyaktimAM anugata ja na hoya to te sAmanya ja kevI rIte banI zake ? sAmAnya to anekAnugata hoya che. vyaktithI abhinnatva ane sAmAnyarUpatA (A be) parasparavirodhI che. arthAt 'vyaktithI abhinna paNa hovuM ane sAmAnya paNa hovuM' A to parasparavirodhI vAta che. 'sAmAnya hetu vyaktiothI bhinnAbhinna che' - A pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke temAM virodha che. eka sAmAnya bhinna paNa hoya ane abhinna paNa hoya, te to kharekhara virodhI che. zaMkA : sAmAnya koIka aMzathI vyaktithI bhinna che ane koIka aMzathI abhinna che. A rIte ame sAmAnyane bhinnAbhinna mAnIe chIe. samAdhAna : tamArI A vAta paNa yukta nathI. kAraNake sAmAnya niraMza che. tenA koI aMzo ja nathI ke jethI tamArI vAta mAnI zakAya. tethI hetu sarvathAsAmAnyarUpa to siddha thaI zakato nathI. hetune vizeSarUpa to kahI zakAto nathI. kAraNa ke vizeSa asAdhAraNa hovAnA kAraNe temAM gamakatva nahi Ave. arthAt temAM paraspara anvaya maLaze nahi. kAraNake sAdhAraNamAM sAmAnyamAM ja anvayanI saMgati thAya che. arthAt anvaya to sAdhAraNa = sadazavyaktiomAM ja jovA maLe che. AthI te vizeSarUpahetu paNa sAdhyano gamaka banI zakato nathI. =
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana vaLI parasparanirapekSa sAmAnya ane vizeSa ubhayarUpahetu paNa sAdhyano gamaka banI zakato nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM sAmAnya ane vizeSa pakSamAM je doSo AvatA hatA, te saghaLAye doSo A pakSamAM AvI jaze. 695 "hetu anubhayarUpa che. arthAt sAmAnyarUpa paNa nathI ke vizeSarUpa nathI-" A pakSa to taddana anucita che. (kA2Na ke jagatamAM anubhaya to koI padArtha hoI zakato ja nathI.) sAmAnya ane vizeSa ekabIjAno vyavaccheda karIne ja rahe che. kemake niyama che ke parasparano vyavaccheda karanArA padArtho ekano niSedha karIne ja bIjAnuM vidhAna kare che. arthAt je sAmAnya haze te vizeSano niSedha karIne tathA je vizeSa haze te sAmAnyano niSedha karIne ja potAnuM sthApana ka2ze. tethI jo te sAmAnyarUpa na hoya, to vizeSarUpa hovo ja joIe ane jo te vizeSarUpa na hoya, to sAmAnyarUpa hovA ja joIe. TuMkamAM ekano niSedha karavAthI bIjAnuM vidhAna avazya thaI jAya che. baMneno eka sAthe niSedha karI zakAto nathI. tethI ubhayanA niSedharUpa anubhayanI sattA na hovAthI hetuno paNa ayoga thaI jaze. buddhikalpita(anyApoharUpa)sAmAnya to avastu che. kAraNa ke teno sAdhyanI sAthe pratibaMdha=avinAbhAvisaMbaMdha asiddha che. A rIte te sarvathA asiddha hovAthI hetu banI zakato nathI. A rIte sAmAnyAdinI asiddhi thatAM sAmAnyAdisvarUpa sarve paNa hetuo asiddha ja che. tathA pratibandhavikalAH samastA api paropanyastA hetavo'naikAntikA avagantavyAH / na caikAntasAmAnyayorvizeSayorvA sAdhyasAdhanayoH pratibandha upapadyate / tathAhisAmAnyayorekAntena nityayoH parasparamanupakAryopakArakabhUtayoH kaH pratibandhaH, mithaH kAryakAraNAdibhAvenopakAryopakAratve tvanityatvApatteH / vizeSayostu niyatadezakAlayoH pratibandhagrahe'pi tatraiva tayordhvaMsAtsAdhyadharmiNyagRhItapratibandha evAnyo vizeSo hetutvenopAdIyamAnaH kathaM nAnaikAntikaH / kiMca pratibandhaH pakSadharmatvAdike liGgalakSaNe sati saMbhavI, naca sAdhyasAdhanayoH parasparato dharmiNazcaikAntena bhede'bhede vA pakSadharmatvAdidharmayogo liGgasyopapattimAn, saMbandhAsiddheH / TIkAno bhAvAnuvAda : 52vAdio dvArA upanyasta sarve paNa pratibaMdha = avinAbhAvathI vikalahetuo anaikAntika jANavA. arthAt prativAdi dvArA prayojAyelA hetuono potAnA sAdhyanI sAthe
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 696 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana avinAbhAvasaMbaMdha nathI. tethI te sarve hetuo avinAbhAvazUnya hovAthI anekAntika che. vaLI ekAMte (sarvathA) sAmAnyarUpa ke vizeSarUpehetu ane sAdhyamAM pratibaMdha = avinAbhAva saMbaMdha ghaTI zakato nathI. (arthAtu paravAdi sAdhya ane hetane sarvathA sAmAnyarUpa ke sarvathA vizeSarUpa mAnI zake, paraMtu sAmAnya vizeSAtmaka to mAnI zakatA nathI. ane ekAMte sAmAnyarUpa ke ekAMte vizeSarUpa hetu ane sAdhyamAM pratibaMdha = avinAbhAva saMbaMdha ghaTI zakato nathI.) te A pramANe - (jo hetu ane sAdhya sAmAnyarUpa hoya to, sAmAnya ekAMte nitya hovAthI) baMne paraspara potAnA kAryamAM apekSA rAkhaze nahi. kAraNake ekAMte nitya hovAthI parasparanA kAryamAM bIjAnI apekSA rAkhatA nathI. tathA te sAmAnya adhikArI nitya hovAnA kAraNe paraspara upakAra paNa karaze nahi. AthI paraspara anupakArya tathA anupakAraka sAdhya sAmAnya ane hetusAmAnyamAM pratibaMdha = saMbaMdha kevI rIte hoI zake ! (je padArtha eka-bIjAnuM kArya ke kAraNa banIne upakAra kare che, tenAmAM ja saMbaMdha ghaTI zake che. paraMtu nityasAmAnya to na koInuM kAraNa thAya che ke na koInuM kArya. tathA je kArya-kAraNabhAva dvArA upakAra karIne upakAraka bane che, te anitya ja hoya che. tethI) tame sAmAnyane kArya-kAraNabhAvena upakAraka mAnazo to te anitya banI jaze. vaLI sAdhyavizeSa ane sAdhanavizeSa niyatadeza ane niyatakAlamAM rahe che. (tyAM te kSaNamAM) te baMneno saMbaMdhagraha thavA chatAM paNa, bIjI kSaNe to naSTa ja thavAvALo che. tyAre te baMneno saMbaMdhagraha thAya ke na thAya samAna ja che. arthAtu) sAdhyadharmino agRhItapratibaMdha ja che. (kAraNa ke jemAM saMbaMdha grahaNa karyo hato te to naSTa ja thaI gayo che. ane te samaye to) anya hetu vizeSa ja grahaNa thAya che. AvA anya agRhatasaMbaMdhavALA padArthane hetu tarIke svIkAra karatAM te anekAntika kema na bane ? (kahevAno Azaya e che ke sAdhyavizeSa ane sAdhanavizeSa to potAnA niyatadeza tathA niyatakAlamAM rahevAvALA che. AthI temAM saMbaMdha grahaNa karI paNa levAmAM Ave, to paNa jyAre te bIjI kSaNamAM naSTa ja thaI javAvALo che, to temAM saMbaMdhanuM grahaNa karavuM ke na karavuM samAna ja che. kAraNa ke jemAM jemAM saMbaMdha grahaNa karyo hato, te to naSTa ja thaI gayo che. A samaye to (bhinnakSaNarUpa pakSamAM) eka nUtana ja hatuvizeSa dekhAya che. jyAre A nUtana hetuvizeSano sAdhyane sAthe saMbaMdha ja grahaNa nathI thayo, tyAre te sAdhyanuM anumAna kevI rIte karI zake che ? tathA jo A nUtana agRhatasaMbaMdhavALA padArthone hetu banAvavAmAM Avaze, to te anekAntika ja banI jaze.) vaLI pratibaMdha = avinAbhAvasaMbaMdha pakSadharmavAdi liMganA lakSaNa hote chate ja saMbhave che. ane sAdhya - sAdhana tathA dharmamAM sarvathAbheda ke abheda hoya to liMgamAM pakSadharmavAdidharmono
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 697 yoga ja saMgata banaze nahi. kAraNake sarvathAbhinna ke sarvathAabhinna be cIjono saMbaMdha thaI zakato nathI. (kahevAno Azaya e che ke jyAre pakSadharmatA = hetunuM pakSamAM rahevuM Adi siddha thaI jAya tyAre ja avinAbhAvasaMbaMdha banI zake che. paraMtu sAdhya-sAdhana tathA dharmAmAM sarvathA bheda mAnavAthI to pakSa AdinuM svarUpa ja banI zakaze nahi. tathA sarvathAabheda mAnavAthI to koI eka padArtha ja zeSa raheze. ane eka padArthamAM to dharma-dharmibhAva asaMbhava ja che. A rIte dharma, sAdhya ane sAdhanano saMbaMdha na hovAthI kAraNahetunA pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAsattva Adi rUponI siddhi thaI zakaze nahi. pakSa ane hetu sarvathA bhinna hoya to "pakSamAM hetu rahe che arthAt pakSadharmatA rUpa' maLI zake nahi. kAraNa ke te baMne sarvathAbhinna che. A rIte sapakSasattvAdi mATe vicAravuM.) pakSa ane hetu sarvathAabhinna hoya to ekasvarUpa banI javAnA kAraNe "pakSamAM heta rahe che' Avo vyapadeza ja karI zakAze nahi. Ama ekAMte bhinna ke abhinna mAnavAmAM pakSadharmavAdirUponI siddhi thaI zakatI nathI.) saMbandho hi sAdhyasAdhanayodharmiNazca kiM samavAyaH, saMyogo, virodho, vizeSaNavizeSyabhAvaH tAdAtmyaM, tadutpattirvA bhavet ? na tAvatsamavAyaH, tasya dharmadharmidvayAtiriktasya pramANenApratIyamAnatvAt, iha tantuSu paTa ityAdestatsAdhakasya pratyayasyAlaukikatvAt, pAMsulapAdAnAmapIha paTe tantava ityevaM pratItidarzanAt, iha bhUtale ghaTAbhAva ityatrApi samavAyaprasaGgAt / sattve vA samavAyasya svata eva dharmadhAdiSu vRttyabhyupagame tadvatsAdhyAdidharmANAmapi svata eva dharmiNi vRttirastu kiM vyarthayA samavAyakalpanayA ? samavAyasya samavAyAntareNa vRttyabhyupagame tu tatrApyaparasamavAyakalpane'navasthAnadI dustarA / astu samavAyasya svataH parato vA vRttiH, tathApi tasya pratiniyatAnAmeva saMbandhinAM saMbandhakatvaM na syAt apitvanyeSAmapi vyApakatvena, tasya sarvatra tulyatvAdekasvabhAvatvAJca / nApi saMyogaH, sa hi sAdhyasAdhanAdInAM bhavan kiM tato bhinno vA syAdabhinno vA / prAci pakSe kathaM vivakSitAnAmevaiSa kiM nAnyeSAmapi ? bhedAvizeSAt, na ca samAvAyo'tra niyAmakaH tasya sarvatra sadRzatvAt ? / dvitIye tu sAdhyAdInyeva syuH na kazcitsaMyogo nAma kathaJcidbhinnasaMyogAGgIkAre tu paravAdAzrayaNaM bhavet / nApi virodho'bhidhAtavyaH, tasyApyekAntamate'saMbhavAt / sa hi sahAnavasthAnaM paraspararihAro vA bhavet / tatrAdye kiM kadAcidapyekatrAnavasthAnamuta kiyatkAlaM sthitvA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 SaDdarzana samucaya bhAga- 2, zloka - 57, jenadarzana pazcAdanavasthAnam / Aye pakSe'hinakulAdInAM na virodhaH syAt anyathA trailokye'pyuragAdInAmabhAvaH / dvitIye tu naravanitAderapi virodhaH syAt, tayorapi kiMcitkAlamekatra sthitvApagamAt / kiMca vaDavAnalajaladhijalayorvidyudambhodAmbhasozca cirataramekatrAvasthAtaH kathamayaM virodhaH / parasparaparihArastu sarvabhAvAnAmaviziSTaH kathamasau pratiniyatAnAmeva bhavet / nApi vizeSaNavizeSyabhAvo ghaTAmiyati, tasya saMyogAdyasaMbhave'bhAvAt tasya tu prAgeva nirAsAt / nApi sAdhyasAdhanayostAdAtmyaM ghaTate, sAdhyasAdhanayorasiddhasiddhayorbhedAbhyupagamena tAdAtmyAyogAt, tAdAtmye ca sAdhyaM sAdhanaM caikatarameva bhavenna dvayaM kathaJcittAdAtmye tu jainamatAnupravezaH syAt / TIkAno bhAvAnuvAdaH (have tame batAvo ke) sAdhya-sAdhana tathA dharmomAM kayo saMbaMdha mAno cho? zuM temAM samAvaya saMbaMdha mAno cho ke saMyogasaMbaMdha mAno cho ke virodha mAno cho ke vizeSaNa-vizeSyabhAva mAno cho ke tAdAbhya mAno che ke tadutpatti mAno cho ? temAM sAdhvadharma ane dharmImAM samavAyasaMbaMdha to mAnI zakAze nahi. kAraNa ke dharma ane dharmIne choDIne te baMnemAM rahevAvALo koI atiriktasaMbaMdha koIpaNa pramANathI pratIta thato nathI - anubhavamAM Avato nathI. (kahevAno Azaya e che ke jo "A dharma che, A dharmI che ane A temano samavAya che'-A rIte samavAyano dharma ane dharmIthI bhinna pratibhAsa thato hoya to samavAyanI sattA mAnI zakAya. paraMtu tAdazapratibhAsa to thato ja nathI - anubhavamAM Avato ja nathI.) "A taMtumAM paTa che' ityAdi pratyaya, je samavAyanI siddhi mATe AgaLa karavAmAM Ave che. te to kharekhara alaukika che. upAnaha (joDA) vinA cAlanArA gAmaDAnA kheDUtane paNa "kapaDAmAM taMtuo che" AvI pratIti thAya che. (ane "A kapaDAmAM taMtu che" AvuM kahetA sAMbhaLavA maLatA nathI.) tathA ('de' pratyayathI samavAyanI siddhi karazo to) " mata ghaTamAve -' A bhUtalamAM ghaTano abhAva che.'-A pratyayathI paNa bhUtala ane ghaTAbhAvamAM samavAyanI siddhi thaI javI joIe. cAlo, samavAyanI sattA mAnI paNa laIe. paraMtu samavAyanI dharma ane dharmI AdimAM svataH ja vRtti mAnazo to, (arthAt samavAyanI sattA mAnI paNa laIe, paraMtu te dharma ane dharmamAM jo bIjAsaMbaMdha vinA ja potAnI jAte rahI jato hoya to) samavAyanI jema
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana sAdhyAdi dharmo paNa potAnA dharmamAM svataH ja rahI jAya ne ! temAM nirarthaka samavAyanI kalpanA karavAnI zI jarUra che ? samavAyanI bIjA koI samavAyathI dharma ane dharmImAM vRtti mAnazo to, te samavAya paNa potAnA saMbaMdhiomAM koI trIjA samavAyathI raheze, trIjo cothAthI. A pramANe aneka samavAyonI kalpanA karavAmAM anavasthAnadI taravI kaThIna banI jaze. anavasthAdUSaNa AvI paDaze. (asatulpanAthI mAnI paNa laIe ke) samavAyanI potAnA saMbaMdhIomAM svataH ke parataH bhale vRtti hoya, to paNa te sarvatra tulya ane eka hovAthI sarve saMbaMdhIomAM vyApaka hovAnA kAraNe "samavAya amuka saMbaMdhIomAM ja saMbaMdha kare che' - AvuM kahI zakAze nahi. (AthI taMtuno paTanI jema ghaTamAM paNa samavAya thaI jaze.) jo sAdhya ane sAdhanano paraspara saMyogasaMbaMdha mAnazo, to te saMyoga tenAthI bhinna che ke abhinna che ? jo sAdhya-sAdhanathI saMyoga bhinna hoya to "vivakSita sAdhya-sAdhanano ja saMyoga che. anyono saMyoga nathI' - A niyama banI zakaze nahi. kAraNa ke bhedamAM vizeSatA nathI. arthAt saMyoga vivakSita sAdhya-sAdhanathI jeTalo bhinna che, teTalo ja anya avivalita sAdhya-sAdhanathI paNa che ja. to pachI vivakSita sAdhya-sAdhanano ja saMyoga kare ane avivakSita sAdhya-sAdhanano saMyoga na kare, evuM kaI rIte kahI zakAze ? saMyoga amuka vivakSita sAdhana-sAdhya sAthe saMbaMdha karI zake ane amuka avivakSita sAdhanasAdhya sAthe saMbaMdha na karI zake, emAM samAvAya niyAmaka che, ema paNa kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke samavAya eka ane sarvatra hovAthI, tenI sarva ThekANe tulyadRSTi hoya che. sAdhya AdithI saMyoga abhinna che." A dvitIyapakSa kahezo to sAdhya-sAdhananI ja sattA raheze. saMyoganI sattA raheze nahi. kAraNake abhedamAM ekanI ja vAstavika sattA banI rahe che. sAdhya AdithI saMyoga kathaMcit bhinna che' - A pakSa mAnavAmAM, to (tamAre) amArA anekAMtavAdano ja Azraya karavAno thAya che. sAdhya ane sAdhanamAM parasparavirodha paNa kahI zakAya tema nathI. kAraNake sarvathA ekAMta matamAM virodhane siddha karavo saMbhavita nathI. | virodha be prakAranA hoya che. eka sahAnavasthAnarUpa tathA bIjo paraspara parihArarUpa. temAM tame batAvo ke virodha bemAMthI kayA eka svarUpavALo che ? arthAt sAdhya ane sAdhanamAM sahAnavasthAnarUpa virodha haze ke parasparaparihArarUpa virodha haze ?
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana temAM sahAnavasthAnarUpa virodha paNa kema manAya che ? zuM te kyAre paNa eka sthAne nahi raheto hovAnA kAraNe ke keTaloka kALa sAthe rahIne pAchaLathI sAthe nahi raheto hovAnA kAraNe che ? jo kyAre paNa eka sthAnamAM nahi rahevAnA kAraNe sahAnavasthAnavirodha hoya to sApa ane noLIyA AdimAM virodha mAnI zakAze nahi. kAraNake te kyAreka to eka sAthe rahe ja che. jo temanAmAM sahAnavasthAnavirodha hoya to traNa lokamAM sApono abhAva ja thaI jaze. jo keTaloka kALa rahIne pAchaLathI sAthe nahi rahetA hovAnA kAraNe sahAnavasthAnavirodha hoya to strI-puruSamAM paNa virodha Avaze. kAraNa ke teo paNa keTaloka kALa ekaThA rahIne alaga paDI jAya che. vaLI jo thoDo samaya sAthe rahIne alaga paDI jatA hoya temAM sahAnavasthAna virodha hoya, to vaDavAnala = samudranI agni ane samudranuM pANI, vijaLI ane vAdaLomAM rahevAvALuM pANI, te sarve ghaNo lAMbo samaya eka sthAne rahe che, to temAM virodha na hovo joIe. chatAM paNa virodha to manAya ja che.) paraspara parihArasthitirUpa virodha sarvapadArthomAM avizeSatayA = sAmAnyarUpathI thayA ja kare che. dareka padArtha bIjA padArthathI potAnI svataMtra bhinnasthiti rAkhe ja che. AthI kevI rIte sarvasAdhAraNa virodhane pratiniyata sthAnomAM ja joDI zakAya ? sAdhya ane sAdhanamAM vizeSaNa - vizeSyabhAva paNa saMgata thato nathI. kAraNake te sAdhya ane sAdhanamAM saMyogAdino asaMbhava hovAthI vizeSaNa- viSyabhAvano abhAva che. sAdhya ane sAdhanamAM saMyogAdinA saMbhavano ame pUrve ja niSedha karI dIdho che. kahevAno Azaya e che ke sAdhya ane sAdhanamAM vizeSaNavizeSyabhAva paNa mAnI zakAto nathI. kAraNake vizeSaNavizeSyabhAva to te padArthomAM hoya che, ke jemAM pahelAMthI paraspara koI saMyoga ke samavAya Adi saMbaMdha rahe che. paraMtu jyAre sAdhya ane sAdhanamAM saMyogAdi saMbaMdhono abhAva pUrve ja siddha karI dIdho che, tyAre temAM vizeSaNa-vizeSyabhAvanI siddhi karavI bilakUla anucita che. sAdhya ane sAdhanamAM tAdAbhyasaMbaMdha paNa ghaTato nathI. kAraNake sAdhya asiddha hoya che ane sAdhana siddha hoya che ane tethI te apekSAe sAdhya ane sAdhanamAM bheda manAyelo che tathA jemAM bheda manAyelo hoya, temAM tAdAmya=abheda mAnazo to sAdhana ke sAdhyamAMthI eka ja raheze. baMne rahI zakaze nahi. tAdAbhyasaMbaMdhamAM be bacI zakatA nathI. te baMne vacce kathaMcittAdAbhya mAnazo to jainamatano svIkAra karavo paDaze. _ tadutpattistu kAryakAraNabhAve saMbhavinI kAryakAraNabhAvazcArthakriyAsiddhau sidhyet / arthakriyA ca nityasya kramAkramAbhyAM sahakAriSu satsvasatsu ca janakAjanakasvabhAva
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka - 57, jainadarzana dvayAnabhyupagamena nopapadyate / anityasya tu sato'sato vA sA na ghaTate, sataH samavAyavartini vyApArAyogAt, vyApAre vA svasvakAraNakAla eva jAtAnAmuttarottarasarvakSaNAnAmekakSaNavartitvaprasaGgAt, sakalabhAvAnAM mithaHkAryakAraNabhAvaprasaktezca, asatazca sakalazaktivikalatvena kAryakAraNAsaMbhavAt, anyathA zazaviSANAderapi tatprasaGgAt / taditthaM sAdhyAdInAM saMbandhAnupapatterekAntamate pakSadharmatvAdi hetulakSaNamasaMgatameva syAt, tathA ca pratibandho durupapAda eva / tathaikAntavAdinAM pratibandhagrahaNamapi na jAghaTIti, avicalitasvarUpe Atmani jJAnapaurvAparyAbhAvAt, pratikSaNadhvaMsinyapi kAryakAraNAdhubhayagrahaNAnuvRttyaikacaitanyAbhAvAt / na ca kAryAdyanubhavAnantarabhAvinA smaraNena kAryakAraNabhAvAdiH pratibandho'nusaMdhIyata iti vaktavyaM, anubhUta eva smaraNaprAdurbhAvAt / na ca pratibandhaH kenacidanubhUtaH, tasyobhayaniSThatvAt / ubhayasya pUrvAparakAlabhAvina ekanAgrahaNAditi na pratibandhanizcayo'pi / tadevamekAntapakSe parairuzcAryamANaH sarvo'pi hetuH pratibandhasyAbhAvAdanizcayAyAnaikAntika eva bhavet 3 / TIkAno bhAvAnuvAda sAdhya ane sAdhanamAM kArya-kAraNabhAva hote chate ja tadutpattisaMbaMdhanI vicAraNA karI zakAya. ane kArya-kAraNabhAva aWkriyAvALA padArthomAM thAya che. arthAt padArthomAM arthakriyA siddha thAya, to ja kArya-kAraNabhAva siddha thAya che ane tyArabAda ja tadutpattisaMbaMdhanI vicAraNA karI zakAya. nitya padArthamAM kramathI ke yugapatu sahakArionI madada hote chate ke sahakArionI madada nahi hote chate arthakriyAnI janakatA ke ajanakatA manAyelI na hovAthI (nitya padArthamAM) arthakriyA saMgata thatI nathI. (kahevAno Azaya e che nitya padArtha haMmezAM eka svabhAvavALo hovAnA kAraNe, temAM kramathI tathA yugapatu sahakArionI madadathI tathA tenI madada vinA koIpaNa rIte koIpaNa arthakriyA karI zakato nathI. kAraNa ke aneka kAryone utpanna karavA mATe anekasvabhAvonI AvazyaktA che. te anekasvabhAvatAno nityamAM sarvathA abhAva che.) sarvathA anityapadArthamAM paNa potAnA saddabhAvamAM ke asadubhAvamAM arthakriyA ghaTatI nathI. jo te anitya padArtha potAnA sadubhAvamAM ja potAnI arthakriyAne utpanna kare che, to samavAyavartinI = samAna samayavALAomAM vyApArano abhAva che = kAryakAraNabhAvano abhAva che. jo eka samaye rahevAvALAomAM paNa vyApAra = kAryakAraNabhAva thaI jAya, to sva-sva kAraNa kALamAM ja uttarottarakSaNomAM utpanna thanArA kAryo eka kSaNamAM ja thaI javAnI Apatti Avaze.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana arthAtu uttarottarakArya pUrva pUrvekSaNamAM utpanna thaI jaze. (jemake navamIkSaNa dazamIkSaNane potAnA sadbhAvamAM arthAt navamIkSaNamAM ja utpanna karI deze. te rIte AThamIkSaNa navamI kSaNane potAnA sadUbhAvamAM AThamIkSaNamAM, sAtamI kSaNamAM AThamIkSaNane, chaThThIkSaNamAM sAtamIkSaNane chaThThIkSaNane pAMcamIkSaNamAM, pAMcamIkSaNane cothIkSaNamAM, cothIkSaNane trIjIkSaNamAM, trIjIkSaNane dvitIyakSaNamAM, tema ja prathamakSaNamAM dvitIyakSaNane utpanna karI deze. arthAt prathamakSaNamAM ja sarve kAryo thaI jaze. ane bIjIlaNamAM nAza thavAthI saMsAra zunya banI jaze.) tathA (jo sahabhAviomAM kAryakAraNabhAva hoya to) samasta sahabhAvipadArthomAM paraspara kArya-kAraNabhAva AvI jaze. (koIpaNa kAraNa asat thaIne kAryane utpanna karI zakatuM ja nathI. kAraNa ke) asatupadArtha saghaLIye zaktithI vikala hovAnA kAraNe kArya karavA samartha banato nathI. jo asatupadArtha paNa kArya karavA samartha banI jato hoya to asatuM evuM sasalAnuM zIMgaDuM paNa kArya karavA mATe samartha banI jaze ane tethI sasalAnuM zIMgaDuM, arthakriyAkAri banAvAthI satuM banI jaze. A pramANe sAdhya - sAdhana AdinA saMbaMdhanI ekAMtamatamAM anupapatti hovAthI hetunA pakSadharmavAdirUpo paNa asaMgata ja banI jAya che. tethI sAdhya ane sAdhana Adino pratibaMdhasaMbaMdha siddha karavo kaThIna che. te pramANe ekAMtavAdione (ekAMtavAdamAM) pratibaMdhanuM grahaNa paNa saMgata thatuM nathI. kAraNa ke avicalitasvarUpavALA (kUTastha nitya) AtmAmAM jJAnanA paryAyanA parivartanano abhAva che tathA pratikSaNadhvaMsa thatA kSaNikamAM (kSaNika AtmAmAM) paNa kArya-kAraNa, sAdhya-sAdhana Adi ubhayanA grahaNamAM anuvRtta (anvayI) eka caitanyano abhAva che. (kahevAno Azaya e che ke ekAMtanityavAdi AtmAne sarvathA aparivartanazIla nitya mAne che. te sarvathA avicalita svabhAvavALo che. tethI temAM jJAnanA paryAyo paNa badalAtA nathI. Avo kUTanitya AtmA che. emAM sAdhya ane sAdhananA saMbaMdhane grahaNa karavo ja kaThIna che. je AtmAnA jJAnamAM sAdhyasAdhana ane teno avinAbhAva kramaza: pratibhAsita thato hoya, te AtmA saMbaMdhane grahaNa karI zake che. je haMmezAM eka svabhAvavALo hoya, temAM tAdazakramika pariNamana thaI zakatuM nathI. bauddha AtmAne kSaNikajJAnapravAharUpa mAne che. teno te kSaNikaAtmA paNa sAdhya-sAdhananA saMbaMdhane grahaNa karI zakato nathI. kAraNake je jJAnakSaNa sAdhanane jANe che, te jJAnakSaNa sAdhyane jANatI nathI. tathA sAdhyane jANavAvALI jJAnakSaNa sAdhanane jANatI nathI. A rIte kAryakAraNa ke sAdhyasAdhana baMnene jANavAvALo koI anvayI caitanyano sadbhAva na hovAthI, tenA saMbaMdhane jANavo taddana asaMbhavita che.)
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana 703 bauddha kArya-kAraNa ke sAdhya-sAdhananA anubhavanI anaMtara thanArA smaraNa dvArA kAryakAraNabhAva tathA avinAbhAva Adi saMbaMdhonuM jJAna sArI rIte thAya ja che. jainaH AvuM na kahevuM joIe. kAraNake anubhUtamAM ja smaraNano prAdurbhAva thAya che. arthAt smaraNa anubhavane anusAre ja thAya che. je padArthano anubhava hoya tenuM je smaraNa thAya che. kArya-kAraNabhAva ke avinAbhAva Adi saMbaMdhono anubhava ja koInA dvArA thayo nathI, to pachI smaraNa kyAMthI thAya ? saMbaMdha to ubhayamAM rahe che. tamArI koIpaNa kSaNikajJAnakSaNa pUrvottarakAlabhAvi be bhAvapadArthone jANatI ja nathI, to te kevI rIte te baMnemAM rahenArA saMbaMdhano nizcaya karI zake ? (kArya-kAraNabhAva to kramabhAvi kAraNa ane kAryamAM rahe che. tamArI koI eka jJAnakSaNa dvArA kramabhAvi kArya ane kAraNane grahaNa karavuM asaMbhavita che. AthI tenAthI tenA saMbaMdhanuM grahaNa paNa thatuM nathI.) AthI ekAMtapakSamAM paravAdio dvArA kahevAyelA sarve paNa hetuo saMbaMdhano abhAva hovAnA kAraNe tathA nizcayano abhAva hovAthI anaikAntika ja che. evaM ca kevalasya sAmAnyasya vizeSasya ca dvayorvA parasparaviviktayostayorhetutvAghaTanAdanuvRttavyAvRttapratyayanibandhanaparasparasaMvalitasAmAnyavizeSAtmano hetoranekAntAtmani sAdhye gamakatvamabhyupagantavyam / na ca yadeva rUpaM rUpAntarAdvyAvartate tadeva kathamanuvRttimAsAdayati, yaJcAnuvartate tatkathaM vyAvRttimAzrayati iti vaktavyaM, anuvRttavyAvRttarUpatayAdhyakSataH pratIyamAne vasturUpe virodhAsiddheH, sAmAnyavizeSavacitrajJAnavacitrapaTasyaikacitrarUpavadvA / kiMca ekAntavAdyupanyastahetoH sAdhyaM kiM sAmAnyamAhosvidvizeSa utobhayaM parasparaviviktamutasvidanubhayamiti vikalpAH / na tAvatsAmAnyaM, kevalasya tasyAsaMbhavAdarthakriyAkAritvavaikalyAJca / nApi vizeSaH, tasyAnanuyAyitvena sAdhayitumazakyatvAt / nApyubhayaM, ubhayadoSAnativRtteH / nApyanubhayaM, tasyAsato hetvavyApakatvena sAdhyatvAyogAt / tasmAdvivAdAspadIbhUtasAmAnyavizeSobhayAtmakasAdhyadharmasya sAdhyadharmiNi sAdhanAyAnyonyAnuviddhAnvayavyatirekasvabhAvadvayAtmaikahetoH pradarzane lezato'pi naikAntapakSoktadoSAvakAzaH saMbhavI, ato'nekAntAtmakaM hetusvarUpaM cAvazyamaGgIkartavyaM, anyathA sakalAnumAneSu sAdhyasAdhanAnAmuktanyAyata uccheda eva bhavet / tasmAdo ekAntavAdino ! nijapakSAbhimAnatyAgenAviSAdino'kSiNI nimIlya buddhidRzamunmIlya madhyasthavRttyA yuktatyAnusAraikapravRttyA tattattvaM jijJAsanto
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -57, jainadarzana bhavanto'nekAntaM vicArayanta, pramANaikamUlasakalayuktiyuktaM prAguktanikhiladoSavipramuktam tattattvaM cAdhigacchantu / iti parahetutamobhAskaranAmakaM vAdasthalaM / tataH siddhaM sarvadarzanasaMmatamanekAntamatam / / 57 / / TIkAno bhAvAnuvAda: A pramANe hetu mAtra sAmAnyarUpa ke vizeSarUpa hoI zakato nathI. parasparavivikta = nirapekSapaNe svataMtra sAmAnya-vizeSarUpa paNa hoI zakato nathI. mAtra sAmAnyarUpamAM ke vizeSarUpamAM ke parasparanirapekSatayA svataMtra sAmAnya-vizeSarUpamAM hetutva ghaTatuM nathI. AthI parasparatApekSa sAmAnya-vizeSAtmakarUpa ja hetu anekAMtAtmaka sAdhyano gamaka bane che. arthAtu) parasparasaMvalita = tAdAbhya rAkhavAvALA sAmAnya ane vizeSa ja anuvRtta = anugatAkAra pratyaya tathA vyAvRttAkAravilakSaNapratyayamAM kAraNa banatA hovAthI, tAdazasAmAnya-vizeSAtmaka hetu ja anekAMtAtmaka sAdhyano gamaka mAnavo joIe. zaMkA je rUpa rUpAntarathI vyAvRtta thAya che, te ja rUpa kevI rIte anuvRtta = sAdhAraNa pratyayamAM kAraNa bane che. arthAt je padArtha vizeSAtmaka che, bIjAothI vyAvRtta thAya che, te anuvRtta = sAdhAraNa pratyayamAM kevI rIte kAraNa banI zake ? A ja rIte je sAdhAraNa sAmAnyarUpa banIne anugatapratyayamAM kAraNa thAya che, te kevI rIte vyAvRttapratyayamAM kAraNa banI zake che ? samAdhAna : AvuM na kahevuM joIe. kAraNake anuvRtta = anugatAkAra tathA vyAvRttAkArarUpe pratyakSathI pratIta thatA vastunA rUpamAM virodhanI asiddhi che. jemake eka ja vastumAM pratIta thatA sAmAnya ane vizeSa AkAro, citrajJAna tathA citrapaTanuM ekacitra rUpa. (kahevAnA Azaya e che ke jema sAmAnya vizeSa-pRthvItva Adi apara sAmAnya jalAdithI vyAvaka hovAnA kAraNe vizeSarUpa hovA chatAM paNa pRthvI vyaktiomAM anugatAkAra pratyayamAM kAraNa hovAthI sAmAnyarUpa paNa che. athavA je prakAre citrajJAna eka hovA chatAM paNa aneka nIla-pItAdi AkArone dhAraNa kare che athavA je pramANe eka ja raMga-beraMgI citrapaTamAM aneka nIla-pIta raMga rahI jAya che, te ja rIte eka ja vastu sAmAnya ane vizeSa be AkArone dhAraNa karI zake che. jyAre eka ja vastunuM anugatAkAra ane vyAvRttAkArapratyayamAM kAraNa hovuM pratyakSa siddha che, tyAre temAM virodha kevI rIte hoI zake ? virodha to temAM hoya che ke jenI eka sAthe upalabdhi na thaI zakatI hoya.). sAruM tame ekAMtavAdio batAvo ke tame upanyAsa karelA hetunuM sAdhya mAtra sAmAnyarUpa mAno cho ke mAtra vizeSarUpa mAno cho ? ke parasparanirapekSa ubhayarUpa mAno cho ke anubhayarUpa mAno cho ?
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 2, zloka - 57, jainadarzana 705 "hetunuM sAdhya mAtra sAmAnyarUpa che" - A uttara to asaMbhavita che. tathA tevI vastumAM arthakriyAkAritvano paNa asaMbhava che. arthAt mAtra sAmAnyapadArtha to asatuM che. te koIpaNa arthakriyA karI zakato nathI. hetunuM sAdhya mAtra vizeSarUpa che" - A uttara paNa ayogya che. kAraNake vizeSa bIjI vyaktiomAM anugata nahIM hovAnA kAraNe, teno saMbaMdha agRhIta rahevAnA kAraNe te) sAdhya banavA mATe samartha nathI. hetunuM sAdhya parasparanirapekSa ubhayarUpa to nathI. kAraNake mAtra sAmAnyarUpa tathA mAtra vizeSarUpa mAnavAmAM je doSo AvatA hatA, te sarve doSo ahIM Avaze. hetanuM sAdhya anubhayarUpa to hoI zakatuM nathI. kAraNa ke anubhayarUpa to koI padArtha hoto ja nathI. tethI anubhavapakSamAM sAdhya asatuM banI jaze. asat sAdhya hetune vyApaka na hovAnA kAraNe sAdhyarUpa banI zakatuM nathI. arthAt asatuM sAdhyamAM hetunuM avyApakatva hovAnA kAraNe sAdhyatvano ayoga che. (parasparavyavacchedAtmaka sAmAnya ane vizeSa baMneno yugapatuniSedha karI zakAto nathI. A rIte jyAre anubhaya padArthanI sattA ja nathI, tyAre te hetunuM vyApaka banIne sAdhya banI zakatuM nathI.) tethI (jenI siddhi karavAnI che, tevA) vivAdAspada sAmAnya-vizeSobhayAtmaka sAdhyadharmane sAdhyadharmImAM siddha karavA mATe parasparaanuviddha anvaya-vyatirekadrayAtmaka hetunuM pradarzana karavAmAM lezamAtra paNa ekAMtapakSamAM kahelA doSono avakAza saMbhavita nathI. AthI hetunuM anekAMtAtmaka svarUpa ja mAnavuM joIe. anyathA sakala anumAnomAM sAdhyasAdhanono ukta nyAyathI uccheda thaI jaze. arthAt hetunuM anekAMtAtmakasvarUpa nahi svIkAro, to samasta sAdhya-sAdhanono lopa thaIne anumAnamAtrano uccheda thaI jaze. tethI he ekAMtavAdio ! potAnA pakSanuM abhimAna tyAga karIne, caMcalaAMkhone baMdha karIne tathA jJAnarUpIcakSune udhADIne taTasthavRttithI mukti anusAra vicAra karIne tattvajijJAsApUrvaka tame loko anekAMtano vicAra karo. (ane tenA yoge) samasta dUSaNothI rahita pramANekabUla yuktiyukta = pramANaprasiddha yuktiothI yukta anekAMtatattvane pAmo. (arthAt madhyastha buddhithI tame vicAra karazo to cokkasa anekAMtatattvane pAmI jazo.) A pramANe parahetutamobhAskara nAmano vAdasthala pUrNa thAya che. uparokta vivecanathI anekAMtatattva sarvadarzanasaMmata siddha thaI jAya che. ApaNA
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana atha jainamataM saMkSepayannAhave namatano pasaMDAra 42di cha ... jainadarzanasaMkSepa ityeSa gadito'naghaH / / pUrvAparaparAdhAto yatra kvApi na vidyate / / 58 / / zlokArtha A pramANe sarvathAnirdoSa jainadarzananuM saMkSepathI kathana karyuM che. te jainadarzananI mAnyatAomAM kyAMya paNa pUrvAparavirodha Avato nathI. vyAkhyA-jainadarzanasya saMkSepo vistarasyAgAdhatvena vaktumazakyatvAdupayogasAraH samAsa ityamunoktaprakAreNaiva-pratyakSo gadito-abhihito'nagho-nirdUSaNaH sarvavaktavyasya sarvajJamUlatve doSakAluSyAnavakAzAt / yatra-jainadarzane kvApi kvacidapi jIvAjIvAdirUpavicAraNAviSayasUkSmamaticarcAyAmapi pUrvAparayoH-pUrvapazcAdabhihitayoH parAghAtaHparasparavyAhatatvaM na vidyate, ayaM bhAvaH-yathA paradarzanasaMbandhiSu mUlazAstreSvapi kiM punaH pAzcAtyavipralambhakagrathitagrantha kathAsu prathamapazcAdabhihitayomithovirodho'sti, tathA jainadarzane kvApi kevalipraNItadvAdazAGgeSu pAramparyagrantheSu ca susaMbaddhArthatvAtsUkSmekSikayA nirIkSito'pi sa nAsti / yattu paradarzaneSvapi kvacana sahadayahRdayaGgamAni vacanAni kAnicidAkarNayAmaH tAnyapi jinoktasUktasudhAsindhusamudgAtanyeva saMgRhya mudhA svAtmAnaM bahu manyate / yacchrIsiddhasenapAdAH-"sunizcitaM naH paratantrayuktiSu, sphuranti yAH kAzcana sUktisaMpadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitA, jagatpramANaM jinavAkyavigruSaH / / 1 / / " [dvAtriMza.] iti / atra pare prAhuH-aho ArhatA ! arhadabhihitatattvAnurAgibhiryuSmAbhiridamasaMbaddhamevAvirbhAvayAMbabhUve yaduta yuSmadarzaneSvapi pUrvAparayorvirodho'stIti / na hyasmanmate sUkSmekSaNairIkSamANo'pi virodhalezo'pi vacana nirIkSyate, amRtakarakaranikareSviva kAlimeti cet ? ucyate / bhoH ! svamatapakSapAtaM parihatya mAdhyasthyamavalambamAnairnirabhimAnairdhIpradhAnaiH prati bhAdyavadhAnaM vidadhAnairnizamyate, tadA vayaM bhavatAM sarvaM darzayAmaH / 1kaMthA / 2 pratibhAva yadyavadhAnaM /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana 707. TIkAno bhAvAnuvAda: praznaH jainadarzananuM saMkSepathI ja zA mATe varNana karyuM che? uttaraH jainadarzana agAdha che. tenuM vistArathI varNana karavA mATe zakya nathI. agAdhasamudrane taravo jema kaThIna che, tema agAdhajainadarzananuM vistArathI eka ThekANe varNana karavuM zakya nathI. tethI ja upayogI sArabhUtavastunuM varNana karyuM che. te ja jainadarzanano saMkSepa che. chatAM paNa te pratyakSathI uparokta prakAro vaDe kahevAyelA jainadarzanano saMkSepa nirdoSa che. kAraNa ke jainadarzana sarvajJamUlaka che. arthAt jainadarzananA mULa vaktA sarvajJa hovAnA kAraNe temAM doSonI kaluSitAno avakAza nathI. jainadarzanamAM kyAMya paNa jIvAdi padArthonI vicAraNA karatAM atisUkSmacarcAmAM paNa pUrve kahevAmAM ane pAchaLathI kahelAmAM lezamAtra paNa parasparavirodha Avato nathI. kahevAno Azaya e che ke je pramANe anyadarzanasaMbaMdhI mUlazAstromAM paNa pahelA kahelAmAM ane pachIthI kahelAmAM parasparavirodha che. to pachI te te anyadarzananA pAchaLathI mAtra potAnA matanI puSTi karavA vipralaMbhako dvArA racAyelA graMthomAM virodha hoya temAM navAI zuM che ? TuMkamAM je pramANe anyadarzananA mUlagraMthonA ane ziSya paraMparAmAM racAyelA anyagraMthonAM pUrvApara kathanamAM parasparavirodha che, te pramANe jainadarzanamAM kyAMya paNa kevaliprarUpita dvAdazAMgImAM ke te pachInI ziSya paraMparAmAM racAyelA (uttarakAlIna)graMthomAM sUkSmakSikAthI nirIkSaNa karavA chatAM paNa parasparavirodha nathI. kAraNake jainadarzanakAronuM kathana sarvatra susaMbaddha hoya che. vaLI anyamatamAM paNa kyAMka sahRdaya vidvAna lokonA cittamAM vistarelA suMdara hRdayahAri vacano sAMbhaLavA maLe che. te vastutaH jainavacanarUpa samudrathI nikaLelA suMdaravacanone grahaNa karIne potAnA zAstramAM guMthI lIdhA che ane ulaTA potAnI jAtane moTI mAne che. jethI zrI siddhasenadivAkarasUrijIe kahyuM che ke... "he bhagavAna! te vAta sunizcita che ke parazAstromAM je kaMIpaNa kaMIka suyuktio = suvacano skurAyamAna che. te (mUlata:) ApanuM ja che. te jinavacanarUpI samudramAMthI uchaLelA pANInA biMduo ja che. AthI jinavacana ja suyuktiono samudra che ane pramANarUpa che. jagata tene ja vyavahAramAM pramANabhUta mAne che" paravAdi : are jaino ! zrI jinazAsanakathita tattvanA anurAgavALA tamArA dvArA amArA matamAM pUrvAparavirodha che ema kahevAya che, te tamAruM asaMbaddhavacana che. kAraNake amArA vacanomAM sukSma buddhithI jovA chatAM paNa virodhano leza paNa jovA maLato nathI. pUrNacaMdranA dhavala kiraNomAM kAlimA kevI rIte hoI zake ? jenaH he paravAdio ! tame loko utAvaLa na karo ! tame loko svamatano Agraha choDIne,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana madhyasthatAnuM AlaMbana karI, nirAbhimAnI banIne svabuddhi-pratibhAne avadhAna = sAvadhAna karIne sAMbhaLo. ame sarve pUrvAparavirodho batAvIe chIe. tathAhi prathamaM tAvattAthAgatasaMmate mate pUrvAparavirodha udbhAvyate / pUrva sarva kSaNabhaGguramabhidhAya pazcAdevamabhidadhe 'nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM, nAkAraNaM viSaya' iti asyAyamarthaH-jJAnamarthe satyevotpadyate na punarasatItyanukRtAnvayavyatireko'rtho jJAnasya kAraNam / yatazcArthAjjJAnamutpadyate tameva tadviSayIkarotIti / evaM cAbhidadhAnenArthasya kSaNadvayaM sthitirabhihitA / tadyathA-arthAtkAraNAjjJAnaM kArya jAyamAnaM dvitIye kSaNe jAyate na tu samasamaye kAraNakAryayoH samasamayatvAyogAt / taJca jJAnaM svajanakamevArthaM gRhNAti nAparaM 'nAkAraNaM viSaya' iti vacanAt / tathA cArthasya kSaNadvayaM sthitirbalAdAyAtA sA ca kSaNakSayeNa viruddhati pUrvAparavirodhaH 1 / tathA nAkAraNaM viSaya ityuktvA yogipratyakSasyAtItAnAgatAdirapyartho viSayo'bhyadhAyi / atItAnAgatazca vinaSTAnutpannatvena tasya kAraNaM na bhavet / akAraNamapi ca taM viSayatayAbhidadhAnasya pUrvAparavirodhaH syAt 2 / evaM sAdhyasAdhanayorvyAptigrAhakasya jJAnasya kAraNatvAbhAve'pi trikAlagatamarthaM viSayaM vyAharamANasya kathaM na pUrvAparavyAghAtaH, akAraNasya pramANaviSayatvAnabhyupagamAt 3 / tathA kSaNakSayAbhyupagame'nvayavyatirekayorbhinnakAlayoH pratipattirna saMbhavati / nataH sAdhyasAdhanayosrikAlaviSayaM vyAptigrahaNaM manvAnasya kathaM na pUrvAparavyAhatiH 4 / / TIkAno bhAvAnuvAda have anyamatamAM pUrvAparavirodho kevI rIte che te batAvAya che. temAM prathama bauddhamatamAM je pUrvAparavirodho che, tenuM udbhAvana karAya che. bauddha eka bAju jagatanA samasta padArthone kSaNabhaMgura kahe che ane bIjI bAju tenAthI viparIta kahe che. teo kahe che ke "je padArtha kAryanI sAthe anvaya ane vyatireka rAkhato nathI, te kAraNa banI zakato nathI, ane je padArtha kAraNa banI zakato nathI. te jJAnano viSaya paNa banI zakato nathI." (bauddha dvArA karAyelA A vidhAnano TIkAkArazrI svayaM artha kare che.) te sUtrano A artha che - jJAna padArtha hote chate ja utpanna thAya che. padArthanA abhAvamAM utpanna thatuM nathI. AthI jJAnanI sAthe anvaya-vyatireka hoya che, te padArtha jJAnamAM kAraNa bane che tathA je padArthathI jJAna utpanna thAya che, te padArthane jJAna viSaya banAve che. arthAt je padArthathI jJAna utpanna thAya che, te padArthane jJAna jANe che. A pramANe kahevAthI
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-58, jainadarzana 709 (arthAta je padArthane jJAnanuM kAraNa kahyuM, te ja padArthane jJAnano viSaya kahevAthI) padArthanI be kSaNa sudhI sthiti mAnavI paDaze. te A rIte - padArtha jJAnanuM kAraNa che, te padArtharUpakAraNathI jJAnarUpa kArya utpanna thAya che. te utpanna thatuM kArya dvitIyakSaNamAM ja utpanna thAya che, kAraNake kArya ane kAraNa sama-samayamAM rahetA nathI. kAraNa ke kAraNa pUrvekSaNamAM hoya che. kArya tenI uttarakSaNamAM utpanna thAya che. AthI kArya ane kAraNanI kSaNa samAna hotI nathI. tethI jJAna potAnA janaka evA padArthane ja grahaNa kare che, bIjAne nahi. kAraNake teonuM vacana che ke "jo jJAnanuM kAraNa nathI, to jJAnano viSaya nathI." (A pramANe te padArtha kAraNa hovAthI te jJAnanI eka kSaNa pahelAM raheze ane viSaya hovAnA kAraNe jJAnanI sAthe paNa raheze. AthI) padArthanI be kSaNasthiti balAtkAre paNa mAnavI paDaze. A pramANe eka bAjuM padArthanI dvikSaNasthiti mAnavI ane bIjIbAju saMsAranA samastapadArthone kSaNabhaMgura mAnavA te viruddha che. A rIte bauddhamatamAM pUrvAparavirodha Ave che. (1) tame bauddhoe "je jJAnanuM kAraNa nathI, te jJAnano viSaya paNa nathI"-AvuM kahIne yogIpratyakSamAM atItakAlIna ane anAgatakAlIna padArtha paNa viSaya bane che tema kahyuM. paraMtu te yogya nathI. kAraNa ke atIta vinAza pAmyo hovAthI ane anAgata utpanna thayo na hovAthI yogIpratyakSanuM kAraNa banI zakato nathI ane atIta - anAgata artha yogIpratyakSanuM kAraNa na hovA chatAM paNa tene viSaya to tame kaho ja cho. tethI pUrvAparamAM virodha che. kahevAno Azaya e che ke "je jJAnanuM kAraNa nathI, te jJAnano viSaya paNa nathI" - A niyamAnusAra to trikAlavartI sarve padArthone jANavAvALA yogIjJAnamAM atIta, anAgata ane vartamAna sarve padArthone kAraNa mAnavA ja paDaze. paraMtu atIta to atIta hovAnA kAraNe vinaSTa che tathA anAgata utpanna thayo ja nathI. to pachI te baMne yogIjJAnamAM kAraNa kevI rIte banI zakaze? ane jo yogIjJAnamAM atIta ane anAgata padArtha kAraNa na hovA chatAM paNa viSaya banato hoya to tamArA banAvelA niyamano virodha thavAthI, avazya pUrvAparavirodha che ja.) (2), - A pramANe trikAlavartI sAdhya ane sAdhanane jANavAvALA vyAtigrAhakajJAnamAM trikAlavartI padArtha kAraNa banato na hovA chatAM paNa viSaya thAya che. to pachI pUrvAparano vyAghAta kema na kahevAya ? kAraNake tame lokoe akAraNane pramANa(jJAna)no viSaya mAnyo nathI. (ahIM trikAlavartI padArtha kAraNa na hovA chatAM paNa viSaya banatAM pUrvAparavirodha spaSTa che ja.) (3) tathA padArthane kSaNabhaMgura mAnavAmAM bhinnakALe thanArA (sAdhananA sadUbhAvamAM sAdhyanI sattAne batAvanArA) anvaya tathA (sAdhyanA abhAvamAM sAdhananA abhAvane batAvanArA) vyatirekanuM jJAna saMbhavita banaze nahi. (kahevAno Azaya e che ke jagatanA padArthone kSaNakSayi mAnavAthI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana anvaya ane vyatirekanuM jJAna thaI zakaze nahi. je jJAna prathama sAdhananI sattAne grahaNa karIne tenA sadbhAvamAM ja sAdhyanI sattAne tathA sAdhyanA abhAvamAM sAdhananA abhAvane jANavAnuM che. temAM jJAnano vyApAra eka kSaNathI vizeSa lAMbo cAle che ane tevA jJAnathI ja anvayavyatikara jANI zakAya che. paraMtu kSaNabhaMguravAdamAM koIpaNa jJAnakSaNano ATalo lAMbo vyApAra asaMbhavita che. AthI kSaNabhaMga mAnIne anvaya-vyatirekanA grahaNane asaMbhavita banAvI devo ane) tyArabAda sAdhya-sAdhananA trikAlaviSayaka vyAtijJAnane mAnanArA bauddhane kevI rIte pUrvApara virodha na Ave ? (arthAtuM prathama kSaNabhaMgano svIkAra karIne (pUrve kahyA pramANe) anvayavyatirekanA grahaNane asaMbhavita banAvIne, bAdamAM jyAM jyAM sAdhana tyAM tyAM sAdhya tathA "jyAM jyAM sAdhyAbhAva tyAM tyAM sAdhanAbhAva" AvA sAdhyasAdhananA (ke jeno vyApAra lAMbo kALa cAle che, tevA) trikAlaviSayaka vyAptijJAnano svIkAra karavo arthAt sarvasaMgrAhI anvaya-vyatirekamUlaka vyAptijJAnathI vyavahAra calAvavo, te spaSTa rIte pUrvAparavirodha che. TuMkamAM eka bAjuM padArthane kSaNabhaMgura mAnIne anvaya-vyatireka jJAnane asaMbhavita banAvavuM ane bIjI bAjuM anvaya-vyatirekamUlaka vyApti jJAnane mAnavuM te spaSTatayA viruddha che.) (4) ____ tathA kSaNakSayamabhidhAya / "ita ekanavatau kalpe zaktayA me puruSo hataH / tatkarmaNo vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH / / 1 / / " ityatra zloke janmAntaraviSaye mezabdAsmizabdayoH prayogaM kSaNakSayaviruddhaM bruvANasya buddhasya kathaM na pUrvAparavirodhaH 5 / tathA niraMzaM sarvaM vastu prAgprocya hiMsAviratidAnacittasvasaMvedanaM tu svagataM sadvyacetanatvasvargaprApaNazaktyAdikaM gRhNadapi svagatasya sadvyatvAderekasyAMzasya nirNayamutpAdayati na punaH svagatasyApi dvitIyasya svargaprApaNazaktayAderaMzasyeti sAMzatAM pazcAdvadataH saugatasya kathaM pUrvAparaviruddhaM vaco na syAt 6 / evaM nirvikalpakamadhyakSa nIlAdikasya vastunaH sAmastyena grahaNaM kurvANamapi nIlAdyaMze nirNayamutpAdayati na punarnIlAdyarthagate kSaNakSaye'za iti sAMzatAmabhidadhataH saugatasya pUrvAparavacovirodhaH subodha eva 7 / tathA hetostrairUpyaM saMzayasya collekhadvayAtmakatAmabhidadhAno'pi sa sAMzaM vastu yanna manyate tadapi pUrvAparaviruddham 8 / tathA parasparAnAzliSTA evANavaH pratyAsattibhAjaH samuditA ghaTAdirUpatayA pratibhAsante na punaranyonyamaGgAGgibhAvarUpeNArabdhaskandhakAryAste iti hi bauddhamatam / tatra cAmI doSAH / parasparaparamaNUnAmanAzliSTatvAddhaTasyaikadeze hastena 1 tena karmavipAkena
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana 711 dhAryamANe kRtsnasya ghaTasya dhAraNaM na syAt, utkSepAvakSepApakarSAzca tathaiva na bhaveyuH / dhAraNAdIni ca ghaTasyArthakriyAlakSaNaM sattvamaGgIrvANaiH saugatairabhyupagatAnyeva tAni ca tanmate'nupapannAni / tato bhavati pUrvAparayorvirodhaH / / 9 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH (have bauddhamatamAM AgaLa pUrvAparavirodha batAvAya che.) (eka bAju AtmAne) kSaNabhaMgura kahIne (ane bIjI bAju) "AjathI ekANuMmAM kalpamAM meM zaktithI eka puruSane haNyo hato. te karmanA vipAkathI he bhikSuo ! huM pagamAM kAMTAthI vidhAyo chuM." A zlokamAM janmAntara viSayaka '' ane 'bhi' zabdano prayoga ke je kSaNabhaMguratAno virodhI che, te bolatA buddhane kevI rIte pUrvAparano virodha nathI ? (kahevAno Azaya e che ke buddha AtmAne kSaNabhaMgura kahe che ane sAthe sAthe buddha potAnA ziSyone zlokamAM sUcavelI vAtane kahetAM janmAntaramAM sthAyI AtmAno paNa svIkAra kare che. kevI rIte ? uparokta zlokanA kathanathI ekANuMmo kalpa ane buddha ziSyone vidhAna karyuM te divasa - A baMne kALa sudhI "meM ane asmi' zabdano vAcya, janmAMtaramAM potAnI sattA rAkhavAvALo sthAyI AtmA siddha thaI jAya che ane te kSaNabhaMguravAdane spaSTa rIte naSTa kare che. tathA "je huM zaktithI puruSane haNanAro hato, te huM Aje kAMTAthI viMdhAyo chuM.' A pratyabhijJAnathI AtmAnuM sthAyIpaNuM svayameva siddha thaI jAya che ane te ja pUrvAparavirodha che.) (5) (A pramANe pahelAM vastune niraMza kahIne, pAchaLathI tenI aMzasahitatAnuM kathana karavuM te spaSTa pUrvAparavirodha che.) sarvavastune niraMza mAnIne pachI bauddha kahe che ke-hiMsAvirati = ahiMsAkSaNa" ke "dAnakSaNa" rUpa citta, svasattA dravyatva, cetanatva, svargaprApaNazakti Adi aneka aMzone jANIne paNa svagata sattva, dravyatva ane cetanatva Adi aMzono nirNaya utpanna kare che. paraMtu svAgata svargaprApaNazakti Adi bIjA aMzono nizcaya utpanna karI zakatuM nathI. A pramANe sAMzatAnuM pAchaLathI kathana karatA bauddhane kevI rIte pUrvApara virodha nathI. arthAt eka bAju vastunI niraMzatAnuM pratipAdana karavuM ane bIjI bIjuM vastunA (upara batAvyA pramANe) vibhinna aMzonuM nirUpaNa karavuM, te spaSTa rIte svavacanavirodha che. (9) A ja pramANe nirvikalpakapratyakSane nIlAdi vastuonA samastadharmonuM grAhaka mAnIne paNa,
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana tene nIlAdi aMzamAM nizcayanuM utpAdaka mAne che ane nIlAdi padArthanA kSaNakSayAMzamAM nizcayanuM utpAdaka mAnatA nathI. A pramANe nIlAdi vastuonI paNa sAMzatAne kahetA bauddhano pUrvApara vacanano virodha sArI rIte jaNAya ja che. (7) eka bAju hetunI trirUpatAnuM nirUpaNa karatA tathA saMzayajJAnamAM be virodhI AkArono ullekha karatA bauddho paNa te vastunI sAMzatAne mAnatA nathI, te paNa pUrvAparavirodha ja che. (8) bauddhono mata che ke... (ghaTa Adi zUlapadArthonI vAstavika sattA nathI. paraMtu) paraspara asaMbaddhapratyAttine bhajanArA (arthAtu atyaMta nikaTa nikaTa rahenArA) paramANuono samudAya ja ghaTarUpayA pratibhAsita thAya che. arthAt skUla ghaTa je pratibhAsita thAya che, te mAtra paramANuno puMja che. paraMtu paraspara aMgaaMgibhAvarUpe = parasparasApekSa banIne skandharUpakArya banatuM nathI. (kahevAno Azaya e che ke je paramANuno samudAya ApaNane pUla ghaTarUpe pratibhAsita thAya che. te paramANuo asaMbaddha hovA chatAM paNa bIjAthI eTalA badhA nikaTa che ke temano svataMtrapratibhAsa thato nathI, sthUla ane sthirarUpathI pratibhAsa thAya che. paraMtu te vAstavika nathI.) temanA paramANujjavAdamAM A doSo che - paraspara paramANuo asaMbaddha hovAthI ghaTanA eka dezathI (ghaTane) hAtha vaDe ucakatAM te pUrNa ghaTa uMcakAze nahi. paraMtu tenA amuka paramANuo ja dhAraNa karI zakAze. arthAt jeTalA paramANuo hAthamAM Avaze teTalA ja hAthamAM uMcakAze, Akho ghaTa hAthamAM ucakAze nahi. tathA ghaTane uMce phekavAthI, nIce pheMkavAthI ke kheMcavAthI paraspara asaMbaddha paramANuo vikharAI javA joIe. ghaTa nAza pAmI javo joIe. ghaTa ghaTarUpe je dekhAya che te na dekhAvo joIe tathA ghaTa ghaTarUpe na rahetAM, temAM pANI bharavAnI kriyA thaI zakaze nahi. A rIte tame loko eka bAju ghaTane paramANuno puMja mAno cho ane bIjI bAju ghaTamAM jaladhAraNAdi athakriyA mAno cho, te parasparaviruddha che. arthAt eka bAju paramANupuMjavAda mAnavo ane bIjI bAju ghaTamAM jaladhAraNAdi arthakriyA batAvI, tene sat mAnavo te parasparaviruddha che. (jemAM arthakriyAkAritva hoya te sat kahevAya che. arthAt vastu potAnI kriyA karatI hoya tyAre te sahu kahevAya che. bauddhamata paramANujjavAdane mAnato hovAthI temanA mate vastumAM akriyAkAritva (upara kahyA pramANe) saMgata thatuM nathI. AthI paramANujjavAdane paNa mAnavo ane vastumAM arthakriyAkAritva mAnavuM te parasparaviruddha che.) (9) A rIte bauddhamatamAM pUrvAparavirodha che ja. atha naiyAyikavaizeSikamatayoH pUrvoparato vyAhatatvaM darzayate / sattAyogaH sattvamityuktvA sAmAnyavizeSasamavAyAnAM sattAyogamantareNApi sadbhAvaM bhASamANAnAM
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana 713 kathaM na vyAhataM vaco bhavet 1 / jJAna svAtmAnaM na vetti svAtmani kriyAvirodhAdityabhidhAyedharajJAnaM svAtmani kriyAvirodhAbhAvena svasaMveditamicchatAM kathaM na svavacanavirodhaH 2 / pradIpo'pyAtmAnamAtmanaiva prakAzayan svAtmani kriyAvirodhaM vyapAkaroti 3 / paravaJcanAtmakAnyapi chalajAtinigrahasthAnAni tattvarUpatayopadizato'kSapAdarServairAgyavyAvarNanaM tamasaH prakAzAtmakatAprakhyApanamiva kathaM na vyAhanyate 4 / AkAzasya niravayavatvaM svIkRtya tadguNaH zabdastadekadeza eva zrUyate na sarvatreti sAvayavatAM bruvANasya kathaM na virodhaH 5 sattAyogaH sattvaM yogazca sarvairvastubhiH sAMzatAyAmeva bhavati sAmAnyaM ca niraMzamekamabhyupagamyate, tataH kathaM na pUrvAparato vyAhatiH 6 / samavAyo nitya ekasvabhAvazceSyate sarvaiH samavAyibhiH saMbandhazca naiyatyena jAyamAno'nekasvabhAvatAyAmeva bhavati, tathA ca pUrvoparavirodhaH subodhaH 7 / arthavatpramANamityatrArthaH sahakArI yasya tadarthavatpramANamityabhidhAya yogipratyakSamatItAdyarthaviSayamabhidadhAnasya pUrvAparavirodhaH syAt, atItAdeH sahakAritvAyogAt 9 / tathA smRtirgRhItagrAhitvena na pramANamiSyate anarthajanyatvena vA ? gRhItagrAhitvena smateraprAmANye dhArAvAhijJAnAnAmapi gRhItagrAhitvenAprAmANyaprasaGgaH / na ca dhArAvAhijJAnAnAmaprAmANyaM naiyAyikavaizeSikaiH svIkriyate, anarthajanyatvena tu smRteraprAmANye'tItAnAgatAdiviSayasyAnumAnasyApyanarthajanyatvenAprAmANyaM bhavet, trikAlaviSayaM te cAnumAnaM zabdavadiSyate, dhUmena hi vartamAno'gniranumIyate meghonnatyA bhaviSyantI vRSTirnadIpUreNa ca saiva bhUteti, tadevaM dhArAvAhijJAnairanumAnena ca smRteH sAdRzye satyapi yatsmRteraprAmANyaM dhArAvAhijJAnAdInAM ca prAmANyamiSyate sa pUrvAparavirodhaH 9 / TIkAno bhAvAnuvAdaH have taiyAyika ane vaizeSika matamAM pUrvAparavirodha batAvAya che. naiyAyiko "setu" padArthanuM lakSaNa karatAM kahe che ke... "jemAM sattAno yoga saMbaMdha=samavAya hoya te sat che." taiyAyiko "satuM' padArthanuM A pramANe lakSaNa kahIne sAmAnya, vizeSa ane samavAyano sattAnA saMbaMdha vinA paNa sadbhAva kahe che. AvuM parasparaviruddha bolatA naiyAyikanuM vacana kema vyAghAtane na pAme ? (eka bAju "sat'nuM lakSaNa kaMIka juduM kare che ane bIjI bAju
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana padArtha bIjA koI prakArathI paNa satuM manAya che - A spaSTa rIte parasparavirodha che.) (1) (naiyAyiko ane vaizeSiko jJAnane asvasaMvedI mAne che. teonuM kahevuM che ke jJAna potAnA svarUpane jANI zakatuM nathI. kAraNake svAtmAmAM kriyAno virodha che. jema koI naTa game teTalo kuzaLa hoya, to paNa te potAnA khabhA upara caDhIne nRtya karI zakato nathI tathA talavAra game teTalI teja aNIdAra hoya, to paNa te potAne kApI zakatI nathI. te rIte jJAna potAne prakAzita karI zakatuM nathI. A rIte jJAnane asvasaMvedI mAne che.) "jJAna potAnA svarUpane jANI zakatuM nathI, kAraNake svAtmAmAM kriyAno virodha che - A pramANe jJAnane asvasaMvedI kahIne IzvarajJAnane svAtmAmAM kriyAno virodha na hovAthI svasaMvedI mAne che." A parasparaviruddha mAnatA naiyAyiko ane vaizeSikone kevI rIte svavacanavirodha nathI ? che ja. (2) dIpaka paNa potAne potAnA dvArA prakAzita karato svAtmAmAM kriyAvirodha hoya che, te vAtanuM khaMDana kare che. arthAt dIpaka potAnI jAte ja potAnA svarUpanuM prakAzana kare che tathA para padArthane paNa prakAzita kare che. AthI svAtmAmAM kriyAnA virodhanI vAta nirarthaka che. dIpakanA dRSTAMtathI ja te vAtanuM khaMDana thaI jAya che. Ama dIpaka jema sva-paraprakAzaka che, tema jJAna paNa svaparaprakAzaka che. (3). paravacanAtmaka chala-jAti-nigrahasthAnAdine tattvarUpe upadezatA akSapAdaRSinuM vairAgyanuM varNana kharekhara aMdhakArane prakAza svarUpa batAvavA samAna ja che. to kevI rIte sva-vacanavirodha na kahevAya ? (kahevAno Azaya e che ke akSapAdaRSi ekabAju tattvajJAna dvArA vairAgyane daDha karavAno upadeza Ape che ane bIjIbAju zAstrArthamAM bIjAne ThagavA mATe, bhUlAvAmAM pADavA mATe chala, jAti ane nigrahasthAna jevA chala-kapaTanA upAyone tattva mAne che. zuM temano A aMdhakArane prakAza kahevA samAna svavacanavirodha nathI.) (4) AkAzane niravayavadravya tarIke svIkArIne zabdane AkAzano guNa kahe che tathA AkAzano zabda guNa AkAzanA ekadezamAM ja saMbhaLAya che, sarvadezomAM nahi - A rIte AkAzanI sAvayavatAne kahe che. arthAt ekabAju AkAzane niravayava mAnatA ane bIjIbAju AkAzanI sAvayavatA siddha thAya tevuM kahetA, naiyAyiko ane vaizeSikone kevI rIte svavacanavirodha nathI. (5) naiyAyiko sattAnA saMbaMdhane sattva kahe che. ane eka sattA sAmAnyano sarve (bhinna-bhinna dezavartI) sata padArtho sAthe saMbaMdha tyAre ja thaI zake ke jyAre sAmAnyamAM sAMgatA hoya. arthAt
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga 2, zloka 58, jainadarzana - 715 sAmAnyamAM sAMzatA - aMza sahitatA hoya tyAre ja te vibhinna deza sAthe saMbaMdha karI zake, anyathA nahi. A rIte ekabAjuM sarvapadArthomAM sattAsAmAnyano svIkAra karI tenI sAMzatAno svIkAra karyo ane bIjI bAjuM sAmAnyane niraMza ane eka mAno cho. tethI kevI rIte pUrvApavirodha nathI ? (6) A rIte naiyAyiko samavAyane nitya ane eka svabhAvavALo paNa kahe che tathA bIjIbAju sarva samavAyI sAthe niyatasaMbaMdha karavAvALo paNa mAne che. kAraNake samavAyano bhinna-bhinna samavAyIomAM saMbaMdha samavAyanI anekasvabhAvatA hoya to zakya bane che. arthAt ghaTa ane rUpano tathA jJAna ane AtmAno samavAya bhinna che. tethI bhinna-bhinna samavAyIomAM rahevAvALo samavAya eka svabhAvavALo rahI zakato ja nathI. anyathA sarvamAM eka ja prakArano samavAya haze. paraMtu evuM nathI. upara kahyuM tema ghaTa ane rUpanA samavAyathI jJAna ane AtmAno samavAya bhinna che. A rIte naiyAyikA ekabAju samavAyane nitya ane eka svabhAvavALo mAne che ane bIjI bAju sarve saMbaMdhIo sAthe niyata saMbaMdha rAkhavAnuM vidhAna karI samavAyanI aneka svabhAvatAne kahe che, to te zuM teono svavacanavirodha nathI ? (7) "pramANa arthavALuM hoya che"-AvuM vidhAna naiyAyiko kare che. temAM 'arthavat'nI vyAkhyA karatAM kahe che ke pramANajJAnamAM artha=padArtha sahakArIkA2Na thAya che. AthI pramANa arthavALuM kahevAya che. A pramANe kahIne yogIpratyakSamAM atIta ane anAgatapadArthane viSaya kahetA naiyoyiko ne pUrvApavirodha kema na thAya ? kAraNake atItAdi padArtho pramANajJAnamAM sahakArIkA2Na banI zakatA nathI. Ama eka bAju arthakAraNatAvAdane kahevo ane bIjI bAju yogIonA pratyakSane atIta ke je vinaSTa che tathA anAgata ke je anutpanna che, te padArthone viSaya karavAvALuM kahevuM, te spaSTa rIte pUrvAparavirodha che. (9) (have naiyoyiko smRtine apramANabhUta mAne che. temAM paNa pUrvApavirodha batAvAya che.) tame naiyAyiko smRtine zA mATe apramANa mAno cho ? zuM te gRhItagrAhi arthAt jANelA arthane grahaNa kare che, mATe apramANa mAno cho ke te padArthathI utpanna thatI na hovAnA kAraNe apramANa mAno cho ? jo 'smRti gRhItagrAhi hovAthI apramANa che' tema kahezo to te ucita nathI, kAraNake dhArAvAhizAno (ke jene tame pramANa mAno cho, te paNa) apramANa banI javAnI Apatti Avaze. 'A ghaTa che', 'A ghaTa che' AvA gRhItagrAhi dhArAvAhijJAnone naiyAyiko ane vaizeSiko apramANabhUta mAnatA nathI. pramANabhUta ja mAne che. jo padArthathI utpanna na thavAnA kAraNe smRti apramANabhUta hoya to atItAdiviSayaka anumAna paNa padArthathI utpanna thatuM na hovAthI apramANa banI jaze. (arthAt atIta ane
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-58, jainadarzana anAgata padArthonuM anumAna paNa apramANa thaI jaze. atIta ane anAgata padArtha vinaSTa ane anutpanna hovAthI asat che. AthI tenAthI anumAnanI utpatti thaI zakaze nahi, chatAM paNa) naiyAyiko ane vaizeSiko AgamanI jema anumAnane paNa trikAlaviSayaka mAne che. dhUmathI vartamAnakAlIna agninuM anumAna thAya che. meghonnatithI = viziSTaghana gherAyelA vAdaLAne dekhIne thavAvALA vRSTinuM anumAna karAya che - anAgatavRSTinuM anumAna karAya che. nadInA pUrane joIne atItavRSTinuM anumAna karAya che. tethI A pramANe dhArAvAhijJAno ane anumAnanI sAthe smRtinI samAnatA hovA chatAM naiyAyiko ane vaizeSiko smRtine apramANabhUta mAne che ane dhArAvAhijJAnAdine pramANabhUta mAne che te pUrvAparavirodha che. (9) Izvarasya sarvArthaviSayaM pratyakSaM kimindriyArthasaMnikarSanirapekSamiSyata AhosvidindriyArthasaMnikarSotpannam ? yadIndriyArthasannikarSanirapekSaM tadendriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamityatra sUtre saMnikarSopAdAnaM nirarthakaM bhavet, IzvarapratyakSasya saMnikarSaM vinApi bhAvAt / athezvarapratyakSamindriyArthasaMnikarSotpannamevAbhipreyata iti cet ? ucyate, nahIzvarasaMbandhimanaso'NuparimANatvAdyugapatsarvAthaiH saMyogo bhavet, tatazcaikamarthaM sa yadA vetti tadA nAparAn sato'pyarthAn tato'smadAdivanna tasya kadApi sarvajJatA, yugapatsaMnikarSAsaMbhavena sarvArthAnAM yugapadavedanAt / atha sarvArthAnAM krameNa saMvedanAt sarvajJa iti cet ? na, bahunA kAlena sarvArthasaMvedanasya khaNDaparazAvivAsmadAdiSvapi saMbhavAtte(asmadAdayo)'pi sarvajJAH prasajeyuH / api ca atItAnAgatAnAmarthAnAM vinaSTAnutpannatvAdeva manasA saMnikarSo na bhavet, satAmeva saMyogasaMbhavAtteSAM ca tadAnImasattvAt, tataH kathaM mahezvarasya jJAnamatItAnAgatArthagrAhakaM syAt, sarvArthagrAhakaM ca tajjJAnamiSyate tataH pUrvAparo virodhaH subodhaH / evaM yoginAmapi sarvArthasaMvedanaM durdharavirodharuddhamavaboddhavyam 10 / kAryadravye prAgutpanne sati tasya rUpaM pazcAdutpadyate nirAzrayasya rUpasya guNatvAtprAganutpAdaneti pUrvamuktvA pazcAzca kAryadravye vinaSTe tadrUpaM vinazyatItyucyamAnaM pUrvAparaviruddhaM bhavet, yatro'tra rUpaM kArye vinaSTe sati nirAzrayaM sthitaM sat pazcAdvinazyaditi / / 11 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH (naiyAyiko ane vaizeSiko Izvarane jagatanA sarvapadArthonA jJAtA mAne che.) IzvaranuM te sarvArthaviSayakapratyakSa zuM indriyArthasagnikarSathI nirapekSa mAno cho ke indriyArthasannikarSathI utpanna
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka 58, jainadarzana * 717 thayeluM mAno cho ? (arthAt tame loko IzvaranA pratyakSane indriya ane padArthanA sannikarSathI utpanna thayeluM mAno cho ke indriya ane padArthanA sannikarSa vinA utpanna thayeluM mAno cho ?) jo tame loko IzvaranA pratyakSane indriyArthasajJikarSathI nirapekSa mAno cho, to (pratyakSanuM je lakSaNa tame nyAyasUtramAM ApyuM che, te) 'ndriyArthasannirvotpanna jJAnamavyavezyamamiAri vyavasAyAtma N pratyakSam' - A sUtramAM 'ndriyArthasannirvotpanna' vizeSaNa nirarthaka ja che. kAraNake IzvarapratyakSa sannikarSa vinA paNa utpanna thAya che. jo tame loko IzvaranA pratyakSane indriyArthasannikarSathI utpanna thayeluM mAno cho, to te paNa yogya nathI. kAraNake izvarane indriyo tame mAnatA nathI ane IzvarasaMbaMdhI mana to aNuparimANavALuM hovAthI, teno ekasAthe sarvapadArtho sAthe saMyoga thaze nahi. tethI eka ja padArthane te Izvara jyAre jANe che, tyAre bIjApadArtho vidyamAna hovA chatAM jANI zakaze nahi. tethI tamAro Izvara paNa ApaNI jema kyAreya sarvajJa banaze nahi. (kAraNa ke manano eka sAthe sarvapadArtho sAthe sannikarSa thavo asaMbhavita hovAthI sarvapadArthonuM ekasAthe jJAna thaze nahi. paraMtu je padArtha sAthe satrikarSa haze, tenuM jJAna thaze ane bIjA padArtho vidyamAna hovA chatAM sannikarSa na hovAnA kAraNe bIjA padArthonuM jJAna thaze nahi. tethI tene sarvapadArthonuM jJAna na thavAnA kA2Ne ApaNI jema sarvajJa banI zakaze nahi. jo tame 'Izvara kramathI sarvapadArtho sAthe sannikarSa karI sarvapadArthone jANaze, tyAre sarvaza banaze"-AvuM kahezo to bahu kALa vaDe Izvara jema sarvajJa banI gayA, tema ApaNe paNa sarvapadArthono kramathI sannikarSa karIzuM, tyAre sarvajJa banI jaIzuM. arthAt kramathI jema mahezvarane jagatanA saghaLAye padArthonuM jJAna thAya che, tema ApaNane paNa kramathI jagatanA tamAma padArthonuM jJAna thaI jaze. (kadAca mAnI laIe ke vartamAnakAlIna tamAma padArthone Izvara koIpaNa rIte jANI paNa le. to paNa) atItakAlIna padArtho nAza pAmI gayA hovAthI tathA anAgatakAlina padArtho utpanna thayA na hovAthI, mana sAthe satrikarSane pAmI zakatA nathI. arthAt atItaanAgatakAlasaMbaMdhI padArthono mana sAthe sannikarSa thaI zakato nathI. kAraNake manano saMyoga vidyamAna(vartamAnakAlIna)padArtho sAthe ja saMbhave che ane vartamAnakAlamAM to atItaanAgatakAlIna padArthono abhAva che. tethI mahezvaranuM jJAna kevI rIte atIta-anAgatakAlIna padArthonuM, grAhaka banI zake ? A pramANe ekabAju mahezvarane sarvajJa mAnavA ane bIjI bAju temanA jJAnane satrikarSaja mAnavuM te parasparaviruddha che.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 SaDdarzana samujhaya bhAga- 2, zloka - 58, jainadarzana - A ja rIte anya yogIonuM sarvArthasaMvedana paNa dudharavirodhathI gherAyeluM ja jANavuM. arthAt yogIonuM jJAna paNa sajJikarSaja haze, to te sarvajJa hoI zakaze nahi. (10) kAryadravya pUrve utpanna thate chate (arthAt kAryadravya pahelAM utpanna thAya ane) te kAryadravyanuM rUpa pachIthI utpanna thAya che. (arthAt kAryadravya je kSaNe utpanna thAya, tenI pachInI kSaNe rUpa utpanna thAya che.) kAraNake rUpAdi nirAzraya =nirAdhAra rahI zakatA nathI. rUpAdi guNa hovAthI koI dravyane AzrayIne ja rahI zake che ane tethI dravyanI utpatti pahelA tenI utpatti thaI zakatI nathI'-AvuM kahIne pAchaLathI "kAryadravyano vinAza thate chate dravyanuM rUpa nAza pAme che'-AvuM kahetA naiyAyikone pUrvAparavirodha Ave che. kAraNa ke naiyAyikoe pUrve kahyuM ke guNa AdhAradravya vinA rahI zakato nathI ane pachIthI kahyuM ke kAryadravyano nAza thatAM rUpano nAza thAya che. tenAthI e siddha thayuM ke kAryadravyano vinAza thavA chatAM paNa rUpa nirAzraya rahyuM chatuM pAchaLathI vinAza pAmaze. arthAt kAryadravyano nAza thayA bAda dvitIya kSaNamAM rUpAdino nAza thaze evuM mAne che. tethI naiyoyiko eka bAju dravyanA utpattinA samayamAM rUpAdimAM nirAdhAratA na Ave, tethI tenI utpatti kAryadravyanI utpattinI bIjI kSaNe mAnI ane bIjI bAju kAryadravyanA vinAza samaye rUpAdine kAryadravyanA nAza pachInI kSaNe nAza pAmatuM kahIne (kamasekama eka kSaNa) rUpAdi guNanI nirAdhAratAnuM vidhAna karyuM, te kharekhara pUrvAparavirodha che. ___ sAGkhyasya tvevaM svavacanavirodhaH / prakRtinityaikA niravayayA niSkriyA'vyaktA ceSyate / saivAnityAdibhirmahadAdivikAraiH pariNamata iti cAbhidhIyate, taca pUrvAparato'saMbaddham 1 / arthAdhyavasAyasya buddhivyApAratvAcetanAviSayaparicchedarahitArtha na budhyata ityetatsarvalokapratItiviruddham 2 / buddhirmahadAkhyA jaDA na kimapi cetayata ityapi svaparapratItiviruddhaM 3 / AkAzAdibhUtapaJcakaM svarAditanmAtrebhyaH sUkSmasaMjJebhya utpannaM yaducyate tadapi nityaikAntavAde pUrvAparaviruddhaM kathaM zraddheyam 4 / yathA puruSasya kUTasthanityatvAnna vikRtirbhavati nApi bandhamokSau tathA prakRterapi na te saMbhavanti kUTasthanityatvAdeva, kUTasthanityaM caikasvabhAvamiSyate tato ye prakRtervikRtirbandhamokSau cAbhyupagamyante paraiH, te nityatvaM ca parasparaviruddhAni 5 / / TIkAno bhAvAnuvAda: sAMkhyonA matamAM svavacanavirodha A pramANe che. sAMkhyo ekabAju prakRtine nitya, eka, niravayava, niSkriya ane avyakta kahe che ane bIjIbAju te ja prakRtinuM anitya, aneka,
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana sAvayava, sakriya ane kAryarUpa mahAn-ahaMkAra AdirUpathI pariNamana mAne che. te kharekhara pUrvA52thI asaMbaddha vacana che. kAraNa ke nityAdidharmovALI prakRtinuM anityAdidharmavALI mahAn = buddhi AdimAM pariNamana kevI rIte thaI zake ? (1) 719 padArthano nizcaya buddhinA vyApArathI thato hovAthI caitanya viSayaparicchedathI rahita che. arthAt caitanya padArthanuM nizcAyaka nathI, AvuM kahevuM te lokapratIti ane anubhavathI viruddha che. kahevAno Azaya e che ke sAMkhyo arthanA nizcayane buddhino dharma mAne che tathA caitanyane bAhya viSayonA parijJAnathI zUnya mAne che - A baMne vAto lokapratItithI viruddha che. jagatamAM sarva loko mAne che ke tathA anubhavamAM Ave che ke caitanya, buddhi, upalabdhi Adi ekArthavAcI che. caitanya ja mukhyatayA padArthono parijJAtA che. (2) mahAna - buddhi jaDa che, evuM kahevuM paNa pratItiviruddha che. buddhi to sva ane 52 baMneno anubhava kare che. AthI buddhine jaDa mAnavI te sva-52pratItiviruddha che. jo buddhi jaDa ane caitanyazUnya hoya to, tenA dvArA sva ane parano anubhava thaI zakaze nahi. (3) 'sUkSmasaMkSaka svarAditanmAtrAothI AkAzAdi pAMca bhUtanI utpatti thAya che-' ema je sAMkhyo dvArA kahevAya che. te paNa nitya-ekAMtavAdamAM pUrvaparaviruddha hovAthI kevI rIte zraddheya bane ? kahevAno Azaya e che ke sAMkhyo ekabAju mUlaprakRtine nitya mAne che. ane vaLI bIjIbAjuM te nityaprakRtithI mahAna=buddhi, buddhimAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI pAMcatanmAtrA ane pAMcatanmAtrAmAMthI paMcamahAbhUtanI utpatti mAne che. A parasparavirodha che. kAraNake nitya mAnavAmAM utpatti to thaI zakatI nathI. jema puruSa kUTasthaMnitya hovAthI puruSanI vikRti thatI nathI. arthAt puruSamAMthI vikAro utpanna thatA nathI. puruSano baMdha-mokSa thato nathI. te pramANe prakRtimAMthI paNa mahAdAdi vikAro utpanna na thavA joIe ane prakRtino baMdha-mokSa paNa na thavo joIe. kAraNake prakRti paNa kUTasthanitya ja che. sadA eka svarUpe rahevAvALo padArtha phUTastha nitya kahevAya che. tethI prakRtine kUTasthanitya paNa mAnavI ane tenI vikRti ane baMdha-mokSa paNa mAnavA, te parasparaviruddha che. (4-5). mImAMsakasya punarevaM svamatavirodhaH / na hiMsyAtsarvabhUtAni [ ] iti na vai hiMsro bhaved [ ] iti cAbhidhAya mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAya prakalpayed [ yAjJa0 smR0 199] iti jalpato vedasya kathaM na pUrvAparavirodhaH / tathA " na hiMsyAtsarvabhUtAni" [ ] iti prathamamuktvA pazcAttadAgame paThitamevam / " SaTzatAni niyujyante pazUnAM madhyame'hani /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 SaDdarzana samuzaya bhAga- 2, zloka-58, jainadarzana azvameghasya vacanAnnyUnAni pazubhitribhiH / / 1 / / " [ ] tathA "agnISomIyaM pazumAlabheta" [aitareya A0 6/13] "saptadaza prAjApatyAnpazUnAlabheta" [taiti0 saM0 1/4] ityAdi vacanAni kathamiva na pUrvAparavirodhamanurudhyante ? 1 / tathAnRtabhASaNaM prathamaM niSidhya pazcAdUce brAhmaNArthe'nRtaM brUyAdityAdi / tathA "na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivAhakAle / prANAtyaye sarvadhanApahAre paJcAnRtAnyAhurapAtakAni / / 2 / / " [vasi0 dharma0 16/36] tathA'dattAdAnamanekadhA nirasya pazcAduktam / yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte balena vA, tathApi tasya nAdattAdAnaM, yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo dattaM brAhmaNAnAM tu daurbalyAvRSalAH paribhuJjate, tasmAdapaharan brAhmaNaH svamAdatte svameva brAhmaNo bhuGkte svaM vaste svaM dadAtIti 3 / tathA'putrasya gatirnAstIti lapitvoktam "anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaMgatAni viprANAmakRtvA kulasaMtatim / / 1 / / " ityAdi / / tathA "na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA / / 1 / / " [manu0 5/56] iti smRtigate zloke / yadi pravRttinirdoSA, tadA kathaM tato nivRttistu mahAphaleti vyAhatametat 4 / vedavihitA hiMsA dharmaheturityatra prakaTa eva svavacanavirodhaH, tathAhidharmahetuzceddhiMsA kathaM ? hiMsA ceddhamahetuH katham ? na hi bhavati mAtA ca vandhyA ceti / dharmasya ca lakSaNamidaM zrUyate / "zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm / AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret / / 1 / / " [cANakyaH 1/7] ityAdi arciArgaprapatrairvedAntavAdibhirgarhitA ceyaM hiMsA / "andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati / / 1 / / " iti / / tathA bhavAntaraM prAptAnAM tRptaye ca zrAddhAdividhAnaM tadapyavicAritaramaNIyam / tathA ca tadyUthinaH paThanti / "mRtAnAmapi jantUnAM zrAddhaM cettRptikAraNam / tannirvANapradIpasya snehaH saMvardhayecchikhAm iti / / / / " 5 / / evamanyAnyapi purANoktAni pUrvAparaviruddhAni saMdehasamucayazAstrAdatrAvatArya vaktavyAni / tathA nityaparokSajJAnavAdino bhaTTAH svAtmani kriyAvirodhAjjJAnaM svaprakAzakamabhyupagacchantaH pradIpasya paraM(sva)prakAzakamanaGgIkurvantazca kathaM sadbhUtArthabhASiNaH / tathA brahmAdvaitavAdino'vidyAvivekena sanmAtraM pratyakSAtpratiyanto'pi na niSedhakaM pratyakSamiti bruvANAH kathaM na viruddhavAdinaH, avidyAnirAsena sanmAtrasya
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga-2, zloka-58, jainadarzana 721 grahaNAt / tathA pUrvottaramImAMsAvAdinaH kathamapi devamanaGgIkurvANA api sarve'pi brahmaviSNumahezvarAdIndevAnpUjayanto dhyAyanto vA dRzyante / tadapi pUrvAparaviruddham ityAdi / TIkAno bhAvAnuvAda: mImAMsakonA matamAM A pramANe svavacanavirodha che. vedamAM ekasthAne "koIpaNa prANInI hiMsA karavI joIe nahi. kyAre paNa hiMsaka banavuM nahi"...AvuM ahiMsakavAkyonuM vidhAna karIne, bIjA sthAne "kSotriya brAhmaNanA Atithya mATe sAMDha ke moTA bakarAno paNa upayoga kare" AvuM kathana karAyuM che. te kema pUrvAparavirodha na kahevAya? ekabAju hiMsakavidhAno karavA ane bIjIbAju ahiMsakavidhAno karavA, te parasparaviruddha ja che. te pramANe ja prathama "koIpaNa jIvanI hiMsA karavI nahi"-AvuM kahIne pAchaLathI temanA zAstramAM kahyuM ke "azvameghayajJanA madhyamadinamAM traNa ochA evA chaso = 597 pazuono vadha karavo joIe." "prajApati yajJasaMbaMdhI sattara pazuono vadha karavo joIe." ane "agniSoma yajJasaMbaMdhI pazuno vadha karavo joIe".ityAdi vacano kahevAyA che. to kevI rIte pUrvAparavirodha nathI ? (1) A rIte prathama asatyabhASaNano niSedha karIne pAchaLathI "brAhmaNa mATe asatya bolavuM joIe-ityAdi tathA "he rAjan ! maskarImAM bolAtuM, strIonA vilAsamAM prayojAtuM, vivAhakAle prayojAtuM, koI prANano nAza karavA Ave tyAre bolAtuM ane koI samastadhananuM haraNa karavA Ave tyAre bolatuM, A pAMca asatyo apAtaka = pAparUpa nathI." AvuM vedamAM kahevAyuM che. A paNa pUrvAparavirodha ja che. (2). te ja pramANe adattAdAna (corI)no aneka prakAre niSedha karIne pAchaLathI kahevAya che ke - "joke brAhmaNa haThathI ke chalathI bIjAnuM grahaNa kare che - corI le che, to paNa brAhmaNane adattAdAna nathI. kAraNa ke saMsAranI samastasaMpatti brAhmaNone apAyelI che. paraMtu brAhmaNonI nirbaLatA hovAthI zudro te saMpattine bhogave che. tethI potAnI ja te saMpattinuM haraNa karato brAhmaNa, potAnuM ja grahaNa kare che ane potAnuM ja bhogave che, potAnAmAM ja rahe che ane potAnuM ja Ape che." Ama ahIM paNa vedamAM parasparavirodhI vacano che. (3). te ja pramANe "aputrIyAnI gati thatI nathI - sadgati thatI nathI'-AvuM kahIne pAchaLathI kahevAya che ke "hajAro brahmacArI viprakumAro potAnI kulaparaMparAne calAvyA vinA paNa svargamAM gayA che" A pramANe parasparavirodha che. tathA "mAMsabhakSaNamAM, madyapAnamAM ane maithunasevanamAM doSa nathI. temAM to jIvonI pravRtti svAbhAvika ja hoya che, chatAM paNa te traNano tyAga
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana mahAphalane Ape che" A smRtinA zlokamAM spaSTatayA virodhI vAto karI che. jo te traNamAM karAtI pravRtti nirdoSa che. to te traNanI nivRtti mahAphalane kevI rIte ApI zake? tethI paraspara viruddha ja vAta che. (4) vedavihita yAjJikahiMsAne dharma kahevo te to spaSTa rIte svavacanavirodha che. jo te dharmanuM kAraNa che, to hiMsA kevI rIte hoya ? ane jo te hiMsA che, to dharmanuM kAraNa kevI rIte hoya? "mAtA paNa hoya ane vadhyA paNa hoya-" A vAta to asaMbhavita che. hiMsA traNakAlamAM paNa dharmanuM kAraNa banI nathI. zAstramAM dharmanuM (ahiMsAtmaka)lakSaNa batAvyuM che - "je vyavahAra ApaNane pratikUla lAge che. - duHkhadAyaka lAge che. tevo vyavahAra bIjAnI sAthe na karavo joIe. A sarva dharmono sAra che, te dharma sarvasva che. Ane sArI rIte sAMbhaLIne dhAraNa karo." arcimArgi vedAMtIoe te hiMsAnI kaThora zabdomAM niMdA karatAM kahyuM che ke "jeo pazuono vadha karavA dvArA yajJa kare che, IzvaranI pUjA kare che. teo ghora aMdhakAramAM DUbe che. hiMsA kyAre paNa dharmarUpa nahotI ke kyAre paNa dharmarUpa thaze nahi." tathA paralokamAM gayelA mRta vyaktionI tRpti mATe zrAddha Adi vidhAna kare che, te paNa moTI mUrkhatA che. tamArA ja pakSanAM kahe che ke." jo zrAddha mRta vyaktionI tRptinuM kAraNa banatuM hoya, to bujhAI gayelo dIpaka paNa tela nAkhavA mAtrathI saLagavA lAgaze." (5) A pramANe anya paNa purANomAM kahelA pUrvAparaviruddha vacano saMdehasamuccayagraMthathI avataraNa karIne ahIM vicArI levA. jJAnane nityaparokSa mAnavAvALA bhATTa loko (kumArila bhaTTanA anuyAyio) "svAtmAmAM kriyAno virodha hovAthI jJAnane sva-prakAzaka mAnatA nathI. te loko dIpakane sva-para prakAzaka jotA hovA chatAM paNa jJAnane sva prakAzaka mAnatA nathI. to kevI rIte yathArthavAdi kahevAya ? (arthAtu dIpakanI sva-para prakAzakatAnI upekSA karIne, tenAthI siddha thatI jJAnanI sva-para prakAzakatAno niSedha karanArA te loko kevI rIte yathArthavAdi kahevAze ?) (kumArila bhaTTanI mAnyAta che ke 'yaM ghaTa:' evuM jJAna jyAre utpanna thAya che, tyAre ja jJAnanA viSaya ghaTamAM jJAtatA' nAmanA padArthanI utpatti thAya che. "jJAto ghaTa e pratIti jJAtatAnI sAdhaka che. A jJAtatA jJAnanA prAmANyano nizcaya karAve che.). brahmAdvaitavAdio pratyakSathI avidyArahita sanmAtrabrahmano sAkSAtkAra kare che. paraMtu pratyakSane niSedhaka = niSedha karavAvALuM mAnatA nathI. jyAre pratyakSa avidyAno niSedha karIne sanmAtra brahmano anubhava karI rahyuM che, tyAre te niSedhaka to ApoApa siddha thaI jAya che. eka bAju
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana 723 pratyakSathI avidyAno niSedha paNa karavo ane bIjI bAju pratyakSane niSedhaka na mAnavuM, te parasparaviruddha che. A ja rIte pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsAmatavALA zAstromAM koIpaNa Izvarano svIkAra karAyo nathI. paraMtu te sarve paNa vyavahAramAM brahmA, viSNu, maheza Adi sarve devonI pUjA - upAsanA kare che tathA te devonuM dhyAna kare che. A paNa pUrvAparavirodha che. __ athavA ye ye bauddhAdidarzaneSu syAdvAdAbhyupagamAH prAcInazlokavyAkhyAyAM pradarzitAH te sarve'pi pUrvAparaviruddhatayAtrApi sarvadarzaneSu yathAsvaM darzayitavyAH, yato bauddhAdaya uktaprakAreNa syAdvAdaM svIkurvanto'pi tannirAsAya ca yuktIH sphorayantaH 'pUrvAparaviruddhavAdinaH kathaM na bhaveyuH / kiyanto vA dadhimASabhojanAtkRSNA vivicyanta ityuparamyate / / cArvAkastu varAka AtmatadAzritadharmAdharmAnekAntasvargApavargAdikaM sarvaM kugrahagrahilatayaivApratipadyamAno'vajJopahata eva kartavyaH, na punastaM pratyanekAntAbhyupagamopanyAsena pUrvAparoktavirodhaprakAzanena vA kimapi prayojanaM, sarvasya taduktasya sarvalokazAstraiH saha viruddhatvAt / mUrtebhyo bhUtebhyo'mUrtacaitanyotpAdasya viruddhatvAdbhutebhya utpadyamAnasyAnyata Agacchato vA caitanyasyAdarzanAt, AtmavacaitanyasyApyandriyakapratyakSAviSayatvAt ityAdi, tadevaM bauddhAdInAmanyeSAM sarveSAmAgamAH pratyuta svapraNetRNAmasarvajJatvameva sAdhayanti, na punaH sarvajJamUlatAM, pUrvAparaviruddhArthavacanopetatvAt / jainamataM tu sarvaM pUrvAparavirodhAbhAvAtsvasya sarvajJamUlatAmevAvedayatIti sthitam / / ___ athAnuktamapi kimapi likhyate / prApyakArINyevendriyANIti kaNabhakSAkSapAdamImAMsakasAMkhyAH samAkhyAnti / cakSuHzrotretarANi tatheti tAthAgatAH / cakSurvarjAnIti syAdvAdAvadAtahRdayAH / zvetAmbarANAM saMmatirnayacakravAlaH syAdvAdaratnAkaro ratnAkarAvatArikA tattvArthaH pramANavArtikaM pramANamImAMsA nyAyAvatAro'nekAntajayapatAkAnekAntapravezo dharmasaMgrahiNI prameyaratnakozazcetyevamAdayo'neke tarkagranthAH / digambarANAM tu prameyakamalamArtaNDa nyAyakumudacandra AptaparIkSASTasahasrI siddhAntasAro nyAyavinizcayaTIkA caityAdayaH / / 18 / / iti zrItapAgaNanabhoGgaNadinamaNizrIdevasundarasUripadapadmopajIvizrIguNaratnasUrivira 1. pUrvAparAviruddhavAdinaH kathaM bhaveyuH /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana citatAyAM tarkarahasyadIpikAyAM SaDdarzanasamuccayaTIkAyAM jainamatasvarUpanirNayo nAma caturtho'dhikAraH / / 724 TIkAno bhAvAnuvAda : pUrve te te darzananI te te mAnyatAne anusaratA zlokonI vyAkhyAmAM, je je darzanakAroe potAnI mAnyatAmAM syAdvAdano svIkAra karyo che te batAvyuM hatuM. te sarve paNa pUrvoparaviruddhatayA sarvadarzanomAM ahIM yathAyogya batAvavuM joIe. kAraNake bauddhAdi pUrve kahelA prakArathI syAdvAdane mAnatA hovA chatAM paNa te syAdvAdasiddhAMtanA khaMDana mATe aneka yuktio-kutarko ApatA hoya, tyAre teo pUrvAparaviruddhavAdio kema na kahevAya ? arthAt eka bAju potAnA zAstravyavahAramAM syAdvAdano svIkA2 ka2vo ane bIjI bAju syAdvAdanuM khaMDana karavuM te parasparaviruddha che. dahIM ane aDadamAMthI banelA bhojanamAMthI kALA aDada vINavA samAna keTalA anya darzanonA doSonuM vivecana karIe ! tethI ahIM pUrvAparivarodharUpa doSane zodhavAnI prakriyA upara virAma mukAya che. cArvAka to bicAro avajJAyogya che. cArvAka AtmA ane AtmAne Azraye rahelA dharmAdharma, anekAMta, svarga, apavarga Adi sarvane mAnato ja nathI. tethI tenI avajJA ja karavA jevI che. cArvAkane anekAMtanA svIkAra karavA tathA tenA matamAM pUrvApavirodha kahevA koIpaNa prayojana nathI. kAraNake tene kahelI saghaLIye vAto lokapratIti tathA sarvadarzanonA zAstrothI viruddha che. mUrta evA bhUtothI amUrta caitanyanI utpatti viruddha che. caitanya bhUtothI utpanna thatuM ke koI ThekANethI AvatuM jovA maLatuM nathI. caitanya to AtmAno potAno dharma che ane jema AtmAnuM indriyapratyakSa thatuM nathI, paraMtu mAnasapratyakSa thAya che. te rIte caitanyanuM paNa indriyapratyakSa thatuM nathI, mAnasapratyakSa thAya che. A pramANe sarve paNa anya bauddhAdidarzanakAronA Agamo pUrvApaviruddha vacanothI vyApta hovAnA kAraNe potAnA graMthapraNetAnI asarvajJatAne siddha kare che. sarvajJamUlatAne siddha karatA nathI. paraMtu jaina darzanamAM sarve pUrvAparivarodhono abhAva hovAthI jainAgamonI sarvajJamUlatAne ja pragaTa kare che. AthI jainamata ja sarvajJa dvArA pratipAdita che tathA satya che, te nakkI thAya che. zlokamAM = mUlagraMthamAM na kahevAyeluM paNa kaMIka kahevAya che. vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka ane sAMkhya cakSu Adi sarve indriyone prApyakArI = padArthone prApta karIne, tenAthI sannikarSa karIne jJAna utpanna karanArI mAne che... bauddho cakSu ane zrotra sivAyanI indriyone prApyakArI kahe che. syAdvAdijaino cakSu sivAyanI sarve indriyone prApyakArI mAne che.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 58, jainadarzana 725 zvetAMbaronA saMmatitarka, nayacakravAla, syAdvAdaratnAkara, ratnAkarAvatArikA, tatvArthapramANavArtika, pramANamImAMsA, nyAyAvatAra, anekAMtajayapatAkA, anekAMtapraveza, dharmasaMgrahiNI, prameyaratnakoSa, ityAdi aneka tarkagraMtho che. digaMbaronA prameyakamalamArtaDa, nyAyakumudacandra, AptaparIkSA, aSTasahastrI, siddhAMtasAra ane nyAyavinizciyaTIkA vagere tarkagraMtho che. pa8. || A pramANe zrItapAgaccharUpI AkAzamaMDaLamAM sUrya jevA tejasvI pU. zrI devasUrizvarajI mahArAjAnA caraNasevI zrIguNaratnasUrIzvarajI mahArAjA viracita tarkarahasyadIpikA nAmanI kadarzana samuccayagraMthanI TIkAmAM jainamatanA svarUpano nirNAyaka cotho adhikAra bhAvAnuvAda sahita sAnaMda pUrNa thAya che.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka - 59, vaizeSika darzana / / arham / / ||ath paJcamo'dhikAraH / / vaizeSikadarzana / / atha vaizeSikamatavivakSayA prAha / have vaizeSikamatanuM nirUpaNa kare che. devatAviSayo bhedo nAsti naiyAyikaiH samam / __vaizeSikANAM tattve tu vidyate'sau nidarzyate / / 59 / / zlokArthaH vaizeSikone devatAnA svarUpanA viSayamAM taiyAyiko sAthe matabheda nathI. paraMtu tattvanA viSayamAM matabheda che te batAvAya che. vyAkhyA-asya liGgaveSAcAradevAdinaiyAyikaprastAve prasaGgena prAgeva procAnam / munivizeSasya kApotI vRttimanuSThitavato rathyAnipatitAMstaNDulakaNAnAdAyAdAya kRtAhArasyAhAranimittAtkaNAda iti saMjJA ajani / tasya kaNAdasya muneH puraH zivenolUkarUpeNa matametatprakAzitam / tata aulUkyaM procyate / pazupatibhaktatvena pAzupataM cocyate / kaNAdasya ziSyatvena vaizeSikAH kANAdA bhaNyante / AcAryasya ca prAgabhidhAnIparikara iti nAma samAnAyate / / ___ atha prastutaM prastUyate / deva eva devatA tadviSayo bhedo-vizeSo vaizeSikANAM naiyAyikaiH samaM nAsti etena yAdRgvizeSaNa Izvaro devo naiyAyikairabhipretaH, tAdRgvizeSaNaH sa eva vaizeSikANAmapi deva ityarthaH / tattve tu tattvaviSaye punarvidyate bhedaH / asau tattvaviSayo bhedo nidarzyate-pradarzyate / / 59 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH vaizeSikonA liMga, veSa, AcAra tathA devatA AdinuM svarUpa taiyAyikamatanA nirUpaNanA samaye prasaMgathI batAvI dIdhuM che. eka viziSTamuni kApotIvRttithI mArgamAM paDelA cokhAnA kaNone grahaNa karI karIne udarapUraNa karatA hatA. AthI temanI kaNAda=kaNane Ada = khAvAvALA saMjJA hatI. arthAt AhArane nimitte mArgamAM paDelA cokhAnA dANAne grahaNa karIne udarapUraNa karatA te munivizeSanI kaNAda saMjJA hatI. arthAt loko temane kaNAda muni kahetA hatA. (je pramANe kabUtara rastAmAM paDelA anAjanA dANAne cAMcathI vINI-vINIne AjIvikA calAve che, te pramANe gRhastha pAsethI yAcanA karyA vinA rastAmAM paDelA dANAnA bhojanathI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 60, vaizeSika darzana AjIvikA calAvavI te kApotIvRtti kahevAya che. A kaNAda muninI AgaLa ziva dvArA ulUka rUpa dhAraNa karIne, A vaizeSikamatanuM AdimAM nirUpaNa karAyuM hatuM. AthI A matane olukya darzana paNa kahevAya che. vaizeSikamatAnuyAyi pazupati=zivanA bhakta hovAthI A darzana pAzupatadarzana paNa kahevAya che. (te kaNAdaRSie sauprathama kaNAdasUtranI racanA karI hatI.) vaizeSiko kaNAdaRSinA ja ziSyo hovAnA kAraNe kANAda paNa kahevAya che. AcAryanuM 'prAgabhidhAnIparikara' A nAma kahevAya che. 727 have zlokanI prastuta vAtane kahevAya che - devane ja devatA kahevAya che. devatAviSayaka bheda vaizeSikone naiyAyikonI sAthe nathI. AthI je prakAre naiyAyiko nitya, sarvajJa, sRSTikartA Adi rUpathI Izvarane mAne che. tevA ja prakAranA Izvarane vaizeSiko deva tarIke mAne che. AthI devatAnA viSayamAM koI matabheda nathI. paraMtu tattvanA viSayamAM matabhedo che. te tattvaviSayaka matabheda batAvAya che. pA tamevAha te tattvaviSayaka bheda ja have batAvAya che - dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyau ca tattvaSaTkaM tu tanmate / / 60 / / zlokArtha : vaizeSikamatamAM dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya, A cha tattvo che. vyAkhyA- dravyaM prathamaM tattvaM, guNo dvitIyam, tathAzabdo bhedAntarasUcane karma tRtIyaM, sAmAnyaM ca caturthameva caturthakam svArthe kapratyayaH, vizeSasamavAyau ca paJcamaSaSThe tattve, ubhayatra cakArau samuccayArtho / tuzabdasyAvadhAraNArthatve tattvaSaTkameva na nyUnAdhikaM SaDeva padArthA ityarthaH / tanmate vaizeSikamate, atra padArthaSaTke dravyANi guNAzca kecinnityA eva kecittvanityAH, karmAnityameva, sAmAnyavizeSasamavAyAstu nityA eveti / kecittvabhAvaM saptamaM pavArthamAg: / / 60 || TIkAno bhAvAnuvAda : vaizeSikamatamAM paheluM tattva dravya che. bIjuM tattva guNa che. zlokamAM 'tathA' zabda bhedAntarasUcaka che. trIjuM tattva karma che. cothuM tattva sAmAnya che. ahIM svArthamAM '' pratyaya lAgIne 'caturtham'banela che. pAMcamuM ane chaThThuM tattva vizeSa ane samavAya che. ubhayatra '= ' kAra samuccayArthaka che. zlokamAM 'tu' avadhAraNArthaka che. tethI vaizeSikamatamAM cha ja tattvo che. tenAthI nyUna ke adhika
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 61, vaizeSika darzana nathI. arthAt pAMca ke sAta nathI. vaizeSikamatamAM cha padArtho paikI dravyo ane guNomAM keTalAka nitya che ane keTalAka anitya che. karma anitya che. paraMtu sAmAnya, vizeSa ane samAvAya nitya ja che. koIka AcArya sAtamA padArtha abhAvane paNa mAne che phagA 728 atha dravyabhedAnAha have dravyanA bhedone kahe che. tatra dravyaM navadhA bhUjalatejonilAntarikSANi / kAladigAtmamanAMsi ca guNaH punaH paJcaviMzatidhA / / 61 / / zlokArtha : te cha pachArthobhAM dravya nava prahAranA che. (1) pRthvI, (2) pAezI, (3) agni, (4) vAyu, (4) khAza (5) ala, (7) hizA, (8) AtmA, (8) bhana tathA gueApahArthanA 25 prahAra che. // 51 // " vyAkhyA- tatra teSu SaTsu padArtheSu dravyaM navadhA, vyavacchedaphalaM vAkyamiti nyAyAnnavadhaiva na tu nyUnAdhikaprakAram / atra dravyamiti jAtyapekSamekavacanam, evaM prAgagre ca jJeyam, tato navaiva dravyANItyarthaH / etena chAyAtamasI AlokAbhAvarUpatvAnna dravye bhavata ityuktam / bhUH pRthivI, kAThinyalakSaNA mRtpASANavanaspatirUpA / jalamApaH taca saritsamudrakarakAdigatam / tejo'gniH taca caturdhA, bhImaM kASThendhanaprabhavaM divyaM sUryavidyudAdijaM, AhArapariNAmaheturaudaryaM AkarajaM ca suvarNAdi / anilo vAyuH / etAni catvAryanekavidhAni / antarikSamAkAzaM, tacaikaM nityamamUrtaM vibhu ca dravyam / vibhuzabdena vizvavyApakam / idaM ca zabdena liGgenAvagamyate, AkAzaguNatvAcchabdasya / dvandve bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAlaH parAparavyatikarayaugapadyAyaugapadyacirakSiprapratyayaliGgo dravyam, tathAhi - paraH pitA'paraH putro yugapadayugapadvA ciraM kSipraM kRtaM kariSyate veti yatparAparAdijJAnaM tadAdityAdikriyAdravyavyatiriktapadArthabandhanaM, tatpratyayavilakSaNatvAt, ghaTAdipratyayavat / yo'sya hetuH sa pArizeSyAtkAlaH sa caiko nityo'mUrto vibhurdravyaM ca / digapi dravyamekA nityA'mUrtA vibhuzca (vibhvIca ) / mUrteSveva hi dravyeSu mUrtaM dravyamavadhiMkRtvedamasmAtpUrveNa dakSiNena pazcimenottareNa pUrvadakSiNena dakSiNApareNAparottareNottarapUrveNAdhastAdupariSTAdityamI dazapratyayA yato bhavanti sA digiti / etasyAzcaikatve'pi prAcyAdibhedena nAnAtvaM kAryavizeSAdvyavasthitam / AtmA jIvo'neko nityo'mUrto vibhurdravyaM ca / " "
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya bhAga- 2, zloka - 61, vaizeSika darzana 729 TIkAno bhAvAnuvAda: te cha padArthomAM dravya nava prakAranuM che "pratyekavAkya vyavacchedaphalaka = nizcayAtmaka hoya che." A nyAyathI dravyanI saMkhyA nava ja che. nyUnAdhika nathI. arthAt ATha ke dasa nathI. dravyo saMva hovA chatAM paNa 'dravyam' Avo ekavacanano prayoga dravyatva jAtinI apekSAe samajavo. A pramANe pUrvanA zlokamAM tathA AgaLa jyAM ekavacanAta dravya zabdano prayoga hoya to dravyatva jAtinI apekSA samajI levI. tethI dravyo to nava ja che. A rIte dravyonI saMkhyA nava niyata thaI jatAM chAyA ane aMdhakAra svataMtradravya nathI. chAyA ane aMdhakAra tejodravyanA abhAvarUpa che. tethI dravyarUpa nathI. bhU = pRthvI. pRthvI kaThora hoya che. te mATI, pASANa, vanaspatirUpe hoya che. jala = pANI. te pANI sarovara, samudra ane karA Adi anekarUpomAM hoya che. teja-agni. tenA cAra prakAra che. (1) kASThanA lAkaDA (indhana)thI utpanna thayelo bhoma jAtino, (2) sUrya ane vijaLI Adino divya jAtino, (3) bhojana AdinA pAcanamAM kAraNabhUta odarya, (4) khANamAM utpanna thatA suvarNAdi Akaraja. anila = vAyu. A pRthvI, pANI, agni ane vAyunA aneka prakAro jovA maLe che. aMtarikSa = AkAza. AkAza nitya, eka, amUrta ane vibhu dravya che. vibhuno artha che vizvavyApaka. AkAza zabdarUpaliMga dvArA anumeya che. kAraNake zabda AkAzano guNa che - A pAMcano dvandra samAsa thaI "mUktanoDanitrAntarikSAbhi' A pada banela che. para ane aparapratyayonI vyatikara = viparItatArUpaliMgathI tathA A kArya sAthe thayuM, A kArya kramathI thayuM, A kArya jaldI thayuM, A kArya vilaMbathI thayuM, ityAdi pratyayarUpaliMgathI kAla dravyanI siddhi thAya che. (kahevAno Azaya e che ke dizA, guNa, jAtinI apekSAe je samIpavartI adhamajAtIya mUrNapuruSamAM aparapratyaya thAya che, temAM kAla dravya javAna vidvAna yuvakanI apekSAe parapratyaya karAve che. tathA je dUradezavartI javAna vidvAnayuvakamAM dizA AdinI apekSAe parapratyaya thAya che, temAM kAla dravya adhamajAtIya murkha vRddhanI apekSAe aparapratyaya karAve che. A rIte te para-aparapratyayonI viparItatA dizA AdithI bhinna kAladravyanI sattA siddha kare che. tathA "A kArya eka sAthe thayuM, A kArya kramathI thayuM, A kArya jaldI thayuM, A kArya vilaMbathI thayuM' ityAdi kAlasaMbaMdhI pratyaya paNa kAladravyanI siddhi kare che.) tathA pitA jyeSTha che. putra laghu che. "yugapatu, kramathI zIdhra ke dhIme-dhIme kArya thayuM ke thazeityAdi parAparAdipratyaya, sUryanI gati tathA anya dravyothI utpanna na thatAM bIjA koI dravyanI apekSAthI thAya che. kAraNake sUryanI gati AdimAM thavAvALA pratyayothI A pratyaya vilakSaNa prakArano che. jemake ghaTathI thavAvALo "A ghaTa che' evo pratyaya, sUryanI gati AdithI bhinna
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 61, vaizeSika darzana ghaTa nAmanA padArthanI apekSA rAkhe, te ja rIte parAparAdipratyaya paNa sUryanI gati AdithI bhinna kAladravyanI apekSA rAkhe che. AthI parAparAdipratyayanuM je nimitta che, te (anya sarve nimittono niSedha thavAthI) pArizeSanyAyathI kAladravya che. A rIte kAladravyanI siddhi thAya che. te eka, nitya, amUrta ane vibhu dravya che. dizA dravya paNa eka, anitya, amUrti ane vibhu che. mUrtadravyomAM paraspara mUrtadravyonI apekSAe A AnAthI pUrvamAM, dakSiNamAM, pazcimamAM, uttaramAM, agnikhUNAmAM, naiRtyakhuNAmAM, vAyavyakhuNAmAM, izAnakhUNAmAM, upara ane nIce che. - A pramANenA daza pratyayo jenAthI thAya che te dizA che. te dizA eka hovA chatAM paNa (merUparvatanI cAre tarapha paribhramaNa karavAvALA sUryano jyAre bhinna bhinna dizAnA pradezomAM rahevAvALA lokapAlo dvArA grahaNa karAyelI dizAnA pradezomAM saMyoga hoya che. tyAre) kAryavizeSathI temAM pUrvapazcima Adi aneka prakArano vyavahAra thavA lAge che. AtmA-jIva, nitya, amUrta ane vibhu dravya che. __ manazcittaM, taJca nityaM dravyamaNumAtramanekamAzusaMcAri pratizarIramekaM ca / yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam, Atmano hi sarvagatatvAd yugapadanekendriyArthasaMnidhAne satyapi krameNaiva jJAnotpattyupalambhAdanumIyate / AtmendriyArthasaMnikarSebhyo vyatiriktaM kAraNAntaraM mano'stIti, yasya saMnidhAnAjjJAnAnAmutpattirasaMnidhAnAcAnutpattiriti / tasya ca manaso mRtazarIrAnirgatasya mRtazarIrapratyAsannamadRSTavazAdupajAtakriyairaNubhirvyaNukAdikrameNArabdhamatisUkSmamanupalabdhiyogyaM zarIraM saMkramyaiva svargAdau gatasya svargAdyupabhogyazarIreNa saMbandho bhavati / kevalasya tvetAvaDUraM gatirna syAt / taya maraNajanmanorAntarAlaM gataM zarIraM manasaH svarganArakAdidezaM prativahanadharmakatvAdAtivAhikamityucyate, tato dvandve kAladigAtmamanAMsi / caH samudyaye / tatra pRthivyApastejovAyurityetacatuHsaGkhyaM dravyaM pratyekaM nityAnityabhedAdviprakAram / tatra paramANurUpaM nityaM "sadakAraNavannityam" [vaize0 sU0 4/1/1] iti vacanAt / tadArabdhaM tu jhyaNukAdikAryadravyamanityam / AkAzAdikaM nityameva, anutpattimattvAt / eSAM ca dravyatvAbhisaMbandhAdravyarUpatA / dravyatvAbhisaMbandhazca dravyatvasAmAnyopalakSitaH samavAyaH / tatsamavetaM vA sAmAnyam / etazca dravyatvAbhisaMbandhAdikamitarebhyo guNAdibhyo vyavacchedakameSAM lakSaNam / evaM pRthivyAdibhedAnAmapi pASANAdInAM pRthivItvAbhisaMbandhAdikaM lakSaNamitarebhyo'bAdibhyo bhedavyavahAraheturdraSTavyam / abhedavatAM tvAkAzakAladigdravyA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya bhAga-2, zloka-61, vaizeSika darzana 71 NAmanAditacchabdavAcyatA draSTavyA / idaM ca navavidhamapi dravyaM sAmAnyato dvedhA, adravyaM dravyaM anekadravyaM ca dravyam-tatrAdravyamAkAzakAladigAtmamanaHparamANavaH kAraNadravyAnArabdhatvAt / anekadravyaM tu TyaNukAdiskandhAH / tatra ca dvAbhyAM paramANubhyAM kAryadravye Arabdhe'Nuriti vyapadezaH, paramANudvayArabdhasya vyaNukasyANuparimANatvAt / citraturaiH paramANubhirArabdhasyApi kAryadravyasyANuparimANataiva syAt, paraM vyaNukavyapadezo na syAt / tribhidyaNukaizcaturbhirvArabdhe tryaNukamiti vyapadezaH, na tu dvAbhyAM vyaNukAbhyAmArabdhe, dvAbhyAmArabdhasya hyupalabdhinimittaM mahattvaM na syAt / tryaNukaM ca dravyamupalabdhiyogyamiSyate / tatazcAparAparArabdhatve'parAparadravyotpattijJeyA / / guNaH punaH paJcaviMzatidhA spaSTam / / 1 / / TIkAno bhAvAnuvAda: mana=citta. te nitya che. paramANurUpa che. aneka che. pratyekazarIramAM eka-eka rahe che. tathA khUba zIghragatie samagrazarIramAM gati kare che. eka sAthe sarve jJAnonI utpatti na thavI, te ja mananuM liMga che. arthAt eka sAthe jJAnonI utpatti na thavI, te ja mananA sabhAvanuM prabaLa sAdhaka che. AtmA sarvagata hovAthI eka sAthe tamAma indriyo ane padArthonuM sannidhAna karI zakato hovA chatAM paNa jJAnanI utpatti kramathI ja thAya che. A krama dvArA ja thatA jJAnotpattinA upalaMbhathI mananuM anumAna thAya che. AtmA ane indrayArthasajJikarSathI atirikta (jJAnotpattimAM) bIjuM kAraNa che ane te ja mana che. jyAre mananuM (indriyo sAthe) sannidhAna hoya, tyAre jJAnanI utpatti thAya che ane jyAre mananuM (indriyonI sAthe) sannidhAna na hoya, tyAre jJAnanI utpatti thatI nathI. (kahevAno Azaya e che ke AtmA to sarvavyApaka che. AthI teno ekasAthe sarva indriyo sAthe saMyoga che ja. padArtho sAthe indriyono paNa eka sAthe saMyoga hoI zake che. jema ke eka kerIne cUsatI vakhate rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi sarvenI sAthe indriyono ekasAthe saMbaMdha thaI rahyo che. to paNa rUpAdi pAMca jJAna eka sAthe utpanna na thatAM kramathI ja utpanna thAya che. A kramotpattithI jaNAya che ke koI eka sUkSmapadArtha che, ke jenA kramikasaMyogathI jJAna ekasAthe utpanna na thatAM kramasara utpanna thAya che. AtmA, indriyArthasamikarSathI atirikta mana nAmanuM kAraNa avazya che. teno je indriya sAthe saMyoga hoya che, te indriyathI jJAna utpanna thAya che. anyathI nahi. teno saMyoga ja jJAnotpattinuM kAraNa bane che. jo manano saMyoga na hoya to indriyano padArthanI sAthe saMyoga hovA chatAM jJAnotpatti
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 61, vaizeSika darzana thatI nathI. jemake rastAmAM cAlatAM mana bIje hoya tyAre sAme dekhAtA vyaktinuM paNa jJAna thatuM. nathI.) (jyAre mANasa mRtyu pAme che, tyAre te mana mRtazarIramAMthI nikaLIne svarga AdimAM jAya che. ane tyAM svargIya divya zarIranI sAthe saMbaMdha karIne, teno upabhoga kare che. jyAre manuSya mRtyu pAme che, tyAre manano sthUlazarIra sAtheno saMbaMdha chUTI jAya che. te mana te samaye adRSTa puNyapApane anusAre tyAM taiyAra thayelA atyaMta sUkSma AtivAhakaliMgazarIramAM praveza kare che. ane tenA dvArA te svarga sudhI pahoMcI jAya che. jIvanA adRSTAnusAra mRtyunI bAda ja paramANuomAM kriyA thAya che. te kriyA dvArA caNaka-vyaka Adi kramathI atyaMta sUkSma AtivAhikazarIra banI jAya che. te sUkSmazarIra indriyano viSaya banatuM nathI. mana mAtra ekaluM te AtivAhikazarIra vinA svarga ke naraka sudhI pahoMcatuM nathI. te zarIra manane svArmAdi sudhI pahoMcADe che.) paMktino bhAvAnuvAdaH tasya mano.. mRtazarIramAMthI nIkaLeluM te mana, mRtazarIranI najIkamAM jIvanA adRSTanA vizathI paramANuomAM utpanna thayelI kriyA dvArA kayaNuka-aNuka AdinA kramathI atisUkSma indriya agocarazarIramAM praveza karIne svargAdimAM jAya che. tyAM svargIyAdi bhogyazarIronI sAthe saMbaMdha kare che ane teno bhoga kare che. te mana ekaluM sUkSmazarIra vinA ATaluM dUra gati karI zakatuM nathI. tethI mRtyu ane janmanI vacce raheluM sUkSmazarIra manane svarganarakAdi deza sudhI laI javAnA dharmavALuM hovAthI AtivAhika kahevAya che. ahIM dvanda samAsa thaI 'zrAbhimanasi' pada banela che. 'va' samuccayArthaka che. temAM pRthvI, pANI, agni ane vAyu, A cAre dravyonA nitya ane anitya ema be bhedo che. paramANurUpapRthvI Adi nitya che. kAraNake kahyuM che ke..." satu hovA chatAM paNa je vastu kAraNothI utpanna thatI nathI, te nitya hoya che." paramANurUpadravya sat to che ja. sAthe koI kAraNothI utpanna thatuM nathI. tethI nitya che. te paramANunA saMyogathI utpanna thayela caNuka Adi kAryadravya anitya che. AkAzAdi dravyo nitya ja che. kAraNa ke koI kAraNathI utpanna thatA nathI. dravyatva nAmanI jAtinA saMbaMdhathI temAM dravyarUpatA Ave che. arthAt dravya dravya" Avo anugatavyavahAra karAve che. tathA dravyatvasAmAnyathI upalalita dravyatvano dravyanI sAthe samavAyasaMbaMdha hoya che. arthAt samavAya to eka ane nitya che. AthI dravyatvavizeSavALo samavAya ke samavAyathI saMbaddhadravyatva dravyomAM dravyarUpatAno prayojaka che. A dravyatvano samavAya guNAdipadArthothI dravyane vyAvRtta kare che ane temAM dravya dravya' vyavahAra karAve che. AthI A dravyanuM vyavacchedakalakSaNa = asAdhAraNalakSaNa che.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka-61, vaizeSika darzana 7rUra A pramANe pRthvI AdinA pASANAdi bhedomAM paNa pRthvItvAdino samavAyasaMbaMdha jANavo. te samavAya jalAdipadArthothI pRthvIne bhinna siddha kare che tathA pRthvI Adi jalAdithI bhinna che, AvA vyavahAramAM kAraNa bane che. arthAt A pramANe pRthvImAM pRthvItvano samavAya, agnimAM agnitvano samavAya, te pRthvI AdinI itaradravyothI vyAvRtti karAvIne "pRthvI Adi . anugatavyavahAramAM kAraNa bane che. bheda vinAnA AkAza, kAla, dizA, A traNadravyonI AkAza, kAla, dizA - A saMjJAo tathA vyavahAra anAdikAlIna che. arthAt AkAza, kAla ane dizA eka-eka ja dravya che. AthI temAM AkAzatva Adi jAti prApta thatI nathI. tethI teonI 'AkAza, kAla ane dizA" A saMjJAo anAdikAlIna che. A nave prakAranA paNa dravyonA sAmAnyathI be prakAra che. (1) adravya dravya (2) anekadravya dravya. temAM AkAza, kAla, dizA, AtmA, mana ane paramANuo adravya dravyo che. kAraNa ke kAraNadravyothI utpanna thatA nathI. tethI AkAzAdi adravya dravyo che. arthAt nitya che. caNakAdi skaMdho anekadravyo che. (jenI utpattimAM aneka dravyo samavAyikAraNa bane che, te anekadravya dravya che. arthAt anitya dravya kahevAya che. jemake paramANuthI utpanna thayelA huyaNukAdi. eTale ke dravya kyAM to adravya-nitya haze ke anekadravya = anitya haze. koIpaNa dravya "eka dravya' - jenI utpattimAM eka ja samavAyikAraNa hoya te ekadravya, hoI zakatuM nathI. jemake jJAnAdiguNa.) be paramANuthI utpanna thavAvALA kAryadravyane aNu kahevAya che. kAraNake be paramANuthI utpanna thayelA kUcaNakanuM aNuparimANa hoya che. (te ja rIte) traNa-cAra paramANuothI utpanna thayelA kAryadravyanuM parimANa paNa aNu ja hoya che. paraMtu te kyaNuka kahevAto nathI. traNa ke cAra yaNakathI utpanna thayelA kAryadravyane vyaNuka kahevAya che. paraMtu be kayaNukathI utpanna thayelA kAryadravyane caNuka kahevAtuM nathI. kAraNake be kayaNukathI utpanna thayelA kAryadravyanI upalabdhimAM nimittabhUta mahattva hotuM nathI. tathA vyaNuka ja pratyakSane yogya mAnela che. A rIte AgaLa-AgaLa mahAnaparimANavALA dravyonI utpatti jANavI. (kahevAno Azaya e che ke traNa ke cAra kurANakathI utpanna thavAvALuM kAryadravya traNuka kahevAya che. be cakothI utpanna thanArA kAryadravyane vyaNuka kahI zakAtuM nathI, kAraNake be kayaNakothI utpanna kAryamAM indriyothI grahaNa karavA yogya mahattvaparimANa hotuM nathI. vyaNukadravya ja indriyagrAhya che. A rIte AgaLa AgaLa mahAnuparimANavALA kAryadravyonI utpatti thatI jAya che. vizeSamAM "kAraNa dravyanuM parimANa kAryamAM sva-sajAtIya utkRSTaparimANane utpanna kare che' Avo niyama che. jo paramANunA parimANane yaNukanA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 SaDdarzana samuzcaya bhAga-2, zloka -62-63, vaizeSika darzana parimANamAM kAraNa mAnazo, to temAM aNu parimANanA sajAtIya utkRSTa aNutaraparimANanI utpatti thaze. AthI paramANunA parimANane kAryanA parimANamAM kAraNa nahi mAnatAM, paramANunI saMkhyAne kAraNa manAya che. jenAthI kucaNakamAM aNuparimANanI ja utpatti thAya che, nahi ke aNutaraparimANanI. A rIte jo kuNukanA aNuparimANane caNakanA parimANamAM kAraNa mAnazo, to temAM paNa aNajAtIya-utkRSTa aNutaraparimANanI ja utpatti thaze, (ke je iSTa nathI.) AthI dyaNukomAM rahenArI bahu-saMkhyAne kAraNa mAnavAthI ja zreNukamAM mahAparimANanI utpatti thaI zake che. A ja kAraNathI traNa dyaNukathI traNakanI utpatti batAvI che, be kUcaNukathI nahi. be dyaNukamAM bahu-saMkhyA nathI, dvitvasaMkhyA ja rahe che.) guNa 25 prakAranA che te spaSTa che. kuvA guNasya pnycviNshtividhtvmevaahhave paccIsa guNonuM ja nirUpaNa kare che. sparzarasarUpagandhAH zabdaH saMkhyA vibhAgasaMyogau / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca / / 62 / / buddhiH sukhaduHkhecchAdharmAdharmaprayatnasaMskArAH / dveSaH snehagurutve dravatvavegau guNA ete / / 63 / / yugmam / / dArtha: sparza, 35, 2sa, gaMdha, za6, saMdhyA, vibhAga, saMyoga, paribhAe, pRthatva, 52tva, a52tva, buddhi, supa, du:5, 427, dharma, adharma, prayatna, saM2712, dveSa, sneha, gurutva, dravatva, ane vega A paccIsa guNa che. IIkara-kaall vyAkhyA-sparzastvagindriyagrAhyaH pRthivyudakajvalanapavanavRttiH 1 / raso-rasanendriyagrAhyaH pRthivyudakavRttiH 2 / cakSurgrAhyaM rUpaM pRthivyudakajvalanavRtti, taJca rUpaM jalaparamANuSu tejaHparamANuSu ca nityaM, pArthivaparamANurUpasya tvagnisaMyogo vinAzakaH / sarvakAryeSu ca kAraNarUpapUrvakarUpamutpadyate, utpanneSu hi jhyaNukAdikAryeSu pazcAttatra rUpotpattiH, nirAzrayasya kAryarUpasyAnutpAdAt / tathA kAryarUpavinAzasyAzrayavinAza eva hetuH / pUrvaM hi kAryadravyasya nAzaH, tadanu ca rupasya, AzubhAvAJca kramasyAgrahaNamiti 3 / gandho prANagrAhyaH pRthivIvRttiH, sparzAdezca guNatve sati tvagindriyagrAhyAdikaM lakSaNamitaravyavacchedakam 4 / zabdaH zrotrendriyagrAhyo gaganavRttiH kSaNikazca / zrotrendriyaM cAkAzAtmakam / athAkAze niravayava idamAtyIyaM zrotramidaM ca parakIyamiti vibhAgaH
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 62-63, vaizeSika darzana 735 kathamiti cet ? ucyate, yadIyadharmAdharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhaM yannabhastattasya zrotramiti vibhAgaH, ata eva nAsikAdirandhrAntareNa na zabdopalambhaH saMjAyate / tatkarNazaSkalIvighAtAdbAdhiryAdikaM ca vyavasthApyata iti 5 / saMGkhyA tu ekAdivyavahAraheturekatvAdilakSaNA / sA punarekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikasaMkhyaikadravyA, anekasaGkhyA tu dvitvAdisaGkhyA / tatraikadravyAyAH salilAdiparamANvAdigatarUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH / anekadravyAyAstvekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattiH / apekSAbuddhivinAzAca vinAzaH kvacittvAzrayavinAzAditi 6 / prAptipUrvikA hyaprAptivibhAgaH, aprAptipUrvikA ca prAptiH saMyogaH / etau ca dravyeSu yathAkramaM vibhaktasaMyuktapratyayahetU / anyatarobhayakarmajau vibhAgasaMyogau ca yathAkramam / 7-8 / TIkAno bhAvAnuvAda H - sparzendriyathI grAhya sparzaguNa che. arthAt sparzendriyano viSayabhUtaguNa sparza che. te pRthvI, pANI, agni ane vAyumAM rahe che. (1) rasendriyathI grAhya guNa rasa che. te pRthvI, pANImAM rahe che. (2) cakSuthI grAhya rUpaguNa che. te pRthvI, pANI ane agnimAM rahe che. te rUpa jalIya paramANuomAM tathA taijasIyaparamANuomAM nitya che. tathA pArthiva paramANuonuM rUpa agninA saMyogathI nAza pAmI jAya che. sarva kAryomAM kAraNanA rUpathI rUpa utpanna thAya che. arthAt sarva kAryomAM raheluM rUpa kAraNarUpapUrvaka utpanna thAya che. (jyAre) kuyaNukAdi kAryo utpanna thaI jAya che, tyArabAda temAM rUpa utpanna thAya che. arthAt pahelA kUyaNukAdi kAryo utpanna thAya che ane pachI temAM rUpa utpanna thAya che. kAraNake rUpAdi guNa che. AthI te nirAdhAra utpanna thaI zakatA nathI. tenuM AdhArabhUtadravya hovuM ja joIe. TuMkamAM nirAdhArakAryanuM rUpa utpanna thatuM nathI. te ja rIte kAryarUpanA vinAzamAM AdhArano vinAza ja hetu che. tethI pUrve AkAryadravyanAza thAya che. tyArabAda rUpano vinAza thAya che. A prakriyA khUba jaldI thatI hovAthI kramanuM grahaNa thatuM nathI. (kSaNa eTalI sUkSma hoya che ke te ApaNI dRSTimAM AvatI nathI. te ja kAraNe kAryadravyanA vinAzane ane tenA rUpanA vinAzane eka ja kSaNamAM mAnI laIe che. tethI kramazaH thatI prakriyA ApaNI dRSTimAM AvatI nathI.) (3) dhrANendriyathI grAhyaguNa gaMdha che. te mAtra pRthvImAM rahe che. spardhAdinuM itara-vyavacchedakalakSaNa A eka bAju kahe che ke guNa nirAdhAra rahI zakato nathI ane bIjI bAju kahe che ke kAryadravya= AdhArano nAza thAya, tenI bIjI kSaNe rupa guNa nAza pAme che. to guNa ekakSaNa nirAdhAra na banyo ? paraspara viruddha vAta che, te jainadarzanamAM AgaLa batAvI che.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 SaDdarzana samuzaya bhAga-2, zloka - 62-63, vaizeSika darzana A pramANe che - guNa hovAnI sAthe je sparzendriyAdithI grAhya hoya te spardhAdi kahevAya. arthAt sparzendriyathI grAhya je guNa hoya te sparza, rasendriyathI grAhya je guNa hoya te rasa, dhrANendriyathI grAhya je guNa hoya te gaMdha. cakSuthI grAhya je guNa hoya te rUpa. zrotrendriyathI grAhya je guNa hoya te zabda. (jo ke rUpa- Adi paNa te te indriyothI grAhya hovA chatAM paNa te guNa nathI. tethI temAM lakSaNa ativyApta banatuM nathI. je indriyathI je padArtha grahaNa thAya che, te ja indriyathI tenI jAti ane teno abhAva grahaNa thAya che, Avo niyama che. AthI rasendriyathI rasanI jema rasatva grahaNa thAya che, chatAM paNa rasatva guNa na hovAthI temAM lakSaNa jatuM nathI. arthAt "guNa' vizeSaNa mUkavAthI rasavAdimAM lakSaNa ativyApta banatuM nathI. rasatva jAti che.) (4). zabda zrotrendriyathI grAhya che. AkAzamAM rahe che ane kSaNika che. zrotrendriya AkAzasvarUpa che. zaMkA AkAza to niravayava che. tethI A amAruM zrotra che ane A bIjAnuM zrotra che. Avo vibhAga kevI rIte paDI zake ? samAdhAna (AmAM koI zaMkA karavA jevI nathI.) jenA puNya-pApathI saMskRta karNazaSphalimAM AkAzano je bhAga rokAya che - Ave che, te tenuM zrotra kahevAya che. A pramANe vibhAga paDe che. AthI ja nAsikA AdinA kANAMomAM rahelA AkAzathI zabda saMbhaLAto nathI. jenI karNazakhuli vighAta pAme che - phATI jAya che ke temAM keda thAya che, te vyakti bahero kahevAya che. tenA dvArA ochuM saMbhaLAya che. (5) eka, be, traNa Adi vyavahAramAM kAraNabhUtaguNa ekatva, ddhitva Adi saMkhyA che. te saMkhyA eka dravyamAM paNa rahe che ane aneka dravyomAM paNa rahe che. ekatvasaMkhyA eka dravyamAM rahe che. dvivAdisaMkhyA aneka dravyomAM rahe che. eka dravyamAM rahenArI etvasaMkhyA jalAdinA paramANuomAM tathA kAryadravyamAM rahenArA rUpAdi guNonI jema nitya paNa hoya che ane anitya paNa hoya che. paramANumAM nitya, kAryadravyamAM anitya.) kAryadravyanI etvasaMkhyA kAraNanI ekatvasaMkhyAthI utpanna thAya che. aneka dravyomAM rahenArI dvitvAdisaMkhyA aneka padArthonA ekatvano viSaya karavAvALI apekSAbuddhithI utpanna thAya che. te dvivAdisaMkhyA apekSAbuddhinA nAzathI nAza pAme che ane kyAreka AdhArabhUtadravyanA nAzathI nAza pAme che. (kahevAnA Azaya e che ke aneka dravyomAM rahenArI dvivAdisaMkhyA apekSAbuddhithI utpanna thAya che. tathA te apekSAbuddhine nAzathI paNa, teno nAza thAya che. be ke traNa padArthone dekhIne "A eka, A eka ane A eka AvI aneka padArthonA ekatvane viSaya karavAvALI apekSAbuddhi thAya che. te apekSAbuddhithI te padArthomAM dvi-Adi saMkhyA utpanna thAya che. jyAre te apekSAbuddhi naSTa thAya che, tyAre te
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka -62-63, vaizeSika darzana 737 saMkhyAno paNa nAza thAya che. vaLI dvivAdisaMkhyAo rUpAdi nI jema ghaTa jyAM sudhI Take tyAM sudhI rahetI nathI. te to je vyakti dekhe che, tenI apekSAbuddhithI utpanna thaIne apekSAbuddhinA nAzathI nAza pAme che. je be pANInA parapoTAmAM koIka vyaktine apekSAbuddhithI dvitvasaMkhyA utpanna thaI hatI. te parapoTAnI bIjI kSaNe nAza thatAM, dvitvasaMkhyA paNa AdhArabhUtadravyanA nAzathI nAza pAme che.) prAptipUrvikA aprApti vibhAga kahevAya che. arthAt je pUrve saMyukta hoya ane pachIthI chuTA paDI javuM-alaga thaI javuM, te vibhAga kahevAya che. aprAptipUrvikA prApti saMyoga kahevAya che. arthAt je pUrve alaga-alaga hatA, tenuM milana thavuM te saMyoga kahevAya che. A vibhAga ane saMyoga padArthomAM kramazaH "vibhakta=alaga-alaga hovuM" ane "saMyukta = bhegA hovuMA pratyaya vyavahArano hetu che. bemAMthI eka padArthamAM kriyA thavAthI ke baMne padArthomAM kriyA thavAthI vibhAga ane saMyoga thAya che. (arthAt je be padArthono vibhAga ke saMyoga thavAno hoya, temAM kyAreka bemAMthI eka padArthamAM ja kriyA thAya che. ane kyAreka baMne padArthamAM kriyA thAya che. jemake paMkhInuM uDIne vRkSanI zAkhA upara besavuM ane uDI javuM. ahIM paMkhIno vRkSanI sAtheno saMyoga ane te baMneno vibhAga thayo, temAM kriyA mAtra paMkhImAM ja che. jyAre be kustIbAjo kustI kare, tyAre saMyoga ane vibhAga thAya che. temAM baMnemAM kriyA hoya che. Ama saMyoga ane vibhAga be padArthomAM thatI kriyAthI ke eka padArthanI kriyAthI utpanna thAya che.) (7-8). parimANavyavahArakAraNaM parimANam / tacaturvidhaM, mahadaNu dIrghaM hrasvaM ca / tatra mahadvividhaM, nityamanityaM ca / nityamAkAzakAladigAtmasu paramamahattvam / anityaM jhyaNukAdiSu dravyeSu / aNvapi nityAnityabhedAdvividham / paramANumanaHsu pArimANDalyalakSaNaM nityam / anityaM vyaNuka eva / badarAmalakabilvAdiSu bilvAmalakabadarAdiSu ca krameNa yathottaraM mahattvasyANutvasya ca vyavahAro vibhakto'vaseyaH, AmalakAdiSUbhayasyApi vyavahArAt / evamikSau samidvaMzAdyapekSayA hUsvatvadIrghatvayorbhAktatvaM jJeyam / nanu mahaddIrghayostryaNukAdiSu vartamAnayodyaNuke cANutvahasvatvayoH ko vizeSaH ? mahatsu dIrghamAnIyatAM dIrtheSu mahadAnIyatAmiti vyavahArabhedapratIterasti tayoH parasparato bhedaH / aNutvahasvatvayostu vizeSo yoginAM tadvarzinAmadhyakSa eva 9 / saMyuktamapi dravyaM yadvazAdatredaM pRthagityapodhriyate, tadapoddhAravyavahArakAraNaM pRthaktvam 10 / idaM paramidamaparamiti
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -62-63, vaizeSika darzana yato'bhidhAnapratyayau bhavataH, tadyathAkramaM paratvamaparatvaM ca / dvitayamapyetat dikRtaM kAlakRtaM ca / tatra dikRtasyetthamutpattiH-ekasyAM dizi sthitayorekasya draSTurapekSayA sannikRSTamavadhikRtvaitasmAdviprakRSTasya pareNa dikpradezena yogAtparatvamutpadyate, viprakRSTaM cAvadhiMkRtvaitasmAtsannikRSTasyApareNa dikpradezena yogAda-paratvamutpadyate / kAlakRtaM tvevamutpadyate-vartamAnakAlayoraniyatadigdezasaMyuktayoryuvasthavirayormadhye yuvAnamavadhiMkRtvA cirakAlInasya sthavirasya pareNa kAlapradezena yogAtparatvamutpadyate, sthaviraM cAvadhikRtvAlpakAlInasya yUno'pareNa kAlapradezena yogAdaparatvamutpadyate / / 11-12 / / TIkAno bhAvAnuvAda: laghu Adi parimANanA vyavahAramAM kAraNabhUta guNa parimANa che. te parimANa cAra prakAranuM che. (1) mahatuM - moTuM, (2) aNu - nAnuM, (3) dIrgha - lAMbu, (4) dava - TuMka temAM mahatparimANa be prakAranuM che. (1) nitya ane (2) anitya. AkAza, kAla, dizA ane sarve AtmAomAM (sarvotkRSTa) nitya paramahatuparimANa che. dUcaNakAdi dravyomAM anitya mahatparimANa che. aNuparimANa paNa nitya ane anitya ema be prakAranuM che. paramANu ane manamAM nitya aNuparimANa hoya che. arthAt paramANu ane manamAM nitya aNuparimANa hoya che. tenI saMjJA pArimAMDalya' che. anitya aNuparimANa mAtra ucaNukamAM ja hoya che. bora, Amalaka (AmaNuM) ane bIlA AdimAM tathA bIluM, Amalaka ane bora AdimAM kramazaH yathottara mahattva ane aNutvano vyavahAravibhAga jANavo. kAraNa ke AmalakAdimAM ubhayano vyavahAra thAya che. (kahevAno Azaya e che ke bora, Amalaka ane bIlA AdimAM madhyamamahatparimANa hovA chatAM paNa ekabIjAnI apekSAe teomAM mahattva ane aNutvano vyavahAra thAya che. boranI apekSAe AmalakamAM mahattva che. to bIlAnI apekSAe AmalakamAM aNutva che. AthI madhyamamahatparimANavALI te te vastuomAM nAnA-moTAno je vyavahAra thAya che, te gauNapaNe che. mukhyapaNe nahi ane te paNa aniyata che.) A pramANe ja madhyamamahatparimANavALA zeraDInA sAMThAmAM samituyajJamAM upayogI (agnikuMDamAM bALavAmAM Ave che te) lAkaDInI apekSAe dIrghatva(lAMbApaNA)no ane vAMsanI apekSAe hrasvatvano vyavahAra thAya che. A vibhAga paNa gauNapaNe samajavo. ane aniyata jANavo.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -62-63, vaizeSika darzana 739 zaMkA vyaNuka AdimAM rahenArA mahattva ane dIrghatvamAM tathA kuNukamAM rahenArA aNutva ane hastRtvamAM paraspara zuM bheda che ? samAdhAna : 'mahatuM (=moTAo)mAM dIrgha (lAMbA)ne laI javuM' tathA "lAMbAomAM moTAone laI javuM'-A be prakAranA bheda vyavahAramAM pratIta thAya che ane tenAthI te baMnemAM parasparabheda che. (ahIM yAda rAkhavuM ke dIrghatva mAtra lAMbApaNAnI apekSAe hoya che. jyAre mahattvamAM laMbAI pahoLAI baMnenI vivekSA hoya che.) aNutva ane hrasvatvamAM paraspara bheda zuM che? te, tene jonArA yogIonA ja pratyakSano viSaya che. tenuM vizeSakathana zabdomAM kahevA yogya nathI. caNakanuM pratyakSa yogIone ja thAya che. AthI temAM rahenArA aNutva ane hRsvatvanuM pratyakSa paNa yogIone ja thAya che. tethI temAM paraspara zuM bheda che ? te ApaNe kahI zakIe tema nathI. (9) parasparasaMyukta paNa dravya jenA kAraNe "A baMne pRthapha che-' Avo bheda spaSTa thAya che. te apoddhAravyavahAra-bheda vyavahAranuM kAraNa pRthakatvaguNa che. (10). "A para = dUra ke jyeSTha che" tathA "A apara = najIka ke laghu che." A prakAranA parAparaabhidhAna = zabda prayogamAM tathA parAparajJAnamAM kAraNabhUta guNa kramaza: paratva ane aparatva che. paratva ane aparatva baMne paNa dizAkRt ane kAlakRt che. arthAt dizA ane kAlanI apekSAe utpanna thAya che. temAM dikakatuparatva ane aparatvanI utpatti A pramANe thAya che - koI eka jonAra vyakti jyAre eka ja dizAmAM be puruSone kramathI ubhA rahelA jue che. to samIpavartI puruSanI apekSAe dUravartIpuruSane para=adhikadizAnA pradezono saMyoga hovAthI para=dUra samaje che. arthAt te dUravartIpuruSamAM paratva utpanna thAya che. tathA dUravartInI apekSAe samIpavartIpuruSane apara=ochI dizAnA pradezono saMyoga hovAthI, apara = najIka samaje che. arthAt samIpavartIpuruSamAM aparatva utpanna thAya che. (AthI kramazaH dUravartI ane nikaTavartIpadArthamAM para ane aparadizAnA pradezonA saMyogathI paratva ane aparatvaguNonI utpatti thAya che ane te kAraNe "A AnAthI dUra che ane A AnAthI najIka che" Avo dUra-samIpano vyavahAra thAya che.) kAlakRtaparatva ane aparatvanI utpatti A pramANe thAya che - je koIpaNa dizA ke dezamAM vartamAna (rahelA) yuvAna ane sthaviramAM yuvAnanI apekSAe cirakAlInasthaviramAM
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 740 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 62-63, vaizeSika darzana para = adhikakAlano saMyoga thayo hovAthI paratva = jyeSThapaNuM utpanna thAya che tathA viranI apekSAe alpakAlIna = laghuyuvAnamAM apara = ochA kAlano saMyoga hovAthI aparatva = laghupaj 64nna thAya che. (11-12) buddhirjJAnaM jJAnAntaragrAhyam / sA dvividhA, vidyA'vidyA ca / tatrAvidyA caturvidhA saMzayaviparyayAnadhyavasAyasvapnalakSaNA / vidyApi caturvidhA pratyakSalaiGgikasmRtyArSalakSaNA / pratyakSalaiGgike pramANAdhikAre vyAkhyAsyate / atItaviSayA smRtiH / sA ca gRhItagrAhitvAnna pramANam / RSINAM vyAsAdInAmatItAdiSvatIndriyeSvartheSu dharmAdiSu yatprAtibhaM tadArSam / taca prastAreNarSINAM, kadAcideva tu laukikAnAM, yathA kanyakA bravIti "vo me bhrAtA ganteti hRdayaM me kathayati" iti / ArSaM ca pratyakSavizeSaH 13 / anugrahalakSaNaM sukham 14 / Atmana upaghAtasvabhAvaM duHkhaM, tazyAmarSaduHkhAnubhavavicchAyatAhetuH 15 / svArthaM parArthaM cAprAptaprArthanamicchA, tasyAzca kAmo'bhilASo rAgaH saMkalpaH kAruNyaM vairAgyaM vaJcanecchA gUDhabhAva ityAdayo bhedAH 16 / kartRphaladAyyAtmaguNa AtmamanaHsaMyogajaH svakAryavirodhI dharmAdharmarUpatayA bhedavAn parokSo'dRSTAkhyo guNaH / tatra dharmaH puruSaguNaH kartuH priyahitamokSaheturatIndriyo'ntyasukhasaMvijJAnavirodhI, antyasyaiva sukhasya samyagvijJAnena dharmo nAzyate, antyasukhakAlaM yAvat dharmasyAvasthAnAt / sa ca puruSAntaHkaraNasaMyogavizuddhAbhisaMdhijo varNAzramiNAM pratiniyatasAdhananimittaH, sAdhanAni tu zrutismRtivihitAni sAmAnyato'hiMsAdIni, vizeSatastu brAhmaNAdInAM pRthakpRthagyajanAdhyayanAdIni jJAtavyAni 17 / adharmo'pyAtmaguNaH karturahitaH pratyavAyaheturatIndriyo'ntyaduHkhasaMvijJAnavirodhI 18 / prayatna utsAhaH, sa ca suptAvasthAyAM prANApAnaprerakaH prabodhakAle'ntaHkaraNasyendriyAntaraprAptiheturhitAhitaprAptiparihArodhamaH zarIravidhArakazca 19 / / TIkAno bhAvAnuvAda : jJAnane buddhi kahevAya che. jJAna (svayaM potAnA svarUpane jANatuM nathI, paraMtu te) jJAnAntara = anuvyavasAya dvArA gRhIta thAya che. te buddhi prA2nI cha. (1) vidyA bhane (2) mavidyA. tama avidyA yA2 52nI cha. (i) saMzaya, (ii) viparyaya, (iii) anadhyavasAya, (iv) svapna. vidyA 55! y||2 pr||2nii cha. (i) pratyakSa, (ii) daijii = anumAna, (iii) smRti, (iv) mArSa.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga-2, zloka-62-63, vaizeSika darzana 741 pratyakSa ane anumAnanuM nirUpaNa pramANa adhikAramAM karIzuM. smRti atItaviSayaka hoya che. arthAt atItapadArthone jANavAvALI smRti hoya che. te gRhItagrAhI hovAthI pramANa nathI. arthAt anubhava dvArA gRhatapadArthane jANavAvALI hovAthI pramANa nathI. vyAsAdiRSIone atItAdi atIndriya padArthonA viSayamAM tathA dharma-adharma AdinA viSayamAM (indriyonI sahAyatA vinA) je pratibhajJAna thAya che, te ArSajJAna kahevAya che. te prAtijajJAna prAyaH RSIone ja thAya che. kyAreka laukikapuruSone paNa thAya che. jemake koIka kanyA kahe che - "AvatI kAle mAro bhAI avazya Avaze, e pramANe mAruM hRdaya kahe che." A ArSajJAna pratyakSa ja che. (13). anugraha = anukUlasaMvedanane sukha kahevAya che. jeno AtmAne upaghAta karavAno svabhAva che, te duHkha kahevAya che. te duHkha AkarSa, duHkhAnubhava, vicchAyatA = manamalInatA tathA nistejatA AdimAM kAraNa bane che. (15) sva ke parane mATe aprAptapadArthane prApta karavAnI prArthanAne icchA kahevAya che. kAma, abhilASA, rAga, saMkalpa, kAruNya, vairAgya, ThagavAnI icchA, gUDhabhAva ityAdi icchAnA bhedo = rUpo ja che. (16) kartAne kriyAnuM phaLa ApanAra, AtmA ane mananA saMyogathI utpanna thanAra, dharma ane adharmarUpa be bhedavALA, svakAryavirodhI = potAnA kAryabhUtasukha-duHkhAdi phaLathI ja jeno vinAza thAya che, te AtmAnA guNane adaSTa kahevAya che. adaSTa be prakAranuM che. eka dharma ane bIjo adharma. dharma puruSano guNa che. kartAnA priya, hita ane mokSamAM kAraNa bane che. atIndriya che. aMtyasukha saMvijJAnavirodhI che. arthAt aMtimasukhanuM yathArthajJAna thatAM te vinAza pAme che. aMtimasukha ja tatvajJAna dvArA dharmano nAza kare che. jyAM sudhI aMtimasukha che, tyAM sudhI dharma rahe che. (arthAtuM jyAM sudhI tattvajJAnanI pUrNatA thatI nathI, tyAM sudhI dharmanuM kArya sukha cAluM rahe che. tattvajJAna thayA bAda paNa prArabdha karmonA phaLarUpa aMtimasukha sudhI dharma rahe che. aMtima sukhane utpanna karyA bAda tattvajJAnathI dharmano nAza thAya che.) te dharma puruSa ane aMta:karaNanA saMyogathI vizuddha vicAro dvArA varNAzramadharmanuM zrutismRtivihita mArgathI pAlana karavAthI utpanna thAya che. tenA sAdhana sAmAnyarUpathI zrutimRtiomAM batAvelA ahiMsAdi che. vizeSarUpathI brAhmaNa, kSatriya AdinA pUjana, adhyayana, zastradhAraNa Adi aneka AcAro jANavA. (17) adharma paNa AtmAno guNa che. kartAne ahita ane pratyapAyanuM kAraNa che. atIndriya
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 SaDdarzana samuzaya bhAga- 2, zloka - 62-63, vaizeSika darzana che. aMtyaduHkha-saMvijJAnavirodhI che. arthAt aMtimaduHkhanA samyagujJAnathI vinAza thAya che. (arthAt tattvajJAnanI bAda prArabdha karmanA phaLarUpa aMtimaduHkhane utpanna karIne tattvajJAna dvArA adharmano nAza thaI jAya che. (18). prayatna - utsAha arthAtuM kArya karavAno parizrama. te prayatna suSuptiavasthAmAM zvAsozvAsano preraka che. arthAt te prayatna sUtI vakhate zvAsozvAsa levAmAM preraka bane che tathA jAgrata avasthAmAM aMta:karaNane indriyo sAthe saMyoga karAve che. hitanI prApti ane ahitanA parihAra mATe udyama karAve che. ane zarIrane dhAraNa karavAmAM sahAyaka thAya che. (19). saMskAro dvedhA, bhAvanA sthitisthApakazca, bhAvanAkhya AtmaguNo jJAnajo jJAnahetuzca dRSTAnubhUtazruteSvartheSu smRtipratyabhijJAnakAryonnIyamAnasadbhAvaH, sthitisthApakastu mUrtimadravyaguNaH sa ca ghanAvayavasaMnivezaviziSTaM svamAzrayaM kAlAntarasthAyinamanyathAvyavasthitamapi prayatnataH pUrvavadyathAvasthitaM sthApayatIti sthitisthApaka ucyate / dRzyate tAlapatrAdeH prabhUtatarakAlasaMveSTitasya prasAryamuktasya punastathaivAvasthAnaM saMskAravazAt / evaM dhanuHzAkhAzrRGgadantAdiSu bhugnA(muktA)pavartiteSu ca vasrAdiSu tasya kArya parisphuTamupalabhyate 20 / prajvalanAtmako dveSaH yasmin sati prajvalitamivAtmAnaM manyate / drohaH krodho manyurakSamAmarSa iti dveSabhedAH 21 / sneho'pAM vizeSaguNaH saMgrahamRdvAdihetuH / asyApi gurutvavat nityAnityatvaniSpattayaH 22 / gurutvaM jalabhUmyoH patanakarmakAraNamapratyakSam / tasyAvAdiparamANurUpAdivat nityAnityatvaniSpattayaH 23 / dravatvaM syandanakarmakAraNaM tridravyavRttiH / tadvedhA, sahajaM, naimittikaM ca / sahajamapAM dravatvam / naimittikaM tu pRthivItejasoragnisaMyogajaM yathA sarpiSaH suvarNatrapvAdezcAgnisaMyogAdravatvamutpadyate 24 / vegaH pRthivyaptejovAyumanaHsu mUrtimadravyeSu prayatnAbhighAtavizeSApekSAtkarmaNaH samRtpadyate, niyatadikakriyAkAryaprabandhahetuH sparzavadadravyasaMyogavirodhI ca / tatra zarIrAdiprayatnAvirbhUtakarmotpannavegavazAdiSorapAMtarAle'pAtaH, sa ca niyatadikakriyAkAryasaMbandhonIyamAnasadbhAvaH / loSTAdyabhidhAtotpannakarmotpAdyastu zAkhAdau vegaH / kecittu saMskArasya trividhasya bhedatayA vegaM prAhuH / tanmate caturviMzatireva guNaH, zauryodAryakAruNyadAkSiNyonnatyAdInAM ca guNAnAmeSveva prayatnabuddhyAdiSu guNeSvantarbhAvAnnAdhikyam 25 / / sparzAdInAM guNAnAM sarveSAM guNatvAbhisaMbandho dravyAzritatvaM niSkriyatvamaguNatvaM ca / tathA sparzarasagandharUpaparatvAparatvagurutvadravatvasnehavegA mUrtaguNAH / buddhisukhaduHkhecchA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa na samuDha mA - 2, sTova - ghara-dArU, pavana 743 dharmAdharmaprayatnabhAvanAdveSazabdA amUrtaguNAH / saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgA ubhayaguNA ityAdi guNaviSayaM vizeSasvarUpaM svayaM (A)samavaseyam / / 63 / / TIkAno bhAvAnuvAda: saMskAra be prakAranA che. (1) bhAvanA, (2) sthitisthApaka. bhAvanA nAmano AtmAno guNa jJAnathI utpanna thAya che ane jJAnanuM kAraNa che. arthAt anubhava Adi jJAnothI utpanna thavAvALo tathA smRti, pratyabhijJAna Adi jJAnone utpanna karavAvALo bhAvanA nAmano saMskAra che. sAkSAt dekhelA, anubhavelA ke sAMbhaLelA padArthonA smaraNa, pratyabhijJAna AdithI A saMskAranuM astitva siddha thAya che. A saMskAra vinA smaraNa Adi thaI zakatuM nathI. sthitisthApakasaMskAra mUrtimAnapadArthono guNa che. ghana avayavanA saMnivezaviziSTa potAnA Azrayane arthAt ghana avayavavALI kAlAMtarasthAyivastune bIjI avasthAmAM laI javA chatAM paNa, te vastune prayatnathI pUrvAvasthAmAM punaH sthApana kare che, te sthitisthApaka kahevAya che. jemake ghaNA lAMbAkALathI lapeTIne rAkhelA tADapatrane khullo mukIne rAkhavA chatAM paNa, puna: te lapeTAI jAya che. temAM A sthitisthApakaguNa kAraNa bane che. te ja rIte vRkSanI zAkhAne nIcethI pakaDIne namAvavAmAM Ave ane pachI choDI detAM, puna: te A saMskAranA kAraNe mULaavasthAmAM AvI jAya che. dhanuSyane kheMcIne tIra choDyA bAda dhanuSya mULasthitimAM A saMskAranA kAraNe AvI jAya che. zIMgaDAne ke dAMta Adine kheMcIne pAchA choDI detAM mULasthitimAM AvI jAya che. saMkelIne rAkhelA kapaDA Adine kholIne choDI devAmAM Ave to A saMskAranA kAraNe puna: vIMTaLAI jAya che. A udAharaNomAM spaSTa rIte sthitisthApakasaMskAranuM kArya jovA maLe che. (20). prajvalanAtmaka dveSa che. te dveSanI vidyamAnatAmAM AtmAmAM krodha prajvalita thAya che. tethI te dveSa hote chate krodhathI prajvalita AtmAne mAnelo che. veSanI vidyamAnatAmAM AtmA aMdarathI baLyA kare che. droha, krodha, ahaMkAra, akSamA, asahiSNutA Adi dveSanA ja bhedo = rUpAntaro che. (21) sneha = cIkAza, pANIno vizeSa guNa che. te loTa Adine piMDIbhUta karavAmAM tathA padArthone svaccha karavAmAM kAraNa bane che. te gurutvanI jema nitya paNa che ane anitya paNa che. paramANuono sneha nitya che tathA kAryadravyono sneha anitya che. (22) (A) dadavyam - praza0 mA0 - mR. 38-43
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 744 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 62-63, vaizeSika darzana gurutva = bhArepaNuM, pANI ane pRthvInI patanakriyAnuM kAraNa che. arthAt gurutva pANI ane pRthvIne nIce paDavAmAM kAraNa thAya che. te apratyakSa = atIndriya che. je rIte pANI Adi paramANuonA rUpAdi nitya tathA kAryadravya anitya che. te rIte gurutva paNa paramANuomAM nitya ane kAryadravyamAM anitya che. (23). spandana = vahevAmAM kAraNabhUta guNa dravatva che. te dravatva pRthvI, pANI ane agnimAM rahe che. dravat be prakAranuM che. (1) sAhajika ane (2) naimittika. pANImAM sAhajika dravatva che. paraMtu pRthvI ane agnimAM agninA saMyogathI utpanna thayeluM naimittikadravatva che. jema ke ghI, suvarNa tathA sIsA vageremAM agnisaMyogathI dravatva utpanna thAya che. (24) pRthvI, pANI, agni, vAyu ane mana A mUrtadravyomAM prayatna ane abhivAtavizeSathI kriyA thAya che tathA kriyAthI vega utpanna thAya che. A vega 5) niyatadizAmAM kriyA karavAmAM = gati karavAmAM kAraNa bane che. arthAt veganA kAraNe pheMkavAmAM Avelo paththara niyatadizAmAM ja jAya che. bIjI-bIjIdizAmAM jato nathI. tathA te sparzavALA pRthvI Adi mUrtapadArthonA saMyogano virodhI che. arthAt sparzavALA pRthvI Adi mUrtapadArthothI TakarAvAnA kAraNe vega rokAIne naSTa thaI jAya che. zarIra AdinA prayatnathI utpanna thanArI kriyAthI bANamAM kriyA ane vega utpanna thAya che. A veganA kAraNe bANa vacce paDI jatuM nathI. ane te bANa niyatadizAmAM kriyA kare che ane teno niyatalakSyanI sAthe ja saMbaMdha thAya che. tenAthI veganI sattA siddha thAya che. paththara AdinA abhighAtathI vRkSonI zAkhAmAM kriyA thaIne vega utpanna thAya che. koIka (AcArya saMskAranA traNa prakAra kahe che. vega, bhAvanA ane sthitisthApaka; temanA mate vega saMskArano ja bheda che. svataMtraguNa nathI. tethI teonA matamAM covIsa ja guNa che. zaurya, audArya, kAruNya, dAkSiNya, unnati Adi guNono, A prayatna, buddhi Adi guNomAM ja samAveza thaI jato hovAthI covIsathI adhika guNo nathI. sparza Adi sarve guNomAM guNatvano abhisaMbaMdha = samavAya che. te sparzadi sarve guNo dravyAzrita che. niSkriya tathA nirguNa che. sparza, rasa, gaMdha, rUpa, paratva, aparatva, gurutva, dravatva, sneha ane vega A guNo mUrtadravyonA che. 9, "ve mUrtima7 pacaj.." praza. mA: pR. 136 / 2. prazastapAdabhASyakArAH
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 64, vaizeSika darzana buddhi, sukha, du:kha, 4cchA dharma, adharma, prayatna, bhAvanA, dveSa ane zabda, jAguzo amUrtadravyonA che. saMkhyA parimANa, pRtha, saMyoga ane vibhAga A guNo mUrta ane amUrta baMne dravyonA che - ityAdi guNonuM vizeSasvarUpa svayaM samajI levuM. IGA atha karmavyAcikhyAsurAha / have karmapadArthanuM vyAkhyAna kare che. 'utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM karmaitatparApare dve tu sAmAnye / / 64 / / zlokArtha : utsepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana A pAMca karma che. parasAmAnya ane aparasAmAnyanA bhedathI be prakAranuM sAmAnya che. II64 745 vyAkhyA- utkSepaH- urdhvaM kSepaNaM muzalAderUrdhvaM nayanamutkSepaNaM karmetyarthaH tadviparIto'vakSepo'dhonayanamityarthaH / / Rjuno'GgulyAdidravyasya kuTilatvakAraNaM karmAkuJcanam / svArthe kapratyaya AkuJcanakam / yena vakro'vayavyRjuH saMpadyate tatkarma prasAraNam / yadaniyatadigdezaiH saMyogavibhAgakAraNaM tadgamanam / aniyatagrahaNena bhramaNapatanasyandanarecanAdInAmapi gamana evAntarbhAvo vibhAvanIyaH / paJcavidhameva karma kriyArUpametadanantaroktam / atha sAmAnyamucyate / tuzabdasya vyastasaMbandhAtsAmAnye tu dve parApare paramaparaM ca dvividhaM sAmAnyamityarthaH / / 64 / / TIkAno bhAvAnuvAda : utkSepa = uparanI tarapha pheMkavuM. musalAdine uparanI tarapha laI javAnI kriyAne utsepaNa kahevAya che. utkRpaNathI viparIta avakSepa. arthAt nIce laI javuM. arthAt nIce tarapha laI javAnI kriyAne avakSepaNa kahevAya che. sIdhI AMgaLI Adi dravyone kUTilatAmAM kAraNabhUta kriyA AkuMcana che. arthAt sIdhI AMgaLI Adine vAMkI karavAvALI kriyAne AkuMcana kahevAya che. svArthamAM '' pratyaya lAgIne 'AkuJcanakam' zabda janesa che. bhenA dvArA va avayava saraNa tha bhaya che te DiyAne prasAraeA kahevAya che. aniyatadizA ane dezothI saMyoga ane vibhAgamAM kAraNabhUta kriyA gamana kahevAya che. (aniyata koIpaNa dizAmAM tirdA Adi rUpathI thavAvALI sarve kriyAo gamana che.) lakSaNamAM 1. " utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi " vaiza0 sU0 - 1/1/7 A. "sAmAnyaM dvividham paramaparaJca" praza0 bhA0 pR0 160 / -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 65, vaizeSika darzana rahelA aniyatazabdathI bhramaNa, patana, spaMdana, recana Adino paNa gamanamAM ja aMtarbhAva thaI jAya che. (kahevAno Azaya e che ke utsepaNamAM niyata rIte uparanA AkAzapradezothI saMyoga ane nIcenA AkAzapradezothI vibhAga thAya che. avakSepaNa kriyAmAM uparanA pradezothI vibhAga ane nIcenA pradezothI saMyoga thAya che. AkuMcanamAM vastunA mUlaprAraMbhanA potAnA ja pradezomAM saMyoga thaIne anya AkAzapradezothI vibhAga thAya che. prasAraNamAM mUlapradezothI vibhAga thaIne anya agrabhAganA AkAzapradezothI saMyoga hoya che. jyAre gamanamAM aniyatadizAomAM sarva taraphanA AkAzapradezothI saMyoga-vibhAga thAya che.) A pAMca prakAranA karma kriyArUpa che. 746 'tu' zabdano saMbaMdha 'sAmAnya' zabdanI sAthe karavo. arthAt vaLI sAmAnya para ane a52nA lethI je prAranuM che. // 54 // atha parApare vyAkhyAti have para ane aparasAmAnyanI vyAkhyA kare che. tatra paraM sattAkhyaM dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdiSTaH / / 65 / / zlokArtha : temAM sattA parasAmAnya che. tathA dravyatva, guNatva Adi apa2sAmAnya che. nizcayathI=pa2mArthathI nityadravyamAM rahenAra anya vizeSapadArtha kahevAya che. vyAkhyA- tatra-tayoH parAparayormadhye paraM- sAmAnyaM sattAkhyam / idaM sadidaM sadityanugatAkArajJAnakAraNaM sattAsAmAnyamityarthaH / taca triSu dravyaguNakarmasu padArtheSu satsadityanuvRttipratyayasyaiva kAraNatvAtsAmAnyamevocyate, na tu vizeSaH / athAparamucyate " dravyatvAdi" dravyatvaM guNatvaM karmatvaM cAparaM sAmAnyam, tatra navasu dravyeSu dravyaM dravyamiti buddhiheturdavyatvam / evaM guNeSu guNatvabuddhividhAyi guNatvaM karmasu ca karmatvabuddhikAraNaM karmatvam / taca dravyatvAdikaM svAzrayeSu dravyAdiSvanuvRttipratyayahetutvAtsAmAnyamapyucyate, svAzrayasya ca vijAtIyebhyo guNAdibhyo vyAvRttipratyayahetutayA vizeSo'pyucyate / tato'paraM sAmAnyamubhayarUpatvAtsAmAnyavizeSasaMjJAM labhate / apekSAbhedAdekasyApi sAmAnyavizeSabhAvo na virudhyate / evaM pRthivItvasparzatvotkSepaNatvagotvaghaTatvAdInAmapyanuvRttivyAvRttihetutvAtsAmAnyavizeSabhAvaH siddha iti / atra sattAyogAtsattvaM A. " tatra sattAsAmAnye paramanuvRttipratyayakAraNameva / " praza0 bhA0 pR- 165 / B. " aparaM dravyatvaguNatvakarmatvAdianuvRttivyAvRttihetutvAtsAmAnyaM vizeSazca bhavati / praza0 bhA0 pR. 165 |
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 65, vaizeSika darzana 747 yadiSyate tadravyaguNakarmasveva na punarAkAzAdiSu, AkAzakAladikSu hi vastusvarUpamevAstitvaM svIkriyate vyaktyaikyAdikAraNaiH / tathA codayanaH "vyakterabhedastulyatvaM saGkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasaMbandho jAtibAdhakasaGagrahaH / / 1 / / " [praza0 kiraNA0 pR-33] asya vyAkhyA vyakterabheda ekamanekavati sAmAnyam / AkAze vyakterabhedAnna jAtitvam 1 / pRthivItve jAtau yadi bhUmitvamucyate, tadA 'tulyatvam 2 / paramANuSu jAtitve'GgIkRte pArthivApyataijasavAyavIyatvayogAtsaGkaraH 3 / sAmAnye yadi sAmAnyamaGgIkriyate, tadA mUlakSitikAriNI anavasthitiH 4 / vizeSeSu yadi sAmAnya svIkriyate, tadA vizeSasya rUpahAniH 5 / yadi samavAye jAtitvamaGgIkriyate, tadA saMbandhAbhAvaH / kena hi saMbandhena tatra sattA saMbadhyate ?, samavAyAntarAbhAvAditi 6 / pare punaH prAhuH-sAmAnyaM trividhaM, mahAsAmAnyaM sattAsAmAnyaM sAmAnyavizeSasAmAnyaM ca / tatra mahAsAmAnyaM SaTsvapi padArtheSu padArthatvabuddhikAri / sattAsAmAnyaM tripadArthasadbuddhividhAyi / sAmAnyavizeSasAmAnyaM tu dravyatvAdi / anye tvAcakSate tripadArthasatkArI sattA, sAmAnyaM dravyatvAdi, sAmAnyavizeSaH pRthivItvAdiriti / lakSaNabhedAdeteSAM sattAdInAM dravyaguNakarmabhyaH padArthAntaratvaM siddham / TIkAno bhAvAnuvAda para ane aparasAmAnyamAM parasAmAnya sattA che. "A sat che, "A sat che-A prakAranA anugatAkArakajJAnanuM je kAraNa bane che, tene sattAsAmAnya kahevAya che. arthAt sattA "A sat che, A sat che.' A sarUpathI anugatajJAnanI utpattimAM kAraNa bane che. te sattA dravya, guNa ane karma A traNa padArthomAM "sat satu' ityAkAraka anuvRtti = anugatajJAnanuM ja kAraNa bane che. tethI te sAmAnya ja che. paraMtu vizeSa nathI. arthAt sattA mAtra sAmAnyarUpa ja che, vizeSarUpa nathI. have aparasAmAnyane kahe che. dravyatva, guNatva, karmatva aparasAmAnya che. temAM nave dravyomAM "A dravya che. A dravya che' ityAkAraka je buddhi thAya che, temAM kAraNa dravyatva aparasAmAnya che. A pramANe rUpAdi sarve guNomAM "A guNa che, A guNa che' ityayAkArabuddhine karanAra guNatva aparasAmAnya che. pAMce karmomAM "A karma che, A karma che' ityAkArakabuddhimAM kAraNa karmatva apara sAmAnya che. 1. 'tulyatvam tulyatvAt na jAtitvam' ityadhikam kvacit /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 748 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -65, vaizeSika darzana te dravyatvAdi potAnA Azraya evA dravyAdimAM anugatAkArakajJAnanA kAraNa hovAthI sAmAnya paNa che. ane potAnA Azrayane vijAtIyaguNAdithI vyAvRtta karato hovAthI, arthAt vyAvRttijJAnanuM kAraNa hovAthI vizeSa paNa kahevAya che. tethI apasAmAnya apekSAe ubhayarUpa hovAthI sAmAnya ane vizeSa baMne saMjJAne prApta kare che. apekSAno bheda hovAthI ekamAM ja sAmAnya ane vizeSano vyapadeza virodhI nathI. A pramANe pRthvItva, sparzatva, uttepaNatva, gotva, ghaTatva Adi paNa anugatAkArakajJAnanA tathA vyAvRttijJAnanA kAraNa hovAthI sAmAnya ane vizeSa baMne rIte siddha che. ahIM je sattAnA saMbaMdhathI = samavAyathI "sat' manAya che tema kahyuM, te mAtra dravya, guNa ane karmamAM ja jANavuM. arthAt dravya, guNa ane karma, A traNa ja padArtha sattAnA samavAyathI satuM manAya che. paraMtu AkAzAdimAM nahi. AkAza, kAla ane dizAmAM svarUpAtmaka astitva manAyeluM che. AkAzamAM jAti manAtI nathI. kAraNake AkAza Adi eka-eka ja vyaktio che. udayanAcArye kahyuM che ke... "vyaktino abheda, tulyatva, saMkara, anavasthA, rUpahAni ane asaMbaMdha, A cha jAtibAdhaka che." A zlokanI vyAkhyA kare che - (1) vyaktino abheda - vyaktino abheda. arthAt vyaktinuM ekalApaNuM jAtimAM bAdhaka che. kAraNa ke sAmAnya to aneka vyaktiomAM rahe che. AkAzamAM vyaktino abheda hovAthI, arthAt AkAza eka ja hovAthI temAM AkAzatvajAti manAtI nathI. (te ja rIte kAla Adi paNa eka hovAthI kAlatvAdijAti manAtI nathI.). (2) tulyatvaH pRthvImAM pRthvItvajAti hovA chatAM, jo temAM bhUmitva ne jAti kahevAya, to tulyatvajAtibAdhaka doSa Avaze. arthAtu pRthvImAM pRthvItva ane bhUmitva nAmanI samAnArthaka be jAtio nathI rahetI, kAraNake baMnenI vyaktio tulya che. tathA te baMne samAnArthaka che. (tulyatva eTale anyUnAtiriktavRttitva. bhUmitvamAM pRthvItvanuM AvuM tulyatva raheluM che. AvuM tulyatva jAtibAdhaka che. tethI bhUmitvajAti na bane.) AthI pRthvItvathI tulyatA hovAthI bhUmitva atiriktajAti na bane. (3) saMkara : (eka bIjAnA) abhAva sAthe samAnAdhikaraNa hoya evA be dharmo koI eka sthaLe sAthe rahI javA te sAMkaryadoSa che. A doSa jAtino bAdhaka che. (jemake "paramANutva' ne jAti tarIke mAnavAmAM A sAMkarya doSa Ave che. ghaTamAM paramANutva nathI, pRthvItva che. jalIya paramANuomAM paramANutva che, pRthvItva nathI. tathA pArthiva paramANuomAM paramANutva ane pRthvItva bane che.)
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 65, vaizeSika darzana 749 paramANutvane jAti mAnavAthI teno pRthvItva, jalatva, agnitva ane vAyutva A sarvenI sAthe (upara jaNAvyA mujaba) sAMkarya hoya che. AthI paramANutva jAti nathI. (mAtra eka dharmavizeSa che.) (4) anavasthA sAmanya (jAti)mAM ja jAti mAnavAmAM bhUlano kSaya karanAro anavasthAdoSa Ave che. (akAlpanikakalpanAonI kyAMya paNa vizrAMti na thavI te anavasthAdoSa che. mAnI lo ke jagatamAM ghaTatva, paTava, kaTava Adi traNa jAtio ja che. A traNenA vize "A jAti, A jAti, A jAti' ityAkAraka anugatapratIti to thAya ja che. AthI A traNe mAM rahelI hoya tevI eka ' jAti mAnavI paDaze. have jagatamAM cAra jAti thaI. te cAremAM paNa "A jAti, A jAti' e pramANe anugatAkArakabuddhi thAya che. tethI te cAramAM rahenArI "va" jAti mAnavI paDaze. A rIte kula pAMca jAtio thaI. te paNa badhAmAM samAnAkArakabuddhi to thAya ja che. tethI AgaLa temAM rahenArI navI chaThThI jAti mAnavI paDaze... A rIte kalpanAono aMta ja nahi Ave. anavasthA cAlaze. A anavasthA nAmanA jAtibAdhakanA kAraNe sAmAnya (jAti)mAM jAti manAtI nathI.) A anavasthA mUlataH sAmAnyapadArthano ja lopa karI nAkhe che. AthI tene mUlatikAri kahevAya che. (5) rUpahAni : jo vizeSamAM jAti mAnIe, to vizeSanA svarUpanI hAni thaze. (jemAM jAti mAnavAthI te padArthanA svarUpanI hAni thaI jatI hoya, to te dharma jAti na banI zake. tethI jo vizeSapadArthamAM paNa jAti mAnazo, te paNa svata: vyAvRtta thaI zakaze nahi. paraMtu jAtinA dvArA vyAvRtta thaze. tenAthI vizeSanA svata: vyAvartaka svarUpanI hAni thaI jaze. tethI vizeSapadArthamAM jAti manAtI nathI.) (ka) asaMbaMdha = saMbaMdhAbhAvaH jo samavAyamAM jAti mAnazo to saMbaMdhAbhAva nAmanuM dUSaNa Avaze. (sattA anyapadArthomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che.) to sattA kayA saMbaMdhathI samavAyamAM raheze ? kAraNa ke bIjA samavAyano abhAva che. samavAya to eka ja che. (A rIte dravyAdi traNa padArthomAM paNa sattA samavAya saMbaMdhathI rahe che. bAkInA sAmAnyAdi padArtho svarUpasatu che.) AthI bIjA samavAyano abhAva hovAthI arthAt samavAya eka ja hovAthI saMbaMdhAbhAvanA kAraNe samavAyamAM jAti manAtI nathI. bIjA koI AcArya traNaprakAranA sAmAnya kahe che. (1) mahAsAmAnya, (2) sattA sAmAnya, (3) sAmAnya-vizeSasAmAnya. temAM mahAsAmAnya chae paNa padArthomAM rahe che. tathA temAM "padArtha padArtha' ityAkAraka
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 SaDdarzana samucaya bhAga- 2, zloka -65, vaizeSika darzana padArtha-buddhine utpanna kare che. sattA sAmAnya dravya, guNa ane karma - A traNapadArthomAM "sat sat' buddhi utpanna kare che. dravyatva Adi sAmAnya vizeSasAmAnya che. (te pratiniyatadravya AdimAM dravya dravya" Adi anugatabuddhi kare che. tathA guNAdithI vyAvRtta kare che.) anyaAcArya A pramANe kahe che - sattA dravya, guNa ane karma' A traNa padArthomAM "sat sat' buddhi kare che. (AthI te sattArUpa mahAsAmAnya che.) dravyatvAdi sAmAnyarUpa che. pRthvItyAdi sAmAnya vizeSarUpa che. dravya, guNa ane karmathI sattA AdinA lakSaNa bhinna hovAthI sattA Adi dravyAdithI bhinna padArtha che. arthAt sattA Adi svataMtrapadArtha tarIke siddha thAya che. _ 'atha' ityAnantarye / vizeSastu nizcayataH-tattvavRttita eva vinirdiSTaH, na punarghaTapaTakaTAdiriva vyavahArato vizeSaH / tuzabdo'nantaroktasAmAnyAdasyAtyantavyAvRttibudvihetutvena bhRzaM vailakSaNyaM sUcayati / yata eva nizcayato vizeSaH, tata eva 'nityadravyavRttirantyaH' iti / tatra nityadravyeSu vinAzArambharahiteSvaNvAkAzakAladigAtmamanaHsu vRttirvartanaM yasya sa nityadravyavRttiH / tathA paramANUnAM jagadvinAzArambhakoTibhUtatvAt muktAtmAnAM muktamanasAM sa saMsAraparyantarUpatvAdantatvam, anteSu bhavo'ntyo vizeSo vinirdiSTaH proktaH, anteSu sthitasya vizeSasya sphuTataramAlakSyamANatvAt / vRttistu tasya sarvasminneva paramANvAdau nitye dravye vidyata eva / ata eva nityadravyavRttirantya ityubhayapadopAdAnam / vizeSazca dravyaM dravyaM pratyekaika eva vartate nAnekaH, ekenaiva vizeSeNa svAzrayasya vyAvRttisiddheranekavizeSakalpanAvaiyarthyAt / sarvanityadravyANyAzritya punarvizeSANAM bahutve'pi jAtAvatraikavacanam / tathA ca prazastakaraH "anteSu bhavA antyAH, svAzrayasya vizeSakatvAt vizeSAH, vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravyamekazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH, yathAsmadAdInAM gavAdiSvadhAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavasaMyoganimittA pratyayavyAvRttirdRSTA, yathA gau zuklaH, zIghragatiH, pInakakudyAn, mahAghaNTa iti / tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu cAnyanimittAsaMbhavAdyebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH, dezakAlaviprakRSTe ca paramANau sa evAyamiti A. "nityadravyavRttayo'ntyA vizepAH / te khalvatyantavyAvRttihetutvAdvizeSA eva / "- praza0 bhA0 pR0 4 /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya bhAga-2, zloka-65, vaizeSika darzana 751 pramajJAnaM da mati, tejhanyA vizeSA rUtti" | karA-bhA.kR.968 satye tu 'nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH' iti sUtramevaM vyAcakSate / nityadravyeSveva vRttireva yeSAmiti sAvadhAraNaM vAkyametat / nityadravyavRttaya iti padamantyapadasya vivaraNametat, tathA coktam-nityadravyANyutpattivinAzayorante vyavasthitvAdantazabdavAcyAni teSu bhavAstavRttayo vizeSA AantyA [ ] ityAkhyAyanta iti / amI cAtyantavyAvRttihetavo dravyAdibhyo vailakSaNyAtpadArthAntaram / / 65 / / TIkAno bhAvAnuvAda: zlokamAM 135tha' zabda Anantarya arthamAM che. tha = tenI pachI. vizeSapadArtha nizcayathI = tAtvikadRSTithI ja kahevAyela che. nahi ke ghaTa, paTa, kaTa AdinI jema vyAvahArikadaSTithI. zlokamAM 'tu che. tenAthI sUcana thAya che ke A vizeSapadArtha atyaMta vyAvRttabuddhi karAvavAmAM kAraNa hovAthI pUrve najIkamAM kahelA sAmAnyapadArthathI atyaMtavilakSaNa che. je kAraNathI vizeSapadArthanuM nirUpaNa tAttvikadRSTie karyuM che, te kAraNathI ja te vizeSapadArtha nityadravyomAM rahevAvALo tathA anya che. utpAda ane vinAzathI rahita paramANu, AkAza, kAla, dizA, AtmA ane manamAM A vizeSapadArthanI vRtti che. saMsAranA vinAza = pralaya ane saMsAranA AraMbhamAM paramANuo ja jovA maLe che. tethI tene atta kahevAya che. tathA mukta AtmAo tathA muktAtmAonA mane paNa saMsArano aMta karyo che, tethI te paNa atta kahevAya che. anta = aMtimavastuomAM rahevAvALA anya kahevAya che. anta = aMtima avasthAmAM prApta paramANu AdimAM vizeSapadArtha spaSTatayA pratIta thAya che tathA te vizeSapadArtha sarve paramANu Adi nityadravyomAM rahe che. AthI ja vizeSanA lakSaNamAM "nityadravyavRtti" ane "anya A be padone grahaNa karyA che. pratyeka nityadravyamAM eka-eka ja vizeSapadArtha rahe che, aneka nahi. jyAre eka ja vizeSathI te nityadravyanI anya padArthothI vyAvRtti thaI jatI hoya to aneka vizeSanI kalpanA nirarthaka che. (sarvanitya dravyomAM eka eka vizeSa hovAthI kulavizeSo anaMta che. sarvanitya dravyone Azrayine vizeSo ghaNA hovA chatAM paNa ekavacanano prayoga jAtinI = saMgrahanI apekSAe karyo che. [kahevAno Azaya e che ke saMsArano pralaya thayA bAda tathA saMsAranA prAraMbhamAM sarvatra paramANu paramANu ja jovA maLe che. AthI tene "anta" kahevAya che. A rIte A.. "utpAdavinAzayorante'vasAne bhavantItyantyA nityadravyANi teSu bhavantItyantyA vizeSA iti vRttikRtaH / " vaize0 upa0 1/2/6/
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka-65, vaizeSika darzana muktajIvonA AtmAo tathA muktajIvonA mana paNa saMsArano aMta karI cUkyA hovAthI "anta' kahevAya che. A sarve paNa anta = aMtima cIjomAM vizeSapadArtha vyAvRttabuddhi karAve che. temAM tenuM rahevuM che. - AthI te "anya' kahevAya che. A aMtima avasthAmAM maLatA paramANu AdimAM vizeSapadArthanuM kArya spaSTatayA mAlUma paDe che. kAraNake te sarve paramANu Adi tulyaguNa, tulyakriyA tathA tulyaAkRti AdivALA che. AthI temAM anyanimittothI vyAvRttabuddhi thaI zakatI nathI. te kAraNe" temA vizeSapadArtha ja vyAvRttabuddhi karAve che ane yogIone vizeSapadArtha teomAM spaSTa dekhAya ja che. A vizeSapadArtha sarve paramANu Adi nityadravyomAM rahe che. anta = aMtima cIjomAM vizeSano phuTatarapratibhAsa thAya che. AthI lakSaNamAM nityadravyavRtti" ane "anya' baMne vizeSaNo ApyA che. zeSa upara pramANe.] tathA prazastapAdabhASyakAre kahyuM che ke... "vizeSa anta = aMtima avasthA prApta dravyomAM rahevAnA kAraNe anya che. potAnA AzrayabhUtadravyano vizeSaka = bhedaka hovAthI vizeSa che. arthAtu potAnA AzrayabhUtadravyane anyathI vyAvRtti karAve che. tethI vizeSa = bhedaka hovAthI vizeSa che. arthAtu potAnA AzrayabhUtadravyano vizeSaka = bhedaka hovAthI vizeSa che. arthAt potAnA AzrayabhUtadravyane anyathI vyAvRtti karAve che. tethI vizeSa = bhedaka che. te vinAza ane AraMbharahita paramANu, AkAza, kAla, dizA, AtmA ane mane A nityadravyomAM pratyekamAM eka eka karIne rahe che. tathA atyaMta vyAvRttabuddhi karAvavAmAM kAraNa thAya che. jema ApaNa lokone gAya AdimAM azvAdithI jAti, AkRti, guNa, kriyA, viziSTaavayava, ghaDAmAM ghaMTa AdinA saMyoga AdithI vilakSaNabuddhi thAya che ke A gAya che, sapheda che, zIdhragati vALI che, puSTaskandhavALI che, ghaDAmAM moTo ghaMTa che. - A ja rIte ApaNA lokothI viziSTa jJAnavALA yogIone samAnaAkRti, samAnaguNa tathA samAnakriyAvALA nitya paramANuomAM, muktAtmAomAM tathA muktAtmAonA manomAM anyajAti Adi vyAvartaka nimittathI paramANu AdimAM "A vilakSaNa che A vilakSaNa che; A vilakSaNa = vyAvRttabuddhi thAya che. tene anya vizeSa kahevAya che tathA A vizeSapadArthanA kAraNe deza-kAlathI "te ja A paramANu che." AvuM pratyabhijJAna (nibaMdharUpe) thAya che. anyavyAkhyAkAra vizeSanA lakSaNamAM A sUtra kahe che - "nityadravyavRttayoganyA vizeSA:' - nityadravyamAM rahevAvALuM anya vizeSa che. sarve vAkyo sAvadhAraNa hoya che' - A nyAyathI nityadravyomAM ja jeonI vRtti che ja, te vizeSa kahevAya che. A rIte sUtrano artha thaze. sUtramAM nityadravyavRtti:' ne attvapadanuM vivaraNa mAnIne A pramANe artha kahyo che. tathA kahyuM che ke... "nityadravyo utpatti ane vinAzathI
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 66, vaizeSika darzana 753 anta = para rahelA hovAthI, teone 'anta' kahe che. te antamAM rahevAvALA arthAt nityadravyamAM rahevAvALo vizeSapadArtha anya paNa kahevAya che." A vizeSo atyaMta vyAvRttabuddhi karAvavAmAM kAraNa hovAthI dravyAdithI vilakSaNa che. tethI svataMtrapArtha cha. // 5 // atha samavAyaM svarUpato nirUpayati / have samavAyanA svarUpanuM nirUpaNa kare che. ya ihAyutasiddhAnAmAdhAradheyabhUtabhAvAnAm / saMbandha iha pratyayahetuH sa hi bhavati samavAyaHA / / 66 / / kaisnrtha : ayutasiddha - sAdhA2-mAyabhUtapadArthona mA ma cha' tyaa||26 'ihedaM' pratyayamAM kAraNabhUtasaMbaMdha samavAya kahevAya che. IkaDA vyAkhyA-keciddhAtupArAyaNakRto 'yu amizraNe' iti paThanti, tata evAyutasiddhAnAmityAdi vaizeSikIyasUtre ayutasiddhAnAmapRthaksiddhAnAmiti vyAkhyAtam / tathA loke'pi bhedAbhidhAyI yutazabdaH prayujyamAno dRzyate, dvAvapi bhrAtarAvetau yutau jAtAvityAdi / tato'yamatrArthaH / "iha" vaizeSikadarzane "ayutasiddhAnAm" apRthaksiddhAnAM, tantuSu samavetapaTavat pRthagAzrayAnAzritAnAmiti yAvat AdhArAzcAdheyAzca AdhArAdheyA te bhavanti sma "AdhArAdheyabhUtAH" te ca te bhAvAzcArthAH teSAM yaH "saMbandha iha pratyayahetuH" iha tantuSu paTaH ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM "sa hi" sa eva "bhavati samavAyaH" saMbandhaH / yato hIha tantuSu paTaH, iha paTadravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvaM, iha guNe guNatvaM, iha karmaNi karmatvaM, iha dravyeSvantyA vizeSA ityAdi vizeSapratyaya utpadyate, sa paJcabhyaH padArthebhyo'rthAntaraM samavAya ityarthaH / sa caiko vibhurnityazca vijJeyaH / / 66 / / TIkAno bhAvAnuvAda: koI dhAtupAThI "yu' dhAtuno "amizraNa" arthamAM paNa pATha kare che. tethI vaizeSikasUtramAM 'ayutasiddhAnAma' 54no vyAdhyArome 'apRthasiddhAnAm' artha yo che. so'vyavahAramA 55 'maha'ne naa2| 'yuta' zanI prayoga thato ho bhaNe cha. "mA bane 59HIS sAthe 4vyA," Ano artha e thayo ke baMne bhAIonI sattA pRthaka pRthaka che - baMne bhinna-bhinna che. (yuta = 1 ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH saMbandha iha pratyayahetuH sa samavAyaH / evaM dharmavinA dharmiNAmuddeza kutaH / / " praza. bhA0 pR.5||
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 754 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 66, vaizeSika darzana saMyukta to be bhinna sattAvALA padArtho ja hoI zake che. ekamAM to saMyukta ke yutavyavahAra jovA maLato nathI.) tethI zlokano artha A pramANe thaze - phuda = vaizeSikadarzanamAM ayutasiddha = apRthasiddha = je padArthonI bhinna-bhinna sthiti nathI, je taMtuo paTa nI jema arthAt je taMtu ane paTanI jema bhinna AzrayomAM rahetA nathI. arthAt taMtu ane paTanI jema abhinna AzrayomAM rahe che, bhinna-bhinna AdhAromAM rahetA nathI. A AdhAra-AdhebhUta je padArtho che, te padArthomAM "A taMtuomAM paTa che' ityAdi pratyayano je saMbaMdha asAdhAraNa kAraNa thAya che, te samavAya kahevAya che. A samavAyathI ja "taMtuomAM paTa', "A paTadravyamAM guNa-karma, "A dravya-guNa-karmamAM sattA', A dravyamAM dravyatva', "A guNamAM guNatva', "A karmamAM karmatva' ane "A nityadravyomAM vizeSo', ityAdi vizeSa pratyaya utpanna thAya che. AthI avayava-avayavIbhUtadravyomAM, guNa ane guNImAM, kriyA ane kriyAvAnumAM, sAmAnya ane sAmAnyavAnumAM, tathA vizeSa ane vizeSavAnuM padArthomAM rahevAvALo nityasaMbaMdha dravyAdi pAMcapadArthothI arthAntara = pRthapadArtha che. te samavAya eka, vibhu ane nitya jANavo. kalA tadevaM SaTpadArthasvarUpaM prarUpitam / saMprati pramANasya sAmAnyato lakSaNamAkhyAyate / arthopalabdhihetuH -pramANamiti / asyAyamarthaH-avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanikA BsAmagrI tadekadezo vA bodharUpo'bodharUpo vA jJAnapradIpAdiH sAdhakatamatvAtpramANa / etatkAryabhUtA vA yathoktavizeSaNaviziSTArthopalabdhiH pramANasya sAmAnyalakSaNaM, tayA svakAraNasya pramANAbhAsebhyo vyavacchidyamAnatvAt / indriyajatvaliGgajatvAdivizeSaNavizeSitA saivopalabdhiH pramANasya vizeSalakSaNamiti / TIkAno bhAvAnuvAda: A pramANe cha padArthonuM svarUpa kahevAyuM. have pramANanuM sAmAnya lakSaNa kahe che. 'sarvopa@idetu: praHIVF padArthanI upalabdhimAM je kAraNa bane che, te pramANa kahevAya che; kahevAno Azaya e che ke avyabhicAri Adi vizeSaNothI viziSTakayukta arthopalabdhine utpanna karavAvALI jJAnarUpa ke ajJAna(acetana)rUpa samagra sAmagrI ke sAmagrIno eka aMza sAdhakatama hovAthI pramANa che. A sAmagrImAM bodharUpajJAna tathA acetanadIpaka Adi sarveno samAveza thAya che. athavA A sAmagrInI kAryabhUta yathoktavizeSaNathI viziSTaarthopalabdhi ja A. "upasthidetutha pramavi " - cAya ma0 pR. 11 B. "khavAriImadvighArthopazca vighatI vadhAvadhasvabhAvI sAmagrI pramANam " cAmuM pramANa, pR 12 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-67, vaizeSika darzana 755 pramANanuM sAmAnyalakSaNa che. arthAt A sAmagrIthI utpanna thavAvALI yathoktavizeSaNathI viziSTa nirdoSa arthopalabdhi ja pramANanuM sAmAnyalakSaNa che. A yathoktavizeSaNathI viziSTa arthopalabdhi potAnI kAraNabhUta sAmagrIne pramANAbhAsathI vyAvRtta karAve che. tathA A sAmAnya arthopalabdhi ja indriyajatva ane liMgajatvavizeSaNathI vizeSita thaIne pratyakSa ane anumAnarUpapramANanuM vizeSalakSaNa bane che. arthAt A sAmAnya arthopalabdhi jyAre indriyothI utpanna thAya che, tyAre te pratyakSa kahevAya che ane A ja arthopalabdhi jyAre liMgathI utpanna thAya che, tyAre anumAna kahevAya che. atha pramANasaGakhyAM prAha / have pramANanI saMkhyA kahe che. pramANaM ca dvidhAmISAM pratyakSaM laiGgikaM tathA / vaizeSikamatasyaiSa saMkSepaH parikIrtitaH / / 67 / / zlokArtha vaizeSika loko pratyakSa ane anumana be pramANa mAne che. A pramANe vaizeSikamatanuM saMkSepathI nirUpaNa karAyuM. kathA vyAkhyA-amISAM-vaizeSikANAM pramANaM dvidhA-dvividham / caH punararthe / kathamityAha "pratyakSaM" / tatheti samuJcaye / liGgAjjAtaM laiGgikaM ca tatra pratyakSaM dvedhA, aindriyaM yogajaM ca / aindriyaM ghrANarasanacakSustvakzrotramanaHsannikarSajamasmadAdInAM pratyakSam / tadvedhA, nirvikalpakaM savikalpakaM ca / tatra vastusvarUpAlocanamAnaM nirvikalpakam, taJca na sAmAnyamAtraM gRhNAti bhedasyApi pratibhAsanAt, nApi svalakSaNamAtraM sAmAnyAkArasyApi saMvedanAt, vyaktayantaradarzane pratisaMdhAnAca, kiMtu sAmAnyaM vizeSaM cobhayamapi gRhNAti / (yadi) paramidaM sAmAnyamayaM vizeSa ityevaM vivicya na pratyeti, sAmAnyavizeSasaMbandhinoranuvRttivyAvRttidharmayoragrahaNAt / savikalpakaM tu sAmAnyavizeSarupatAM vivicya pratyeti vastvantaraiH samamanuvRttivyAvRttidharmI pratipadyamAnasyAtmana indriyadvAreNa tathAbhUtapratI-tyupapatteH / .. yogajamapi pratyakSaM dvedhA, yuktAnAM pratyakSaM viyuktAnAM ca / tatra yuktAnAM samAdhimaikAgryamAzritAnAM yogajadharmabalAdantaHkaraNe zarIrAbahirnirgatyAtIndriyArthaH samaM saMyukte sati 1. bhyAsAsevitadharmA /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 756 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 67, vaizeSika darzana yadatIndriyArthadarzanaM tadyuktAnAM pratyakSam / ye cAtyantayogAbhyA'socita-dharmAtizayAdasamAdhi prAptA apyatIndriyamarthaM pazyanti, te viyuktAH / teSAmAtmamanaindriyArthasannikarSAddezakAlasvabhAvaviprakRSTArthagrAhakaM yatpratyakSaM tadviyuktAnAM pratyakSam etayotkRSTayogino'vaseyaM, yogimAtrasya tadasaMbhavAditi / vistarastu nyAyakandalIto vijJeyaH / TIkAno bhAvAnuvAdaH A vaizeSikonA matamAM be prakAranA pramANa che. zlokamAM "gha' punaH arthamAM che ane pramANa 'tathA' samuccayArthaka che. pratyakSa tathA liMgathI utpanna thavAvALuM legiMkaHanumAna, A be pramANa che. pratyakSa be prakAranuM che. (1) indriyaja, (2) yoga. ApaNA lokonI nAka, jIbha, AMkha, sparzana, zrotra ane mana indriyonA sannikarSathI utpannathavAvALuM pratyakSa indriyapratyakSa kahevAya che. te te indriyapratyakSa paNa be prakAranuM che - (1) nirvikalpaka, (2) savikalpaka. vastunA svarUpanuM sAdhAraNarUpathI Alocana karavAvALuM jJAna nirvikalpaka kahevAya che. te nirvikalpakajJAna mAtra sAmAnyane grahaNa karatuM nathI. kAraNake tenAthI bhedano paNa pratibhAsa thAya che. tathA te mAtra svalakSaNavizeSane paNa grahaNa karazuM nathI. kAraNake te sAmAnyAkAranuM paNa saMvedana kare che. (arthAt nirvikalpaka jJAna mAtra sAmAnya ke mAtra vizeSane ja viSaya karatuM nathI. temAM sAmAnyanI jema vizeSAkAranuM paNa bhAna thAya che. ane te kevI rIte thAya che te batAve che.) bIjI vyaktine dekhIne "A tenA jevI che' - AvA prakAranA anusaMdhAnathI spaSTa rIte pratIta thAya che ke nirvikalpakamAM svalakSaNavizeSanI jema sAmAnyadharmono paNa pratibhAsa thAya che. A pramANe nirvikalpakamAM sAmAnya ane vizeSa ubhayano pratibhAsa thato hovA chatAM paNa A sAmAnya ane A vizeSa' arthAt "A AnAthI samAna che. tathA AnAthI vilakSaNa che' ityAkAraka sAmAnya ane vizeSanuM pRthapha-pRthapha vivecana karIne pratibhAsa thato nathI. kAraNake nirvikalpakamAM sAmAnya ane vizeSanA saMbaMdhI evA anugatadharmo ane vyAvRttadharmono pratibhAsa thato nathI. (tethI nirvikalpakamAM 'mAM ghaTa:' ityAdi zabdAtmakavyavahAra thato nathI.) savikalpakapratyakSamAM sAmAnya ane vizeSarUpanuM arthAt "A sAmAnya che, A vizeSa che" ityAkAraka sAmAnya ane vizeSarUpanuM pRthaka pRthaka vivecana karIne pratibhAsa thAya che. bIjI vastuo sAthenA anugatadharma ane vyAvRttadharmone jANavAvALA AtmAne indriya dvArA tevA prakAranI pratIti thAya che. arthAt "A tenAthI samAna che. tathA A tenAthI vilakSaNa che?
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 67, vaizeSika darzana ityAkA2ka anugatadharmo tathA vyAvRttadharmone jANavAvALA AtmAne indriyothI savikalpakajJAna utpanna thAya che. 757 yogajapratyakSa paNa be prakAranuM che. (1) yuktayogIonuM pratyakSa, (2) viyuktayogIonuM pratyakSa. samAdhimAM atyaMtalIna evA yogIonuM aMtaHkaraNa(citta) yogajadharmanA balathI (yogathI utpanna thavAvALA viziSTadharmathI) zarIrathI bahAra nIkaLIne atIndriyapadArthonI sAthe saMyukta thate chate je atIndriyapadArthonuM darzana thAya che, te yuktayogIonuM pratyakSa kahevAya che. jeo atyaMta yogAbhyAsocita dharmAtizayathI samAdhimAM na hovA chatAM paNa atIndriya padArthone jue che, te viyuktayogIonuM pratyakSa kahevAya che. teone AtmA, mana, indriya ane padArthanA sannikarSathI dUradezavartI atIta ane anAgatakAlIna (tathA sUkSmapa2mANu Adi) atIndriyapadArthonuM je pratyakSa thAya che, te viyuktayogIonuM pratyakSa kahevAya che. A pratyakSa utkRSTayogIone ja jANavuM. yogImAtrane teno asaMbhava che. (A viyuktayogione samAdhimAM lIna thayA vinA ja yogAbhyAsanA atizayathI atIndriyapadArthonuM darzana thAya che.) AnuM vistRtavarNana nyAyakaMdalI graMthathI jANI levuM. laiGgikasya punaH svarUpamidam / liGgadarzanAdyadavyabhicAritvAdivizeSaNaM jJAnaM tadyataH parAmarzajJAnopalakSitAtkArakasamUhAdbhavati tallaiGgikamanumAnamiti yAvat / tacaivaM bhavati / "asyedaM kAryaM kAraNaM saMyogi samavAyi virodhi ceti laiGgikam" [vaize0 sU0 9/5/1] / tatra kAryaM kAraNapUrvakatvenopalambhAdupalabhyamAnaM kAraNasya gamakaM, yathAyaM nadIpUro vRSTikAryo viziSTanadIpUratvAt pUrvopalabdhaviziSTanadIpUravat 1 / kAraNamapi kAryajanakatvena pUrvamupalabdherupalabhyamAnaM kAryasya liGgaM yathA viziSTameghonnatirvarSakarmaNaH 2 / tathA dhUmo'gneH saMyogI 3 / samavAyI coSNasparzo vAristhaM tejo gamayatIti 4 / virodhI ca yathA'hirvisphUrjanaviziSTo nakulAderliGgaM vahnirvA zItAbhAvasyeti 5 / " asyedaM" iti sUtre ca kAryAdInAmupAdAnaM liGganidarzanArthaM kRtaM na punaretAvantyeva liGgAnItyavadhAraNArthaM, yataH kAryAdivyatiriktAnyapi liGgAni santi, yathA candrodayaH samudravRddheH kumudavikAzasya ca liGgam, na ca candrodayaH samudravRddhivikAzau ca mithaH kAryaM kAraNaM vA bhavanti, viziSTadigdezakAlasaMyogAtkallolapatravistAralakSaNAnAmudakavRddhivikAzAnAM svasvakAraNebhya evotpatteH / zaradi ca jalasya nairmalyamagastyodayasya
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 67, vaizeSika darzana liGgamityAdi tatsarvaM "asyedaM" iti padena gRhItaM vijJeyam / asya sAdhyasyedaM saMbandhIti kRtvA yadyasya dezakAlAdyavinAbhUtaM tattasya liGgamityarthaH / tataH 'asyedaM' iti sUtrasya nAvyApakateti / vizeSArthinA tu nyAyakandalI vilokanIyA / zabdAdInAM tu pramANAnAmanumAna evAntarbhAvAt kandalIkArAbhiprAyeNaitatpramANadvitayamavocadAcAryaH / vyomazivastu pratyakSAnumAnazAbdAni trINi pramANAni procivAn / upasaMharannAha "vaizeSikamatasya" ityAdi / vaizeSikamatasyaiSo'nantaroktaH saMkSepaH parirIti-thitaH II67TI TIkAno bhAvAnuvAda: anumAna pramANanuM svarUpa A pramANe che. liMgane joIne avyabhicAri Adi vizeSaNothI yukta jJAna thAya, tene anumiti kahevAya che. A anumiti parAmarza = vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAna Adi kAraNasamudAyathI utpanna thAya che. anumitinA kAraka (kAraNa) samudAyane laigiMkaHanumAna kahevAya che. A anumAna aneka prakAranuM che. "A Ano saMbaMdhI che" - A niyata saMbaMdhitApUrvaka thavAvALA kArya, kAraNa, saMyogI, samAvAyI, virodhI Adi aneka prakAranA anumAna che. kArya kAraNapUrvakatvena upalabdha thAya che. AthI kAryanI upalabdhi kAraNanI gamaka bane che. arthAt kArya haMmezAM kAraNapUrvaka jovA maLe che. kAraNa vinA kAryanI utpatti thatI nathI. AthI kAryane joIne kAraNanuM anumAna thAya che. anumAna prayogaH A nadInuM pUra vRSTinuM kArya che. kAraNa ke nadInuM viziSTapUra che. jemake pUrve nadImAM AveluM viziSTapura. (arthAt A nadInuM pura vRSTinA kAraNe AvyuM che. kAraNa ke A viziSTavRSTithI thavAvALuM, lAkaDAne kheMcI lAvavA AdithI yukta nadInuM pura che. jemake pUrvenA varasAdamAM AveluM nadInuM pura.) (TuMkamAM jyAM nadImAM pUra AvyuM che, tyAM varasAda nathI. chatAM paNa pUrarUpa kArya jotAM uparItanavAsamAM thayelI vRSTinuM anumAna thAya che. arthAt kAryathI kAraNanuM anumAna thAya che.) (1) kAraNa paNa kAryanuM janaka hovAthI, kAryanI pUrve upalabdha thAya che. te upalabdha thatA kAryanA liMga=kAraNathI kAryanuM anumAna thAya che. jemake AkAzamAM viziSTamegha=vAdaLAonI unnatinA darzanathI vRSTirUpa kAryanuM anumAna thAya che. arthAtuM AkAzamAM kALA-kALA vAdaLAonA darzanathI vRSTinuM anumAna thAya che. (2)
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, jovA - 67, vaizeSika darzana dhUma agnino saMyogI che. AthI dhUmane joIne thatuM agninuM anumAna saMyogI anumAna kahevAya che. (3) pANImAM rahelA uSNa sparzathI (jalamAM praviSTa) agninuM anumAna thAya che. te samavAyI anumAna che. phuMphADA mAratA sApane joIne nikaTamAM noLIyAnuM tathA agnithI zItAbhAvanuM anumAna thAya che, te virodhI anumAna che. 'acceva' A sUtramAM kArya, kAraNa Adi liMgonuM grahaNa karyuM che. te mAtra udAharaNonA nimittathI grahaNa karAyelA che. paraMtu tenAthI evA niyama thato nathI ke kAryAdithI atirikta liMgo nathI. kAraNake upa2 kahelA kAryAdithI atirikta liMgo paNa che, ke je potAnA avinAbhAvisAdhyanuM yathArtha anumAna karAve che. 759 jemake - caMdrodaya samudranI bharatInuM tathA kamaLanA vikAsanuM liMga che. tethI caMdrodayathI samudranI bharatInuM tathA kamaLanA vikAsanuM anumAna thAya che. te caMdrodaya samudranI bharatInuM tathA kamaLanA vikAsanuM kArya ke kAraNa nathI. (chatAM paNa tAdezaanumAna thAya che. tathA) viziSTadeza, kAla AdinA saMyogathI caMdrano udaya, samudramAM bharatI tathA kamaLanA pAMdaDAono vikAsa svataMtratayA pota-potAnA kAraNothI utpanna thAya che. (chatAM paNa temAM avinAbhAva avazya che. AthI tenA baLathI caMdrodayathI tenuM anumAna thaI jAya che.) A rIte zaradaRtumAM pANInI nirmalatAthI agastyanA udayanuM anumAna thAya che. (A jalanI nirmalatA amukavAyu Adi kAraNothI utpanna thaIne paNa avinAbhAvasaMbaMdhanA kAraNe agastyodayanuM anumAna karAvI de che. agastyodaya ane za2tkAlInajalanI nirmalatA vacce koI kArya-kAraNa bhAva nathI. baMne pota-potAnA kAraNothI utpanna thAya che.) A Ano saMbaMdhI che' - A A sarve kArya-kAraNa AdithI atiriktaliMgo 'azvetaM' sAmAnya avinAbhAvasUcaka padathI grahaNa karI levA. = 'A sAdhyano A saMbaMdhI che' - A rUpathI je jenA deza-kAlAdithI avinAbhAva rAkhe che, te tenuM liMga hoya che. tethI 'gatsyeM' sUtramAM sarve liMgono samAveza thavAthI, te sUtra avyApaka = aparyApta nathI. paraMtu sarvathApUrNa che. A viSayane vizeSajijJAsuoe nyAyakaMdalITIkAthI jovo joIe. zabdAdi = AgamAdipramANono anumAnamAM ja aMtarbhAva thato hovAthI kaMdalIkAranA
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 67, vaizeSika darzana abhiprAyathI A pratyakSa ane anumAna be pramANe kahyA che. paraMtu vyomavatITIkAkAra vyomazivAcArya to pratyakSa, anumAna ane Agama, A traNa pramANo mAne che. A rIte vaizeSika bhatanuM saMkSipta'thana . // 77 // 760 athAtrApyanuktaM kiMciducyate / vyomAdikaM nityam / pradIpAdi kiyatkAlAvasthAyi / buddhisukhAdikaM ca kSaNikam / caitanyAdayo rUpAdayazca dharmAH AtmAderghaTAdezca dharmiNo'tyantaM vyatiriktA api samavAyasaMbandhena saMbaddhAH, sa ca samavAyo nityaH sarvagata ekazca / sarvagata AtmA / buddhisukhaduHkhecchAdharmAdharmaprayatnabhAvanAkhyasaMskAradveSANAM navAnAmAtmavizeSaguNAnAmucchedo mokSaH / parasparavibhaktau sAmAnyavizeSo dravyaparyAyau ca pramANagocaraH / dravyaguNAdiSu SaTsu padArtheSu svarUpasattvaM vastutvanibandhanaM vidyate / dravyaguNakarmasu ca sattAsaMbandho varttate sAmAnyavizeSasamavAyeSu ca sa nAstIti / SaTpadArthI kaNAdakRtA tadbhASyaM prazastakarakRtaM taTTIkA kandalI zrIdharAcAryIyA, kiraNAvalI tUdayanasaMdRbdhA, vyomamatirvyAmazivAcAryaviracitA, lIlAvatItarkaH zrIvatsAcAryIya AtreyatantraM cetyAdayo vaizeSikatarkAH / / 67 / / zrItapAgaNanabhoMgaNadinamaNizrIdevasundarasUripadapadmopajIvizrIguNaratnasUri iti kRtAyAM tarkarahasyadIpikAyAM SaDdarzanasamuccayaTIkAyAM vaizeSikamatanirNayo nAma paJcamo'dhikAraH / / TIkAno bhAvAnuvAda : mUlagraMthakArazrI e zlokamAM nahi kaheluM paNa TIkAkA2zrI kaMIka he che. AkAzAdi nitya che. pradIpAdi keTaloka kALa rahenArA che. buddhi, sukha, du:kha Adi kSaNika che. caitanya Adi dharma AtmAthI tathA rUpAdi dharma ghaTAdithI sarvathA bhinna hovA chatAM paNa temAM sabhavAyasaMbaMdhathI rahe che. samavAya nitya, bheDa tathA sarvagata che. khAtmA sarvavyApI che. buddhi, sukha, du:kha, icchA, dharma, adharma, prayatna, bhAvanA nAmano saMskAra bhane dveSa yA nava AtmAnA vizeSaguNono uccheda thavo te mokSa che. (sAmAnya ane vizeSa - dravya, guNa, karma parasparabhinna che) te ja dravya - sAmAnya ane paryAya-vizeSa, parasparabhinna rahIne paNa pramANanA viSaya bane che. dravya, guNa Adi cha padArthomAM 'A vastu che'-Avo vyavahA2 karAvanAra svarUpasattva hoya che. sattAno saMbaMdha mAtra dravya, guNa ane karmamAM ja che. sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM nathI.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sarzana samudhruva mALa - 2, oja - 67, (dravyAdi traNa sattAnA samavAyathI sat bane che. sAmAnyAdi traNa svarUpathI sat che.) kaNAdaracita SaTpadArthI vaizeSikasUtra, prazastakarakRta prazastapAdabhASya, zrIdharAcArya viracita prazastapAdabhASyanI TIkA, nyAyakaMdalITIkA, udayanAcAryaviracita kiraNAvalITIkA, vyomazivAcAryakRta vyomavatITIkA, zrIvatsAcAryakRta lIlAvatItarka, AtreyataMtra Adi vaizeSikonA tarkagraMtho che. 167 vaizeSika darzana = -761 // A pramANe zrI tapAgaccharUpI AkAzamaMDapamAM sUrya jevA tejasvI pU. A. zrI devendrasUrIzvarajI mahArAjAnA caraNakamaLasevI pU.A.zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA viracita SaDdarzanasamuccayanI TIkA tarkarahasyadIpikAmAM vaizeSikamatanA nirNaya nAmano pAMcamo adhikAra sAnuvAda pUrNa thAya che. I
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 67, mImAMsakadarzana // SaSTho'dhikAraH / / bhImAMsa shn|| ___ atha mImAMsakamataM jaiminIyAparAhvayaM procyate / jaiminIyA veSeNa sAGkhyA ivaikadaNDAstridaNDA 'dhAturaktavAsaso mRgacarmopavezanAH kamaNDaludharA muNDazirasaH saMnyAsiprabhRtayo dvijAH / teSAM veda eva gururna punaranyo vaktA guruH / ta eva svayaM tava saMnyastaM saMnyastamiti bhASante / yajJopavItaM ca prakSAlya nirjalaM pibanti / / te dvidhA, eke yAjJikAdayaH pUrvamImAMsAvAdinaH, apare tUttaramImAMsAvAdinaH / tatra pUrvamImAMsAvAdinaH kukarmavivarjino, yajanAdiSaTkarmakAriNo, brahmasUtriNo gRhasthAzramasaMsthitAH zUdrAnnAdivarjakA bhavanti / te ca dvedhA bhATTAH prAbhAkarAzca SaT paJca pramANaprarUpiNaH / ye tUttaramImAMsAvAdinaH, te vedAntino brahmAdvaitameva manyante / "sarvametadidaM brahma" [chAndo0 3/ 14/1] iti bhASante pramANaM ca yathA tathA vadanti / eka evAtmA sarvazarIreSupalabhyata iti jalpanti / "eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / 1 / / " [tri0 tA0 5/12] iti vacanAt / "puruSa evedaM gniM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam" / [Rk0 10/90/2] iti vacanAJca / Atmanyeva layaM muktimAcakSate, na tvaparAM kAmapi muktiM manyante / te ca dvijA eva bhagavannAmadheyAzcaturdhAbhidhIyante kuTIcarabahUdakahaMsa-paramahaMsa-bhedAt / tatra tridaNDI sazikho brahmasUtrI gRhatyAgI yajamAnaparigrahI sakRtputragRhe'nan kuTyAM nivasan kuTIcara ucyate / kuTIcaratulyaveSo vipragehanairAzyabhikSAzano viSNujApaparo nadInIrasnAyI bahUdakaH kathyate / brahmasUtrazikhAbhyAM rahitaH kaSAyAmbaradaNDadhArI grAme caikarAtraM nagare ca trirAtraM nivasan vidhUmeSu vigatAgniSu viprageheSu bhikSAM bhuJjAnastapaHzoSitavigraho dezeSu bhraman haMsaH samucyate / haMsa evotpannajJAnazcAturvarNyagehabhojI svecchayA daNDadhAra IzAnI dizaM gacchan zaktihInatAyAmanazanagrAhI vedAntaikadhyAyI paramahaMsaH samAkhyAyate / eteSu caturyu paraH paro'dhikaH / ete ca catvAro'pi kevalabrahmAdvaitavAdasAdhanaikavyasaninaH zabdArthayonirAsAyAnekA yuktIH sphorayanto'nirvAcyatattve yathA vyavatiSThante tathA khaNDanatarkAdabhiyuktairavaseyam / nAtra tanmataM vakSayate / A. "sarvaM khalvidaM brahma tajjalAniti zAnta upAsItAtha..." chAndogyopa 3/14/1 tri0 bha0 nA01/3 "brahma khalvidaM vAva sarvam / " maitryupa0 4/6/3
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 67, mImAMsakadarzana TIkAno bhAvAnuvAda : have mImAMsakamata, ke jenuM bIjuMnAma jaiminIdarzana che, teno vAcyArtha kahevAya che. jaiminIyo vezathI sAMkhyonA jevA che. teo ekadaMDa ke tridaMDane dhAraNa karanArA che. lAla raMganA vastro pahe2nA2A che. mRgacarmanA Asana upara bese che. kamaMDalu dhAraNa karanArA che. mastake muMDana karanArA saMnyAsi vagere brAhmaNo che. 763 veda temanA guru che. veda sivAya anya koI vaktA sarvajJa Adi guru nathI. teo (saMnyAsa letI vakhate) svayaM ja 'tAro saMnyAsa thayo, saMnyAsa thayo'-ema bolI saMnyAsa grahaNa karI le che. yajJopavIta dhoIne tenuM pANI traNavAra pIe che. mImAMsako be prakAranA che. (1) yajJAdikriyAkAMDa karanArA pUrvamImAMsako ane (2) uttara mImAMsako. temAM pUrvamImAMsako kukarmono tyAga karIne (yajana-yAjana, adhyayana-adhyApana, dAna ane pratigraha, A) cha brAhmaNakarmonuM (SaTkarmanuM) anuSThAna karanArA tathA brahmasUtrane dhA2Na ka2nA2A che. teo gRhasthAzramamAM rahe che tathA zudranA annano tyAga kare che. pUrvamImAMsakomAM be prakAra che. (1) pratyakSAdi cha pramANone mAnanAra kumArilabhaTTano ziSya bhATTa tathA (2) (abhAva sivAya) pratyakSAdi pAMca pramANane mAnanAra prabhAkaraguruno ziSya prAbhAkara. te mImAMsakomAM utta2mImAMsako che, te vedAMtIo kahevAya che. ane te brahmAatane mAne che advaitabrahmane mAne che. teo kahe che, ke 'sarvamaviyaM brahma' - sarva A (dRzyamAna)jagata brahma 1. A graMthamAM vedAMtione mAnya tattva Adino nAmamAtra ullekha karyo che. tenI AMzikavicAraNA zAstravArtA samuccAyAdi graMtha dvArA joIe. pUrvamImAMsAnI jema ja vedAMtamAM koI devavizeSa Izvara tarIke saMmata nathI. mAtra 'brahma' ja sarvasva che. arthAt brahmanI sattAno svIkAra ane brahma sivAya tamAmapadArthanI sattAno asvIkAra karavAne kAraNe 'advaitavAdi' darzana kahevAya che. te 'advaitavAda' kaI rIte che te joIe. anya tyadvaitamicchanti, sabrahmAvivyapekSavA| sato yabherja nAnyata-- tanmAtrameva i / / 543 zAstravArtA samuccaya // zlokArtha: anya (vedAMtIo) sabrahmAdinI apekSAe advaita icche che. sabrahmanA je bhedo dekhAya che, te anya nathI, paNa sabrahmamAtra ja che. kahevAno Azaya e che ke sabrahma puruSabrahma, jalabrahma ityAdimAMthI sabrahmane AzrayIne bIjA loko advaitane icche che. arthAt A jagatamAM je koI (manuSya-pazu, ghaTa-paTa ityAdi) bhinna-bhinnabhedo dekhAya che, te sabrahmanA aMzo ja che. paNa te bhedo sabrahmathI bhinna nathI. A rIte 'advaitavAda' vedAMtIonA mata che. zaMkA : to to nIlAdi paNa sabrahma ja thaze ne ?
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka - 67, mImAMsakadarzana ja che. arthAt A dekhAtuM daSTa ane skUlajagata brahmanA ja aMzo che. uttara-mImAMsakamatamAM pramANanI saMkhyA pUrvamImAMsakonI jema ja jANavI. vaLI teo kahe che ke eka ja AtmA (brahma) sarva zarIramAM pratibhAsita thAya che. teonuM zAstravacana che ke eka ja bhUtAtmA siddhabrahma sarva bhUtomAM rahe che. te ja ekarUpathI tathA anekarUpathI jalamAM paDatAM caMdramAnA pratibiMbanI jema dekhAya che. arthAt jema pANInA kuMDAomAM pratibiMbIta thato caMdra (eka ja hovA chatAM) aneka lAge che, tema eka ja bhUtAtmA siddhabrahma bahuprakAre jovAya che." vaLI bIju zAstravacana che ke.. "A je thayeluM jaNAya che ke have je thanAra che, te sarva puruSa (brahma) ja che." (ahIM puruSathI brahmano abhiprAya che.) samAdhAna : hA, te nIlAdi paNa sabrahma mAtra ja che. jagatamAM je nIlAdi padArtho pRthapha-pRthapha lAge che, te bhAvathI bhinna-bhinna nathI. paNa sabrahmanA ja aMzo che. (teonuM kahevuM che ke...) jo nIlAdimAM bheda mAnavAmAM Ave to asattvano prasaMga Avaze. te A pramANe - vedAMtIo brahmane ja sattvarUpa mAne che ane je bIjA bhedo dekhAya che, te tenA aMzo ja che, ema mAne che. arthAt te aMzo sat che, paNa jo nIlAdine sabrahmathI bhinna mAnavAmAM Ave to te asat thaI jAya. ane jagatamAM nIlAdinA bhedo jovA maLe che te bhrama ja che, vAstavika nathI. ahIM yukti Ape che ke jema eka ja caMdranA pratibiMbo pRthaka-pRthapha pANInA kuMDAomAM pratibiMbIta thavAthI caMdra (eka hovA chatAM) ghaNA lAge che, e rIte jagatanA sarve bhinna-bhinna padArtho che, te sabrahmanA ja pratibiMba che. tAtparya e che ke jagatamAM AkArasahita je vastuo dekhAya che ane te utpatti ane vinAzanA svabhAvavALI dekhAya che, te satya nathI. kAraNa ke tamAma padArthonuM mULa upAdAna svarUpa je haMmezA avinAzI che, te ja satya che ane te eka ja che. A tattvanuM nAma ja brahma che. brahma jagatanI utpatti, sthiti ane layanuM kAraNa che. have udAharaNa ApIne ja bhinna-bhinna padArthanA bhedonuM kAraNa samajAvAya che. yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhibhitrAbhirabhimanyate / / tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA ruSatvamavApanna, meru prAzane sAdha44-45 zA.vA. samu. || zlokArtha : je pramANe (AMkhanA eka roga) timirathI upaDutamANasa vizuddha (asaMkIrNa) evA AkAzane kezamakSikA Adi bhinna-bhinna mAtrAo vaDe saMkIrNa mAne che. te pramANe amala (atyaMta zuddha) ane nirvikalpa (niravayava) brahma, (dvatanA adhyAsarUpa) avighA vaDe kaluSitapaNAne pAmeluM chatuM (brahma) nIlAdibhedarUpe prakAze che. kahevAno Azaya e che jema AkAza eka ane nirmala che, tema brahma paNa ekarUpavALuM sat tathA atyaMta nirmala che. paraMtu avidyAnA kAraNo brahmamAM kaluSitatA Ave che. tenA kAraNe jagatamAM dekhAtA bhinna-bhinna padArthasUmahamAM bheda ane azuddhatA dekhAya che. brahma nirvikalpa = niravayava ekarUpavALuM che. paNa avidyAnA kAraNe bhinna-bhinna bhedo dekhAya che. vedAMtanA vibhinna saMpradAya ane temanI mAnyatAo. 1. nirvizeSAdvaita (kevalAdvaita) : vedAMtadarzananA prAya: dasa bhASyomAM sauthI prasiddha ane bahupracalita bhASya zaMkarAcAryanuM che. te brahmasUtra uparanuM zArIrikabhASya' che. temanA advaitasiddhAMtano sArAMza e che ke A jagatamAM ApaNane netrothI je kaMI dekhAya che, te satya nathI. A samastavizvaprapaMcamAM jo koI vastu satya hoya, to te brahmanI caitanyasattA che. je potAnI mAyA arthAt avidyA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 67, mImAMsakadarzana 765 te AtmA (brahma)mAM laya thavo te ja mukti kahevAya che. brahmano ja aMza evo jIva jyAre (bhramanA nivAsapUrvaka) brahmamAM ja laya pAme che; tene ja jIvanI mukti kahevAya che.) ane A brahmamAM laya thavArUpa muktithI bIjI koIpaNa mukti nathI, ema vedAMtIonI mAnyatA che. te brAhmaNo ja hoya che ane bhagavatu' zabdathI oLakhAtA hoya che. tenA kuTIcara, bahUdaka, haMsa, ane paramahaMsa ema cAra bhedo che. temAM traNa daMDane dhAraNa karanArA, zikhA rAkhavAvALA, brahmasUtrane dhAraNa karanArA, yajamAnane tyAM bhojana karanArA, gharano tyAga karIne jhUMpaDI banAvIne rahenArA kUTIcara kahevAya che. teo ekAdavAra potAnA putranA tyAM paNa bhojana karI letA hoya che. nAmanI zaktithI jagatanI utpatti-saMhAra kare che. dekhAtA A jagatamAM hetanI pratIti A "mAyAnA kAraNe thAya che. jema agninI dAhakazakti che, tema mAyA brahmanI eka zakti ja che. te satuM paNa nathI, asatuM paNa nathI, sadasad paNa nathI ane sadasad bhinna paNa nathI. TuMkamAM mAyA "anirvacanIya' che. te sattva, rajasuM ane tamAruM A traNa guNAtmaka che. ane jJAnanI virodhI che. A mAyA dvArA jagatanI utpattimAM koIpaNa prakAranI vAstavikatA nathI, paraMtu tenA dvArA utpanna thatuM A jagata ekamAtra bhrama che athavA svapnasamAna che. je satya lAge che, paNa enI sattA doraDAmAM sarpanuM jJAna thaI jAya che, tenAthI adhika nathI. arthAtu bhrama ja che. A siddhAMtane vivartavAda kahevAya che. (vedAMtamatamAM vizvaH A mAyAne ja samaSTi = samUhanA abhiprAyathI eka ane vyaSTi = vyaktigata abhiprAyathI aneka kahevAmAM Ave che. samaSTi ajJAnanI (avidyAnI) utkRSTa upAdhi che. te vizuddha che. kAraNake sattvaguNapradhAna che. utkRSTopAdhirUpa caitanyane Izvara kahevAya che. te badhA kAryonuM kAraNa che. mATe tene kAraNazarIra kahevAya che. sAttvika hovAthI AnaMdamayakoSa kahevAya che. samaSTimAM badhA ja kAryono uparama thAya che. tethI "suSupti' kahevAya che. vyaSTi ajJAnanI nikRSTa upAdhi che. temAM rajas ane tamasuthI abhibhUta-malina sattvanI pradhAnatA hoya che. A upAdhiyukta caitanya prANa kahevAya che. arthAt pra=prakRSTa ajJa=ajJAnI kahevAya che. eTale ke alpajJa ane anIzvara che. A upAdhi paNa kAraNa zarIra, AnaMdamayakoSa ane suSuptisvarUpa che. ajJAnanI be zakti che. (1) AvaraNa ane (2) vikSepa. AvaraNazakti eTale vastunA mULasvarUpane DhAMkI devAnI zakti ane vikSepazakti eTale eka vastu para anyavartAno Aropa karavAnI zakti. AvaraNa zaktine kAraNe kartutva-bhostRtva-sukha-du:khAdi bhAvono anubhava thAya che. vikSepazakti prapaMcane utpanna kare che. te tama pradhAna hoya che. tamaH sahita ajJAnathI upahita caitanya AkAzanI utpattinuM kAraNa bane che. AkAzathI vAyu, vAyuthI agni, agnithI jala, jalathI pRthvI utpanna thAya che. temAM sattva, rajasu, tamasu pragaTe che. A pAMcabhUtone 'sanmAtra' kahe che. temAMthI ja "sukSma zarIraane "skUlazarIra'nI utpatti thAya che. bhUtotpattinI paMcIkaraNa' prakriyA vedAMtamAM vistArathI jovA maLe che. sukSma zarIranA sattara avayavo che. pAMca jJAnendriya, buddhi ane mana, pAMcakarmendriya ane pAMca vAyu. jJAnendriya, mana ane buddhi aMta:karaNa che. ane aMta:karaNAvacchinna caitanyane vyAvahArika jIva kahevAya che. je ihaloka-paralokamAM gamana kare che. jJAnendriyo sahita buddhi "vijJAnamaya koSa' bane che. jJAnendriyasahita mana 'manomayakoSa' bane che. pAMca vAyu prANa, udAna, apAna, samAna ane vyAna) karmendriya sAthe maLIne prANamayakoSa" bane che.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 766 SaDdarzana samujhaya bhAga- 2, zloka-67, mImAMsakadarzana bahUdakono veSa kUTIcaranI samAna ja che. teo brAhmaNonA gharethI bhIkSA meLavIne nIrasa bhojana karanArA che. viSNunA jApamAM lIna rahe che ane ghaNA pANIvALI nadImAM snAna karavAnA kAraNe teo bahUdaka kahevAya che. haMsa sAdhuo brahmasUtra ane zikhAthI rahita che. teo bhagavA vastradhArI che tathA daMDane dhAraNa kare che. gAmamAM ekarAtrI ane nagaramAM traNa rAtrI rahe che. gRhasthonA gharomAM dhumADo baMdha thAya ane agni zAMta paDe, tyAre brAhmaNonA gharomAMthI bhikSAvRttithI bhojana kare che. teo kaThIna tapasyAothI zarIrane kRza karIne deza-videzamAM bhame che. vijJAnamayakoSa + manoyamakoSa + prANamayakoSa, A traNe koSa maLIne sUkSmazarIra bane che. temAMthI skUlazarIranI utpatti thAya che. vyaSTi upahita caitanya jyAre skUla zarIrAdimAM praveze tyAre vizva' bane che. A samagra vizva vastuta: AtmasvarUpa nathI, paNa AdhyAropane kAraNe AtmarUpa bhAse che. (muni zrI vairAgyarativijayajI dvArA anuvAdita padarzana samuccayanA anuvAdamAMthI sAbhAra.) Ama mAyAnA saMparkathI ja brahma Izvara kahevAya che ane avidyAmAM paDI te jIvAtmA kahevAvA lAge che. A prakAre A jagatanA mUlamAM brahmane choDIne bIjuM koI tattva satya nathI. te mAyAne vazIbhUta thaIne jIva potAne alpajJa, alpazaktivALo, sImita, karmabaMdhanamAM baMdhAyelo mAne che. enA phaLarUpe te karmano kartA ane bhoktA banI jAya che ane AvAgamananA cakramAM paDIne puNya-pApanA phaLone bhogavavA lAge che. jyAre jIva avidyA (mAyA)nA svarUpane samajI jAya che, tyAre potAnI indriya ane manathI pRthaka pUrNa catanya sattA anubhava karavA lAge che. paraMtu avidyAnA adhyAropanI nivRtti mATe zravaNa, manana, nididhyAsana ane samAdhyanuSThAnI jarUrIyAta che ane cAreno jene sArI rIte abhyAsa che, tevA brahmavid guru pAse niraMtara zravaNAdinuM anuSThAna karavAthI tenA bhramanI nivRtti thAya che ane advaitano anubhava thAya che. tyAre enA karmabaMdhana tUTI jAya che. alpajJatA ane sImita hovAno bhAva paNa maTI jAya che. ane te zuddha AtmasvarUpamAM sthita thaI jAya che. A ja advaita siddhAMtanA anusAra muktinI vyavasthA che. (1) nityAnitya vastuviveka (2) ihaloka-paraloka saMbaMdhI phaLanA upabhogano virAga. (3) zama, dama, uparati (karmatyAga), titikSA (sahanazIlatA) samAdhi ane zraddhA A cha guNonI prApti (4) mumukSA = mokSanI icchA. A cAra guNonA sevanapUrvaka zravaNAdinuM sevana thAya to bhramanI nivRtti dvArA advaitano anubhava thAya che. (2) viziSTAdvaita : zaMkarAcAryanA nirvizeSAdvaitanA siddhAMtanI sAme rAmAnuje viziSTAdvaita siddhAMtanI sthApanA karI che. rAmAnuje brahmasUtra upara "zrIbhASya' nI racanA karela che. temanA matAnusAra mAya-mithyAtvavAda ane advaitasiddhAMta baMne khoTA che. brahmathI atirikta jIva ane jaDajagata arthAt ci ane acituM paNa nitya ane svataMtratattva che. jo ke te brahmanA ja aMza che. ane brahma temAM atyaMmIrUpe rahe che, te baMne tattvo ja brahmanI vizeSatA che. je pralayakALamAM brahmanI aMdara sukSmarUpathI rahe che. ane vizva utpattinA avasare zUlarUpamAM pragaTa thaI jAya che. tethI tenuM nAma "viziSTAdvaita' che. zaMkarAcArya ane rAmAnuja saMpradAyamAM eka bheda e paNa che ke zaMkara brahmane nirguNa batAve che ane rAmAnuja tene sadeva saguNarUpamAM ja batAve che. temanA matAnusAra brahma kyAreya nirguNa thaI zakatuM nathI. (upaniSadomAM brahmane nirguNa kahela che. kAraNa ke jIvanA rAga-dveSa Adi guNa temAM hoI zake nahIM. anyathA anaMtajJAna, AnaMdarUpa ane sarvazaktimAna Adi guNothI to te sadeva vibhUSita rahe ja che.)
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-67, mImAMsakadarzana 767 haMsa sAdhuone jyAre tattvajJAna utpanna thAya che, tyAre ja te paramahaMsa kahevAya che. paramahaMsa sAdhu brAhmaNa-zudrAdi cAra varNonA gharomAMthI bhikSA meLavIne bhojana kare che. icchAnusAra kyAreka daMDa le paNa che ane kyAreka letA paNa nathI. jyAre teo zaktihIna thAya che, tyAre izAna dizAmAM jaIne anazana-upavAsa karI le che. temanA adhyayanano eka ja viSaya che vedAMta. teo haMmezAM brahmanA svarUpano vicAra karatA rahe che. te cAramAM kramazaH phUTIcarathI bahUdaka, bahUdakathI haMsa, haMsathI paramahaMsa utkRSTa hoya che. A cAre brAhmaNo mAtra brahma-advaitanI siddhinI sAdhanAmAM lIna rahe che. teo brahma sivAyanA zabda ke padArthanA nirAkaraNa mATe aneka yuktionI rajuAta karatAM karatAM aMte anirvacanIya rAmAnuja jJAna ane dhyAnanI sAthe sAthe parazaraNAgati rU5 bhaktine Izvara prAptinuM mukhya sAdhana mAne che. (3) vaitAdvaita: rAmAnujanI pazcAtuM nimbAkAcArye potAnA daita-advaita arthAt bhedabheda siddhAMtanI sthApanA karI. nimbakAcArye brahmasUtra upara 'vedAMta pArijAta bhASyanI racanA karelI che. nimbakAcAryanA adhikAMza dArzanikasiddhAMto to rAmAnujane maLatA Ave che. paraMtu brahma ane jIvano paraspara zuM saMbaMdha che, temAM matabheda che. rAmAnuja brahmA ane jIvamAM abheda mAne che, jyAre nimbArka kahe che ke jIva ane brahmamAM ekadaSTithI abhedanI sAthe bIjI daSTithI bheda paNa che ane te bheda pratyeka avasthAmAM yAvatuM mukta avasthAmAM paNa hoya che. Izvara pratyeka avasthAmAM jIvano niyAmaka che ane tene haMmezAM IzvaranI preraNAnusAra cAlavuM paDe che. vaLI jIva je sArA-khoTAM karmo kare che, teno AdhAra paNa IzvaranI preraNA ja che. jIvano uddhAra tyAre thAya ke jyAre Izvarano anugraha thAya, ane te anugraha prApta karavAno ekamAtra upAya bhagavAnanI zaraNAgati che. (4) vaitasiddhAMta: jyAM anya AcAryo ane vidvAno vedAMtadarzananA advaitasiddhAMtanuM pratipAdana karyuM che, tyAM mAdhva saMpradAyavALAoe (mAdhavAcArye) tenAthI daitasiddhAMtanI puSTi karI che. temanuM kahevuM che ke jyAre bhagavAna satya che, to tenAthI utpanna thayela jagata kevI rIte mithyA hoI zake ? vaita siddhAMtanI puSTi mATe mAdhvAcAryo pUrNaprajJabhASyanI racanA karela che. mAdhvAcAryanA matamAM viSNu ja paramatattva che. ane jagata sadeva satya che. jIva ane paramAtmAno bheda vAstavika che. paramAtmA svAmI ane jIva temano dAsa che. jIva potAnA karmo anusAra nIca ane uccagatine prApta kare che. potAnA zAzvata sukhanI anubhUti karavI te ja mukti che ane tyAM pahoMcavAno upAya bhakti che. pratyakSa, anumAna ane zAbda e traNa ja pramANa che ane vedomAM ekamAtra viSNunuM ja vivecana karAya che. A mAdhvAcAryanA kathanAnusAra jIvane keTalIka bAbatomAM IzvarathI bhinna tathA keTalIka bAbatomAM samAna mAnavuM te asaMgata che. A prakAre "mAyAvAda' no siddhAMta paNa sarvathA nirAdhAra che. jagata eka nakkara satya che. je thaI zake tema nathI. (5) vallabhAcAryano zuddhAta siddhAMta: zuddhAta siddhAMtanI puSTi mATe vallabhAcArye brahmasUtra upara aNubhASya racela che. zadvAtisiddhAMta zabdArthanI dRSTie atisiddhAMtano sauthI moTo pratipAdaka che. zaMkarAcArye jyAM brahmanI sAthe mAyano svIkAra karyo che ane tenA kAraNe jagatano AvirbhAva svIkArela che, tyAM vallabhAcArya mAyAno sarvathA asvIkAra karIne kevala brahma eka ja zuddhatattva mAnela che. te brahmamAMthI jagata ane jIva prAdurbhAva thAya che. ane temAM ja lIna thaI jAya che. bhagavAna saccidAnaMdarU5 che. jyAre temanI icchA thAya che, tyAre potAnA traNagaNanI sahita IzvaranA rUpamAM pragaTa thAya che. ane potAnA guNothI
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768, . SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka -68, mImAMsakadarzana brahmanI siddhimAM vAdanI samApti kare che. temanA anirvacanIya brahmatattvanI siddhi tathA parapadArthakhaMDananI yuktiono samuha khaMDanakhaMDakhAdya nAmano tarkagraMtha jovA maLe che. (kahevAno Azya e che ke A dazyajagata (EdaitanI pratIti) mAyAno vivarta che. ane te dazyajagata paNa brahmano aMzamAtra ja che. A advaitavAdanI siddhi vedAMtIo je rIte kare che, te prativAdividvAno dvArA anyagraMthathI jANI levAya.) te ahIM kahevAze nahi. (ApaNe te TappaNImAM kaMIka aMze joyuM che.) Ika7 iha tu sAmAnyena zAstrakAraH pUrvamImAMsAvAdimatameva bibhaNiSurevamAha / ahIM graMthakArazrI sAmAnyata: pUrvamImAMsakamatanuM vyAkhyAna karavAnI icchAthI (tenuM nirUpaNa karatAM) kahe che ke... jaiminIyAH punaH prAhuH sarvajJAdivizeSaNaH / devo na vidyate ko'pi yasya mAnaM vaco bhavet / / 68 / / zlokArtha: jaiminIya matAnuyAyio kahe che ke sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga, jagatkartA Adi vizeSaNavALA koIpaNa devatA ja nathI, ke jethI teonuM vacana pramANarUpa thAya. jIva ane jagatanI racanA kare che. IzvaramAM sat, cit ane AnaMda A traNa tattvo upasthita rahe che. paraMtu AnaMdanI pradhAnatA rahe che. Izvara potAnA 'AnaMda' aMzane tirohita karIne jIvanI sRSTi kare che. tethI jIvamAM cit ane satu be ja tattva rahe che. jemAM cit (caitanyatA)nI pradhAnatA rahe che. vaLI Izvara ja cit ane AnaMda baMne aMzone tirohita karIne jaDa tattvanI racanA kare che. tethI temAM mAtra eka guNa (sattA) ja rahe che. A siddhAMtanA viSayamAM eka zaMkA e paNa thAya ke jyAre bhagavAnane koIpaNa prakAre icchA hotI ja nathI, kAraNa ke te svabhAvathI 'AptakAma' che, to te jIva ane jagatanuM sarjana kema kare che? vallabhAcArya teno uttara Ape che ke bhagavAna A sarva lIlAnA rUpamAM kare che. jene te potAnI svecchAthI kare che. paraMta IzvaranI lIlA (krIDa) ane bALakanI krIDAmAM aMtara (bhada) e che ke bALakane temAM prayatna karavo paDe che. jyAre Izvarane prayatna karavo paDato nathI. A lIlA to mAtra bhagavAnanI icchA mAtrathI temanI aMdara ja hoya che. jyAre bhagavAna A lIlAne sameTI le che, tyAre pharIthI ekamAtra zuddha brahmarUpa ja rahe che. A nirvizeSAdvaita, viziSTAdvaita, dvaitAdvaita, dvaita ane zuddhAdvaita uparAMta bhedabheda, zaivaviziSTAdvaita, vIrazaivaviziSTata, avibhAgAta ane anityabhedabheda siddhAMto vedAMtadarzanamAM jovA maLe che. bhedabhedA siddhAMtanI puSTi mATe bhAskarAcArye brahmasUtra upara bhASkarabhASyanI, zaivaviziSTAdvaita siddhAMtanI puSTi mATe zrIkaMThe zaivabhASyanI, vIrazaivaviziSTata siddhAMtanI puSTi mATe zrIpatie zrIkarabhASyanI, avibhAgAtanI puSTi mATe vijJAnabhikSue vijJAnAmRtabhASyanI tathA anityabhedabheda siddhAMtanI puSTi mATe baladeve goviMdabhASyanI racanA karI che. jIva koIne koI rUpamAM brahmano ja aMza che ane aMtamAM mokSa thavAthI kAM to brahmAmAM sarvathA laya pAme che athavA kAM to sadaza thaIne brahmalokamAM sthira thAya che.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 68, mImAMsakadarzana vyAkhyA- jaiminIyAstu bruvate / sarvajJAdIni vizeSANi yasya sa sarvajJAdivizeSaNaH sarvajJaH sarvadarzI vItarAgaH sRSTyAdikartA cetyAdivizeSaNavAn ko'pi prAguktadarzanasaMmatadevAnAmekataro'pi devo - daivataM na vidyate, yasya devasya vaco - vacanaM mAnaM pramANaM bhavet / prathamaM tAvaddeva eva vaktA na vartate, kutastatpraNItAni vacanAni saMbhaveyuriti bhAvaH / tathAhi puruSo na sarvajJaH mAnuSatvAt rathyApuruSavat / atha kiMkarAyamANasurAsurasevyamAnatA trailokyasAmrAjyasUcakachatracAmarAdivibhUtyanyathAnupapattirasti sarvajJe vizeSa iti cet ? na, mAyAvibhirapi kIrtipUjAlipsubhirindrajAlavazena tatprakaTanAt / yaduktaM tvadyUthyenaiva samantabhadreNa-"daivAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn / / 9 / / " [ Apta mI0 zlo- 1] / atha yathAnAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdiprakriyayA vizodhyamAnasya nirmalatvaM, evamAtmano'pi nirantarajJAnAdyabhyAsena vigatamalatvAtsarvajJatvaM kiM na saMbhavediti matiH, tadapi na / abhyAsena hi zuddhestAratamyameva bhavet, na punaH paramaH prakarSaH / na hi narasya laGghanamabhyAsatastAratamyavadapyupalabhyamAnaM sakalalokaviSayamupalabhyate / uktaM ca- " dazahastAntaraM vyomno yo nAmotplutya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAsazatairapi / 19 / / " atha mA bhUnmAnuSasya sarvajJatvaM, brahmaviSNumahezvarAdInAM tu tadastu / te hi devA, saMbhavatyapi teSvatizayasaMpat / yatkumArila:'athApi divyadehatvAdbrahmaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvajJyaM mAnuSasya kim / / 1 / / " iti tadapi na rAgadveSamUlanigrahAnugrahagrastAnAM kAmAsevanavihastAnAmasaMbhAvyamidameSAmiti / na ca pratyakSaM tatsAdhakaM "saMbaddhaM varttamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA " [mI. pratyakSa0 sU0 zlo0 84] iti vacanAt / na cAnumAnaM, pratyakSadRSTa evArthe tatpravRtteH / na cAgamaH sarvajJasyAsiddhatvena tadAgamasyApi vivAdAspadatvAt / na copamAnaM tadaparasyApi sarvajJasyAbhAvAdeva / na cArthApattirapi, sarvajJasAdhakasyAnyathAnupapannapadArthasyAdarzanAt / tataH pramANapaJcakApravRtterabhAvapramANagocara eva sarvajJaH / prayogazcAtra - nAsti sarvajJaH, pratyakSAdigocarAtikrAntatvAt zazazRGgavaditi / 68 / / "L 769 TIkAno bhAvAnuvAda : haiminIyoM muMhe che De... sarvajJa, sarvadRrzI, vItarAga, sRSTyAhinA urtA chatyAhi guNovANI, pUrve jainadarzana AdimAM kahelA sarvadarzanone te te saMmata devamAMno koIpaNa deva vidyamAna nathI
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 68, mImAMsakadarzana - te devanI sattA ja nathI, ke jethI temanuM vacana pramANabhUta manAya. kahevAno Azaya e che ke pahelAM to sarvajJa vaktA evA koI deva ja jagatamAM vidyamAna nathI. to pachI temanA dvArA prarUpita vacano to kyAMthI hoya ? ane tethI sarvajJa vaktA dvArA prarUpita vacano pramANarUpa che ke apramANabhUta che - tevI vicAraNA vicAramAdhyamamAM kevI rIte AvI zake ? tathA sarvajJa vaktAnA abhAvamAM game te mANase bolelA vacano pramANarUpa paNa kevI rIte bane ? AthI anumAna karI zakAya che ke koIpaNa puruSavizeSa sarvajJa nathI. kAraNake te manuSya che. jemake zerImAM rakhaDato koI murkhamANasa. zaMkAH ame paNa rastAmAM rakhaDatA mANasane sarvajJa kahetA nathI. paraMtu ame te mahAnavyaktine sarvajJa mAnIe chIe, ke jenI sura-asura dAsa banIne sevA kare che. tathA jenI pAse railokyanA sAmrAjyanI sUcaka chatra, cAmara, siMhAsana Adi vibhUtio sarvajJatA vinA hoI zakatI nathI. AthI te anyathA anupapatti = avinAbhAvi vibhUtionA AdhArathI tame loko sarvajJane kema mAnatA nathI ? samAdhAna : tamArI vAta yogya nathI. kAraNake mAyAvi puruSo dvArA paNa kIrti, pUjA AdinI lAlasAthI indrajAlanA vazathI tAdazavibhUtio pragaTa karAtI hoya che. to zuM A bAhyavibhUtio mAtrathI sarvajJanI sattA kevI rIte mAnI zakAya ? tamArA ja AcArya zrI samantabhadrae kahyuM che ke... "devonuM AvavuM, nabhoyAna, chatra-cAmarAdi vibhUtio to mAyAviomAM paNa jovA maLe che. AthI te vibhUtio mAtrathI tame amArA mATe mahAna - pUjya nathI." zaMkA jema anAdikAlanA malina paNa suvarNane kSAramRta - puTapAkAdi prakriyA dvArA (- tejAba AdithI mATInA pAtramAM pakAvavA dvArA) zuddha karatAM suvarNa nirmalatAne pAme che, e pramANe AtmA paNa niraMtara jJAnAbhyAsa tathA yoga Adi prakriyAothI karmamala rahita thavAthI sarvajJa kema na banI zake ? arthAt satata jJAnAbhyAsa Adi prakriyAothI jJAnAvaraNIyakarma nAza pAmatAM zuM koI vyakti sarvajJa banI zakato nathI? sarvajJatA mATe mukhyatayA jJAnAvaraNIya karmono nAza ja Avazyaka che. samAdhAna : tamArI te vAta paNa ucita nathI. kAraNake abhyAsathI prApta thatI zuddhi taratamatAvALI hoya che. paraMtu abhyAsathI paramaprakarSa prApta thavo asaMbhavita che. (arthAt jJAnAbhyAsathI pUrve jeTaluM jJAna hatuM, tenAthI thoDuM vadhe. puna: jJAnAbhyAsathI tenAthI paNa thoDuM vadhe. paraMtu vadhatuM-vadhatuM lokAlokaviSayaka banI javuM saMbhavita nathI. AthI abhyAsathI vattAochA pramANamAM pheraphAra thAya. paraMtu paramaprakarSa prApta na thAya. jema koI mANasa uMce kUdavAno
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 68, mImAMsakadarzana 771 game teTalo abhyAsa kare, paraMtu te kyAre paNa samastalokane ullaMghI zakato nathI. mAtra abhyAsathI pUrve jeTaluM UMce kUdI zakato hato, tenAthI vadhu kUdI zake. paraMtu sakalalokane kUdI javAnuM saMbhavita nathI. kahyuM paNa che ke "je manuSya abhyAsa karato karato daza hAtha UMco uchaLI zake che, te seMkaDo abhyAsa karavA chatAM paNa so yojana UMco kUdI zakato nathI." zaMkA ? sAruM, mANasone abhyAsathI sarvajJatA bhale prApta na thAya. paraMtu brahmA, viSNu, maheza Adi to deva che, temanAmAM to sarvajJatArUpI atizaya hoI zake che. kumArile kahyuM che ke..." jo divya deha hovAthI brahmA, viSNu, maheza Adi bhale sarvajJa hoya, paraMtu sAmAnya manuSyamAM sarvajJatA kevI rIte hoI zake ?"--AnAthI spaSTa thAya che ke alaukika divyapuruSa brahmA AdimAM sarvajJatA mAnavAmAM bAdha nathI. AthI temane ja sarvajJa mAnI levA joIe. samAdhAnaH te paNa tamArI vAta ayogya che. kAraNa ke rAga-dveSamUlaka ziSTAnugraha, duSTanigraha karavAvALA tathA kAmasevana Adi vikAromAM vyAkula cittavALA teomAM sarvajJatA saMbhavita nathI. vaLI pratyakSAdi pramANapaMcakathI paNa sarvajJanI sattA siddha thatI nathI. pratyakSa to asaMbaddha tathA avartamAna sarvajJanI sattA siddha karI zakatuM nathI. kAraNake pratyakSapramANa indriyothI saMbaddha ane vartamAnakAlIna padArthane ja grahaNa karI zake che. ahIM sarvajJatva koI indriyathI saMbaMdha dharAvatuM nathI, ke jethI tenuM pratyakSa thAya. anumAna paNa sarvajJatAnuM sAdhaka nathI. kAraNa ke pratyakSathI joyelA arthamAM ja anumAnanI pravRtti hoya che (jema ke parvata upara dhUmanuM pratyakSa thavAthI, dhUmaliMga dvArA vaninuM anumAna thAya che.) paraMtu ahIM manuSyamAM sarvajJatva pratyakSathI asiddha hovAthI, temAM anumAnanI pravRtti saMbhavita nathI. anumAna pratyakSapUrvaka ja hoya che. Agama pramANathI paNa sarvajJatAnI sattA siddha thatI nathI, kAraNake sarvajJatA ja asiddha, hovAthI, te kahevAtA sarvajJanA Agama paNa vivAdAspada che. tevA vivAdAspada AgamathI sarvajJanI siddhi kevI rIte thaI zake ? upamAna pramANathI paNa sarvajJatAnI siddhi thatI nathI. kAraNake bIjA sarvajJavyaktino abhAva che. bIjo koI sarvajJa jovA maLato hoya to sAdazyajJAnathI upamAna sarvajJatAne sAdhI zake. paraMtu bIjA koI sarvajJano abhAva hovAthI sAdazyajJAnanA abhAvanA kAraNe sarvajJatAnI siddhi thaI zakaze nahi. arthapattithI paNa sarvajJatAnI siddhi thatI nathI, kAraNake sarvajJatAno sAdhaka anyathA anupapanna = avinAbhAvi padArtha jagatamAM jovA maLato nathI.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 69, mImAMsakadarzana tethI sarvajJatAnI siddhimAM pramANapaMcakanI pravRtti na hovAthI sarvajJatA abhAvapramANano ja viSaya bane che. arthAt sarvajJa ja nathI. anumAna prayoga : "sarvajJa ja nathI, kAraNake te sadupalaMbhaka pratyakSAdi pAMca pramANono viSaya banato nathI. jemake sasalAnuM zIMgaDuM." 68 // yadi devastadvacanAni ca na santi, tarhi kuto'tIndriyArthajJAnamityAzaMkyAha 772 jo sarvajJa deva ane sarvajJa deva prarUpita vacanonA saMgraharUpa Agamo nathI, to atIndriya padArthonuM parijJAna konAthI thaze ? A zaMkAno parihAra karatAM mImAMsako kahe che ke... tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAddraSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH / 69 / / zlokArthaH (je kAraNathI sarvajJa deva nathI.) te kAraNathI atIndriyapadArthonA sAkSAt draSTA upalabdha thatA nathI. tethI ja nityavedavAkyothI atIndriyapadArthono yathArthapaNe nizcaya thAya che. vyAkhyA-tasmAt-tataH kAraNAt kuto hetuta ityAha / atIndriyArthAnAM indriyaviSayAtItapadArthAnAmAtmadharmAdharmakAlasvarganarakaparamANuprabhRtInAM sAkSAt - spaSTapratyakSAvabodhena draghu:-jJAturamAvato asandrAddhito nityebhyo- apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvebhyo'vadhAraNasyeSTaviSayatvAdvedavAkyebhya evaM yathArthatvavinizcayaH-arthAnAmanatikrameNa yathArthaM tasya bhAvo yathArthatvaM yathAvasthipadArthatvaM tasya vizeSeNa nizcayo bhavati / nityatvenApauruSeyebhyo vedavacanebhya eva yathAvadatIndriyAdyarthajJAnaM bhavati, na punaH sarvajJapraNItAgamAdibhyaH, sarvajJAdInAmevAbhAvAditi bhAvaH / yathAhuste - " atIndriyANAmarthAnAM sAkSAddraSTA na vidyate / vacanena hi nityena yaH pazyati sa pazyati / / 1 / / " nanvapauruSeyAnAM vedAnAM kathamarthaparijJAnamiti cet, avyavacchinnAnAdisaMpradAyeneti / / 69 / / TIkAno bhAvAnuvAda : - jagatamAM sarvajJa deva nathI ane tethI pramANabhUta Agamo paNa nathI, tyAre atIndriyapadArthonuM parijJAna konAthI thAya che ? A zaMkAnA samAdhAnamAM jaNAve che ke - AtmA, dharma, adharma, kAla, svarga, naraka, paramANu vagere padArtho indriyonA viSaya banI zakatA nathI. A atIndriya padArthono sAkSAt arthAt spaSTa pratyakSajJAnathI sAkSAtkAra karanArA jJAtAno abhAva hovAthI apracyuta-anutpanna ane sthira eka svabhAvavALA nityavedavAkyothI ja yathArthapaNe vinizcaya thAya che. (zlokamAM avadhAraNa bodhaka 'ttva' kAra na hovA chatAM paNa avadhAraNa iSTa hovAthI vyAkhyAmAM 'va' kArano upayoga karyo che.) jemAM padArthonA vAstavikasvarUpanuM atikramaNa na thatuM
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 70, mImAMsakadarzana -772 hoya te yathArtha kahevAya. yathArthano bhAva te yathArthatva = yathArthatA. te yathArthatvano arthAt yathAvasthitapadArthatvano vizeSathI nizcaya vedavAkyothI ja thAya che. AvuM mImAMsakone iSTa che. teono Azaya e che ke apauruSeya evA nityavedavacanothI ja yathAvatuM atIndriya padArthonuM parijJAna thAya che. paraMtu atIndriya padArthonuM parijJAna sarvajJapraNIta AgamAdithI thatuM nathI. kAraNake sarvajJa ane sarvajJapraNIta Agamano ja abhAva che. kahyuM paNa che ke.... "atIndriya padArthono sAkSAt draSTA vidyamAna nathI. tethI nityavedavAkyothI je atIndriya padArthone jUe che ane jANe che, te ja sAco dekhavAvALo che - atIndriyadarzI che." zaMkA : veda apauruSeya che. tenA koI AdyapraNetA nathI. to te apauruSeyavedonA arthanuM parijJAna kevI rIte thaze ? samAdhAna : veda apauruSeya tathA tenA koI AdyapraNetA na hovA chatAM paNa artha tathA pAThanI paraMparA anAdikAlathI avicchinnapaNe cAlI Ave che. temAM koI viccheda paDyo nathI. tenAthI ja vedanA vAkyonA arthano yathArthanirNaya thaI jAya che. koI athaitadeva dRDhayannAha - A ja vAta vadhu spaSTa karatAM kahe che ata eva purA kAryoM vedapAThaH prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA kartavyA dharmasAdhanI / / 70 / / zlokArtha AthI ja pahelI vayamAM prayatnapUrvaka vedapATha karavo joIe. pachI dharmane siddha karavA mATe dharmanI jijJAsA karavI joIe. vyAkhyA : ata eva sarvajJAdyabhAvAdeva purA pUrvaM vedapAThaH RgyajuHsAmAtharvaNAnAM pAThaH prayatnataH kAryaH / tataH kiM karttavyamityAha-'tato dharmasya' iti / tato vedapAThAdanantaraM dharmasya jijJAsA kartavyA / dharmo hayatIndriyaH, tataH sa kIdRkkena pramANena vA jJAsyata ityevaM jJAtamicchA kAryA / sA kIdazI dharmasAdhanI - dharmasAdhanasyopAyaH / / 7 / / 2 ahIM nahi ApelI keTalIka mImAMsakonI mAnyatA mImAMsAno siddhAMta : mImAMsA darzanamAM athAto "gharSa vijJAna" | arthAt - have dharmanI jijJAsA thAya che. tenI pachI dharmanuM lakSaNa batAvyuM che ke "povanArasano gha:" arthAtu preraNAnA upadezavALo artha ja dharma che. kahevAno Azaya e che ke je kArya mahApurUSonA lokopakArI upadezanI preraNAthI athavA Adezane mAnIne karavAmAM Ave, te ja dharma che. AthI te karavuM nattikakartavya che.
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 70, mImAMsakadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: sarvajJa ane temanA vacanono abhAva hovAthI prathamavayamAM ja sveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaNa vedono pATha prayatnapUrvaka karavo joIe. prathamavayamAM prayatnapUrvaka vedono pATha karyA bAda zuM karavuM joIe ? vedapAThanI anaMtara dharmanI jijJAsA karavI joIe. dharma atIndriya che. tethI te dharma kayA prakArathI tathA kayA pramANe jaNAze arthAt dharmane jANavAnI icchA = jijJAsA karavI joIe. te dharmanI jijJAsA dharmasiddhino upAya che. ll7ll yatazcaivaM tatastasya nimittaM parIkSyaM nimittaM ca nodanA / nimittaM hi dvividhaM janakaM grAhakaM ca / atra tu grAhakaM jJeyam / etadeva vizeSitataraM prAha je kAraNathI "prathamavayamAM vedapATha ane pachIthI dharmanI jijJAsA karavI joIe' e pramANe kahyuM. te kAraNathI te dharmane jANavAnuM ekamAtra nimitta nodanA che. dharmanA nimittanI parIkSA karavI joIe. te dharmanuM nimitta ekamAtra nodanA = veda che. nimitta be prakAranA che. tatvavicAra: mImAMsAdarzana bhautikajagatane satya mAne che. ApaNI indriyo A jagatanA padArthone je svarUpe grahaNa athavA upalabdha kare che, tevA ja rUpamAM A jagata satya che. mImAMsadarzana, nyAya ane vaizeSikadarzanonI mAphaka paramANunI sattAne paNa mAne che. paraMtu te anumAnano viSaya nathI. tenuM pratyakSa ja mAne che. tatvamImAMsAnI bAbatamAM mImAMsAdarzanamAM traNa AcAryonA bhinna-bhinna mata che. te AcAryanA nAmathI mImAMsAdarzananA traNa mata pracalita che. (1) prabhAkaramizra dvArA pravartela "gurumata' (2) kumArilabhaTTa dvArA pravartela 'bhaTTamata ane (3) murArimizrathI pravartela mizramata. (1) gurumatAnusAra tatvamImAMsA: gurumatanA pravartaka prabhAkara mizra dravya, guNa, karma, sAmAnya, parataMtratA, zakti, sAdagya ane saMkhyA ema ATha padArthonI sattA svIkArela che. A AThamAMthI dravya, guNa, karma ane sAmAnyanuM svarUpa vaizeSikone maLatuM Ave che. parataMtratAno Azaya vaizeSikonA samavAya padArthanI sAthe maLato Ave che. paNa vaizeSiko samavAyane nitya mAne che ane prabhAkara parataMtratAne nitya mAnatA nathI. ATalo pharaka che. prabhAkare zakti nAmanuM svataMtra tattva eTalA mATe mAnyuM che ke tenA sivAya koI kArya saMpanna thayuM nathI. arthAt dravya, guNa, ane karma kAryajanaka nathI, temanAmAM rahelo 'zakti' nAmano padArtha kAryajanaka che. (2) bhAddhamatAnusAra tatvamImAMsAH kumArilabhaSe saMsAranI racanA dravya, guNa, karma, sAmAnya ane abhAva A pAMca tattvothI mAnela che. arthAt pRthvI-jala-tejI-vAyu-AkAza-kAla-dizA-AtmA-mana-aMdhakAra ane zabda A agiyAra dravya che. guNa, karma vagere anya padArthonuM varNana vaizeSiko pramANe ja che (3) mizramatAnusAra tattvamImAMsA murArimizrano mata mImAMsAnA anya bhASyakArothI taddana bhinna nathI. to paNa anya samasta dArzanikothI khUba vilakSaNa che.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka -71, mImAMsakadarzana 775 (1) janakanimitta ane (2) grAhakanimita. (kAryane utpanna karanArane janakanimitta kahevAya che. jenA dvArA vastunuM jJAna karAya che te grAhakanimitta kahevAya che.) ahIM nodanAthI dharma jaNAya che. tethI nodanA dharmanuM grAhakanimitta che. A ja vAtane vizeSathI kahevAya che. nodanAlakSaNo dharmo nodanA tu kriyAM prati / pravartakaM vacaH prAhuH svaHkAmo'gniM yathA yajet / / 71 / / zlokArtha preraNA' (nodanA-codanA) e dharmanuM lakSaNa che. kriyA pratye pravartakavacanane nodanA kahevAya che. arthAt nodanA eTale kriyAnI preraNA karatuM vacana. jemake " kAmo ne'-A vAkyamAM vidhyartha yajJa karavAnI preraNA Ape che. mATe te dharma che. (arthAt "svarganI icchAvALo te mUlarUpathI ekamAtra brahmanI ja sattAne svIkAre che. paNa laukikavyavahAranI saMgati mATe (arthAt vyavahAramAM bhinna bhinna padArtho che, tenI upapatti mATe) cAra padArtho vadhu mAne che (1) dharmivizeSaH jemake ghaTavAdinA AdhAra ghaTAdi (dravya) (2) dharmavizeSa: jemake ghaTanA Adheya ghaTavAdi (guNa) (3) AdhAravizeSa (= aniyata Azraya) eTale ke kalakatabheda. jemake phuvAna : tavAnI ghaTa: (4) pradezavizeSa: (= aniyata sthAna) eTale ke dezakutabheda. jemake vRke : tatve paTa: ityAdi. A prakAre murArimizra brahmanI aMtargata dravya, guNa, kAla ane dezanI kalpanA kare che. apUrvano siddhAMta mImAMsAdarzanano "apUrva siddhAMta, te darzanano eka Agavo siddhAMta che. "apUrva'no zAbdika artha che - 'pUrva' arthAt karmothI navIna utpanna hovAvALuM (pApa tathA puNyarU5)phaLa. mImAMsaka karmavAdi che. te veda dvArA vihitakarmanuM sarvAdhika mahattva Ape che. te tenA "karma-mImAMsA' nAmakaraNathI ja spaSTa che. paraMtu yajJanA anuSThAnamAM eka vipratipatti (parasparavirodhI tathya) e che ke veda kahe che ke "svarganI icchAvALo yajJa kare." (teno Azaya e thAya che ke) yajJa - anuSThAnathI svarganI prApti thAya te mATe te karavo joIe. paNa prazna e thAya che ke yajJa yajamAna Aje kare che. ane tenuM phaLa bhaviSyakALamAM maLavAnuM che. eTale bhaviSyakALamAM phaLa maLaze tyAre, to A yajJa-anuSThAna hotuM nathI. to phaLa kevI rIte maLe ? A virodhano parihAra karavA mATe mImAMsakoe apUrvanI kalpanA karI che; teno Azaya e che ke yajJaanuSThAnathI utpanna thAya che aparva ane apUrvathI utpanna thAya che svarga (phaLa). Ama phaLa prApti veLAe anuSThAna na hovA chatAM, anuSThAna (kriyA) ane phaLanI vacce apUrva mAdhyama tarIke kAma kare che. prAmANyavAdaH mImAMsako phakta vedavAkyone ja svata:pramANa mAne che. tethI te loko jyAre pratyakSa ke anumAnathI paNa carcA kare che, to tenI parIkSA vedonA vAkyonA AdhAre ja kare che. mImAMsakono mata che ke ApaNe indriyo dvArA je kaMI jJAna prApta karIe chIe, te yathArtha che ane tene satya mAnIne svata: pramANanA rUpamAM svIkAra karavo joIe. mImAMsakonuM kahevuM che ke jo jJAna yathArtha na hoya, to tene jJAna kahevuM ja vyartha che. eka ja vastune "jJAna" ane "mithyA' ema be rUpe kahevuM te parasparavirodhI vAta A "vonAkSanoDartho ghaf: Tora || vAla rUtti kriyAyAH pravarta vavanama: | bhAvAryavorita: varoLa-ti " nI pU. zAvara ITo || 112TI
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 SaDdarzana samuccaya bhAga- 2, zloka - 71, mImAMsakadarzana agnihotra yajJa kare" A vedavacana svarganI icchAvALA puruSanI pravRttimAM pravartaka bane che. AthI te dharma che.) ll71 ___ vyAkhyA-nodyante preryante zreyaHsAdhakadravyAdiSu pravartyante jIvA anayeti nodanAvedavacanakRtA preraNetyarthaH / dharmo nodanayA lakSyate jJAyate iti nodanAlakSaNaH / dharmo hyatIndriyatvena nodanayaiva lakSyate nAnyena pramANena, pratyakSAdInAM vidyamAnopalambhakatvAt, dharmasya tu kartavyatArUpatvAt, kartavyatAyAzca trikAlazUnyArtharUpatvAt, trikAlazUnyakAryarUpArthaviSayavijJAnotpAdikA (co)nodaneti mImAMsakAbhyupagamAt / atha nAdanA vyAkhyAti "nodanA tu kriyAM prati" ityAdi / nodanA punaH kriyAM havanasarvabhUtA'hiMsana che. jJAna svayaMprakAzita hovAthI ja svata: prAmANya siddha thAya che. mImAMsA ane mokSa-sAdhanaH mokSanA saMbaMdhamAM mImAMsAdarzanamAM be mata pravarte che. jemAM eka prabhAkaramizrano ane bIjo kumArilabhaTTano che. prabhAkara mizra kahe che ke "AtmAmAM jJAna ,sukha, du:kha ema aneka vizeSaguNo vidyamAna che. jyAre A saghaLAye vizeSaguNono nAza thAya che, tyAre AtmA potAnA svarUpamAM avasthita thAya che. ane te ja mokSa che. mokSanI dazAmAM AtmAne AnaMdano anubhava thato nathI." enuM tAtparya e che ke sukha-du:kha ke anya prakArano anubhava karavo te AtmAno svAbhAvika dharma nathI. paNa zarIra dvArA ja enI anubhUti karavAmAM samartha thAya che. jyAre zarIra ane AtmAno saMbaMdha samApta thaI jAya che, tyAre koI prakAranA sukha-du:khano anubhava karI zakAto nathI. A ja enuM vAstavikasvarUpa che. paraMtu kumArila bhaTTa A matano virodha kare che. te kahe che ke - prANI mAtrano uddeza sukhaprApti mATe prayatna karavAno che. ane tenA mATe ja purUSArtha kare che. jo mokSamAM koI prakArano AnaMda ja na hoya to temAM prayatna karavAnI AvazyakatA ja zuM che ? kumArile mokSanI vyAkhyA A pramANe karI che. duHkhAtyantasamucchede sati prAgAtmavartinaH / sukhasya manasA bhuktirmuktiruktA kumArileH / / artha : du:khano Atmattika (apunarbhava) uccheda thate chate, pahelAthI AtmAmAM rahela sukhano (jyAre) mana dvArA upabhoga athavA anubhava thavA lAge che, te ja muktAvasthA che, ema kumArila(nA matavALAo) vaDe kahevAyela che. A prakAre kumArika muktimAM AnaMdanI anubhUti mAne che. jyAre prabhAkara nyAya ane vaizeSikonI mAphaka tene AnaMdAnubhavathI zUnya mAne che. A bethI atirikta keTalAka mImAMsakoe mukti prApta karavAno eka anya sarala mArga apanAvyo che. teo kahe che ke "je zAstramAM batAvela vidhi mujaba "nitya karmone kare che ane avasare avasare 'namattika karmone paNa kare che tathA "kAmya" ane "niSiddha' karmone choDI de che. teno ApoApa mokSa thAya che."
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka-71, mImAMsakadarzana 777 dAnAdikriyAM prati pravartakaM vaco vedavacanaM prAhurmImAMsakA bhASante / havanAdikriyAviSaye yadeva prerakaM vedasya vacanaM saiva nodaneti bhAvaH / pravartakaM tadvacanameva nidarzanena darzayati "svaHkAmo'gniM yathA yajet" iti / yathetyupadarzanArthaH / svaH svarge kAmo yasya sa svaH kAmaH pumAn svaHkAmaH san / agni-vahiM yajet-tarpayet / atredaM zlokabandhAnulomyenetthamupanyastam / anyathA tvevaM bhavati / "agnihotraM juhuyAtsvargakAma" [maitryu0 63] iti pravartakavacanasyopalakSaNatvAt / nivartakamapi vedavacanaM nodanA jJeyA, yathA "na hiMsyAtsarvabhUtAni" iti / evaM na vai hiMsro bhavet ityAdyapi / AbhirnodanAbhirnodito yadi yathA nodanaM yairdravyaguNakarmabhiryo havanAdau pravartate nivartate vA, tadA teSAM dravyAdInAM tasyAbhISTasvargAdiphalasAdhanayogyataiva dharma ityabhidhIyate / etena vedavacanaiH prerito'pi yadi na pravartate na nivartate vA viparItaM vA pravartate, tadA tasya narakAdyaniSTaphalasaMsAdhanayogyataiva ahIM sabhyapUjA Adi nityakarmo che. te na karavAthI pApa lAge che. ane koI vizeSa nimittanI apekSA UbhI thAya tyAre naimittikakarma karAya che. AthI mImAMsakonuM kahevuM che ke A baMne karavA ja joIe. kAmya ane niSiddha karmo karavAthI pApa lAge che. AthI te na karavA joIe. A prakAre bhinna-bhinna karmonA tAratamyane jANIne je vyakti keTalAka karmone choDI de ane keTalAka karmone zAstramAM batAvelI rIte kare, to ApoApa mukta thaI jAya che. kAraNa ke prArabdha karmono A janmamAM upabhoga karI levAthI, eno aMta thaI jAya che ane A janmamAM sarva nitya-naimittika karmo karatA rahevAthI tathA niSiddha karmothI bacatA rahevAthI, narakamAM javuM paDatuM nathI. te prakAre kAmya karma choDI devAthI svargamAM javAnI paNa AvazyakatA rahetI nathI. jyAre A mArgathI mRtyuloka, naraka ane svarga A traNe gati chUTI jAya che, tyAre AtmAno mokSa thAya che. (avasaraprApta vedAMtionI mAnyatA batAvAya che. mImAMsakoe kahelI vyAkhyA tarkanI dRSTie to ThIka lAge che. paraMtu vedAMtadarzanavALA tene bhrAnta batAvIne khaMDana kare che. teonuM kahevuM che ke... "pahelAM to sarva niSiddha karmono tyAga karavo asaMbhava che. ane jo koI niSiddha karma thaI jAya to phakta naimittikaprAyazcitathI tenA sarva doSono nAza thato nathI. jo koIpaNa prakAre A vAtano saMbhava mAnI levAmAM na Ave, to paNa bIjI Apatti e Ave che ke sarva prArabdha karmono saMgraha eka janmamAM kevI rIte samApta thAya ? arthAtuM eka janmamAM samApta na ja thAya. kAraNa ke saMcita karmonuM phaLa prAyaH parasparavirodhI hoya che. jemake eka karmanuM phaLa svarga sukha che ane eka karmanuM phaLa naraka-yAtanA che. to baMne eka samaye ane eka ja sthAnamAM kevI rIte bhogavI zakAya ? AthI jo mImAMsakonA batAvelA cAre prakAranA karmo upara batAvelI rIte karavAmAM Ave, to paNa pahelenA bacelA sArA-khoTA prArabdha karmo bhogavavA mATe janma levo ja paDe." A dRSTithI mAtra karmavAda dvArA mokSanI samasyA hala thatI nathI. paraMtu tenA mATe karmanI sAthe jJAnano samuccaya paNa anivArya che. AthI karmanI sAthe jyAre AtmajJAna prApta na karAya tathA zama-dama-tivisA Adi cha guNonuM AcaraNa na karAya, tyAM sudhI mokSa dUra ja raheze.)
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 778 SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka-71, mImAMsakadarzana dravyAdisaMbandhinI pApamityucyata ityapi jJApitaM draSTavyam / iSTAniSTArthasAdhanayogyatAlakSaNau dharmAdharmAviti hi mImAMsakAH / uktaM ca zAbare-"ya eva zreyaskaraH sa eva dharmazabdenocyate" [shaabrbhaa011|2] anena dravyAdInAmiSTArthasAdhanayogyatA dharmaH iti pratipAditaM zabarasvAminA / bhaTTo'pyetadevAha-"zreyo' hi puruSaprItiH sA dravyaguNakarmabhiH / nodanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAdeSveva dharmatA / / 1 / / [mI0 zlo0 codanA sU0 zlo0 131] eSAmaindriyakatve'pina tAdrUpyeNa dharmatA / kSeyaHsAdhanatayA hyeSAM nityaM vedAtpratIyate / / 2 / / tApyeNa ca dhrmtvNtsmaannendriygocrH|" iti [mI0 zlo0 codanA sU0 zlo0 191] / 71 / / TIkAno bhAvAnuvAda: jenA dvArA jIvo kalyANakArI dravyone vize prerita banIne pravRtta thAya che, te vedavacanothI thanArI preraNAne nodanA-codanA kahevAya che. dharma nodanA dvArA lakSita thAya che. AthI dharmanuM lakSaNa nodanA che. dharma atIndriya hovAnA kAraNe nodanA dvArA ja jaNAya che. anya pratyakSAdipramANathI dharma jaNAto nathI. kAraNake pratyakSAdipramANo vidyamAnapadArthonA upalaMbhaka che. dharma kartavyatArUpa che. ane kartavyatA trikAlazunya artharUpa che. mImAMsakonI mAnyatA che ke codanA=nodanA trikAlajUnya zuddha kAryarUpa arthanuM jJAna utpanna kare che. have "nonA tu jiyAM prati" pada dvArA nodanAnI vyAkhyA kare che. havana, sarva jIvo para dayA, dAna Adi kriyAomAM pravartaka vedavacanane mImAMsako nodanA kahe che. tAtparya e che ke havanAdi kriyAnA viSayamAM vedanuM je vacana preraka bane che, te nodanA kahevAya che. pravRttimAM pravartaka vedavacana ja udAharaNa dvArA batAvAya che. - 'dAmorjAi yathA yane' - arthAt svarganI icchAvALAe agnihotra yajJa karavo joIe. (ahIM "yathA pada udAharaNane batAvavA prayojela che.) te vedavacanano artha A che. - svarganI icchAvALo puruSa agninuM tarpaNa kare. zlokaracanAmAM niyata akSaro hoya che. AthI "va: kAmorniM yune' A pada kahyuM che. vAstavamAM te vedakathana "zihotra guhuyAtsyAma" -svAgaMbhilASa agnihotra yajJa kare, A pravartaka vedavAkyanuM ja dyotaka che. arthAt upalakSaNathI vedavacanane pravartaka kahyuM. bAkI to nivartaka vedavacana paNa nodanA kahevAya ja che. jemake "ra hiMsyatsarvabhUtAni'-koIpaNa jIvanI hiMsA na kare. tathA 'na vai jiMtro ave - hiMsaka na bano. AvA nivartaka vedavacano paNa nodanA kahevAya che. A rIte pravartaka ane
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 2, zloka - 71, mImAMsakadarzana 779 nivartaka baMne paNa vedavacano nodanA kahevAya che. A noTanA = preraNAtmakavedavacanothI preraNA pAmIne, preraNAne anusAre jyAre puruSa dravya, guNa, kriyAothI havanAdi kriyAomAM pravarte che ane hiMsAdithI pAcho phare che, tyAre te dravya-guNa-kriyAomAM icchita svargAdi phaLanA sAdhana banavAnI je yogyatA=zakti che, te ja dharma kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke puruSarUpa dravya je buddhi Adi guNothI havanaprAyogya dravyone ekaThA karIne halana-calana kriyA kare che, te sarve dravya, guNa, kriyAomAM svargAdi phaLanA sAdhana banavAnI je yogyatA = zakti che, te dharma kahevAya che. AnAthI e sUcita thAya che ke vedavacano dvArA preraNA pAmIne paNa je puruSa havanAdimAM pravartato nathI, hiMsAdithI nivRtta thato nathI ane viparIta rIte pravarte che, tyAre tenI te anyathApravRttimAM sAdhanabhUta dravya, guNa ane kriyAonI je narakAdi, aniSTa phaLanA sAdhana thavAnI je yogyatA = zakti che, te ja pApa = adharma kahevAya che. TuMkamAM iSTArthanA sAdhana thavAnI jemAM yogyatA hoya te dharma ane aniSTArthanA sAdhana thavAnI jemAM yogyatA hoya te adharma kahevAya che. A mImAMsakonI mAnyatA che. prabhAkaramizra zAbarabhASyamAM kahyuM che ke... "je ja zreyaskara = kalyANakAri che, te ja dharma zabdathI kahevAya che." A vacanathI prabhAkaramizra paNa pratipAdana karyuM ke dravyAdinI iSTa arthane sAdhI ApanArI yogyatA ja dharma che. kumArila bhaTTa paNa A ja kahe che ke puruSanI prItine zreya kahevAya che, te prIti nodanAvedavAkya dvArA pratipAdita yAgAdimAM upayukta thanArA dravya, guNa, kriyAthI utpanna thAya che. AthI svargAdirUpa prItinA sAdhanabhUta dravyAdimAM ja dharmarUpatA che. jo ke dravya, guNa ane kriyA indriyagamya hovA chatAM paNa, teno indriyagammasvarUpa dharma nathI. paraMtu veda dvArA pratipAdita tenI zreya: sAdhanatA ja dharma che. veda dravyAdinI zreya: sAdhanAnuM haMmezAM pratipAdana kare che. AthI dravyAdi zreyaH sAdhanarUpathI ja dharma kahevAya che. te ja kAraNathI tenI zreya: sAdhanArUpa zakti, ke jene dharma kahevAya che, te indriyano viSaya banatI nathI. II71 ___ atha vizeSalakSaNaM pramANasyAbhidhAnIyaM, taJca sAmAnyalakSaNAvinAbhUtama, tataH prathama pramANasya sAmAnyalakSaNamabhidhIyate / "anadhigatArthAdhigantR pramANam" iti / anadhigato-agRhIto yo'rtho-bAhyaH stambhAdistasyAdhigantR-Adhikyena saMzayAdivyudAsena paricchedakam / anadhigatArthAdhigantR-prAgajJAtArthaparicchedakaM, samarthavizeSaNopAdAnA-jjJAnaM vizeSyaM labhyate, agRhItArthagrAhakaM jJAnaM pramANamityarthaH / atra
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 SaDdarzana samujhaya bhAga- 2, zloka -71, mImAMsakadarzana "anadhigata" iti padaM dhArAvAhijJAnAnAM gRhItagrAhiNAM prAmANyaparAkaraNArtham / "artha" iti grahaNaM saMvedanaM svasaMviditaM na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt, kintu nityaM parokSameveti jJApanArtham / taJca parokSaM jJAna bhATTamate'rthaprAkaTyaphalAnumeyaM, bhATTaprabhAkaramate saMvedanAkhyaphalAnumeyaM vA pratipattavyam / TIkAno bhAvAnuvAda have pramANanuM vizeSalakSaNa kahevuM joIe. vizeSalakSaNa sAmAnya lakSaNane avinAbhUta hoya che. arthAt vizeSalakSaNanuM kathana sAmAnyalakSananA kathanapUrvaka ja hoya che. tethI pahelAM pramANanA sAmAnyalakSaNane kahevAya che - "sanAtArthothAntui pramANa" - pUrve nahi jANelA padArthane jaNAvanAra jJAnane pramANa kahevAya che. sAmAnya lakSaNanI vyAkhyA kare che.) layAta = nahi jANelA je khaMbhAdi padArtho che, te bAhya khaMbhAdi padArthone adhikathI = saMzayAdi doSonA nirAsapUrvaka jaNAvanAra je jJAna hoya che. te pramANa kahevAya che. anadhigatAryAdhigastR-pUrva nahi jANelAne je jaNAve che, te pramANa kahevAya che. ahIM lakSaNavAkyamAM "jJAna" pada nathI; to paNa "agRhatapadArthane jANavAvALuM' A vizeSaNanA sAmarthyathI vizeSyabhUta "jJAna" padano bodha thAya che. tethI lakSaNano AkAra A pramANa thaze. - "pRhItArthaprada jJAnuM pramANam - agRhItapadArthane jANavAvALuM jJAna pramANa kahevAya che. lakSaNamAM thata' pada gRhItagrAhi dhArAvAhizAnonI pramANatAnA nirAkaraNa mATe che. A ghaTa che', "A ghaTa che' ityAdi dhArAvAhijJAnamAM anadhigata arthanuM jJAna thatuM nathI. paraMtu adhigatArthanuM ja jJAna thAya che. tethI temAM pramANatA na AvI jAya, mATe lakSaNamAM nadhita pada grahaNa karela che. (kahevAno Azaya e che ke... dhArAvAhijJAnamAM anadhigata arthanuM jJAna thatuM na hovAthI te apramANarUpa che. AthI dhArAvAhi jJAnamAM pramANatA na Ave te mATe "nadhita' vizeSaNapada mukyuM che.) pramANanA sAmAnyalakSaNamAM 'Artha padanuM grahaNa jJAna saMvedita nathI, te batAvavA mATe che. arthAt jJAna padArthanuM jJAna karAvI de che. paraMtu jJAna potAnA svarUpanuM jJAna karAvI zakatuM nathI. jJAna svasaMvedI nathI, kAraNake svAtmAmAM kriyAno virodha che. arthAtu potAnI potAnAmAM kriyAno virodha che. (pUrve kahelA naTanA udAharaNathI samajI levuM.) tethI jJAna svasaMvedI nathI, paraMtu nityaparokSa ja che. bhATTamatamAM A parokSajJAnanuM arthaprAdyanAmaka phaLathI anumAna thAya che. (3) prAmANya vicAra : prAmANyavAda mImAMsakono viziSTa siddhAMta che. "ghaTa:' vagere jJAna utpanna thayA pachI
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 72, mImAMsakadarzana 781 prabhAkaramatamAM te parokSajJAnanuM pramANanA saMvedanarUpa phaLathI anumAna thAya che. (TIkAmAM mATTapramAjharamate'nA sthAne pramAoramate vadhu ucita lAge che. kAraNake pUrve kumArilabhaTTano mata alaga jaNAvAI gayo che.) atha pramANasya vizeSalakSaNaM vivakSuH prathamaM tannAmAni tatsaMkhyAM caahhave pramANanA vizeSalakSaNane kahevAnI icchAvALA graMthakArazrI prathama vizeSalakSaNonA nAma ane tenI saMkhyA kahe che... pratyakSamanumAnaM ca zAbdaM copamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH / / 72 / / zlokArtha : jaiminimatamAM pratyakSa, anumAna, zAbda, upamAna, arthApatti ane abhAva A cha pramANa che. te jJAnanI satyatA (utpanna thayeluM jJAna satya che ke asatya ? teno nirNaya) te jJAna dvArA ja thAya che ke te mATe anya jJAnanI apekSA rahe che ? A prazna prAmANyavAdanuM hRdaya che. prAmANya = jJAnanI satyatA, naiyAyiko jJAnanI satyatA mATe anya jJAnanI apekSA rAkhe che. 'yaM ghaTa: ti jJAviArdi' athavA 'paTArda - In' e anuvyavasAyAtmaka jJAna prathama jJAnanA (aaN ghaTa:) prAmAyano nizcaya karAve che. Ama jJAnanuM prAmANya anyajJAna para AdhArita hovAthI naiyAyiko parata: prAmAyavAdI kahevAya che. mImAMsako svata: pramANyavAdI che. arthAtu jJAnanI satyatAno nirNaya jJAna svayaM ja kare che. te mATe anyanI = paranI jarUra nathI. A temanI mAnyatA che. svata: prAmANyavAdI hovA chatAM mImAMsAnA traNa mato alaga alaga rIte tenI samaja Ape che. gurumataH dareka jJAna sAcu ja hoya che. "bhrama' nuM astitva ja nathI. mATe je sAmagrI jJAnajanaka che, te sAmagrI ja jJAnanA prAmANyano graha karAve che. jema dIpakano prakAza svayaMne ane anya padArthane prakAzita kare che. tema jJAna paNa svayaMne tathA padArthane prakAzita kare che. bhaThThamata: '3 8:' evuM jJAna jyAre utpanna thAya che, tyAre ja jJAnanA viSaya ghaTamAM 'jJAtatA' nAmanA padArthanI utpatti thAya che. 'jJato paTa:" e pratIti jJAtatAnI sAdhaka che. A jJAtatA jJAnanA prAmANyano nizcaya karAve che. - mizramata: naiyAyikonI jema ja mizra paNa anuvyasAyAtmaka jJAna prAmANyotpAdaka che ema mAne che. prAmANyanI jema aprAmANyano paNa nizcaya svataH thAya che ke parata: e prazna che. mImAMsako aprAmANyagrahane parata: ja mAne che. zaktimAM rajatanuM jJAna anya jJAnathI bAdhita thAya tyAre ja tenA aprAmANyano nizcaya thAya che. (bhramAtmaka jJAnanA viSayamAM mImAMsakono svataMtramata che. prabhAkaramizranI mAnyatA pramANe dareka jJAna pramAtmaka ja hoya che. bhramanuM astitva ja nathI. zaktimAM rajatanA jJAnane bhramAtmaka kahevAmAM Ave che te satya nathI. bhrama sthaLe cAkacikya vagere rajatanA dharmo joI rajata nI smRti thAya che. (te smRti che, bhrama nathI) ane zakti tathA rajatano bheda pakaDAto nathI. A ja bhramanI prakriyA che. vastutaH te bhrama nathI, bhedAgraha che. teno A mata akhyAti nAme prasiddha che. bhaTTa ane murAri baMneno mata naiyAyiko jevo ja che. tene viparItakhyAti kahe che.)
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 73, mImAMsakadarzana vyAkhyA-pratyakSAnumAnazAbdopamAnArthApattyabhAvalakSaNAni SaT. pramANAni jaiminimuneH saMmatAnItyadhyAhAraH / cakArAH samuccayArthAH / tatrAdyAni paJcaiva pramANAnIti prabhAkaro'bhAvasya pratyakSeNaiva grAhyatAM manyamAno'bhimanyate / SaDapi tAnIti bhaTTo bhASate / / 72 / / TIkAno bhAvAnuvAda : jaiminimunine pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthapatti ane abhAva A cha pramANo mAnya che. zlokamAM 'va' kAra samuccayArthaka che. prabhAkara abhAvane pratyakSathI grAhya mAnIne, arthApati sudhInA pAMca pramANo svIkAre che. bhaTTa pratyakSAdi chae paNa pramAne mAne che. // 72 // atha pratyakSasya lkssnnmaacssttehave pratyakSanuM lakSaNa kahe che. tatra pratyakSamakSANAM saMprayoge satAM sati / Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH / / 73 / / zlokArtha vidyamAnavastunI sAthe indriyono sannikarSa thate chate AtmAne je buddhi=jJAna utpanna thAya che, te pratyakSa kahevAya che. liMgathI utpanna thavAvALA jJAnane anumAna kahevAya che. vyAkhyA-"tatra" iti nirdhAraNArthaH / iyamatrAkSaraghaTanA-satAM saMprayoge sati Atmano'kSANAM buddhijanmapratyakSamiti / zloke tu bandhAnulomyena vyastanirdezaH / satAMvidyamAnAnAM vastUnAM saMbandhini samprayoge-sabandhe sati Atmano-jIvasyendriyANAM yo buddhyutpAdaH tatpratyakSamiti / satAmityatra sata ityekavacanenaiva prastutArthasiddhau SaSThIbahuvacanAbhidhAnam bahUnAmapyarthAnAM saMbandha indriyasya saMyogaH kvacana bhavatIti jJApanArtham / atra jaiminIyaM sUtramidaM "satsaMprayoge sati puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSaM" [mImAM0 suu0-1|1|4] iti / vyAkhyA-satA-vidyamAnena vastunendriyANAM saMprayoge-saMbandhe sati puruSasya yo jJAnotpAdaH, tatpratyakSam / ayamatra bhAvaH-yadviSayaM vijJAnaM tenaivArthena saMprayoge indriyANAM pratyakSaM, pratyakSAbhAsaM tvanyasaMprayogajaM yathA marumarIcikAdisaMprayogajaM jalAdijJAnamiti / athavA satsaMprayogajatvaM vidyamAnopalambhanatvamucyate / tatra sati-vidyamAne samyakprayogo-artheSvindriyANAM vyApAro yogyatA vA, na tu naiyAyikAbhyupagata evaM saMyogAdiH / tasminsati zeSaM prAgvat / itizabdaH
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 73, mImAMsakadarzana 783 pratyakSalakSaNasamAptisUcakaH / / athAnumAnaM lakSayati punaHzabdasya vyastasaMbandhAt / anumAnaM punalaiMGgikam liGgAjjAtaM laiGgikam / liGgAlliGgijJAnamanumAnamityarthaH / tatredamanumAnalakSaNasya sUcAmAtramuktam / saMpUrNaM tvitthaM tallakSaNaM "jJAtasaMbandhasyaikadezadarzanAdasannakRSTe'rthe buddhiranumAnam" [zAbara. bhA0 115] iti zAbaramanumAnalakSaNam / vyAkhyA-avagatasAdhyasAdhanAvinAbhAvasaMbandhasya puMsa ekadezasya sAdhanasya darzanAdasannikRSTe parokSe'rthe buddhirjJAnamanumAnamiti / / 73 / / TIkAno bhAvAnuvAda: zlokamAM nirdiSTa "tatra' nirdhAraNArthaka che. zlokamAM chandaracanAnA anurodhathI lakSaNagata zabdonI vyastatA che. paraMtu zlokamAM sUcavelA pratyakSanA lakSaNanI akSara ghaTanA A pramANe che - vidyamAna vastuonI sAthe saMprayoga = saMbaMdha thatAM AtmAne indriyo dvArA buddhi = jJAna utpanna thAya che, te pratyakSa kahevAya che. vastuta: krama A pramANe che - vidyamAna vastuono saMbaMdha thate chate AtmAne indriyo dvArA je buddhi utpanna thAya che te pratyakSa kahevAya che. joke "sataH' Avo ekavacanano prayoga karavAthI paNa prastuta arthanI siddhi thaI jAta. arthAt vartamAna padArthothI indriyonA sannikarSanuM sUcana thaI zakatuM hatuM. to paNa 'satA" Avo bahuvacanano prayoga karyo che, te paNa sUcita kare che ke kyAreka-kyAreka kyAMka-kyAMka ghaNA padArtho sAthe paNa indriyono saMbaMdha hoya che. jaimini sUtra A che - satsaMprayo sati puchapandriyALAM vRddhinagna taspratyakSa" | vyAkhyA : vidyamAnavastuthI indriyono saMbaMdha thate chate puruSane je jJAna utpanna thAya che, tene pratyakSa kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke je padArthaviSayaka jJAna thAya che, te padArtha sAthe indriyono saMbaMdha thate jIte pratyakSa thAya che. anyapadArthanI sAthe saMbaMdha thate chate anya padArthanuM jJAna thayuM te pratyakSAbhAsa che. jemake marusthaLanI retI ane sUryanA kiraNo Adi sAthe saMbaMdha thate chate utpanna thatuM bhrAnta jalajJAna pratyakSAbhAsa che. athavA "satsaMprayogajano artha che, vidyamAna padArthonI upalabdhi karavAvALuM. vidyamAna padArthamAM indriyono samyaphaprayoga ke indriyonI yogyatAne samprayoga kahevAya che, nahi ke naiyAyiko dvArA manAyelA saMyogAdi sannikarSo ja. pratyakSanA lakSaNamAM nirdiSTa "ti' pada samAptinuM sUcaka che. have anumAnanuM lakSaNa kare che. "punaH' zabdano saMbaMdha zlokamAM jenI sAthe che, tenAthI bhinna padanI sAthe che. zlokamAM "anumAnaM kri punaH" - A pada . tenA sthAne anumAnaM punaH
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 784 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka -74, mImAMsakadarzana A pada jANavuM. liMgathI utpanna thatAM liMginA jJAnane anumAna kahevAya che. A anumAnanA lakSaNanI sAdhAraNa sUcanAmAtra ja che. tenuM pUrNalakSaNa to zAbarabhASyamAM A pramANe jaNAvyuM che - "jJAtasaMvandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhiranumAnam"-sAdhya bhane sAdhananA avinobhAvanA yathArthajJAnavALA puruSane ekadeza-sAdhanane dekhavAthI asannikRSTa = parokSa sAdhya arthanuM jJAna thAya che, te anumAna kahevAya che. (jemake rasoDAmAM dhUma ane agninA avinAbhAvasaMbaMdhane jANelA puruSane (parvata upara) dhUmanuM darzana thavAthI asannikRSTa = parokSa evA vahninuM jJAna thAya che, te anumAna kahevAya che.) Il7all, atha shaabdmaahhave zAbdapramANanuM lakSaNa kahe che - zAbdaM zAzvatavedotthamupamAnaM tu kIrtitam / prasiddhArthasya sAdhAdaprasiddhasya sAdhanam / / 74 / / zlokArtha : nityavedathI utpanna thavAvALA jJAnane zAbda=Agama kahevAya che. prasiddha arthanI sadazatAthI aprasiddhanI siddhi karavI te upamAna kahevAya che. II74 vyAkhyA-zAzvato-apauruSeyatvAnnityo yo vedaH tasmAdutthA-utthAnaM yasya tacchAzvatavedottham / arthAdvedazabdajanitaM jJAnaM zAbdaM pramANam / asyedaM 'lakSaNaM "zabdajJAnAdasannikRSTe'rthe buddhiH" [shaavrbhaa.1|1|5] iti / ayaM zabdo'syArthasya vAcaka iti yajjJAnaM tacchabdajJAnam / tasmAdanantaraM zabde-zrute jJAnAdasannikRSTe'rthe-apratyakSe'pyartheghaTAdau buddhiHjJAnaM zAbdaM pramANam / zabdAdapratyakSe vastuni yajjJAnamudeti tacchAbdamityarthaH / atra mate zabdasyedaM svarUpaM prarUpyate / nityA AkAzavatsarvagatAzca varNAH / te ca tAlcoSThAdibhirabhivyajyante na punarutpAdyante / viziSTAnupUrvIkA varNAH / zabdo nityaH / zabdArthayorvAcyavAcakasaMbandha iti / / athopamAnamAha "upamAnaM tu" ityAdi / upamAnaM punaH kIrtitam / tatkiM rUpamityAha "prasiddhArthasya" ityAdi / prasiddha upalabdho'rtho gavAdiryasya puMsa sa prasiddhArthaH jJAtagavAdipadArtha ityarthaH / tasya gavayadarzane sAdhAdgavayagatasAdRzyAtparokSe gavi aprasiddhasya purAnupalabdhasya sAdRzyasAdhanaM jJAnam / asyedaM sUtraM "upamAnamapi sAdRzyAdasannikRSTe'rthe buddhimutpAdayati, yathA gavayadarzanaM gosmaraNasya" [zAbara bhA0 1 / 1 / 8] iti / vyAkhyA-gavayasAdRzyAdasanikRSTe'rthe parokSasya goH sAdRzye
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 74, mImAMsakadarzana 785 gosmaraNasyeti / gavi smaraNaM yasya puMsaH sa gosmaraNaH tasya gosmaraNavata ityarthaH / zeSaM spaSTam / tatredaM tAtparyam-yena pratipatrA gaurupalabdho na gavayo na cAtidezavAkyaM "gauriva gavayaH" iti zrutaM, tasyAraNye paryaTato gavayadarzane prathama upajAyate parokSe gavi sAdRzyajJAna yadutpadyate "anena sadRzo gauH" iti, tadupamAnamiti / tasya viSayaH sAdRzyaviziSTaH parokSo gauH, tadviziSTaM vA sAdRzyamiti / asya cAnadhigatArthAdhigantRtayA prAmANyamupapannaM, yato'tra gavayaviSayeNa pratyakSeNa gavaya eva viSayIkRto na punarasannihitasya goH sAdRzyam / yadapi tasya pUrvaM gauriti pratyakSamabhUt, tathApi tasya gavayo'tyantamapratyakSa eveti kathaM gavi tadapekSaM tatsAdRzyajJAnam / tadevaM gavayasadRzo gauriti prAgapratipatteranadhigatArthAdhigantRparokSe gavi gavayadarzanAtsAdRzyajJAnam / / 74 / / TIkAno bhAvAnuvAda: veda apauruSeya hovAthI nitya che. te nityavedathI utpanna thavAvALuM. arthAtu vedanA zabdothI utpanna thayeluM jJAna zAbdapramANa che. zAbarabhASyamAM zAbdapramANanuM A lakSaNa karyuM che - "zadhvajJAnadigniTeDarSe vRddhi: zArdu" - zabdajJAnathI parokSa arthamAM thatA jJAnane zAbda = Agama kahevAya che. "A zabda A arthano vAcaka che' - A saMketajJAnane zabdajJAna kahevAya che. A saMketagrahaNanI anaMtara zabda sAMbhaLatAM je parokSa ghaTAdi arthanuM paNa jJAna thAya che, tene zAbdapramANa kahevAya che. tAtparya e che ke je zabdathI parokSa vastumAM jJAna utpanna te zAbda kahevAya che. arthAt zabdathI thavAvALA apratyakSa vastuviSayaka jJAnane zAbdapramANa kahevAya che. jaiminimatamAM zabdanuM svarUpa A pramANe batAvyuM che - vargone AkAzanI jema nitya ane sarvagata mAne che. te varNo tAlu, mukha, nAsikA AdithI pragaTa thAya che. paraMtu te utpanna thatA nathI. viziSTa AnupUrvI = racanAvALA varNo ja zabda kahevAya che. zabda paNa nitya che. zabda ane arthano vAcya-vAcakasaMbaMdha paNa nitya che. have upamAna pramANanuM lakSaNa kahe che. upamAna prasiddha che. upamAnanuM svarUpa zuM che ? AvI jijJAsA thatAM zlokamAM tenuM svarUpa batAvatAM kahyuM ke - "siddhArthastha..." ityAdi - prasiddha - upalabdha che gau Adi padArtha jene evA puruSane te prasiddhArtha gau Adine sArI rIte jANanArA puruSane gavayatrarojanuM darzana thatAM ja gavAyagatasAdazyatAthI parokSa evI gAyamAM gavayanI samAnatAnuM jJAna thavuM te upamAna kahevAya che. (jo ke gAyamAM gavayanI samAnatA hatI ja, paraMtu upamAnanA pahelAM puruSane tenI samAnatAnuM jJAna nahotuM. upamAna pramANathI "gAya A gavayanI
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 786 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 75, mImAMsakadarzana samAna che" A sAdazyajJAna thAya che). upamAnanuM lakSaNasUtra A che - "pamAnamAM saddazyakatrikarthe vuddhimutpatti, yathA vidarzana smaraVzya" - gavayanI sadazatAthI parokSa evI gAyamAM (sAdagdha) jJAna utpanna thAya che, te upamAna kahevAya che. A upamAna gavayanA darzana bAda je puruSane gAyanuM smaraNa thAya, tene thAya che. arthAt gavayanuM smaraNa karanAra puruSane ja thAya che. zeSa spaSTa che. tAtparya e che ke - je pratipatR = jANavAvALA jJAtAe gAyane joI che. gavayane Aja sudhI joI nathI. "gAyanI samAna gavaya hoya che" AvA atideza vAkyane paNa sAMbhaLyuM nathI, te vyaktine araNyamAM pharatAM pharatAM pahelIvAra ja gavayanuM darzana thAya che. ane "AnI samAna te gAya che" AvuM gAyamAM gavayanI samAnatAnuM je jJAna utpanna thAya che, te upamAna kahevAya che. upamAnano viSaya sAzyaviziSTa parokSagAya che ke goviziSTasAdRzya che. A upamAna anadhigatapadArthane jaNAvanAra hovAthI pramANa che. arthAt anadhigatapadArthane jANavApaNuM upamAnamAM hovAthI, temAM prAmANya saMgata thAya che. (upamAna anadhigatapadArthane jaNAvanAra che.) kAraNa ke gavayaviSayaka pratyakSa dvArA gavAya ja viSaya karAyo che. paraMtu asannihita=parokSagAyanI sadazatA viSaya banI nathI. arthAt gayavane jANavAvALuM pratyakSa to mAtra gavayane ja jANe che, paraMtu parokSagAyanI sadRzatAne jANatuM nathI. jo ke pahelAM gAyaviSayaka pratyakSa thayuM hatuM, to paNa tyAre gavaye atyaMta aparokSa ja hatI. to kevI rIte tenA dvArA gavayanI apekSAe gAyamAM sAdRzyajJAna thAya ? A pramANe "gavaya samAna gAya che" A pratIti (na to gava pratyakSa dvArA pahelA thayelI che ke na to gopratyakSa dvArA thaI che.) tethI te pratIti anadhigata ja che. A rIte gavayanA darzanathI parokSagAyamAM thavAvALuM sAdRzyajJAna aMgRhItagrAhi hovAthI pramANa che. 74ll. athArthApattilakSaNamAha have arthapattinuM lakSaNa kahe che. dRSTArthAnupapattyA tu kasyApyarthasya kalpanA / kriyate yadbalenAsAvapattirudAhRtA / / 75 / / zlokArdha dRSTapadArthanI anupapattinA balathI je koI paNa adaSTapadArthanI kalpanA karAya che, te arthapatti kahevAya che. ll7pI vyAkhyA-pratyakSAdibhiH SaDbhiH pramANairdRSTaH-prasiddho yo'rthaH, tasyAnupapattyA-anyathA'
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka -75, mImAMsakadarzana 787 saMbhavena tuH-punaH kasyApyanyasya-adRSTasyArthasya kalpanA yadbalena-yasya jJAnasya balena sAmarthyena kriyate / "dRSTAdyanupapattyA" iti pAThe tu dRSTaH pramANapaJcakena, AdizabdAt zrutaH zAbdapramANena tasya dRSTasya zrutasya cArthasyAnupapattyA kasyApyarthasya kalpanA yadbalena kriyata iti prAgvat / asAvadRSTArthakalpanArUpaM jJAnamevArthApattirudAhatA / atredaM sUtraM "arthApattirapi dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapadyata ityadRSTArthakalpanA" (zA.bhA-1/1/5) iti / atra pramANapaJcakena dRSTaH zabdena zrutazcArtho mitho(lakSaNyajJApanArthaM pRthakRtyoktI staH / zeSaM tulyam / idamuktaM bhavati-pratyakSAdipramANaSaTkavijJAto'rtho yena vinA nopapadyate tasyArthasya kalpanamApattiH / tatra pratyakSapUrvikArthApattiH yathAgneH pratyakSeNoSNasparzamupalabhya dAhakazaktiyogo'rthApattyA prakalpyate / na hi zaktiradhyakSaparicchedyA nApyanumAnAdisamadhigamyA pratyakSayA zaktayA saha kasyacidarthasya saMbandhAsiddheH / anumAnapUrvikArthApattiH yathAdityasya dezAntaraprAptyA devadattasyeva gatyanumAne tato'numAnAdgamanazaktiyogo'rthApattyAvasIyate / upamAnapUrvakArthApattiH yathA "gavayavadgauH" ityukterAdvAhadohAdizaktiyogastasya pratIyate, anyathA gotvasyaivAyogAt / zabdapUrvikArthApattiH zrutArthApattiritItaranAmikA yathA zabdAdarthapratItau zabdasyArthena saMbandhasiddhiH / arthApattipUrvikArthApattiH / yathoktaprakAreNa zabdasyArthena saMbandhasiddhAvannityatvasiddhiH pauruSeyatve zabdasya saMbandhAyogAt / abhAvapUrvikArthApattiH yathA jIvato devadattasya gRhe'darzanAdarthAbahirbhAvaH / atra ca catasRbhirarthApattibhiH zaktiH sAdhyate, paJcamyA nityatA. SaSThyA gRhAdahibhUto devadatta eva sAdhyata ityevaM SaTprakArArthApattiH / anye tu zrutArthApattimanyathodAharanti, pIno devadatto divA na bhuGkta iti vAkyazravaNAdrAtribhojanavAkyapratItiH, zrutArthApattiH / gavayopamitasya gostajjJAnagrAhyatAzaktirupamAnapUrvikArthApattiriti / iyaM ca SaTprakArApyarthApattirnAdhyakSa atIndriyazaktyAdyarthaviSayatvAt / ata eva nAnumAnamapi, pratyakSapUrvakatvAttasya, tataH pramANAntaramevArthApattiH siddhA / / 75 / / TIkAno bhAvAnuvAda: pratyakSAdi cha pramANo dvArA siddha thayelo artha anya rIte saMbhavato na hovAthI, (tenI saMgati bhATe) puna: 5 / madRSTArthanI atyanA, 4 zAnana =sAmathryathA 42 / 5 che, te 'mApatti' vAya che.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 788 SaDdarzana samudyaya bhAga - 2, zloka -75, mImAMsakadarzana vaLI koIka ThekANe "dAdyanupajyA' Avo pATha paNa jovA maLe che. te pATha anusAra A pramANe artha karavo. - pratyakSAdi pAMca pramANathI siddha artha ke zAbdapramANathI sAMbhaLelA artha, jyAre bIjI rIte saMgata thato na hoya, tyAre tenI saMgati mATe) bIjA koIpaNa arthanI kalpanA je jJAnanA baLa= sAmarthyathI karAya che, te arthapatti kahevAya che. A pramANe adRSTapadArthanI kalpanArUpa jJAna ja arthapatti kahevAya che. zAbarabhASyamAM arthapattinuM lakSaNa A pramANe che - 3thapattirapi Dra: zrato vArthoDacathI nopati rUtyaEArthaoqnA | pratyakSAdi pAMca pramANathI dRSTapadArtha ke zAbdapramANathI sAMbhaLelo padArtha bIjI rIte saMgata thato nathI, tyAre je adRSTArthanI kalpanA karAya che, te arthapatti kahevAya che. ahIM sUtramAM pratyakSAdi pAMca pramANathI prasiddha dRSTapadArtha tathA zAbdapramANathI prasiddha zrutapadArthanI parasparavilakSaNatA batAvavA baMnene pRtha grahaNa karyuM che. zeSa upara karelI vyAkhyA pramANe ja che. tAtparyArtha e che ke pratyakSAdi cha pramANothI jANelo padArtha jenA vinA saMgata thato nathI, te avinAbhAvi parokSapadArthanI kalpanA arthapatti kahevAya che. (have pratyakSAdi chae pramANapUrvikA arthapattinA udAharaNa Ape che.) (1) pratyakSapUrvikA arthapatti jemake agnino spArzanapratyakSathI uSNasparza jANIne (agnimAM rahelI) dAhakazaktino yoga arthapattithI kalpAya che. zakti pratyakSathI paricchedya nathI. anumAnathI paNa paricchedya nathI. kAraNa ke pratyakSathI zakti sAthe joDAyelo koIpaNa artha pratIta thato nathI. zakti sAthe joDAyelo koIpaNa artha jyAre liMga banIne pratyakSano viSaya bane, tyAre ja anumAnathI liMgikazaktinuM anumAna karI zakAya che. anyathA nahi. (arthAt zakti sAthe joDAyelo evo koI padArtha nathI ke jene joIne anumAna thAya.) AthI zakti anumAnagaNya paNa nathI. tethI ja agnimAM rahelo dAhakazaktino yoga arthapattithI jaNAya che. (2) anumAnapUrvikA arthapatti: devadattanuM eka dezathI bIjA dezamAM pahocavAnuM gatipUrvaka hoya che, ema joIne sUryanI dezAttaraprApti paNa gatipUrvaka hoya che. - AvuM anumAna karAya che. anumAnanI anaMtara sUryamAM gamanazaktino yoga arthapattithI jaNAya che. (3) upamAnapUrvikA arthapatti : jema "gavaya jevI gAya che. A upamAnavAkyanA arthathI gAyamAM vajana vahana karavuM, dUdha devuM AdinI zaktino yoga pratIta thAya che. arthAt "gavaya jevI gAya che"-A upamAnavAkyanA arthathI gAyamAM tAdazazaktino yoga kalpanA karAya che. jo tAdazazaktino yoga na hoya to temAM gotvano yoga ja nahi rahe. arthAt te gAya ja nahi rahe.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana 789 (4) zabdapUrvikA arthapatti (jenuM bIjuM nAma dhRtArthapatti che.) jemake zabdathI arthanI pratIti thate chate zabdano arthanI sAthe je saMbaMdha che, te arthApattithI siddha thAya che. arthAt zabda vAcaka che ane artha vAcya che. - AvA prakAranA vAcya-vAcakarUpa saMbaMdhanI siddhi thAya che. (5) arthAparipUrvikA arthapatti H pUrve kahyA mujaba zabdano arthanI sAthe saMbaMdha siddha thata chate arthapattithI zabdanuM nityatva siddha thAya che. kAraNa ke jo vacanane pauruSeya mAnazo to (arthAt puruSathI utpanna thato hovAthI anitya mAnazo to) zabdano (arthanI sAthenA) nityasaMbaMdhano ayoga thaI jaze. arthAt zabda ane artha vacce je nitya vAcakavAcyabhAvarUpa saMbaMdha che, te banI zakaze nahi. (6) abhAvapUrvikA arthapatti jemake jIvita devadatta gharamAM jovA maLato nathI. arthAtu jIvita devadattano gRhamAM abhAva hovAthI, arthapattithI devadattano bahirbhAva siddha thAya che. ahIM cha arthapatti paikI cAra arthapattithI zakti sadhAya che. pAMcamI arthapattithI nityatA ane chaThThI athaMpattithI gharathI bahAra devadattanI sattA siddha thAya che. A prakAre cha prakAranI arthapatti che. koIka AcArya zrutArthapattinuM bIjI rIte udAharaNa Ape che. "hRSTapuSTa devadatta divase khAto nathI" A vAkyazravaNathI devadattanA rAtribhojanasaMbaMdhI vAkyanI pratIti thAya che, te kRtArthapatti mAne che. A ja rIte gavayathI upamita thavAvALI gAyamAM upamAnajJAnanI grAhyatAzaktinI kalpanA upamAnapUrvikA arthopatti mAne che. A chae prakAranI arthapatti atIndriya zakti Adine viSaya karatI hovAthI pratyakSarUpa nathI. ane AthI ja anumAnarUpa paNa nathI. kAraNake anumAna pratyakSapUrvaka ja hoya che. tethI arthApatti svataMtrapramANa siddha thAya che. 7pI athAbhAvapramANaM svarUpataH prarUpayati / have abhAvapramANanuM svarUpa batAvAya che. pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA / / 76 / / zlokArthaH vastunI sattAnA grAhaka pratyakSAdi pAMca pramANe je vastumAM pravRtti karatA nathI, temAM abhAvapramANanI pravRtti hoya che. II7kA
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 790 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana vyAkhyA-sadasadaMzAtmake vastuni pratyakSAdIni paJca pramANAni sadaMzaM gRhyate na punarasadaMzaM / pramANAbhAvalakSaNastvabhAvo'sadaMzaM gRhNIte na punaH sadaMzam / abhAvo'pi pramANAbhAvalakSaNo nAstItyarthasyAsanikRSTasya prasiddhyarthaM pramANam [zA0 bhA0 11] iti vacanAt / anye punarabhAvAkhyaM pramANaM tridhA varNayanti / pramANapaJcakAbhAvalakSaNo'nantaro'bhAvaH 1 pratiSidhyamAnAdvA tadanyajJAnaM 2 AtmA vA viSayagrahaNarUpeNAnabhinivRttabhAvaH 3 / iti tataH prastutazlokasyAyamarthaH pramANapaJcakaM-pratyakSAdipramANapaJcakaM yatra-bhUtalAdAvAdhAre ghaTAderAdheyasya grahaNAya na jAyate-na pravartate, tatraAdheyavarjitasyAdhArasya grahaNe'bhAvapramANatA-abhAvasya prAmANyam / etena niSidhyamAnAttadanyajJAnamuktam / tathA 'pramANapaJcakaM yatra' iti padasyAtrApi saMbandhAdyatra vasturUpe-ghaTAdervastuno rUpe'sadaMze grAhakatayA na jAyate, tatrAsadaMze'bhAvasya pramANatA / etena pramANapaJcakAbhAva uktaH 2 / tathA pramANapaJcakaM 'vastusattAvabodhArtha' ghaTAdivastusattAyA avabodhAya na jAyate-asadaMze na vyApriyate tatra sattAnavabodhe'bhAvasya pramANatA / anenAtmA viSayagrahaNarUpeNa pariNata uktaH 3 / evamihAbhAvapramANaM tridhA pradarzitam / taduktam-"pratyakSAderanutpattiH, pramANAbhAva ucyate / sAtmano pariNAmo vA, vijJAnaM vAnyavastuni / / 1 / / " [mI. zloka0 abhAva zloka0 11] atra sAzabdo'nutpattervizeSaNatayA yojya iti / samtiTIkAyAmabhAvapramANaM yathA tridhopadarzitaM tathehApi taddarzitam / ratnAkarAvatArikAyAM tu pratyakSAderanutpattirityasyaivoktasya balena dvidhA tadvarNitamAste / tatra sazabdaH pulliGgaH pramANAbhAvasya vizeSaNaM kArya iti / tattvaM tu bahuzrutA jAnate / TIkAno bhAvAnuvAda : vastu sadasadezAtmaka = bhAvAbhAvAtmaka hoya che. arthAt vastumAM sadaMzanI jema asadaMza paNa rahe che. temAM pratyakSAdi pAMca pramANa vastuno sadaMza grahaNa kare che. paraMtu asadaMzane grahaNa karatA nathI. pratyakSAdipramANapaMcakanA abhAvamAM pravRtta abhAva pramANa vastunA asadezane grahaNa kare che. paraMtu sadaMzane grahaNa karatuM nathI. kahyuM paNa che ke. "pramANonA abhAvane abhAva pramANa kahe che. te "nAsti-nathI' A arthanI siddhi kare che. A abhAvane jANavA mATe koIpaNa prakAranA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga -2, zloka - 76, mImAMsakadarzana 791 satrikarSanI AvazyakatA nathI. arthAtu pramANonA abhAvasvarUpa abhAva paNa "nAsti' e pramANenA asannikRSTa arthanI siddhi mATe pramANa che." anyaAcArya abhAvapramANane traNarUpe mAne che. (1) (najIkamAM kahelA) pramANapaMcakano abhAva, (2) jeno niSedha karavo che, te padArthanA mAtra AdhArabhUta padArthanuM jJAna (arthAtu niSedhyamAnapadArthathI bhinna AdhArabhUta padArthanuM jJAna), (3) AtmAno viSayajJAnarUpathI anabhinivRtta=pariNata na thavAno svabhAva. tethI prastutazlokano A artha thaze - pratyakSAdipramANapaMcaka je bhUtalAdi AdhAramAM ghaTAdi Adheyane grahaNa karavA mATe pravartatuM nathI, te Adheyavarjita AdhAranA grahaNamAM abhAvanI pramANatA = prAmANya che. A arthathI abhAvapramANanuM bIjuMrUpa kahevAyuM. ('pramANapaMcake yatra' A pada ahIM paNa joDavuM. tethI artha A pramANe thaze.) - pramANa paMcakanI je ghaTAdi vastunA asadaMzamAM grAhakayA pravRtti nathI. te ghaTAdi vastunA asadaMzamAM abhAvanI pramANatA che. AnA dvArA pramANapaMcakAbhAvarUpa prathamarUpa kahevAyuM. te pramANe jyAM pramANapaMcaka ghaTAdi vastunI sattAnA avabodha mATe prarvatatuM nathI. arthAt ghaTAdi vastunA asadaMzamAM vyApAra karatuM nathI, tyAM ghaTAdi vastunI sattAnA anavabodhamAM abhAvanI pramANatA che. AnA dvArA abhAvapramANanuM trIjuMrUpa kahevAyuM. A pramANe ahIM abhAvapramANanA traNarUpo batAvyA. kahyuM paNa che ke "pratyakSAdi pAMca pramANanI atpatti pramANAbhAva = abhAvapramANa kahevAya che. athavA AtmAnI viSayagrahaNarUpathI pariNati na thavI ke ghaTAdi niSedhyapadArthothI bhinna zuddhabhUtalAdi vastuonuM parijJAna thavuM, (te) paNa abhAvapramANa che." ahIM zlokamAM '' zabda anutpattinuM vizeSaNa che. sammatitarkanI TIkAmAM abhAvapramANanA A pramANe traNa prakAro batAvyA che. te pramANe ja ahIM batAvyA che. paraMtu ratnAkarAvatArikAmAM pratyakSAdinI anutpattinA ja be rUpa kahIne, A zlokathI abhAva pramANanA be prakAra ja batAvyA che. "sa' zabda puliMga che. ane pramANabhAvanuM vizeSaNa che. abhAva pramANane be prakAranuM mAnavuM ke traNa prakAranuM mAnavuM, te bahuzruta AcArya bhagavaMtonA graMthothI jANI levuM. atha ye'bhAvapramANamekadhAbhidadhati tanmatena prastutazloko vyAkhyAyate. / pramANapaJcakaM-pratyakSAdipramANapaJcakaM yatra-yasmin vasturUpe-ghaTAdivasturUpe na jAyate-na
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 SaDdarzana samuzcaya bhAga- 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana vyApiparti / vasturUpaM dvadhA, sadasadrUpabhedAt / ato dvayo rUpayorekataravyaktaye prAha"vastusattA" ityAdi / vastuno-ghaTAdeH sattA-sadrUpatA sadaMza iti yAvat, tasyA avabodhArthaM sadaMzo hi pratyakSAdipaJcakasya viSayaH, sa cettena na gRhyate, tadA tatra vasturUpe zeSasyAsadaMzasya grahaNAyAbhAvasya pramANateti / "vastvasattAvabodhArtha" iti kvacitpAThAntaram / tatrAyamarthaH-pramANapaJcakaM yatra vastuno rUpe na vyApriyate, tatra vastuno yA'sattA-asadaMzaH, tadavabodhArthamabhAvasya pramANateti / anena ca trividhenaikavidhena vAbhAvapramANena pradezAdau ghaTAbhAvo gamyate na ca pratyakSeNaivAbhAvo'vasIyate, tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt, bhAvAMzenaivendriyANAM saMyogAt / atha ghaTAnupalabdhyA pradeze dharmiNi ghaTAbhAvaH sAdhyata ityanumAnagrAhyo'bhAva iti cet, na, sAdhyasAdhanayoH kasyacitsaMbandhasyAbhAvAt / tasmAdabhAvo'pi pramANAntarameva / abhAvazca prAgabhAvAdibhedabhinno vasturUpo'bhyupagantavyaH, anyathA kAraNAdivyavahArasya lokapratItasyAbhAvaprasaGgAt / taduktam - "'na ca syAdvyavahAro'yaM kAraNAdivibhAgataH / prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo yadi bhidyate / / 1 / / yadvAnuvRttivyAvRttibuddhigrAhyo yatastvayam / tasmAdgavAdivadvastuprameyatvAJca gRhyatAm / / 2 / / na cAvastuna ete syurbhedAstenAsya vastutA / kAryAdInAmabhAvaH ko bhAvo yaH kAraNAdinA / / 3 / / (2/1) vastu saMkarasiddhizca tatprAmANyaM samAzritA / kSIrodadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate / / 4 / / nAstitA payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gavi yo'vAdyabhAvastu so'nyonyAbhAva ucyate / / 5 / / " ziraso'vayavA nimnA vRddhikAThinyavarjitAH / / zasazrRGgAdirupeNa so'tyantAbhAva ucyate / / 6 / / " yadi caitadvyavasthApakamabhAvAkhyaM pramANaM na bhavet, tadA pratiniyatavastuvyavasthA dUrotsAritaiva syAt / "kSIre dadhi bhavedevaM danni kSIraM ghaTe paTaH / zaze zrRGgaM pRthivyAdau caitanyaM mUrtirAtmani / / 7 / / apsu gandho rasazcAgnau vAyau rUpeNa to saha / vyomni saMsparzitA te ca na cedasya pramANatA / / 8 / / " [mI. zloka0 abhAva0 zlo-2-9] iti / / 1 mImAMsAzlokavArtika, pR. 414-zlo. 71-73 7-9-8-2-3-4-5-6 / 2. gamyate, (2/1) vastvasaMkarasiddhizca gI. zloka. / 3. eva samAzrayA, 4. ipyate
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana 793 TIkAno bhAvAnuvAdaH have jeo abhAvapramANane eka ja prakAre mAne che. teonA matathI prastutazlokanI vyAkhyA karAya che. "jyAre ghaTAdi vastunA sadaMzamAM pratyakSAdi pAMca pramANono vyApAra hoto nathI, tyAre te vastunA zeSa-asadaMzamAM = abhAvAMzamAM abhAvapramANano vyApAra hoya che." vastunA be rUpa hoya che. eka sadAtmaka ane bIjuM asadAtmaka. vastuno sadAtmaka aMza pratyakSAdi pAMca pramANano viSaya bane che ane vastuno zeSa asadaMza ke je pAMca pramANa viSaya banato nathI, te abhAvapramANano viSaya bane che. arthAt asadaMzamAM abhAvanI pramANatA che. koIka ThekANe vasAvavadhArtha nA sthAne 'vasvasattAvavadhArtha pATha paNa jovA maLe che. tyAM A rIte artha karavo - jyAM vastunA rUpamAM pratyakSAdi pAMca pramANono vyApAra nathI, tyAM vastuno je asattA=asadaMza che, tene jANavA mATe abhAvapramANano vyApAra hoya che. AthI traNa prakAranA ke eka prakAranA abhAvapramANathI bhUtalAdi pradezamAM ghaTAbhAva jANI zakAya che. pratyakSapramANathI abhAva jaNAto nathI. kAraNake abhAvane pratyakSapramANano viSaya banavAmAM virodha che. arthAt pratyakSapramANa dvArA abhAva viSaya banI zakato nathI. indriyono saMyoga vastunA bhAva aMzamAM ja hoya che. abhAva aMzamAM nahi. zaMkA : ghaTanI anupalabdhirUpaliMgathI bhUtalAdi pradezarUpI dharmImAM ghaTAbhAvane sAdhya mAnIne "A pradezamAM ghaTa nathI, kAraNake anupalabdhi che." A anumAnathI abhAvane grahaNa karI zakAya che. to pachI abhAvAMzane grahaNa karavA svataMtra abhAvapramANa mAnavAnI zI jarUra che ? " samAdhAna: AvuM kahevuM ucita nathI. kAraNake (uparokta anumAnanA) sAdhya ane sAdhanano avinAbhAva pahelethI grahaNa karelo jovA maLato nathI tathA uparokta anumAnamAM sAdhyasAdhanamAM koI kArya-kAraNabhAva Adi saMbaMdha paNa nathI. AthI anumAnathI abhAva grAhya banI zakato nathI. tethI vastunA abhAvAMzane grahaNa karanAruM svataMtra abhAvapramANa manAya che. tathA abhAvapramANano viSaya abhAva vasturUpa che tathA te cAra prakArano che. (1) prAgabhAva, (2) praasAbhAva, (3) anyonyAbhAva, (4) atyAMtAbhAva. jo abhAvapramANano viSaya abhAva vasturUpa ane prAgabhAvAdi prakAravALo na hoya to lokapratIta saghaLAye kAraNAdi vyavahArono lopa thavAno prasaMga Avaze. tethI ja kahyuM che ke.., jo abhAva prAgabhAvAdi cAra prakArano na hoya to kAraNa-kArya AdinA vibhAgathI je lokavyavahAra cAle che, te cAlI zakaze nahi. (1) athavA abhAva vastu che, kAraNake temAM gAya AdinI jema anuvRtti - vyAvRtti vizeSa buddhi thAya che. tathA te pramANano viSaya che - prameya che. (2)
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 794 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana avastunA prAgabhAvAdi cAra bheda thaI zakatA nathI. tethI abhAvanA prAgabhAvAdi avAMtara bheda hovAthI te vastu che. ghaTa Adi kAryono abhAva ja mRrtiDa Adi kAraNano sadbhAva che. (3) vastuonuM pota-potAnA niyatasvarUpamAM sthira rahevuM paraspara maLavuM nahi, te ja abhAvanI sattAnuM sAkSAnuM pramANa che. dUdha Adi kAraNomAM dahIM Adi kAryonuM na hovuM te ja prAgabhAva kahevAya che. (4) dahIM Adi kAryomAM dUdha Adi kAraNonuM na hovuM te ja pradhvasAbhAvanuM lakSaNa che. gAyamAM ghoDA Adino abhAva anyonyAbhAva kahevAya che. sasalAnA mastakamAM avayavomAM vRddhi tathA kaThinatA na thavI ane nimna-samatalamAM rahevuM te zIMgaDAno atyaMtAbhAva kahevAya che. (6) jo A badhAnuM vyavasthApaka abhAva nAmanuM pramANa na hoya to vastunI pratiniyata vyavasthA bhAMgI paDaze. arthAt pratiniyata vyavasthAmAM koI niyAmaka na rahevAthI... "dUdhamAM dahIM, dahIMmAM dUdha. ghaTamAM paTa ane sasalAnA mastaka upara zIMgaDuM, pRthvI AdimAM caitanya, AtmAmAM mUrtatA, pANImAM gaMdha, agnimAM rasa, vAyumAM rUpa-rasa-gaMdha, AkAzamAM sparza Adi mAnavAno prasaMga AvI paDaze, jo abhAvanI pramaNatA nahi mAno to. (7-8) (kahevAno Azaya e che ke abhAvapramANano viSayabhUta abhAvapadArtha vasturUpa che. AvaturUpa nathI. tathA te abhAva prAgabhAvAdi bhede cAra prakArano che. jo A cAra prakArano abhAva na hoya to jagatamAM kArya, kAraNa tathA ghaTa, paTa, jIva,ajIva AdinI pratiniyata vyavasthAno lopa thaI javAthI samastavyavahAro naSTa thaI jaze. A samasta kAryakAraNa Adi vyavahAra sarvalokaprasiddha che. teno lopa karavAthI vastumAtrano abhAva thaI jaze. mImAMsaka zlokavArtikamAM kahyuM paNa che ke... "jo prAgabhAvAdi bhedathI abhAvanA cAra bheda na hoya to saMsAramAM A kArya che, A kAraNa che, ityAdi vyavahAra ja thaI zakaze nahi. kAryanA prAgabhAvane kAraNa tathA prAgabhAvanA pravvasane ja kArya kahevAya che. prAgabhAva ane pradhvasAbhAva na hoya to kAraNakArya vyavahAra konA baLa para banI zake ? athavA abhAva vastu che, kAraNa ke temAM gAya AdinI jema "abhAva abhAva" A anuvRtti = anugatapratyaya = sAmAnya pratyaya tathA "prAgabhAva 'pradhvasAbhAva'. A vyAvRtta = vilakSaNa pratyaya = vizeSa pratyaya thAya che. tathA te pramANano viSaya che - prameya che. avastunA to te prAgabhAvAdi bhedo thaI zakatA ja nathI. AthI abhAvanA prAgabhAvAdi avAMtara bhedo che, tethI ja vastu che. ghaTa Adi kAryano abhAva ja mRtpiDa Adi kAraNono sabhAva che. tAtparya e che ke abhAva sarvathA tuccha nathI, bhAvAttararUpa che. ghaTanA abhAva zuddhabhUtalarUpa che. kAryano abhAva kAraNanA saMdubhAvarUpa che. vastuonuM pota-potAnA svarUpamAM niyata rahevuM, balake ekabIjAmAM maLI na javuM, te ja abhAvanI sattAnuM prabaLapramANa che. dUdha Adi kAraNomAM dahIM Adi kAryonuM na hovuM te ja prAgabhAva che. jo prAgabhAva na hoya to dUdhamAM paNa dahIM maLavuM joIe. dahIM Adi kAryomAM dUdha Adi kAraNonuM na hovuM te ja
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana pradhvaMsAbhAva che. jo pradhvaMsAbhAva na hoya to dUdhano nAza na thatAM, dahIM avasthAmAM ja teno sadbhAva rahevo joIe. gAya AdimAM ghoDA Adino abhAva anyonyAbhAva che. arthAt eka vastumAM, tenAthI bhinna vastunA tAdAtmyano abhAva te anyonyAbhAva kahevAya che. 'ghaTe na paTa:'teno AkAra che. sasalAnA mastaka uparanA avayavomAM vRddhi tathA kaThinatA na hovI, pratyuta nimna-samatalamAM rahevuM te zIMgaDAno atyaMtAbhAva che. mastakanA avayavomAM kaThina banIne vRddhi pAmavI - AgaLanA bhAgamAM nIkaLavuM te ja zRMga kahevAya che. jyAre mastakanA avayavo samatalamAM raheze, kaThinatA tathA vRddhi pAmaze nahi, tyAre te mastakanI samatalatA ja 'zazazcaM' no atyaMtAbhAva kahevAya che. jo teno vyavasthApaka abhAvapramANa na hoya to vastunI niyata vyavasthA ja raheze nahi. abhAvano lopa ka2vAthI to sarvapadArtho sarvarUpa thaI jaze. temAM bhinnatA lAvanArA koI niyAmaka ja raheze nahi. (tenA yoge dA.ta ghaTa je paTathI bhinna che. te baMnene bhinna karanAra anyonyAbhAvarUpa abhAvapramANa ja na hoya to ghaTa ja paTarUpa banI javAnA kA2Ne ghaTArthInI paTamAM paNa pravRtti thaI javAnI Apatti Avaze. tenA yoge) samasta pratiniyatavyavahA2no lopa thaze. TuMkamAM sarvapadArthamAM bhinnatA lAvanA2 niyAmaka abhAvapramANa mAnazo nahi to... "dudhamAM dahIM, dahIMmAM dUdha, ghaTa ja kapaDuM, sasalAnA mastaka u52 zIMgaDuM, pRthvImAM caitanya, AtmAmAM mUrtatva, jalamAM gaMdha, agnimAM 2sa, vAyumAM rUpa-2sa-gaMdha, AkAzamAM sparza Adino prasaMga AvI paDaze. tenA yoge samasta lokavyavasthA nAza pAmI jaze. TuMkamAM abhAvanI sattA mAnavAmAM nahi Ave to jagatanI pratiniyatavyavasthA tUTI paDaze.) 795 atha niraMzasadekarUpatvAdvastuno'dhyakSeNa sarvAtmanA grahaNe ko'paro sadazo yatrAbhAvaH pramANaM bhavediti cet na, svapararUpAbhyAM sadasadAtmakatvAdvastunaH, anyathA vastutvAyogAt / na ca sadaMzAdasadaMzasyA'bhinnatvAttadgrahaNe tasyApi grahaH iti vAcyaM, sadasadaMzayo-rdharmyabhede'pi bhedAbhyupagamAt / tadevaM pratyakSAdyagRhItaprameyAbhAvagrAhakatvAtpramANAbhAvaH pramANAntaramiti / atho ( thAnu) ktamapi kiMcidvyaktaye likhyate - anadhigatArthAdhigantR pramANaM / pUrvaM pUrvaM pramANamuttaraM tu phalaM / sAmAnyavizeSAtmakaM vastu pramANagocaram / nityaparokSaM jJAnaM hi bhATTaprabhAkaramatayorarthaprAkaTyAkhyasaMvedanAkhyaphalAnumeyam / vedo'pauruSeyaH / vedoktA hiMsA dharmAya / zabdo nityaH / sarvajJo nAsti avidyA'paranAmamAyAvazAtpratibhAsamAnaH sarvaH prapaJco'pAramArthikaH / parabrahmaiva paramArthanuM / / 76 ||
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 796 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 76, mImAMsakadarzana TIkAno bhAvAnuvAdaH zaMkAH niraMzavastu eka sarUpa ja che. tAdazavastu pratyakSAdipramANothI sarvathA grahaNa thaI jAya che. tyAre temAM sadaMzanA abhAvarUpa kayo bIjo asadaMza bAkI rahe che ke, tene grahaNa karanAra abhAvapramANane mAnavuM paDe ? arthAt vastumAtra sarUpa che. temAM eka ja sadaMza che, anya asadaMza che ja nahi. AthI jyAre te niraMzavastu pUrNatayA pratyakSAdipramANothI grahaNa thaI ja jAya che, tyAre temAM evo kayo bIjo asadaMza bAkI rahe che, ke tene jANavA mATe abhAvapramANanI AvazyakatA paDe. samAdhAnaH vastu svarUpa ane pararUpanI apekSAe sadasadAtmaka che. jo vastu sadasadAtmaka na hoya to temAM vastutAno yoga ja nahi thAya. arthAt te vastu ja nahi rahe. (kahevAno Azaya e che ke vastu na to niraMza che ke na to mAtra sadaMzavALI che. vastumAM to satuM ane asatu baMne paNa aMzo che. vastumAM svarUpanI apekSAe sadaMza che ane paravastuonI apekSAe asadaMza che. jo vastu svarUpathI sat na hoya to, kaMI paNa raheze nahi. sarvathA asat ja banI jaze. te rIte vastu jo pararUpathI asatuM na hoya to sva-parano vibhAga paDI zakaze nahi. tethI vastune sadasadAtmaka mAnIe, to ja temAM vastutva rahI zake.) zaMkA : "sa" aMzathI "asatu' aMza abhinna hovAthI, jyAre pratyakSAdipramANathI vastunA sadaMzanuM grahaNa thaze, tyAre vastunA asadezanuM paNa grahaNa thaI jaze. tethI asadaMzane grahaNa karanArA svataMtra abhAvapramANane mAnavAnI jarUra nathI. (dharma ane dharmImAM tAdAbhya hovAthI dharmomAM paNa parasparatAdAbhya ja thaI javo joIe. A apekSAne AgaLa karI A zaMkA karAI che.) samAdhAna: dharmI abhinna hovA chatAM, te dharmanA sadaMza ane asadaMzarUpa dharmomAM bheda mAnelo che. arthAt sadaMza ane asadaMzarUpa dharmono dharma abhinna che - eka ja che. paraMtu teno paraspara bheda paNa che. AthI dharmInI dRSTie parasparatAdAbhya hovA chatAM paNa svarUpanI dRSTie baMne dharmomAM bhinnatA che. tethI ja (sadezanuM pratyakSAdipramANathI grahaNa thavA chatAM paNa pratyakSAdipramANathI agRhIta asadeza bAkI rahe che. tethI ja) pratyakSAdipramANothI agRhItaprameyAbhAva nAmanA prameyane grahaNa karanArA pramANAbhAva = abhAva nAmanA pramANanI svataMtra pramANa tarIke AvazyakatA rahe che. arthAtu pratyakSAdipramANothI agRhIta asadaMzonA grAhaka abhAva pramANanI svataMtrasiddhi thaI jAya che. mUlagraMthakAra dvArA nahi kahevAyeluM kaMIka spaSTatA mATe kahevAya che. agRhItane jANavAvALuM
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 77, mImAMsakadarzana 797 jJAna pramANa che. pUrva-pUrva pramANa che ane uttara-uttara phaLa che. arthAt pUrva-pUrva sAdhakatama aMzo pramANa che ane uttara-uttara aMzo phaLa che. sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ja pramANano viSaya bane che. mImAMsAmatamAM jJAna nityaparokSa che. bhAdRmatamAM arthaprAkaTyarUpa phaLathI tathA prabhAkaramatamAM saMvedanarUpa phaLathI jJAna anumeya che. veda apauruSeya che. vedoktahiMsA dharma mATe thAya che. arthAt vedoktahiMsAthI dharma thAya che. zabda nitya che. sarvajJa nathI. avidyA ke jenuM bIjuM nAma mAyA che, te mAyAnA vazathI = mAyAnA vivartathI pratibhAsita thato A sarva jagata prapaMca apAramArthika che. arthAt dazyamAnajagatanI sattA pratibhAsika che. pAramArthika nathI. arthAt jagata mithyA che. brahma ja paramArthasatuM che. ll7kA upsNhrnnaahmImAMsakamatano upasaMhAra karatAM kahe che... jaiminIyamatasyApi sakSepo'yaM niveditaH / evamAstikavAdAnAM kRtaM sakSepakIrtanam / / 77 / / zlokArtha A pramANe A jaiminimImAMsA)matano saMkSepa che. te sAthe AstikadarzanonuM saMkSiptavivaraNa pUrNa thAya che |7ii vyAkhyA-apizabdAnna kevalamaparadarzanAnAM sakSepo nivedito jaiminIyamatasyApyayaM sakSepo niveditaH / vaktavyasya bAhulyAdalpIyasyasmin sUtre samastasya vaktumazakyatvAsaMkSepa eva proktaH / atha prAguktamatAnAM sUtrakRnnigamanamAha "evaM" ityAdi / evaMitthamAstikavAdAnAM-jIvaparalokapuNyapApAdyastitvavAdinAM bauddhanaiyAyikasAGkhyajainavaizeSikajaiminIyAnAM saMkSepeNa kIrtana-vaktavyAbhidhAnaM saMkSepakIrtanaM kRtam / / 7 / / / TIkAno bhAvAnuvAda: 3 izabdathI sUcita thAya che ke mAtra anyadarzanonuM saMkSipta nivedana nathI karAyuM. jaiminimatanuM paNa A saMkSiptanivedana karAyuM. kahevAnuM to ghaNuM hatuM. paraMtu graMthanI maryAdA hovAthI eka ja sUtramAM ghaNuM kahevuM azakya hovAthI saMkSiptakathana ja karavuM ucita che. pahelAM kahelA matono upasaMhAra karatAM mUlasUtrakAra kahe che ke A pramANe jIvAdinA astitvane svIkAratA bauddhAdi AstikavAdono saMkSepa pUrNa thAya che. arthAt jIva-ajIva-puNya-pApAdinA astitvane svIkAratA bauddha, naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika, jaimini, A AstikadarzanonuM saMkSepathI kathana karyuM. 77ll
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798 SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka 78-79, mImAMsakadarzana atraiva vizeSamAha ahIM graMthakArazrI vizeSa kaMIka kahe che naiyAyikatAdanye bhedaM vaizeSikaiH saha / na manyante mate teSAM paJcaivAstikavAdinaH / / 78 / / zlokArtha : keTalAka AcAryo nyAyadarzanathI vaizeSikadarzanane bhinna mAnatA nathI. teonA mate Asti'ddarzana pAMya 4 che. // 78 // eva vyAkhyA- anye- kecanAcAryA naiyAyikamatAdvezeSikaiH saha bhedaM pArthakyaM na manyante / ekadevatattvena tattvAnAM mitho'ntarbhAvena'lpIyasa bhedasya bhAvAca naiyAyikavaizeSikANAM mitho mataikyamevecchantItyarthaH AstikavAdinaH paJcaiva na punaH SaT / / 78 / / / teSAm - AcAryANAM mate TIkAno bhAvAnuvAda : keTalAka AcAryo naiyAyikamatathI vaizeSikamatane pRthak mAnatA nathI. kAraNake te baMnemAM deva samAna che. tattvomAM je kaMIka aMze bheda che, te tattvono paraspara aMtarbhAva thaI jato hovAthI atyaMta alpa ja bheda rahe che. tethI keTalAka AcAryo naiyAyika ane vaizeSikono mata paraspara eka ja mAne che. te AcAryonA matamAM Astikadarzano pAMca ja che, & R. 119211 atha darzanAnAM saGkhyA SaDiti yA jagatprasiddhA sA kathamupapAdanIyetyAzaMkyAha have 'jagatamAM darzanonI saMkhyA cha prasiddhi che. to te kevI rIte saMgata thAya ?' --AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke SaDdarzanasaGkhyA tu pUryate tanmate kila / lokAyatamatakSepe kathyate tena tanmatam / / 79 / / zlokArtha: je loko (naiyAyika ane vaizeSikadarzanane eka mAne che,) teonA matamAM lokAyatamatano umero ka2vAthI darzanonI cha saMkhyA pUrNa thAya che. tethI have lokAyata=cArvAkamatanuM svarUpa revA che||78|| vyAkhyA-ye naiyAyikavaizeSikayormatamekamAcakSate tanmate SaDdarzanasaGkhyA tu SaNNAM darzanAnAM saGkhyA punarlokAyatA nAstikAsteSAM yanmataM tasya kSepe-mIlana eva / kiletyAtpavAde / pUryate - pUrNI bhavet / tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 78-79, mImAMsakadarzana 799 svarUpataH prarUpyate / atrAdyapAde saptAkSaraM chando'ntaramiti na chandaHzAstravirodhaH zaGkanIyaH / / 79 / / TIkAno bhAvAnuvAda: je loko naiyAyika ane vaizeSikamatane eka mAne che, teonA matamAM lokAyato=nAstikono mata umeravAthI darzananonI cha saMkhyA pUrNa thAya che. te kAraNathI have cArvAkanA matanuM svarUpa kahevAya che. ahIM zlokamAM prathamapAdamAM sAta akSara che. tethI te koI ArSachaMda mAnavo joIe. tene anuSTapu chanda mAnIne chaMdazAstrathI virodhanI zaMkA na karavI. ||79ii / / atha lokAyatamatam / / prathamaM nAstikasvarUpamucyate / kApAlikA bhasmoddhUlanaparA yogino brAhmaNAdyantyajAntAzca kecana nAstikA bhavanti / te ca jIvapuNyapApAdikaM na manyante / caturbhUtAtmakaM jagadAcakSate / kecittu cArvAkaikadezIyA AkAzaM paJcamaM bhUtamabhimanyamAnAH paJcabhUtAtmakaM jagaditi nigadanti / tanmate bhUtebhyo madazaktivaJcaitanyamutpadyate / jalabubUdavajjIvAH / caitanyaviziSTaH kAyaH puruSa iti / te ca madyamAMse bhuJjate mAtrAdhagamyagamanamapi kurvate / varSe varSe kasminnapi divase sarve saMbhUya yathAnAmanirgamaM strIbhirabhiramante / dharma kAmAdaparaM na manvate / tannAmAni cArvAkA lokAyatA ityAdIni / 'galacarva adane' carvanti bhakSayanti tattvato na manyante puNyapApAdikaM parokSaM vastujAtamiti cArvAkAH / "mayAkazyAmAka" ityAdisiddhahaimoNAdidaNDakena zabdanipAtanam / lokAH-nirvicArAH sAmAnyalokAstadvadAcarantismeti lokAyatA lokAyatikA ityapi / bRhaspatipraNItamatatvena bArhaspatyAzceti / / TIkAno bhAvAnuvAda: prathama nAstikamatanuM svarUpa kahevAya che. lokAyata=cArvAkamatanA anuyAyio kApAlikonI jema eka kapAla rAkhe che. zarIra upara bhasma lagADe che. brAhmaNathI mAMDIne atyaM=zudra sudhInA tamAma jAtinA keTalAka loko nAstiko thAya che. teo jIva, puNya, pApa Adi atIndriya padArthone mAnatA nathI. bhUtacatuSTayarUpa A jagatane mAne che. arthAt A jagatane pRthvI, apU, taijasu ane vAyu A cArabhUtothI utpanna thayeluM mAne che. tenAthI atirikta pAMcamAtattvanI sattA teo mAnatA nathI. koIka cArvAko pAMcamA bhUta tarIke AkAza mAne che.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 800 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 80, mImAMsakadarzana temanA mate jagata paMcabhUtAtmaka che. temanA matamAM jema mahuDA, goLa AdinA saMyogathI madazakti utpanna thAya che, tema A bhUtothI caitanya utpanna thAya che. tathA jalamAM utpanna thatA parapoTA pANImAM ja vilIna thAya che, tema bhUtomAMthI utpanna thatAM jIvo bhUtomAM ja vilIna thaI jAya che. caitanyaviziSTa zarIra ja AtmA che. teo madirA pAna kare che, mAMsa khAya che, tathA mAtA Adi agammAstrIomAM paNa vyabhicAra seve che. (teo A traNe dharmabuddhithI kare che.) teo prativarSe koI eka divasa bhegA thAya che ane je puruSanuM je strInI sAthe nAma nIkaLe, te puruSa te strI sAthe yathecchapaNe krIDA kare che. (ane te divasane teo parvadina mAne che.) teo kAmasevanathI adhika bIjo dharma mAnatA nathI. cArvAka, lokAyata Adi nAmathI oLakhAya che. T4 ane garva dhAtuo bhakSaNArthaka che. tethI vanti = khAvuM-pIvuM ane moja karavI e temanuM ekamAtra lakSya che. tathA puNya-pApAdi atIndriya vastuone vAstavika mAnatA nathI, te cArvAka kahevAya che. "mAizyAma' Adi siddha haimavyAkaraNanA auNAdika sUtrathI "cArvAka' zabda nipAtasaMjJaka siddha thAya che. sAmAnya vicArazUnya lokonI jema je AcaraNa kare che, te lokAyata ke laukAyatika kahevAya che. (cAkonA guru bRhaspati che. AthI) bRhaspati praNItamatanA anuyAyI hovAnA kAraNe teo bArhaspatya paNa kahevAya che. | atha tnmtmevaahhave temanA matane ja kahe che. lokAyatA vadantyevaM nAsti jIvo na nirvRtiH / dharmAdharmo na vidyate na phalaM puNyapApayoH / / 80 / / zlokArtha lokAyito = nAstiko kahe che ke - "jIva nathI, mokSa nathI, dharma-adharma nathI, puNyapApanuM phaLa kazuM ja nathI". vyAkhyA-lokAyatA-nAstikA evaM-itthaM vadanti / kathamityAha / jIvazcetanAlakSaNaH paralokayAyI nAsti, paJcamahAbhUtasamudbhUtasya caitanyasyehaiva bhUtanAze nAzAtparalokAnusaraNAsaMbhavAt / jIvasthAne deva iti pAThe tu devaH sarvajJAdirnAsti / tathA na nirvRttirmokSo nAstItyarthaH / anyaJca dharmazcAdharmazca dharmAdharmoM na vidyate puNyapApe sarvathA na sta ityarthaH / na-naiva puNyapApayoH phalaM-svarganarakAdirUpamasti, dharmAdharmayorabhAve kutastyaM tatphalamiti bhAvaH / / 8 / /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 81, mImAMsakadarzana 801 TIkAno bhAvAnuvAda: caitanyalakSaNavALo, paralokagAmI AtmA nathI. kAraNake pAMca mahAbhUtamAMthI utpanna thayeluM caitanya pAMca bhUtono nAza thatAM, ahIM ja nAza pAmI jAya che. tethI paralokamAM javAno koI saMbhava ja nathI. jIvanA sthAne deva pATha paNa jovA maLe che. tethI temanA mate sarvajJAdi vizeSaNovALA koI deva nathI. te ja rIte mokSa nathI. dharma ane adharma paNa nathI. puNya-pApa sarvathA nathI. puNya-pApanA phaLarUpa svarga-narakAdi paNa nathI. jyAM dharma-adhamarUpa kAraNa ja nathI, to ten| Na yAMthI Doya ? // 8 // ___solluNThaM yathA te svazAstre procire tathaiva darzayannAha je pramANe cArvAka loko soluMTha=bIjAnI hAMsI karatA-bIjAnI sArI vAtonI niMdA karatA potAnA zAstramAM tattvanirUpaNa kare che, te pramANe ja (ahIM kaMIka namUno) batAvatAM kahe tathA ca tanmatam - etAvAneva loko'yaM yAvAnindrigocaraH / bhadre vRkapadaM pazya yadvadantyabahuzrutAH / / 81 / / zlokArtha: nAstikono mata che ke - jeTaluM AMkhathI dekhAya che, indriyothI grAhya bane che. teTalo ja A loka che. je abahuzrato = ajJAnI loko indriyathI Agocara arthanI kRtrima = avAstavika pagalAMnI jema anumAnathI sattA mAne che. te kalyANi ! e Azcarya tuM jo ! Il81ii. ___ vyAkhyA-"tathA ca" ityupadarzane / tanmataM-prakramAnnAstikamatam / tatkIdRgityAha-ayaMpratyakSo loko-manuSyalokaH / etAvAneva-etAvanmAtra eva / yAvAn-yAvanmAtraH / indriyagocaraH-indriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi paJca teSAM gocaro-viSayaH, paJcendriyaviSayIkRtameva vastu vidyate nAparaM kimapi / lokagrahaNAllokasthAH padArthasArthA grAhyAH / tato yatpare jIvaM puNyapApe tatphalaM svarganarakAdikaM ca prAhuH, tannAsti, apratyakSatvAt / apratyakSamapyastIti cet ? zazazrRGgavandhyAstanandhayAdInAmapi bhAvo'stu / na hi paJcavidhena pratyakSeNa mRdukaThorAdivastUni tiktakaTukaSAyAdidravyANi surabhidurabhibhAvAn bhUbhUdharabhuvanabhUruhastambhAmbhoruhAdinarapazudhApadAdisthAvarajaGgamapadArthasArthAn vividhaveNuvINAdidhvanIMzca vimucya jAtucidanyadapyanubhUyate / yAvatA ca bhUtodbhUtacaitanyavyatiriktacaitanyahetutayA parikalpyamAnaH paralokayAyI jIvaH pratyakSeNa
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 802 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 81, mImAMsakadarzana nAnubhUyate, tAvatA jIvasya sukhaduHkhanibandhanau dharmAdharmoM tatprakRSTaphalabhogabhUmI svarganarako puNyapApakSayotthamokSasukhaM copavarNyamAnAni AkAze vicitracitraviracanamiva kasya nAma na hAsyAvahAni ? tato ye'trAspRSTamanAsvAditamanAghrAtamadRSTamazrutamapi jIvAdikamAdriyamANAH svargApavargAdisukhalipsAvipralabdhabuddhayaH zirastuNDamuNDanaduzcarataratapazcaraNAcaraNasuduHsahatapanAtapasahanAdiklezairyatsauvaM janma kSapayanti, tatteSAM mahAmohodrekavilasitam / taduktam - "tapAMsi yAtanAzcitrAH saMyamo bhogavaJcanA / agnihotrAdikaM karma bAlakrIDeva lakSyate / / 1 / / yAvajjIvetsukhaM jIvettAvadvaiSayika sukham / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH / / 2 / / " ityAdi tataH susthitamindriyagocara eva tAttvika iti / / TIkAno bhAvAnuvAda zlokamAM 'tathA' upadarzanArthaka che. pratyakSa rIte dekhAto manuSyaloka, mAtra eTalo ja che ke jeTalo spArzana, rasana, ghANa, cakSu, zrotra A pAMca indriyono viSaya bane che. arthAtu pAMca indriyonI viSaya banelI vastuo ja vidyamAna che. tenAthI bIjuM kaMIpaNa vidyamAna nathI. ahIM lokapadathI lokamAM rahelA padArthono samuha jANavo. tethI pAMca indriyothI grAhya je padArtho bane che, te ja vAstavika che. tenAthI bIjA atIndriya AtmA, puNya, pApa, puNya-pApanuM phaLa svarganarakAdi padArtho je loko kahe che te vidyamAna nathI. kAraNake teonuM kyAre paNa pAMca indriyothI pratyakSa thatuM nathI. "apratyakSa evA jIvAdipadArtho paNa hoya ja che." AvuM kahezo to sasalAnuM zIMgaDuM, vadhyAno putra, AkAzakusuma Adi, apratyakSa padArtho paNa satuM banI jaze. pAMca prakAranA pratyakSathI grAhya mRdu-kaThorAdi vastuo, tIkhA-kaDavA Adi dravyo, surabhi-durabhi bhAvo, pRthvI, parvata, jagata, vRkSa, staMbha, kamala Adi, manuSya, pazu, thApada Adi sthAvara tathA jaMgama=cAlavA-pharavAvALA padArthono samuha, vividha vINA, baMsarI Adi sAMbhaLavA lAyaka zabdone choDIne jagatamAM bIjuM kaMIpaNa anubhavamAM AvatuM nathI. te padArthono samuha ja jagata che. tenAthI atirikta koIpaNa atIndriyapadArthanI sattA nathI. jyAre bhUtothI utpanna thayela caitanyathI atirikta caitanyahetutayA parikalpita paralokagAmi atIndriya AtmA pratyakSathI anubhavAto nathI, tyAre jIvanA sukha-du:khamAM kAraNabhUta dharma ane adharma tathA te dharma ane adharmanA phaLane bhogavavA mATenI utkRSTa bhUmirUpa svarga-naraka, puNya ane pApanA kSayathI utpanna thatA mokSasukhanuM varNana karatI kalpanAo to AkAzamAM vicitra raMgothI vicitra citra
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 81, mImAMsakadarzana banAvavAnI kalpanA samAna mAtra kalpanAo ja che. te kone hAsyAspada na bane ? tethI nahiM sparzela, nahiM svAdamAM Avela, saMghavAmAM nahiM Avela, nahiM joyela, nahiM sAMbhaLela evA paNa atIndriya jIvAdipadArthono Adara karatAM, svarga-mokSa AdinA sukhanI lipsAthI DhagAyelI buddhivALA-bhraSTa thayelI buddhivALA je loko mastaka muMDAvIne kaThora tapa karI, duScara tapane dhAraNa karI, kaSTadAyaka cAritranuM pAlana karI, duHsaha tApanA parisahane sahana karI - ityAdi klezo dvArA potAnA janmane niSphaLa banAve che. te teono mahAmohanA tIvra udayano vilAsamAtra che. - mAtra teo dayApAtra che. tethI kahyuM paNa che ke - "vividha tapo mAtra nirarthaka dArUNa yAtanAo sahevA barAbara che. aneka prakArano saMyama mAtra bhogathI vaMcita rahevA samAna che. agnihotra kriyAo bAlaceSTA ja jaNAya che. tethI jyAM sudhI jIvo cho, tyAM sudhI sukhathI jIvo ane bharapUra viSayasukho bhogavo. jyAre A deha bhasmIbhUta thaze, tyAre AmAnAM kazuM puna: maLavAnuM nathI. tethI AgaLanI bhrAmakasukhanI icchAthI vartamAnakAlInasukhane choDavAnI jarUra nathI." tethI te vAta nizcita thAya che ke indriyagocara padArtha ja tAttvika che. tenI ja vAstavikasattA che. 803 atha ye parokSe viSaye'numAnAgamAdInAM prAmANyena jIvapuNyapApAdikaM vyavasthApayanti na jAtucidviramanti tAn prabodhayituM dRSTAntaM prAha " bhadre vRkapadaM pazyaM " iti / atrAyaM saMpradAyaH kazcitpuruSo nAstikamatavAsanAvAsitAntaHkaraNo nijAM jAyAmAstikamatanibaddhamatiM svazAstroktayuktibhirabhiyuktaH pratyahaM pratibodhayati / sA tu yadA na pratibudhyate tadA sa iyamanenopAyena pratibhotsyata iti svacetasi vicintya nizAyAH pazcime yAme tayA samaM nagarAnnirgatya tAM pratyavAdIt / " priye ! ya ime nagaravAsino narAH parokSaviSaye'numAnAdiprAmANyamAcakSANA lokena ca bahuzrutatayA vyavahriyamANa vidyante pazya teSAM cAruvicAraNAyAM cAturyaM" iti / tataH sa nagaradvArAdArabhya catuSpathaM yAvanmantharataraprasRmarasamIraNasamIbhUtapAMzuprakare rAjamArge dvayorapi svakarayoraGguSThapradezinImadhyamAGgalitrayaM mIlayitvA svazarIrasyobhayoH pakSayo pAMzuSu nyAsena vRkapadAni pracakre / tataH prAtastAni padAni nirIkSyAstoko loko rAjamArge'milat / bahuzrutA api tatrAgatA janAn pratyavocAn "bho bho vRkapadAnAmanyathAnupapattyA nUnaM nizi vRkaH kazcana vanato'trAgacchat" ityAdi / tataH sa tAMstathAbhASamANAnnirIkSya nijAM bhAryA jajalpa / he bhadre priye vRkapadaM 'atra
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 81, mImAMsakadarzana jAtAvekavacanaM' pazya nirIkSasva kiM tadityAha / yad-vRkapadaM vadanti-jalpantyabahuzrutAlokarUDhyA bahuzrutA apyete paramArthamajJAtvA bhASamANA abahuzrutA evetyarthaH / yadvadanti bahuzrutA iti pAThe tvevaM vyAkhyeyam-lokaprasiddhA bahuzrutA iti, tathA hyete vRkapadaviSaye samyagaviditaparamArthA bahavo'pyekasadRzameva bhASamANA api bahumugdhajanadhyAndhyamutpAdayanto'pi ca jJAtatattvAnAmAdeyavacanA na bhavanti / tathA bahavo'pyamI vAdino dhArmikacchadmadhUrtAH paravaJcanekapravaNA yatkiMcidanumAnAgamAdibhirdAyamAdaW jIvAdyastitvaM sadRzameva bhASamANA api mudhaiva mugdhajanAn svargAdiprAptilabhyasukhasantatipralobhanayA bhakSyAbhakSyagamyAgamyaheyopAdeyAdisaGkaTe pAtayanto bahumugdhadhArmikavyAmohamutpAdayanto'pi ca satAmavadhIraNIyavacanA eva bhavantIti / tataH sA patyurvacanaM sarvaM mAnitavatI / / 81 / / TakAno bhAvAnuvAda: have je loko parokSaviSayamAM anumAnAdinI pramANatA mAnIne arthAt anumAna Adi pramANo dvArA parokSa evA jIvAdipadArthonI vyavasthA kare che ane koIpaNa rIte virAma pAmatA nathI. teone bodha ApavA mATe dRSTAMta kahe che. nAstikamatanI vAsanAthI vAsita aMta:karaNavALo kAmAsakta koIka puruSa potAnI AstikamatamAM AsthAvALI dhArmikapatnIne dararoja potAnA zAstronI yuktiothI (kAma-bhogo tarapha AkarSaNa pedA karAvavA) pratibodha kare che. paraMtu te strI jyAre pratibodha pAmatI nathI, tyAre te kAmAsakta puruSa A upAyathI huM tene pratibodha karIza - A pramANe potAnA cittamAM vicArIne rAtrInA chellA praharamAM te strInI sAthe nagarathI bahAra nIkaLIne, A pramANe kahe che - he priye ! je A nagaravAsi loko parokSa evA AtmAnA viSayamAM anumAnAdinI pramANatAne kahetA ane loko dvArA bahuzruta kahevAtA nagaramAM rahe che, teonI suMdara vicAraNAonI caturAIne tuM jo. arthAt te loko bahuzruta kahevAya che, chatAM paNa teonI murkhatAne tuM jo. tyArabAda te puruSa nagaranA dvArathI AraMbhIne yAvatuM nagaranA mukhya cArarastA sudhInA maMtharatara gatie vAtA pavanathI kheMcAI AvelI retIthI vyApta rAjamArga upara baMne paNa hAthanA aMguThA, tarjanI ane madhyamAM - A traNa AMgaLIone meLavIne potAnA zarIranA baMne pakSane retImAM sthApavA dvArA varunA pagalAM pADyA. (te pati-patnI A banAva pachI jUe che ke zuM thAya che?) tyAre savAramAM te pagalAMone joIne ghaNA loko rAjamArga upara bhegA thAya che. bahuzruta loko paNa tyAM AvyA che. AvelA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 2, zloka - 82, mImAMsakadarzana te bahuzruto lokone kahe che ke.. "he-he loko ! sAMbhaLo, varunA pagalAMo bIjI koIpaNa rIte saMgata thatA nathI. tethI nizce rAtrImAM koIka varu ahIM vanamAMthI Avyo hato." ityAdi carcAo cAle che. tyAre te nAstikamatAnuyAyI puruSa te bahuzrutapuruSone te pramANe bolatA joIne potAnI bhAryAne kahe che ke, he ! kalyANi ? he priye ! varunA pagalAone kahetAM te bahuzrutone tuM jo. bhale teo lokaruDhIthI bahuzruta kahevAtA hoya, paraMtu teo paramArthane jANyA vinA bole che. mATe abahuzruta ja che. (ahIM 'vRpavaM' padamAM jAtimAM ekavacana che.) tethI moTA bhAganA paNa AvA dhArmikatAnA veza nIce DhaganArA, bIjAne chetaravAmAM niSNAta, lokone svargAdimAM prApta thatA sukhanI paraMparAnuM pralobhana ApIne bhaNyAbhakSya, gamyAgamya, peyApeya, heya-upAdeyanI asaMgata vAto karI saMkaTamAM pADatA tathA atyaMta mugdhatA - dhArmika vyAmohane utpanna karatA vAdionA vacano sArA mANasone upekSaNIya che. (tyArabAda te strI patinA A vacano sAMbhaLIne badhuM sAcuM mAnavA lAgI ane yathecchapaNe bhogomAM pravRtti karavA lAgI.) 805 keTalAka ThekANe "yad vanti vahuzrutA" e pramANe pATha che. te pATha anusAra A pramANe vyAkhyA ka2vI - lokaprasiddha bahuzruto ke jeo vRkapadanA viSayamAM samyaparamArthane jANatA nathI. tethI ghaNA paNa eka samAna bolatA hovA chatAM paNa ghaNA mugdha lokonI buddhinI aMdhatAne utpanna karatA hovAthI te lokaprasiddha bahuzruta lokonA vacano tattvajJAnIone Adeya banatA nathI. - zeSa pUrvavat jANavuM 815 tadanu ca tasyAH sa patiryadupadiSTavAn tadeva darzayannAha A dRSTAMtane batAvyA bAda potAnI patnIne te patie je upadeza Apyo hato, te batAvatAM kahe che ke - piba khAda ca cArulocane, yadatItaM varagAtri tanna te / na ddi mIruta nivartate, samudrayamArtAmAM varam / / 82|| zlokArtha : he sunayanA ! khAo, pIo ane moja karo. suMdarI ! vItI gayeluM yauvana pAchuM maLavAnuM nathI. bhoLI ! je gayuM te pAchuM AvatuM nathI. A deha to mAtra pAMcabhUtono samudAya che. 1825 vyAkhyA - he cArulocane- zobhanAkSi piba- peyApeyavyavasthAlopena madirAdeH pAnaM kuru / na kevalaM piba khAda ca-bhakSyAbhakSyanirapekSatayA mAMsAdikaM bhakSaya ca 1 pibakhAdakriyayorupalakSaNatvAdgamyAgamyavibhAgatyAgena bhogAnAmupabhogena svayauvanaM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 806 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 82, mImAMsakadarzana saphalIkurvityapi vaco'tra jJAtavyam / yat-yau(ca)nAdyatItam-atikrAntaM he varagAtri-he pradhAnAni tadbhUyaste-tava na bhaviSyatItyadhyAhAryam / cArulocane varagAtrIti saMbodhanadvayasya samAnArthasyApyAdarAnurAgAtirekAnna paunaruktyadoSaH / yaduktam"anuvAdAdaravIpsAbhRzArthaviniyogahetvasUyAsu / ISatsaMbhramavismayagaNanAsmaraNeSvapunaruktam / / 1 / / " [ ] atha svecchAviracite pAne khAdane bhogasevane ca suprApA paraloke kaSTaparamparA, sulabhaM ca sati sukRtasaJcaye bhavAntare bhogasukhayauvanAdikamiti parAzaGkAM parAkartuM prAha / nahi-naiva he bhIru ! paroktamAtreNa narakAdiprApyaduHkhabhayAkule ! gatam-iha bhavAdatikrAntaM sukhayauvanAdi nivartate-paraloke punarapyupaDhaukate / paralokasukhalipsayA tapazcaraNAdikaSTakriyAbhirihatyasukhopekSaNaM vyarthamityarthaH / atha zubhAzubhakarmapAratantryeNa jIvenAmuM kAyamadhunAdhiSThAya sthitenAvazyaM paraloke'pi svakarmahetukaM sukhaduHkhAdiveditavyamevetyAzaMkya prAha / samudayamAtraM-samudayo bhUtacatuSTayasaMyogastanmAtram / mAtrazabdo'vadhAraNe / idaM-pratyakSaM kalevaraM-zarIraM evAstItyadhyAhAraH, na punarbhUtacatuSTayasaMyogamAtrAdaparo bhavAntarayAyI zubhAzubhakarmavipAkabhoktA kAye kazcana jIvo vidyate / bhUtacatuSkasaMyogazca vidhududyota iva kSaNato dRSTo naSTaH / tasmAtparalokAnapekSayA yathecchaM piba khAda cetyarthaH / / 82 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH he sunayanA ! peya-apeyanI vyavasthAno vicAra karyA vinA tenI) vyavasthAno lopa karI madirAdi pAna karo. mAtra pIvAnuM ja nahi, bhakSyAbhaDhyanA vicArathI nirapekSapaNe mAMsAdine khAo, upalakSaNathI gamyAgamya sthAnano vibhAga pADyA vinA bhogone bhogavavA dvArA svayauvanane saphala karo. A vacana paNa te pati potAnI patnIne kahe che, te jANavuM. he suMdarI ! yauvana vItI gayA bAda kazuM maLaze nahi. ahIM "cArulocanA' ane varagAtri' be saMbodhano samAna arthavALA hovA chatAM paNa strI pratyenA Adara-anurAganA atirekathI prayukta che. (puruSo AvuM bolatA hoya che.) tethI temAM punaruktidoSa nathI. ThethI 4yuM che ... "anuvAda, mA62, vIpsA, Ful = satA, viniyoga, hetu, asUyA, iSata, saMbhrama, vismaya, gaNanA tathA smaraNa A arthomAM zabdano be vAra prayoga punarukta thato nathI." Astika strI : icchAnusAra svacchaMdatApUrvaka khAvAmAM, pIvAmAM ane bhoga bhogavavAmAM to
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 2, zloka - 83, mImAMsakadarzana 07. pApa baMdhAze. tenA yoge paralokamAM khUba du:khonI paraMparA prApta thaze ane sukatano saMcaya karIzuM to bhavAMtaramAM bhogasukha, yauvana Adi sulabha banaze. nAstika pati : bIjAonA kahevA mAtrathI narakAzimAM prApta thatA duHkhothI bhayAkula he bhoLI ! te lokanuM gayeluM yauvana tathA sukha paralokamAM AvavAnuM nathI. je gayuM te gayuM. tethI paralokanA mithyAsukhanI lipsAthI tapacAritra Adi kaSTakAri kriyAo dvArA A lokanA sukhanI upekSA karavI nirarthaka che. Astika strIH pUrvakRta zubhAzubhakarmanI parataMtratAthI jIva vaDe A janmamAM A zarIramAM rahIne tenA phaLo bhogavAya che. te rIte A zarIramAM rahIne jIva dvArA karAyelA karmo paralokamAM avazya bhogavavA paDaze. tethI karmanA phaLa to koIne paNa bhogavyA vinA cAle tema nathI. nAstika patiH A zarIra pRthvI Adi cAra bhUtonuM kalevara ja che. paraMtu zarIramAM A cAranA saMyogathI atirikta paralokagAmi zubhAzubhakarmonA vipAkane bhogavanAra koI jIva nathI. ane cAra bhUtono saMyoga vijaLInA udyotanI jema kSaNavAramAM jotAM jotAM nAza thaI jAya che. paraloka jevI koI cIja nathI. tethI paralokanI ciMtA choDI, tenI nirapekSapaNe icchAnusAra (he suMdarI !) pIo ane khAo. IITarA. atha prameyaM pramANaM caahhave temanA prameya ane pramANanuM nirUpaNa kare che. kiMca-pRthvI jalaM tathA tejo vAyubhUtacatuSTayam / AdhAro bhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi / / 83 / / zlokArtha pRthvI, jala, agni ane vAyu-A bhUtacatuSTaya ja tattva che. teno AdhAra pRthvI che. pratyakSa ja eka pramANa che. l83ll cAlyA- "viva" rUcamyucave . pRthvI-bhUmi, nama:, teno-vaki, vAyu:-vana, bhUtacatuSTayam / etAni bhUtAni catvAri AdhAro bhUmireteSAM-bhUtAnAmAdhAro-'dhikaraNaM bhUmiH-pRthvI / "caitanyabhUmireteSAM" iti pAThe tu catuSTayaM kiMviziSTaM caitanyabhUmiHcaitanyotpattisthAnam, bhUtAni saMbhUyaikaM caitanyaM janayantItyarthaH / eteSAM-cArvAkANAM mate "pramANabhUmireteSAM" iti pAThAntare tu bhUtacatuSTayaM pramANabhUmiH-pramANagocarastAttvika eteSAM mate / mAnaM tu-pramANaM punarakSajameva-pratyakSamevaikaM na punaranumAnAdikaM pramANam / hizabdo'tra vizeSaNArtho vartate / vizeSaH punshcaarvaakailokyaatraanirvaahprvnnN dhUmAdyanumAnamiSyate vacana na punaH svargAdRSTAdiprasAdhakamalaukikamanumAnamiti / / 8 / /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 SaDdarzana samucaya bhAga - 2, zloka - 84, mImAMsakadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: zlokamAM 'vi abhyacayArthaka che. arthAt vaLI arthamAM vaparAya che. vaLI pRthvI, pANI, agni ane vAyu, A bhUtacatuSTaya che. te cAra bhUtono AdhAra pRthvI che. paraMtu jyAre "vaitanyamUriteSAM'-A pATha hoya tyAre, A pramANe artha karavo. - "cAra bhUto caitanyanA utpattisthAna che." A cArvAkamatamAM caitanyanuM utpattisthAna cAra bhUto che. vaLI "pramANabhUmiteSAM" - A pATha hoya tyAre A pramANe artha karavo - cArvAkamatamAM pramANanA viSayo cAra che. pRthvI, pANI, agni ane vAyu che. te ja tattva che - prameya che. tenI ja vAstavi-sattA che. cArvAkamatamAM pratyakSa ja pramANa che, anumAnAdi pramANo nathI. arthAt cArvAkamatamAM indriyajanya pratyakSa ja eka pramANa che, anumAnAdi nahi. di' zabda vizeSakathana mATe che. vaLI ahIM vizeSa vAta e che ke.... cArvAka loko vyavahArano nirvAha karavA mATe dhUma AdithI agni Adi laukikapadArthonA anumAnane pramANa tarIke mAne che. paraMtu svarga, adRSTa Adi atIndriya alaukikapadArthonA anumAnane pramANa mAnatA nathI. l8all atha bhUtacatuSTayIprabhavAdehe caitanyotpattiH kathaM pratIyatAm ? ityaashNkyaahhave cAra bhUtothI utpanna thayelA zarIramAM caitanyanI utpatti kevI rIte thAya che ? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke... pRthvyAdibhUtasaMhatyA tathA dehaparINateH / madazaktiH surAGgebhyo yadvattadvacidAtmani / / 84 / / zlokArtha: mahuDA, goLa AdinA saMyogathI jema svayaMmeva madazakti utpanna thAya che, tema pRthvI Adi cAranA saMyogathI dehAkAra pariNamanathI zarIramAM cillekti=caitanya svayaMseva utpanna thAya che. 84. ___ vyAkhyA-pRthivyAdIni-pRthivyaptejovAyulakSaNAni yAni bhUtAni teSAM saMhatiHsamavAyaH saMyoga iti yAvat tayA hetubhUtayA / tathA-tena prakAreNa yA dehasya parINatiHpariNAmastasyAH sakAzAt ciditi prayogaH / yadvadyathA surAGgebhyo-guDadhAtakyAdibhyo madyAGgebhyo madazaktiH-unmAdakatvaM bhavati, tadvattathA cit caitanyamAtmani-zarIre / atrAtmazabdenAnekArthena zarIrameva jJAtavyaM, na punarjIvaH / ayaM bhAvaHbhUtacatuSTayasaMbandhAdehaparINAmaH, tatazca dehe caitanyamiti / atra parINatizabde
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 85, mImAMsakadarzana ghaJbhAve'pi bAhulakAdupasargasya dIrghatvaM siddham / pAThAntaraM vA / "pRthvyAdibhUtasaMhatyAM tathA dehAdisaMbhavaH / madazaktiH surAGgebhyo yadvattadvatsthitAtmatA / / " pRthivyAdibhUtasaMhatyAM satyAM, tathA zabdaH pUrvazlokApekSayA samuJcaye, dehAdisaMbhavaH / AdizabdAbhRbhUdharAdayo bhUtasaMyogajA jJeyAH / surAGgebhyo yadvanmadazaktirbhavati, tadvadbhUtasaMbandhAccharIra AtmatAsacetanatA sthitA-vyavasthiteti / yaduvAca vAcaspatiH "pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni, tatsamudAye zarIraviSayendriyasaMjJAH, tebhyazcaitanyaM" iti / / 84 / / TIkAno bhAvAnuvAda: pRthvI, pANI, agni ane vAyu, A cAra bhUtonA saMyogarUpa hetuthI dehAkAra pariNamana thAya che. (temAM caitanya utpanna thAya che.) jema mahuDA, goLa Adi dArunI sAmagrIthI madazakti = unmAdapaNuM utpanna thAya che, tema cAra bhUtonA saMyogathI dehAkAra pariNamanathI zarIramAM caitanya utpanna thAya che. ahIM AtmA zabdanA aneka artha thatA hovAthI, ahIM AtmAno artha zarIra ja jANavo, jIva nahiM. tAtparya e che ke cAra bhUtonA saMbaMdhathI dehapariNamana ane tenAthI dehamAM caitanya utpanna thAya che. ahIM 'parIti' zabdamAM 'ri' upasargano vikalpathI dIrgha thayo che. A zlokano A pramANe pAThAntara paNa maLe che. pRthvAmUitamaMdatyAM taithA darihaMmara madazaji surAkhyo parvatti sthita tmitA I(ahIM 'tathA' zabda pUrvazlokanI apekSAe samuccayArthaka che.) - have zlokano artha A pramANe thaze - "pRthvI Adi cAra bhUtono saMyoga thate chate dehAdinI utpatti thAya che. Adi zabdathI pRthvI, parvata Adi dhUlajagata paNa bhUtasaMyogathI utpanna thAya che tema jANavuM. mahuDA Adi dArunI sAmagrIthI jema madazakti utpanna thAya che, tema bhUtonA saMyogathI zarIramAM sacetanatA sthita thAya che - utpanna thAya che. vAcaspatie kahyuM che ke... "pRthvI, pANI, agni ane vAyu A cAra tattvo che. temano samudAya = viziSTasaMyogathI zarIra, indriya ane viSayasaMjJaka padArtha utpanna thAya che. tenAthI caitanya utpanna thAya che. ll84ll evaM sthite yathopadizanti tathA darzayannAha - A pramANe tattvonuM nirUpaNa karIne cArvaka je pramANe upadeza Ape che, te batAvatAM kahe che. tasmAdRSTaparityAgAdyadadRSTe pravartanam / lokasya tadvimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire / / 85 / /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 810 SaDdarzana samuJcaya bhAga-2, zloka - 86, mImAMsakadarzana zlokArtha: tethI pratyakSathI anubhUta = najare dekhAtA sukhone choDIne, nahi dekhAtA sukhane mATe pravartavuM te mUDhatA che. ema cArvAko kahe che. vyAkhyA-yasmAdbhUtebhyazcaitanyotpattiH tasmAtkAraNAd dRSTaparityAgAt-dRSTa-pratyakSAnubhUtamaihikaM laukikaM yadviSayajaM sukhaM tasya parityAgAdadRSTe-paralokasukhAdau tapazcaraNAdikaSTakriyAsAdhye yatpravartanaM-pravRttiH tallokasya vimUDhatvaM-ajJAnameveti cArvAkAH pratipedire-pratipannAH / yo hi loko vipratArakavacanopanyAsatrAsitasaMjJAno hastagatamihatyaM sukhaM vihAya svargApavargasukhaprepsayA tapojapadhyAnahomAdau yadyatate, tatra tasyAjJAnataiva kAraNamiti tanmatopadezaH / / 85 / / / TIkAno bhAvAnuvAda: je kAraNathI pRthvI Adi bhUtothI caitanyanI utpatti thAya che, te kAraNathI pratyakSathI anubhavAtA A lokasaMbaMdhI laukika viSayajanya sukhano tyAga karIne, kaThIna tapa ane cAritranI kaSTakAri kriyAthI sAdhya paralokasunAdi mATe pravRtti karavI te lokanI mUDhatA = ajJAnatA che. - A pramANe cArvAko mAne che. dhUrto dvArA phelAvAyelA mithyAvacanonA kAraNe jemanuM samyagujJAna nAza pAmI gayuM che, evA loko hAthamAM rahelA AlokasaMbaMdhI sukhane choDIne svarga-mokSa sukhanI lAlasAthI tapa, japa, dhyAna, homa-havanAdi kriyAomAM prayatna kare che. temAM te lokonI ajJAnatA ja kAraNa che. - A pramANe cArvAkamatano upadeza che. ll8pI atha ye zAntarasapUritasvAntA nirupamaM zamasukhaM varNayanti, tAnuddizya yaJcArvAkA bruvate tdaahhave jeo zAMtarasathI pUrita = plAvita hRdayavALA thaIne tapa, japa, dhyAnAdithI nirUpama zamasukhanI prApti thAya che - ema batAve che, teone uddezIne cArvAko kahe che ke. sAdhyavRttinivRttibhyAM yA prItirjAyate jane / nirarthA sA mate teSAM dharmaH kAmAtparo na hi / / 86 / / zlokArtha: svarga, mokSa vagere sAdhya mATenI pravRtti dvArA ane du:kha, naraka vagere asAdhya mATenI nivRtti dvArA lokone je AnaMda utpanna thAya che, te nirarthaka che. kAraNake teonA matamAM bhogasukhathI bIjo koI zreSTha dharma nathI. keTalA
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka -87, mImAMsakadarzana 811 vyAkhyA-sAdhyaM-dhyAnaM dvadhA, upAdeyaM heyaM ca / upAdeye dharmazukladhyAnayuge heye cAtaraudradhyAnayuge / athavA sAdhye-sAdhanIye kArye, upAdeye puNyakRtye tapaHsaMyamAdau, heye ca pApakRtye viSayasukhAdike krameNa vRttinivRttibhyAM pravartananivartanAbhyAM jane - loke yA prItiH - manaH sukhaM jAyate - samutpadyate sA teSAM - cArvAkANAM mate nirarthA - niHprayojanA niHphalA'tAttvikItyarthaH / hiryasmAt dharmaH kAmAt-viSayasukhasevanAnna paraH kAma eva paramo dharmaH, tajjanitameva ca paramaM sukhamiti bhAvaH / athavA ye dharmaprabhAvAdiha loke'pISTAniSTakAryayoH siddhyasiddhIH vadanti, tAnprati yaJcArvAkA jalpanti tadarzayannAha-"sAdhyavRttinivRttibhyAM" ityAdi / tapojapahomAdibhiH sAdhyasyaprepsitakAryasya yA vRttiH-siddhiryA ca taireva tapojapAdibhiraniSTasya sAdhyasya vighnAdenivRttiH-asiddhirabhAva iti yAvattAbhyAM sAdhyavRttinivRttibhyAM yA jane prItirjAyate sA nirarthA / arthazabdasya hetvarthasyApi bhAvAnnirhetukA nirmUlA / teSAM mate hiryasmAddharmaH kAmAna para iti prAgvat / / 86 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH sAdhya-dhyAna be prakAranuM che. upAdeya ane heya. dharmadhyAna ane zukladhyAna upAdeya che tathA ArtadhyAna ane raudradhyAna heya che. athavA sAdhanIkAryamAM, tapasaMyamAdi upAdeya puNyakAryomAM pravRtti karavAthI tathA heyarUpa viSayasukhAdi pApakRtyomAMthI nivRtta thavAthI lokone je Atmika sukha - mAnasika sukha prApta thAya che, te cArvAkamatamAM nirarthaka che. niprayojana - niSphala ane atAttvika che. temanA matamAM kAmabhoganA sevanathI bIjo zreSTha koI dharma nathI. ane viSayasevanathI prApta thatuM sukha ja zreSTha che. vaLI je loko dharmanA prabhAvathI A lokamAM iSTakAryanI siddhi ane aniSTakAryanI asiddhi kahe che. te lokonI prati cArvAka kahe che ke te tapa Adi dvArA icchita kAryanI je siddhi tathA tapa, japAdi dvArA aniSTarUpa viknonI nivRtti asiddhi thAya che. te sAdhya vRtti ane nivRtti vaDe lokomAM je prIti utpanna thAya che te nirarthaka che. teonA matamAM bhogasevanathI zreSTha dharma nathI. IITakA upsNhrnnaahcArvAkamatano upasaMhAra karatAM kahe che ke
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 2, zloka - 87, mImAMsakadarzana lokAyatamate'pyevaM saGkSapo'yaM niveditaH / abhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH subuddhibhiH / / 87 / / zlokArtha A pramANe lokAyatamatano paNa saMkSepa jaNAvyo. buddhizALI puruSo dvArA dareka shnn| mbhidheyn| tatparthine viyArako hoza. // 87 // - - - vyAkhyA-evaM-amunA prakAreNa apeH samuzcayArthatvAnna kevalamanyamateSu saGkepa ukto lokAyatamate'pyayamanantaroktaH sajhepo niveditaH / nanu bauddhAdimateSu sarveSvapi sakSepa evAtra yadhucyata tarhi vistareNa tatparamArthaH kathamavabhotsyate ? ityAzaGkyAha-"abhidheya" ityAdi / abhidheyasya-sarvadarzanavAcyasyArthasya tAtparyArthaH-azeSavizeSaviziSTaH paramArthaH parisamantAtpaurvAparyeNAlocyaH-svayaM vimarzanIyaH / athavA "locUD darzane" iti dhAtupAThAdAlocyastattattadIyazAstrebhyo'valokanIyaH subuddhibhiH-sunipuNamatibhiH saGkSitarucisattvAnugrahArthatvAdasya sUtrakaraNasyeti / athavA sarvadarzanasaMmatAnAM sattvAnAM parasparaM virodhamAkarNya / kiM kartavyatA mUDhAnAM prANinAM yatkartavyopadezamAha "abhidheya" ityAdiabhidheyaM-sarvadarzanasaMbandhI pratipAdyo'rthaH tasya yastAtparyArthaH-satyAsatyavibhAgena vyavasthApitastattvArthaH sa pryaalocyH| samyagvicAraNIyo na punaryathoktamAtro nirvicAra grAhyaH / kaiH ? subuddhibhiH-suSThu zobhanA mArgAnusAriNI pakSapAtarahitA buddhiH-matiryeSAM te subuddhayaH, tairna punaH kadAgrahagrahilaiH / yaduktam-"AgrahI bata ninISati yuktiM yatra tatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam / / 1 / / " ayamatra bhAvArthaHsarvadarzanAnAM parasparaM matavirodhamAkarNya mUDhasya prANinaH sarvadarzanaspRhayAlutAyAM nijadarzanekapakSapAtitAyAM vA durlabhaM svargApavargasAdhakatvam, ato madhyasthavRttitayA vimarzanIyaH satyAsatyArthavibhAgena tAttviko'rthaH, vimRzya ca zreyaskaraH panthAbhyupagantavyo yatitavyaM ca tatra kuzalamatibhiH / / 87 / / iti zrI tapAgaNagaganAGgaNadinamaNizrIdevasundarasUripadapadmopajIvizrIguNaratnasUriviracitAyAM tarkarahasyadIpikAyAM SaDdarzanasamuJcayaTIkAyAM jaiminIyacArvAkIyamatasvarupanirNayo nAma SaSTho'dhikAraH / / tatsamAptau ca samApteyaM tarkarahasyadIpikAmnI SaDdarzanasamucayavRttiH / /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 2, zloka - 87, mImAMsakadarzana TIkAno bhAvAnuvAda: ki samuccayArthaka che. A pramANe mAtra anya mato ja nahi, lokAyatamatano paNa saMkSepa kahevAyo. zaMkA : A graMthamAM jo bauddhAdi sarvadarzanono saMkSepa ja kahevAyo che, to vistArathI te te darzananA paramArthano bodha kevI rIte thaze ? samAdhAna : ahIM ame mAtra sarvadarzanonuM saMkSepathI varNana karyuM che. paraMtu te te darzananA abhidheyanA tAtparyArthIne = saghaLAye vizeSothI viziSTaparamArthane pUrvAparano vicAra karIne svayaM vicArI levo. tro' dhAta darzanArthaka che. AthI paryAlo...' no artha e che ke, te te darzananA te te zAstrone nipuNabuddhivALAoe jovA joIe. A sUtragraMtha to mAtra saMkSiptarucivALA jIvonA anugraha mATe che. athavA sarvadarzanonA padArthonA parasparavirodhane sAMbhaLI kiMkartavyamUDha banelA jIvone je karavA yogya che, te upadeza ApatAM graMthakArazrI kahe che ke sarvadarzana dvArA pratipAdita padArthanA tAtparyArthane = satyAsatyanA vibhAga vaDe vyavasthApita tatvArthane teoe vicAravo joIe. tathA te padArthono sArI rIte vicAra karavo joIe. mAtra teoe kahyuM, te pramANe vicAra karyA vinA grahaNa karavA yogya nathI. mArgAnusAra pakSapAtarahita buddhivALAo vaDe ke jeo durAgrahothI mukta che, teo vaDe sarva darzananA vArthane madhyasthabhAvathI vicAra karIne satyAsatyano viveka karavo joIe. durAgrahI mANasa madhyasthatAthI vicArI zakato nathI. jethI kahyuM paNa che ke durAgrahI vyakti je matamAM potAnI buddhi sthira thaI hoya che, tyAM yuktione kheMcavAnI icchA kare che ane madhyasthacittavALo vyakti jemAM yukti hoya che, tyAM matine sthira kare che. arthAt kadAgrahI vyakti potAnI mAnyatAthI AgrahI mativALo hovAthI potAnI mAnyatA pramANe yuktione laDAvyA kare che. jyAre madhyastha cittavALA vyaktio je padArthamAM yukti sthira hoya arthAt yuktithI je padArtha siddha thato hoya tyAM potAnI matine sthira kare che. kahevAnuM tAtparya e che ke sarvadarzanono parasparaviruddha mata sAMbhaLIne kiMkartavyamUDha banelA jIvo jo sarvadarzanone sAcA mAnI tene sevavAnI icchA kare to ke potAnA darzanano pakSapAta ubho rAkhI tene sevavAnI icchA rAkhe to, teone mATe svarga ke mokSa durlabha che. AthI
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 814 SaDdarzana samujhaya bhAga-2, zloka-87, mImAMsakadarzana madhyasthavRttithI satyAsatyanA vibhAga dvArA tAttvikapadArtha vicAravo joIe. satyAsatyano vicAra karIne zreyaskaramArga svIkAravo joIe ane te mArgamAM kuzalabuddhivALAoe prayatna karavo joIe. ll87 te A pramANe tapAgaccharUpI gaganamaMDapamAM sUrya jevA tejasvI zrI devasuMdarasUrIzvarajI mahArAjAnA caraNasevI zrI guNaratnasUrizvarajI mahArAjA viracita padarzanasamuccayanI TIkAmAM jaiminidarzana ane cArvAkamatanA svarUpanirNaya nAmano chaThTho adhikAra bhAvAnuvAda sahita pUrNa thAya che. A rIte te samApta thatAM tarkarahasya dIpikA nAmanI padarzanasamuccaya graMthanI TIkA paNa sAnuvAda sAnaMda pUrNa thAya che.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 815 7 - paziSTa - 1 maladhArizrIrAjazekharasUriviracitaH SaDdarzanasamucayaH / / |aiN namaH / / natvA nijagurUna bhaktanyA, smRtvA vAGmayadevatAm / sarvadarzanavaktavyaM, vakti zrI rAjazekharaH / / 1 / / dharma: priyaH sarvaloke, taM brUyurdarzanAni SaT / teSAM liGge ca veSe ca, AcAre daivate gurau / / 2 / / pramANatattvayormuktI, tarke bhedo nirIkSyate / muktiraSTAGgayogenetyetat sAdhAraNaM vacaH / / 3 / / jaina sAGkhyaM jaiminIyaM, yogaM vaizeSikaM tathA / saugataM darzanAnyevaM, nAstikaM tu darzanam / / 4 / / [jainamata tatra jainamate liGgaM, rajoharaNamAdimam / mukhavastraM ca veSazca, colapaTTAdikaH smRtaH / / 5 / / vistArastvoghaniryukte yo veSAdigocaraH / AcAraH paJcasamitiguptitritayalakSaNaH / / 6 / / IryAbhASaiNA''dAnanikSepotsargasaMjJakAH / paJcAhuH samitIstisro, guptIstriyoganigrahAt / / 7 / / tIrthaGkarAzcaturyuktA, viMzativRSabhAdayaH / kliSTASTakarmanirmuktAH, kevalajJAnabhAskarAH / / 8 / / mahAvratadharo dhIraH, sarvAgamarahasyavit / krodhamAnAdivijayI, nirgrantho gururucyate / / 9 / / pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe iha smRte / tatra prameyaM syAdvAdAdhiSThitaM dravyaSaNmayam / / 10 / / dharmAdharmo nabhaH kAlaH, pudgalazcetanastathA / dravyaSaTakamidaM khyAtaM, tadbhedAstvAgame smRtAH / / 11 / / jIvAjIvI tathA puNyaM, pApamAzravasaMvarau / bandho vinirjarAmokSI, navatattvI matA'rhatAm / / 12 / /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 816 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 caitanyalakSaNo jIvaH, syAdajIvastato'nyathA / satkarmapudgalAH puNyaM, pApaM duSkarmapudgalAH / / 13 / / kaSAyA viSayA yogA, ityAdyA AzravA matAH / AzravAdviramaNaM yat, tat saMvara iti smRtaH / / 14 / / zubhAzubhAnAM grahaNaM, karmaNAM banya iSyate / pUrvopArjitakarmAghajaraNaM nirjarA smRtA / / 15 / / karmakSayeNa jIvasya, svasvarUpasthitiH zivam / eSAM navAnAM zraddhAne, cAritrAt tattu labhyate / / 16 / / zvetAmbarA vandyamAnA, dharmalAbhaM pracakSate / zuddhAM mAdhukarI vRtti, sevante bhojanAdiSu / / 17 / / khyAtA: pramANamImAMsA, pramANoktisamuJcayaH / nayacakravAlatarkaH syAdvAdakalikA tathA / / 18 / / prameyapadmamArtaNDastattvArthaH sarvasAdhanaH / dharmasaMgrahaNItyAdi, tarkAghA jinazAsane / / 19 / / yugmam / jaine mate ubhau pakSI, zvetAmbaro digambaraH / zvetAmbaraH purA proktaH, kathyate'tha digambaraH / / 20 / / digambarANAM catvAro, bhedA nAnyavrataspRzaH / kASThAsaGgo mUlasaGgaH, saGgo mAthuragopyo / / 21 / / picchikA camarIvAleH kASThAsaGge pratiSThitA / mUlasaGge mayurANAM, piccherbhavati picchikA / / 22 / / picchikA mAthure saGgha, mUlAdapi hi nAdRtA / mayUrapicchikA gopyAH, dharmalAbhaM bhaNanti te / / 23 / / dharmavRddhigiraH zeSAH, gopyAH strImuktibhASiNaH / gopyAdanye trayaH saGghAH, prAhu no nirvRtiM striyAH / / 24 / / zeSAstrayazcagopyAzca, kevali(jina)bhuktiM na manvate / nAsti cIvarayuktasya, nirvANaM savrate'pi hi / / 25 / / dvAtriMzadantarAyAH syurmalAzcaiva caturdaza / bhikSA'Tane bhavantyeSAM, varjanIyAstadAgame / / 26 / /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 017 zeSaM zvetAmbaraistulyamAcAre daivate gurau / zvetAmbarapraNItAni, tarkazAstrANi manvate / / 27 / / syAdvAdavidyAvidyotAta, prAyaH sAdharmikA amI / paramaSTasahasrI yA, nyAyakaravacandramAH // 28 // siddhAntasAra ityAdyAstAH paramakarkazAH / teSAM jayazrIdAnAya, pragalbhante pade pade / / 29 / / jinakalpAdayo bhedA, vyucchinnAH sAmprataM kalo / vartamAnaM tataH proktaM, sarvaM jJeyaM jinAgamAt / / 30 / / samyag jainaM mataM jJAtvA, yoge'STAGge rameta yaH / sa karmalAghavaM kRtvA, labdhA saukhyaparamparAm / / 31 / / iti jainamatam / / [sAGkhyamata atha sAGkhyamataM brUmaste tridaNDaikadaNDakAH / kopInaM vasanaM teSAM, dhAturaktAmbarAzca te / / 32 / / kSuramuNDA eNacarmAsanA dvijagRhAzanAH / paJcagrAsIparAzcaiva, dvAdazAkSarajApinaH / / 33 / / OM namo nArAyaNAya, tadbhaktAH pravadantyadaH / praNAmakAle te'pyAhuH, padaM tattu namo'ntakam / / 34 / / bITeti bhArate khyAtA, dAravI mukhavastrikA / dayAnimittaM bhUtAnAM, mukhaniHzvAsarodhikA / / 35 / / yadAhuste-ghrANAdanuprayAtena, zvAsenaikena jantavaH / hanyante zatazo brahmanaNumAtrAkSaravAdinA / / 36 / / dayArthaM jalajIvAnAM, galanaM dhArayanti te / zAstreSUpadizantyevaM, bhaktAnAM purataH sadA / / 37 / / SaTtriMzadaGgulAyAma, viMzatyaGgulavistRtam / dRDhaM galanakaM kuryAd, bhUyo jIvAn vizodhayet / / 38 / / niyante miSTatoyena, pUtarAH kSArasambhavAH / kSAratoyena tu pare, na kuryAt saGkaraM tataH / / 39 / / lUtA''syatantugalitaikabindo santi jantavaH / sUkSmA bhramaramAnAste, naiva mAnti triviSTape / / 40 / /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 818 SaDdarzana samuJcaya, bhAga-2, pariziSTa - 1 kusumbhakuGkumAmbhovatricitaM sUkSmajantubhiH / na dRDhenApi vastreNa, zakyaM zodhayituM jalam / / 4 / / (uttaramImAMsAyAM glnkvicaaro'ym)| ....sAjanyA nirIzvarAH kecit, kecidIzvaradevatAH / ye te nirIzvarAste'mI, nArAyaNaparAyaNAH / / 42 / / viSNoH pratiSThAM kurvanti, sAGkhayazAsanasUrayaH / caitanyapramukhaiH zabdestepAmAcArya ucyate / / 4 / / pratyakSamanumAnaM ca, zAbdaM ceti pramAtrayam / antarbhAvo'tra zeSANAM, pramANAnAM sayuktikaH / / 44 / / amISAM sADhayasUrINAM, tattvAnAM paJcaviMzatiH / sattvaM rajastamazceti, jJeyaM tAvad guNatrayam / / 45 / / eteSAM yA samA'vasthA, sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM, vAcyA nityasvarUpikA / / 46 / / tataH saMjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaGkArastato'pi syAt, tataH SoDazako gaNaH / / 47 / / sparzanaM rasanaM ghrANaM, cakSuH zrotraM ca paJcamam / paJca buddhIndriyANyAhustathA karmendriyANi ca / / 4 / / pAyUpasthavaca:pANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJca rUpAditanmAtrANIti SoDaza / / 49 / / rUpAttejo rasAdApo, gandhAd bhUmiH svarAtrabhaH / sparzAdvAyustathA caivaM, paJcabhyaH paJcabhUtakam / / 50 / / evaM caturviMzatitattva-rUpaM, niveditaM sADayamate pradhAnam / anyastvakartA viguNazca bhoktA, tattvaM pumAn nityacidabhyupetaH / / 51 / / amUrtazcetano bhogI, nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma, AtmA kApiladarzane / / 52 / / prakRteviraho mokSastannAze sa svarUpagaH / badhyate mucyate caiva, prakRti: puruSo na tu / / 53 / / sAGkhyAnAM matavaktAraH, kapilAsuribhArgavAH / ulUkaH paJcazikhazcezvarakRSNastu zAstrakRt / / 54 / /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 tarkagranthA etadIyA, mATharastattva - kaumudI / gauDapAdA''treyatantre, sAGkhyasaptatisUtrayuk / / 55 / / kAzyAM prAcuryameteSAM bahavo mAsopavAsikAH / dhUmramArgAnugA viprA, arcirmAgAnugAstvamI / / 56 // vedapriyAstato viprA, yajJamArgAnugAminaH / hiMsAdiveda - viratAH sAGkhyA adhyAtmavAdinaH / / 57 / / svakIyasya matasyaite, mahimAnaM pracakSate / yadi sAGkhyamate bhaktistadA muktirvinA kriyAm / / 58 / / uktaM ca maThAraprAnte - hasa piba lala khAda moda nityaM, bhuGkSva ca bhogAn yathA'bhi-lASam / yadi viditaM te kapilamataM tat, prApsyasi mokSasaukhyamacireNa / / 59 / / iti sAGkhyamatam / / [mImAMsakamata jaiminIyamata ] atha mImAMsakaM brUmo, jaiminIyAparAbhidham / jaiminIyA ekadaNDAstridaNDA api sAGkhyavat / / 60 / / mImAMsako dvidhA karma, brahmamImAMsakastathA / vedAntI manyate brahma, karma bhaTTaprabhAkarau / / 61 / / te dhAturaktavasanA, mRgacarmopa-vezikAH / kamaNDaludharA muNDA, bhaTTAH prAbhAkarAzca te / / 62 / / vedAntadhyAnamevaikamAcArastairurIkRtaH / teSAM mate nAsti devaH sarvajJAdivizeSaNaH / / 63 / / tasmAdatIndriyArthAnAM, sAkSAddaSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo, yathArthatvavinirNayaH / / 64 / / ata eta purA kAryo, vedapAThaH prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA, kartavyA dharmasAdhanI / / 65 / / nodanAlakSaNo dharmo, nodanA tu kriyAM prati / pravarttakaM vacaH prAhuH, sva:kAmo'gniM yathA yajet // 66 // veda eva gurusteSAM vaktA kazcitparo na hi / tataH svayaM te saMnyastaM, saMnyastamiti bhASiNaH / / 67 / / 819
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 820 SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 yajJopavItaM prakSAlya, pibanti tajalaM zuci / ete sAGkhyAnugA veSAt, tattve'timahatI bhidA / / 68 / / SaTpramANaspRzo bhATTAstannAmAni pracakSmahe / pratyakSamanumAnaM ca, zAbdaM copamayA saha / / 69 / / arthApattirabhAvazca, bhATTAnAM SaT pramAH smRtAH / prabhAkaramate paJca, te hyabhAvaM na manvate / / 70 / / ekamevAdvitIyaM syAd, brahma tattvaM mahAphalam / prapaJcaH stambhakumbhAdisteSAM zAstre nirarthakaH / / 71 / / mImAMsako dvijanmaivetyataH zUdrAnavarjakaH / na pauruSakRtA vedAH, pAramparyeNa tadgrahAt / / 72 / / mImAMsakAnAM catvAro, bhedAsteSu kuTIcaraH / bahUdakazca haMsazca, tathA paramahaMsakaH / / 73 / / kuTIcaro maThAvAsI, yajamAnaparigrahI / bahUdako nadItIre, snAto nairasyabhekSyabhuk / / 74 / / haMso bhramati dezeSu, tapa:zoSitavigrahaH / yaH syAtparamahaMsastu, tasyAcAraM vadAmyaham / / 75 / / sa IzAnI dizaM gacchan, yatra niSThitazaktikaH / tatrAnazanamAdatte, vedAntadhyAnatatparaH / / 76 / / paraH para ihotkRSTo, yAjyAsteSAM tu vADavAH / sAvayavatprakRterbhedAd, mokSo jIvasya tanmate / / 77 / / gArgIyasmRti-madhyagA: zlokAH "tridaNDI sazikho yastu, brahmasUtrI gRhacyutaH / sakRt putragRhe'nAti, yo yAti sa kuTIcaraH / / 7 / / kuTIcarasya rUpeNa, brahmabhikSo jitAzanaH / bahUdakaH sa vijJeyo, viSNujApaparAyaNaH / / 79 / / brahmasUtrazikhAhInaH, kaSAyAmbaradaNDabhRt / ekarAtriM vasedgrAme, nagare ca trirAtrikam / / 8 / / viprANAmAva-satheSu, vidhUmeSu gatAgniSu / brahmabhikSAM careddhaMsaH, kuTikAvAsamAcaret / / 1 / /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya, bhAga-2, pariziSTa-1 haMsasya jAyate jJAnaM, tadA syAtparamo hi saH / cAturvarNyaprabhoktA ca, svecchayA daNDabhRttadA / / 8 / / prapaJcamithyA kaThavallikA ca, khyAtaM jane bhAgavataM purANam / ityAdizAstrANi bahUni teSAM, tatsampradAyastu kRzo'traloke / / 83 / / iti jaiminIyamatam / / [naiyAyikamata atha yogamataM brUmaH, zaivamityaparAbhidham / te daNDadhAriNaH prauDhakaupInaparidhAyinaH / / 04 / / te kambaliprAvaraNA, jaTApaTalazAlinaH / / bhasmoddhUlanakartAro, nIrasAhArasevinaH / / 85 / / dormUle tumbakabhRtaH, prAyeNa vanavAsinaH / AtithyakarmaniratAH, kandamUlaphalAzanAH / / 8 / / sastrIkA atha ni:strIkA, niHstrIkAsteSu cottamAH / paJcAgnisAdhanaparAH, prANaliGgadharAH kare / / 87 / / vidhAya dantapavanaM, prakSAlyAMhikarAnanam / spRzanti bhasmanA'GgaM tristriH zivadhyAnatatparAH / / 8 / / yajamAno vandamAno, vakti teSAM kRtAJjaliH / OM namaH zivAyetyevaM, zivAya nama ityasau / / 89 / / teSAM ca zaGkaro devaH, sRSTisaMhArakArakaH / tasyAvatArA: sArA ye, te'STAdaza tadarcitAH / / 10 / / teSAM nAmAnyatha brUmo, nakulIzo'tha kauzikaH / gAgryo maitryaH kauruSazca, IzAnaH SaSTha ucyate / / 11 / / saptamaH pAragAryastu, kapilANDamanuSyako / aparakuzIko'trizca, piGgalAkSo'tha puSpakaH / / 12 / / bRhadAcAryo'gastizca, santAnaH SoDazaH smRtaH / rAzIkaraH saptadazo, vidyAgurathAparaH / / 13 / / ete-'STAdaza tIrthezAstai: sevyante pade pade / pUjanaM praNidhAnaM ca, teSAM jJeyaM tadAgamAt / / 94 / /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 akSapAdo gurusteSAM, tena te hyAkSapAdakAH / uttamAM saMyamAvasthAM, prAptA nagnA bhramanti te / / 15 / / pramANAni ca catvAri, pratyakSaM laiGgikaM tathA / upamAnaM ca zAbdaM ca, tatphalAni pRthak pRthak / / 16 / / tattvAni SoDazAmutra, pramANAdIni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca, saMzayazca prayojanam / / 17 / / dRSTAnto'pyatha siddhAnto'vayavAstanirNayo / vAdo jalpo vitaNDA ca, hetvAbhAsAzchalAni ca / / 18 / / jAtayo nigrahasthAnAnyeSAM vyayastu dustaraH / Atyantikastu duHkhAnAM, viyogo mokSa ucyate / / 19 / / jayantAcAryaracito, nyAyatarko'tidustaraH / anyastUdayanAcAryo, granthaprAsAdasUtra-bhRt / / 100 / / bhAsarvajJo nyAyasAratarkasUtravidhAyakaH / nyAyasArAbhidhe tarke, TIkA aSTAdaza sphuTAH / / 101 / / nyAyabhUSaNanAmnI tu, TIkA tAsu prasiddhibhAk / ayameSAM vizeSastu, yatprajalpanti parSadi / / 102 / / zaivIM dIkSAM dvAdazAbdI, sevitvA yo'pi maJcati / dAsIdAso'pi bhavati, so'pi nirvANamRcchati / / 103 / / eteSu nirvikArA ye, mImAMsA darzayanti te / tatra padyamidaM cAsti, mokSamArgaprarUpakam / / 104 / / na svadhunI na phaNino na kapAladAma, nendoH kalA na girijA na jaTA na bhasma / yatrAsti nAnyadapi kiJcidupAsmahe tad, rUpaM purANamunizIlitamIzvarasya / / 105 / / sa eva yoginAM sevyo, yo'rvAcInastu yogabhAk / sa dhyAyamAno rAjyAdisukhalubdheniSevyate / / 106 / / uktaM ca taiH svayogazAstre - vItarAgaM smaran yogI, vItarAgatvamaznute / sarAgaM dhyAyata: puMsaH, sarAgatvaM tu nizcitam / / 107 / /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuAya, bhAga-2, pariziSTa -1 823 yena yena hi bhAvena, yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatAM yAti, vizvarUpo maNiryathA / / 108 / / zrutAnusArataH proktaM, naiyAyikamataM mayA / eteSAmeva zAstrebhyastAMstAn bhAvAn vidurbudhAH / / 109 / / eteSAM yajamAnastu, sutArAhRdayezvaraH / satyavAdI harizcandro, rAmalakSmaNapUrvajaH / / 110 / / bharaTAnAM vratAdAne, varNavyaktirna kAcana / yasya punaH zive bhaktivratI sa bharaTo bhavet / / 111 / / amISAM sarvatIrtheSu, bharaTA eva pUjakAH / zeSA namaskArakarAH, so'pi kAryoM na sanmukhaH / / 112 / / iti zaivam / [vaizeSikamata] atha vaizeSikaM brUmaH, pAzupatAnyanAmakam / liGgAdi yogavatteSAM, te te tIrthakarA api / / 113 / / vaizeSikANAM yogebhyo, mAnatattvagatA bhidA / pratyakSamanumAnaM ca, mate teSAM pramAdvayam / / 114 / / avazeSapramANA-nAmantarbhAvo'tra tairmataH / tattvAni tu SaDevAtra, dravyaprabhRtikAnyaho ! / / 115 / / dravyaM guNAstathA karma, sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyo ca, tattvaSaTkaM hi tanmate / / 116 / / tatra dravyaM navadhA bhUjalatejo'nilAntari-kSANi / kAladigAtmamanAMsi ca guNaH punaH paJcaviMzatidhA / / 117 / / sparzarasarUpagandhAH zabdaH saGkhyA vibhAga-saMyogo / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca / / 118 / / buddhiH sukhaduHkhamicchAdharmAdharmaprayatnasaMskArAH / dveSaH snehagurutve dravatvavego guNA ete / / 119 / / utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM karmatat parApare dve tu sAmAnye / / 120 / /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - tatra paraM sattAkhyaM dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdiSTaH / / 12 / / ya ihAyutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAm / saMbandha ihapratyayahetuH sa ca bhavati samavAyaH / / 122 / / yoge vaizeSike tantre, prAyaH sAdhAraNI kriyA / AcAryaH zaGkara iti, nAma prAgabhidhAparam / / 123 / / amISAM tarkazAstrANi, SaT sahasrANi kandalI / zrIdharAcAryaracitA, prazastakarabhASyakam / / 124 / / tatra saptazatImAnaM, sUtraM tu trizatImitam / vyomazivAcAryakRtA, TIkA vyomamatirmatA / / 125 / / sA syAtrava sahasrANi, parA tu kiraNAvalI / sA tUdayanasaMdRbdhA, uddezAt SaTsahasrikA / / 126 / / zrIvatsAcAryaracitA, TIkA lIlAvatI matA / sA'pi syAt SaT sahasrANi, ekaM tvAtreyatantrakam / / 127 / / tattu saMprati vyucchinnaM, ziSyA mandodyamA yataH / AcAravyavahArau ca, prAyazcittaM te viduH / / 128 / / jIvasyAtyantiko duHkhaviyogo mokSa iSyate / yogAnAM ca tathaivoktaH, prAya: sAdharmikA yataH / / 129 / / zivenolUkarUpeNa, kaNAdasya muneH purA / matametat prakathitaM, tata aulUkamucyate / / 130 / / akSapAdena RSiNA, racitatvAttu yaugikam / AkSapAdamiti khyAtaM, prAyastulyaM matadvayam / / 131 / / iti vaizeSikam / / [bauddhamata] atha bauddhamataM vakSye, mauNDyaM kRttiH kamaNDaluH / liGgaM teSAM raktavastra, veSaH zaucakriyA bahuH / / 132 / / dharmabuddhasaGgharUpaM, teSAM ratnatrayaM matam / tArAdevI punasteSAM, sarvavighnopaghAtinI / / 133 / /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuAya, bhAga- 2, pariziSTa - 1 825 sapta tIrthaGkarAsteSAM, kaNThe rekhAtrayAGkitAH / .. vipazyI 1 zikhI 2 vizvabhUH 3, krakucchandazca 4 kAJcana: 5 / / 134 / / kAzyapazca 6 saptamastu zAkyasiMho'rkabAndhavaH 7 / tathA rAhalamUH sarvArthasiddho gautamAnvayaH / / 135 / / mAyAzuddhodanasuto, devadattAgrajazca saH / zauddhodanidharmakIrtipramukhA guravo matAH / / 136 / / pratyakSamanumAnaM ca, dve pramANe tu tanmate / caturNAmAryasatyAnAM, duHkhAdInAM prarUpakaH / / 137 / / sarvajJastanmate buddhaH, sa prameyacatuSkavAk / duHkhaM samudayo mArgo, nirodhazceti tAttvikam / / 138 / / duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prakIrtitAH / vijJAnaM vedanA saMjJA, saMskAro rUpameva ca / / 139 / / samudeti yato loke, rAgAdInAM gaNo'khilaH / AtmA''tmIyasvabhAvAkhyaH, samudayaH sa udAhRtaH / / 140 / / kSaNikAH sarvasaMskArA, ityevaM vAsanA tu yA / sa mArga iha vijJeyo, nirodho mokSa ucyate / / 141 / / sugatAcAralagnasya, jJAnanirmalatA hi yA / sA muktirmanyate bauddha, kazcit kaizcizcitaH kSayaH / / 142 / / AtmAnaM manvate naite, jJAnameva tu manvate / bhavAntare sahacaraM, saMtAnasthaM kSaNakSayi / / 143 / / catvAro bauddhabhedAH syubhaktisteSAM pRthak pRthak / kAvyAdamuSmAd jJAtavyAstanmatapratipAdakAt / / 144 / / artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNeSyate, pratyakSeNa(kSo na) hi bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAhataH / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam / / 145 / / tarkabhASA hetubinduAyabindustathA'rcaTaH / tarkaH kamalazailazca, tathA nyAyapravezakaH / / 146 / /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 826 SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 jJAnapAramitAdyAstu, granthAH syurdaza tanmate / prAsAdA vartulAsteSAM, buddhadaNDa iti smRtAH / / 147 / / mRdvI zayyA prAtarutthAya peyA, madhye bhaktaM pAnakaM cAparANe / drAkSAkhaNDaM zarkarA cArddharAtre, mokSazcAnte zAkyasiMhena dRSTaH / / 148 / / iti bauddhamatam / / uktA liGgAdayo bhedA, darzanAnAM zivaiSiNAm / tadvistarastu na prokto, yathAjJAnamudIritaH / / 149 / / [aSTAGgayogasvarupa aSTAGgayogasiddhyarthaM, dadhyuliGgAni liGginaH / sarve prAhustamaSTAGgaM, tatsvarUpaM vadAmyatha / / 150 / / ahiMsAsUnRtAsteyabrahmAkiJcanatA yamAH / niyamAH zaucasantoSauH, svAdhyAyatapasI api / / 151 / / devatApraNidhAnaM ca, karaNaM punarAsanam / prANAyAmaH prANayamaH, zvAsaprazvAsarodhanam / / 152 / / pratyAhArastvindriyANAM, viSayebhya: samAhRtiH / .. dhAraNA tu kvacid dhyeye, cittasya sthirabandhanam / / 153 / / dhyAnaM tu viSaye tasminnekapratyayasaMtatiH / samAdhistu tadevArthamAtrAbhAsanarUpakam / / 154 / / evaM yogo yamAdyaGgairaSTabhiH saMmato'STadhA / mokSopAyo yogo jJAnazraddhAnacaraNAtmakaH / / 155 / / nirvartako bhaved dharmo, darzanAnAM zivaiSiNAm / rAjyAdibhogamicchUnAM, gRhiNAM tu pravartakaH / / 156 / / [nAstikamata sarvasA-vadyaviratirdharmaH siddhaye nivartakaH / iSTApUrtAdiko dharmo, bhaved bhUtyai pravartakaH / / 157 / / dharmAdharmavidhAtAraM, jIvaM darzanino viduH / nAstikAstaM na manyante, puNyApuNyabahimukhAH / / 158 / / te'dhiparSad vadantyevaM, nAsti jIvo na karma ca / dharmAdharmA na vidyete, tataH kiM nu tayoH phalam ? / / 159 / /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 1 etAvAneva loko'yaM yAvanindriya-gocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadantyabahuzrutAH / / 160 / / piba khAda ca cArulocane ! yadatItaM varagAtri ! tatra te / na hi bhIru ! gataM nivarttate, samudayamAtramidaM kalevaram / / 161 / / pRthvI jalaM tathA tejo, vAyurbhUtacatuSTayam / pramANabhUtireteSAM mAnaM tvakSajameva hi / / 162 / / pRthvyAdibhUtasaMhatyAM, tathA dehAdisaGgatiH / madazaktiH surAGgebhyo, yadvat tadvacidAtmatA / / 163 / / tasmAd dRSTaparityAgAd, yadadRSTe pravarttanam / taddhi lokasya mUDhatvaM, cArvAkAH pratipedire / / 164 / / krameNa khaNDanaM teSAM jIvastAvatprapadyatAm / ahaM duHkhI sukhI cAhamiti pratyayayogataH / / 165 / / ghaTaM vedamyahamityatra tritayaM pratibhAsate / karma kriyA ca karttA ca tatkarttA kiM niSidhyate ? / / 166 / / zarIrameva cetkartR, na kartR tadacetanam / bhUtacaitanyayogA, cetanaM tadasaGgatam / / 167 / / yA dRSTaM zrutaM spRSTaM ghrAtamAsvAditaM smRtam / ityekakartRkA bhAvA, bhUtacidvAdinaH katham ? / / 168 / / svasaMvedanataH siddhe, svadehe cetanAtmani / paradehe'pi tatsiddhiranumAnena sAdhyate / / 169 / / buddhipUrvA kriyA dRSTA, svadehe'nyatra tadgatiH / pramANabalataH siddhA, kena nAma nivAryate ? / / 170 / / tatparalokinaH siddhI, karmabandho na durghaTaH / vicitrAdhyavasAyasyaH, sa hi baghnAtyanAditaH / / 171 / / puNyapApamayaM karma, cIyate vA'pacIyate / tadvazAt sukhaduHkhAni, na tu yAdRcchikAnyaho ! / / 172 / / nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasambhavaH / / 173 / / 827
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 828 SaDdarzana samujhaya, bhAga-2, pariziSTa - 1 stanyapAnAbhilASo yat, prathamaM bAlake bhavet / pUrvajanmAbhyAsato'sau, tasmin janmanyazikSaNAt / / 174 / / tasmAtrAstikavAkyeSu, ratiH kartuM na yujyate / AtmA jJAnI karmamuktaH, paralokI ca budhyatAm / / 175 / / sa cASTAGgena yogena karmonmUlya samantataH / Apnoti muktiM tatrobairAnaMdaM svAdayatyahoH / / 176 / / sAdikamanantamanupamamavyAbAdhaM svabhAvajaM saukhyam / prAptaH sa kevalajJAnadarzano modate muktaH / / 177 / / sarvathA'pyajighAMsUnAM, gurudevahitaiSiNAm / adIrghamatsarANAM ca, muktirAsanavartinI / / 178 / / kAlasvabhAvaniyaticetanetarakarmaNAm / bhavitavyatayA pAke, muktirbhavati nAnyathA / / 179 / / bAlAvabodhanakRte maladhArisUriH, zrIrAjazekhara iti prathamAnabuddhiH / samyagguroradhigatotta-matarkazAstraH, SaDdarzanImiti manAk kathayAMbabhUva / / 180 / / / / iti zrIrAjazekharasUrikRtaH SaDdarzanasamuccayaH / /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti 829 - pariziSTa - 2 zrIsomatilakasUrikRtA laghuvRttiH sajjJAnadarpaNatale vimale'tra yasya ye kecidarthanivahAH prakaTIbabhUvuH / te'dyApi bhAnti kalikAlajadoSabhasmaproddIpitA iva zivAya sa me'stu vIraH ||1|| jainaM yadekamapi bodhavidhAyi vAkyamevaM zrutiH phalavatI bhuvi yena cakre / cAritramApya vacanena mahattarAyAH zrImAn sa nandatu ciraM haribhadrasUriH / / 2 / / saMnidhehi tathA vANi SaDdarzanAGkaSaDbhuje / yathA SaDdarzanavyaktispaSTane prabhavAmyaham / / 3 / / vyAsaM vihAya saMkSeparucisattvAnukampayA / TIkA vidhIyate spaSTA SaDdarzanasamuccaye ||4|| iha hi zrIjinazAsanaprabhAvanAvibhAvakaprabhodayabhUriyazAzcaturdazazataprakaraNakaraNopakRtajinadharmo bhagavAn zrIharibhadrasUriH SaDdarzanapramANaparibhASAsvarUpajijJAsuziSyahitahetave prakaraNamAripsamAno nirvighnazAstraparisamAptyarthaM svaparazreyo'rthaM ca samuciteSTadevatAnamaskArapUrvakamabhidheyamAha - saddarzanaM jinaM natvA vIraM syAdvAdadezakam / sarvadarzanavAcyo'rthaH saMkSepeNa nigadyate // 1 // nigadyate'bhidhIyata iti saMbandhaH / arthazabdo'tra abhidheyavAcako grAhyaH / "artho'bhidheyaraivastuprayojananivRttiSu" ( ) ityanekArthavacanAt / 'mayA' ityanuktasyApi gatArthatvAt / kiMviziSTo'rthaH / sarvadarzanavAcya iti / sarvANi ca tAni darzanAni bauddhanaiyAyikajainavaizeSikasAMkhyajaiminIyAdIni samastama - tAni vakSyamANAni teSu vAcyaH kathanIyaH / kiM kRtvA / jinaM natvA / sAmAnyamuktvA vizeSamAha / kaM jinam / vIraM varddhamAnasvAminam / vIramiti sAbhiprAyam / pramANavaktavyasya parapakSocchedAdisubhaTavRttitvAt / bhagavatazca duHkhasaMpAdiviSa- mopasargasahiSNutvena subhaTarUpatvAt / tathA coktam - "vidAraNAtkarmatatevirAjanAttapaH zriyA vikramatastathAdbhutAt / bhavatpramodaH kila nAkanAyakazcakAra te vIra iti sphuTAbhidhAnam / / " [ ] iti / yuktiyuktaM granthArambhe vIrajinanamaskaraNaM prakaraNakRtaH / yadvA AsannopakAritvena yuktatarameva zrIvarddhamAnatIrthakRto namaskaraNam / tameva vizinaSTi / kiMbhUtam / saddarzanaM sat zobhanaM darzanaM zAsanaM sAmAnyAvabodhalakSaNaM jJAnaM samyaktvaM vA yasya sa tamiti / nanu darzanacAritrayorubhayorapi muktyaGgatvAt kimarthaM saddarzanamityekameva vizeSaNamAviSkRtam / na, darzanasyaiva prAdhAnyAt / yatsUtram - " bhaTTeNa carittAu daMsaNamiha daDhayaraM gaheyavvaM / sijjhati caraNarahiyA daMsaNarahiyA na sijjhaMti / / " []
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 830 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti iti tadvizeSaNameva yuktam / punaH kiMbhUtam / syAdvAdadezakam / syAt vikalpito vAdaH syAdvAdaH sadasannityAnityAbhilA-pyAnabhilApyasAmAnyavizeSAtmakastaM dizati bhavikebhya upadizati yastam / atrAdimArdhe bhagavato'tizayacatuSTayamAkSiptam / saddarzanamiti darzanajJAnayoH sahacAritvAjjJAnAtizayaH / jinaM vIramiti rAgAdijetRtvAt aSTakarmAdyapAyanirAkartRtvAca apAyApagamAtizayaH / syAdvAdadezakamiti vacanAtizayaH / IdRgvidhasya nirantarabhaktibharanirbharasurAsuranikAyaniSevyatva-mAnuSaGgikamiti pUjAtizayaH, iti prathamazlokArthaH / / 1 / / kAni tAni darzanAnIti vyaktitastatsaMkhyAmAha - darzanAni SaDevAtra mUlabhedavyapekSayA / devatAtattvabhedena jJAtavyAni manISibhiH / / 2 / / atra jagati prasiddhAni SaDeva darzanAni / evazabdo'vadhAraNe / yadyapi bhedaprabhedatayA bahUni darzanAni prasiddhAni / yaduktaM sUtre - "asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINa huMti culasII / anANiya sattaTThI veNaiANaM ca battIsaM // " iti triSaSTyadhikA trizatI pASaNDikAnAm / bauddhAnAM cASTAdaza nikAyabhedAH, vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamikAdayo bhedAH / jaiminezca ziSyakRtA bahavo bhedAH / "utpalaH kArikAM vetti tantraM vetti prabhAkaraH / vAmanastUbhayaM vetti na kiMcidapi revaNaH // " apare'pi bahUdakakuTIcarahaMsaparamahaMsabhATTaprabhAkarAdayo bahavo'ntarbhedAH / apareSAmapi darzanAnAM devatAtattvapramANAdibhinnatayA bahubhedAH prAdurbhavanti, tathApi paramArthatasteSAmeSvevAntarbhAvAt SaDeveti sAvadhAraNaM padam / nanu saMghaTamAnAniyato bhedAnupekSya kimarthaM SaDevetyAha / mUlabhedavyapekSayA / mUlabhedAstAvat SaDeva SaTsaMkhyAsteSAM vyapekSayA tAnAzrityetyarthaH / tAni ca darzanAni manISibhiH paNDitaitivyAni boddhavyAni / kena prakAreNeti / devatAtattvabhedena / devatA darzanAdhiSThAyikAH, tattvAni ca mokSasAdhanAni rahasyAni, teSAM bhedastena pRthak-pRthak darzanadevatAdarzanatattvAni ca jJeyAnItyarthaH / / 2 / / teSAmeva darzanAnAM nAmAnyAha - bauddhaM naiyAyikaM sAMkhyaM jainaM vaizeSikaM tathA / jaiminIyaM ca nAmAni darzanAnAmamUnyaho / / 3 / / aho iti iSTAmantraNe / darzanAnAM matAnAmamUni nAmAnIti saMgrahaH / jJeyAnIti kriyA, astibhvtyaadivdnuktaapyv-gntvyaa| tatra bauddhamiti buddho devatAsyeti bauddha saugatadarzanam / naiyAyika
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - bauddhamata 838 pAzupatadarzanam / tatra nyAyaH pramANamArgastasmAdanapetaM naiyAyikamiti vyutpattiH / sAMkhyamiti kApiladarzanam / AdipuruSanimitteyaM saMjJA / jainamiti jino devatAsyeti jainamArhataM darzanam / vaizeSikam iti kANAdadarzanam / darzanadevatAdisAmye'pi naiyAyikebhyo dravyaguNAdisAmagryA viziSTamiti vaizeSikam / jaimanIyaM jaimaniRSimataM bhATTadarzanam / ca: samuccayasya darzakaH / evaM tAvat SaDdarzananAmAni jJeyAni ziSyeNetyavaseyam / / 3 / / atha dvArazloke prathamamupanyastatvAdvauddhadarzanamevAdAvAcaSTe - [bauddhamata tatra bauddhamate tAvaddevatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH / / 4 / / tatra tasmin bauddhamate saugatazAsane / tAvaditi prakrame sugato devatA buddho devatA buddhabhaTTArako darzanAdikaraH kiletyAptapravAde / tameva vizinaSTi / kathaMbhUtastattvanirUpakatvena / prarUpako darzaka: kathayiteti yAvat / keSAmityAha - AryasatyAnAm / AryasatyanAmadheyAnAM tattvAnAm / katisaMkhyAnAmiti caturNAM catUrUpANAm / kiMrUpANAmityAha / duHkhAdInAM duHkhasamudayamArganirodhalakSaNAnAm / Adizabdo'vayavArtho'tra / yaduktam - "sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturdhvartheSu meghAvI AdizabdaM tu lakSayet / / [ ] evaMvidhaH sugato bauddhamate devatA jJeya ityarthaH / / 4 / / Adimameva tattvaM vivRNvannAha - duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prakIrtitAH / vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / / 5 / / . duHkhaM kimucyata ityAzaGkAyAM saMsAriNaH skandhAH / saMsarantIti saMsAriNo vistaraNazIlA: skandhA: pracayavizeSAH / saMsAre'mI cayApacayarUpA bhavantItyarthaH / te ca skandhAH paJca prakIrtitAH paJcasaMkhyAH kathitAH / ke ta ityAha / vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ceti / tatra vijJAnamiti-viziSTaM jJAnaM vijJAnaM sarvakSaNikatvajJAnam / yaduktam - "yat sattat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime sattAzaktirihArthakarmaNi miteH siddheSa siddhA ca sA / nApyekava vidhAnyathApi parakRnava kriyA vA bhaved dvedhApi kSaNabhaGgasaMgatirata: sAdhye ca vizrAmyati // " [ ] iti / vijJAnam / vedaneti-vedyata iti vedanA pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhAH sukhaduHkhAnubhavarUpAH / tathA ca
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 832 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - bauddhamata bhikSurbhikSAmaTaMzcaraNe kaNTake lagne prAha - "ita ekanavateH kalpe zaktayA meM puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // "[ . ] ityAdi / saMjJeti-saMjJAnAmako'rthaH / sarvamidaM sAMsArika sacetanAcetanasvarUpavyavaharaNaM saMjJAmAtraM nAmamAtram / nAtra kalatraputramitra-bhrAtrAdisaMbandho ghaTapaTAdipadArthasArtho vA pAramArthikaH / tathA ca tatsUtram / "tAnImAni bhikSavaH saMjJAmAtraM vyavahAramAtraM kalpanAmAtraM saMvRti-mAtramatIto'dhvAnAgato'dhvA sahetuko vinAza AkAzaM pudgalAH" [ ] iti / saMskAra iti-iha parabhavaviSayaH saMtAnapadArthanirIkSaNaprabuddhapUrvAnubhUtasaMskArasya pramAtuH sa evAyaM devadattaH, saiveyaM dIpakalike sAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraH / yadAha - "yasminneva hi saMtAna AhitA krmvaasnaa|| phalaM tatraiva saMdhatte kArpAse raktatA yathA / / "[ ] iti / rUpamiti-ragaragAyamANaparamANupracayaH / bauddhamate hi sthUlarUpasya jagati vivartamAnapadArthajAtasya tadarzanopapattibhirnirA-kriyamANatvAt paramANava eva tAttvikAH / ca punararthaH / eveti pUraNArthaH / / 5 / / duHkhanAmadheyamAryasatyaM paJcabhedatayA nirUpya atha samudayatattvasya svarUpamAha - samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / AtmAtmIyasvabhAvAkhyaHsamudayaH sa saMmataH // 6 // yato yasmAlloke rAgAdInAM rAgadveSamohAnAmakhila: samasto gaNa: samudetyudbhavati / kIdRgityAha / AtmAtmIyasva-bhAvAkhyaH / ayamAtmA, ayaM cAtmIyaH, pade padasamudAyopacArAdayaM para: ayaM ca parakIya ityAdibhAvo rAgadveSanibandhanaM tadAkhyastanmUlo rAgAdInAM gaNaH / AtmAtmIyarUpeNa rAgarUpaH, paraparakIyapariNAmena ca dveSarUpo yataH samudeti sa samudayaH samudayo nAma tattvaM saMmato bauddhadarzane'bhimata iti / / 6 / / atha tRtIyacaturthatattve prapaJcayannAha - kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA tu yaa| sa mArga iti vijJeyo nirodho mokSa ucyate / / 7 / / sarvasaMskArAH kSaNikAH / sarveSAM vizvatrayavivaravivartamAnAnAM ghaTapaTastambhAmbhoruhAdInAM dvitIyAdikSaNeSu sa evAyaM sa evAyamityAdyullekhena ye saMskArA jJAnasaMtAnA utpadyante te vicAragocaragatAH kSaNikAH / yatpramANayanti, sarvaM sat kSaNikam, akSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi vAdasthalamabhyUhyaM kSaNikatvAvizeSakam / vizeSopapattizca samagraM tAvadautpattikaM padArthakadambakaM ghaTapaTAdikaM mudgarAdisAmagrIsAkalye vinazvaramAkalayyate / tatra yo'sya prAntyAvasthAyAM vinAzasvabhAvaH sa padArthotpattisamaye vidyate, na vA / atha vidyate cet ApatitaM tadutpattisamayAnantarameva vinazvaratvam /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - bauddhamata athedRza eva svabhAvo yatkiyantamapi kAlaM sthitvA vinaSTavyam / evaMcenmudgarAdisaMnidhAne'pyeSa eva tasya svabhAva iti bhUyo'pi tAvatkAlaM stheyam / evaM mudgarAdighAtazatapAte'pi na vinAzo jAtaM kalpAntasthAyitvaM ghaTasya / tathA ca jagadvyavahAravyavasthAlopapAtakapaGkilatetyabhyupeyamanicchatA'pi kSaNakSayitvaM padArthAnAm / prayogastvevam / vastu utpattisamaye'pi vinazvararUpaM, vinazvarasvabhAvatvAd, yadvinazvaraM tadutpattisamaye'pi tatsvarUpaM yathA antyakSaNavarttighaTasya svarUpam, vinazvarasvabhAvaM ca rUparasAdikamudayata Arabhyeti svabhAvahetuH / nanu yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi sa evAyamiti vAsanAjJAnam / ucyate-nirantarasadRzAparAparakSaNanirIkSaNacaitanyo- dayAdavidyAnubandhAJca pUrvakSaNapralayakAla eva dIpakalikAyAmiva saiveyaM dIpakaliketi saMskAramutpAdya tatsadRzamaparakSaNAntara - mudayate / tena samAnAkArajJAnaparamparAparicayaciratarapariNAmAnnirantarodayAcca pUrvakSaNAnAmatyantocchede'pi sa evAyamityadhyavasAyaH prasabhaM prAdurbhavati / dRzyate cAvalUnapunarutpanneSu nakhakezakalApAdiSu sa evAyamiti pratItiH / tathehApi kiM na saMbhAvyate sujanena / tasmAtsiddhaM sAdhanamidaM yatsattat kSaNikamiti / yuktiyuktaM ca kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA iti / prastutArthamAha / evaM yA vAsanA sa mArgo nAmAryasatyam iha bauddhamate, vijJeyo'vagantavyaH / tuzabdaH pAzcAttyArthasaMgrahaH pUrvasamuccayArthe / caturthamAryasatyamAha / nirodhaH kimityAzaGkAyAM mokSa ucyate / mokSo'pavargaH / sarvakSaNikatvasarvanairAtmya-vAsanArUpo nirodho nAmAryasatyamabhidhIyata ityarthaH / / 7 / / atha tattvAni vyAkhyAya tatsaMlagnAnyevAyatanAnyAha - paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca // 8 // 833 tattvAni vyAkhyAyAdhunA pramANamAha paJca, I zabdAdyA viSayAH paJcasaMkhyAnIndriyANi sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrarUpANi zabdarUparasasparzagandharUpAH paJca viSayA indriyavyApArA ityarthaH / mAnasaM cittam / dharmAyatanamiti dharmapradhAnamAyatanaM dharmAyatanaM caityasthAnamiti / etAni dvAdazasaMkhyAni jJAtavyAni na kevalametAni dvAdazAyatanAni jAtijarAmaraNabhavopAdAnatRSNAvedanAsparzanAmarUpavijJAnasaMskArA avidyArUpANi dvAdazAyatanAni / caH samucaye / amI sarve'pi saMskArAH kSaNikAH / zeSaM tadeveti // 8 // pramANe dve ca vijJeye yathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM ca samyagjJAnaM dvidhA yataH / / 9 / / 1 tatheti prastutAnusaMdhAne / saugatadarzane bauddhamate / dve pramANe vijJeye / ca zabdaH punararthe / tadevAha - pratyakSamanumAnaM ca / akSamakSaM prati gataM pratyakSamaindriyakamityarthaH / anumIyata ityanumAnaM laiGgikamityarthaH / yataH samyagjJAnaM nizcitAvabodho dvidhA dviprakAra: / samyaggrahaNaM mithyAjJAnanirAkaraNArtham /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - bauddhamata pratyakSAnumAnAbhyAmevetyarthaH / / 9 / / pRthakpRthagdarzanApekSalakSaNasAMkaryabhIru kIdRk pratyakSamatra grAhyamityAzaGkAyAmAha - pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntaM tatra budhyatAm / trirUpAlliGgato liGgijJAnaM tvanumAnasaMjJitam / / 10 / / tatra pramANobhayyAM pratyakSaM buddhyatAM jJAyatAM ziSyeNeti / kiMbhUtaM kalpanApoDhaM zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanA, tayApoDhaM rahitaM nirvikalpakamityarthaH / anyaJcAbhrAntaM bhrAntirahitaM ragaragAyamANaparamANulakSaNaM svalakSaNaM hi pratyakSaM nirvikalpakama-bhrAntaM ca tad ghaTapaTAdibAhyasthUlapadArthapratibaddhaM ca jJAnaM savikalpakam / taJca bAhyasthUlArthAnAM tattanmatAnumAnopapattibhi-nirAkariSyamANatvAt / nIlAkAraparamANusvarUpasyaiva tAttvikatvAt / nanu yadi bAhyArthA na santi, kiMviSayastayaM ghaTapaTazakaTAdi bAhyasthUlapratibhAsa iti cet nirAlambana evAyamanAdi-vitathavAsanApravartito vyavahArAbhAso nirviSayatvAdAkAzakezavatsvaprajJAnavadveti / yaduktam - "nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate / " [ ] iti / "bAhyo na vidyate gartho yathA bAlervikalpyate / / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravartate / " [ ] iti / taduktam - nirvikalpamabhrAntaM ca pratyakSam / / ] iti / anumAnalakSaNamAha - tu punaH trirUpAt pakSadharmatvasapakSasattvavipakSavyAvRttirUpAlliGgato dhUmAderupala kSaNAdyalliGgino vaizvAnarAderjJAnaM tadanumAnasaMjJitamanumAnapramANamityarthaH / sUtre lakSaNaM nAnveSaNIyamiti caramapAdasya navAkSaratve'pi na doSa iti / / 10 / / rUpatrayamevAha - rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitA hetorevaM trINi vibhAvyantAm / / 11 / / hetoranumAnasya trINi rUpANi vibhAvyantAmiti saMbandhaH / tatra pakSadharmatvamiti / sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH / yathA 'parvato'yaM vahnimAn dhUmavattvAt' atra parvataH pakSaH, tatra dharmatvam / dhUmavattvaM vahrimattvena vyAptaM dhUmo'gniM na vyabhicaratItyarthaH / sapakSe sattvamiti yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasapradezaH / atra dhUmavattvena hetunA sapakSe mahAnase (vidyamAnatA) sattvaM vahnimattvamastItyarthaH / vipakSe nAstiteti yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA jalAzaye / jalAzaye hi vahnimattvaM vyAvartamAnaM vyApyaM dhUmavattvamAdAya vyAvartate iti evaM prakAreNa hetoH anumAnasya trINi rUpANi jJAyantAmityarthaH / / 11 / / upasaMharanAha -
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata bauddharAddhAntavAcyasya saMkSepo'yaM niveditaH / naiyAyikamatasyetaH kathyamAno nizamyatAm / / 12 / / ayaM saMkSepo niveditaH kathitaH niSThAM nIta ityarthaH / kasya / bauddharAddhAntavAcyasya bauddhAnAM rAddhAntaH siddhAntastatra vAcyo'bhighAtavyo'rthastasya / ito'nantaraM naiyAyikamatasya zaivazAsanasya kathyamAno nizamyatAM saMkSepaH kathyamAnaH zrUyatAmityarthaH / / 12 / / [ naiyAyikamata ] tadevAha 835 AkSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH / vibhurnityaikasarvajJo nityabuddhisamAzrayaH / / 13 / / AkSapAdA naiyAyikAsteSAM mate zAsane devo darzanAdhiSThAyakaH zivo mahezvaraH / sa kathaMbhUtaH / sRSTisaMhArakRt sRSTiH prANinAmutpattiH, saMhArastadvinAzaH, sRSTizca saMhArazceti dvandvaH tau karotIti kvipito'ntaH / tathA hi / asya pratyakSopalakSya-mANacarAcarasvarUpasya jagataH kazcidanirvacanIyamAhAtmya: puruSa: sraSTA jJeyaH / kevalasRSTau ca nirantarotpadyamAnApAra - prANigaNasya bhuvanatraye'pyamAtRtvamiti saMhArakartApi kazcidabhyupagantavyaH / yatpramANam sarvaM dharaNidharaNIdharatarupura- prAkArAdikaM buddhimatpUrvakam, kAryatvAt, yadyat kAryaM tattadbuddhimatpUrvakaM yathA ghaTaH, kAryaM cedam, tasmAd buddhimatpUrvakamiti prayogaH / sa ca bhagavAnIzvara evetyarthaH / vyatireke gaganam / na cAyamasiddho hetu:, bhubhUdharAdInAM svakAraNakalApajanyatvenA-vayavitayA vA kAryatvasya jagatprasiddhatvAt / nApi viruddhAnaikAntikadoSau; vipakSAdatyantavyAvRttatvAt / nApi kAlAtyayApa-diSTaH, pratyakSAnumAnopamAnAgamAbAdhyamAnadharmadharmitvAt / nApi prakaraNasamaH, tatparipanthipadArthasvarUpasamarthanaH prathitapratyanu-mAnodayAbhAvAt / atha nirvRtAtmavadazarIratvAdeva na saMbhavati sRSTisaMhArakartezvara iti pratyanumAnodayAt kathaM prakaraNasama - dUSaNAbhAva iti cet; ucyate; atra sAdhyamAna IzvararUpo dharmI pratItaH apratIto vAnumanyate suhRdA / apratItazcet; bhavatpari-kalpitahetorevAzrayAsiddhadoSaprasaGgaH / pratItazcet; tarhiyenaiva pramANena pratItastenaiva svayamudbhAvitasvatanurapi kimarthaM nAbhyupagamyata iti kathamazarIratvam / ato na duSTo heturiti sAdhUktaM sRSTisaMhArakRcchivaH / tathA vibhuH sarvavyApakaH / ekaniyatasthAnavRttitve hyaniyatapradezaniSThitAnAM padArthAnAM pratiniyatayathAvannirmANAnupapatteH / na hyekasthAnasthitaH kumbhakAro'pi dUradUrataraghaTaghaTanAyAM vyApriyate 1 tasmAdvibhurbhagavAn / tathA nityaikaH / nityazcAsAveka-zceti / yato nityo'ta eva eko'pracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam / bhagavato hyanityatve parAdhInotpattisavyapekSatayA kRtakatvaprAptiH / svotpattAvapekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka iSyata iti / atha cet kazcijjagatkartAramaparamabhidaghAtiH, sa evAnuyujyate / so'pi nityo'nityo
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 836 SaDdarzana samuzcaya, bhAga- 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata vA / nityazcet; adhikRtezvareNa kimaparAddham / anityazcet tasyApyanyenotpAda-kAntareNa bhAvyamanityatvAdeva tasyApyanyeneti nityAnityavAda-vikalpazilpazatasvIkAre kalpAnte'pi na jalpasamAptiH / tasmAnitya eva bhagavAn / anyaJca, eko'dvitIyo bahUnAM hi jagatkartRtvasvIkAre parasparaM pRthak pRthaganyonyamasadRzamativyApAratayaikaikapadArthasya visadRzanirmANe sarvamasamaJja-samApadyateti bhagavAneka eveti yuktiyuktaM nityaiketi vizeSaNam / tathA sarvajJa iti sarvapadArthAnAM sarvavizeSajJAtA / sarvajJatvAbhAve hi vidhitsitapadArthopayogayogyajagatprasamaraviprakIrNa-paramANukaNapracayasamyaksAmagrImIlanAkSamatayA yAthAtathyena padArthanirmANaracanA durghaTA / sarvajJazca san sakalaprANinAM saMmIlitasamucitakAraNakalApAnurUpapArimANDalyAnusAreNa kAryavastu nirmimANa: svArjitapuNyapApAnumAnena ca svarganarakayoH sukhaduHkhopabhogaM ca dadAnaH keSAM nAbhimataH / tathA coktam - "Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vaa|| ajJo janturanIzo'yamAtmana: sukhaduHkhayoH / / "[ ] iti / bhUyo'pi vizeyannAha 'nityabuddhisamAzrayaH' iti zAzvatabuddhisthAnam / kSaNikabuddhimato hi parAdhInakAryApekSitayA mukhyakartRtvAbhAvAdanIzvaratvaprasaktiriti / IdRgguNaviziSTaH zivo naiyAyikamate'bhyupagantavyaH / / 13 / / atha tattvAni prarUpayannAha - tattvAni SoDazAmutra pramANAdIni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam / / 14 / / dRSTAnto'pyatha siddhAnto'vayavAstanirNayo / vAdo jalpo vitaNDA ca hetvAbhAsAzchalAni ca / / 15 / / jAtayo nigrahasthAnAnyeSAmevaM prruupnnaa| arthopalabdhihetuH syAtpramANaM taJcaturvidham / / 16 / / amutrAsmin prastute naiyAyikamate SoDaza tattvAni pramANAdIni pramANaprabhRtIni / tadyatheti / bAlAvabodhAya nAmAnyapyAha -pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAnta-avayava-tarka-nirNaya-vAdajalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnnizreyasiddhiriti SoDaza / eSAmevaM prarUpaNeti / tattvAnAmevam amunA prakAreNa prarUpaNA nAmamAtraprakaTanamityarthaH / / athaikaikasvarUpamAha / tatrAdau pramANasvarUpaM prakaTayannAha - arthopalabdhihetuH pramANaM syAt / arthasya padArthasyopalabdhi-jJAnaM tasya hetuH kAraNaM pramANaM syAd bhavet / parAparadarzanApekSayA pramANAnAmaniyatatvAtsaMdihAnasya saMkhyAmupadizannAha-taJcaturvidhamiti / tatpramANaM caturvidhaM jJeyamiti / / 14-16 / /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata 837 pratyakSamanumAnaM copamAnaM zAbdikaM tathA / vyAkhyA - pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva, kevalamupamayA saha ityupamAnaM / atha pratyakSAnumAnasvarUpamAha - tatrendriyArthasaMnikarSotpannamavyabhicArikam / / 17 / / vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyapadezavivarjitam / pratyakSamitaranmAnaM tatpUrvaM trividhaM bhavet / / 18 / / tatra pramANacAturvidhye pratyakSaM kIdRgiti saMbandhaH / vizeSaNAnyAha - indriyArthasaMnikarSotpannamiti / indriyaM cArthazceti dvandvaH, tayoH saMnikarSAtsaMyogAdutpannaM jAtam / indriyaM hi naikaTyAt padArthe saMyujyate / indriyArthasaMyogAja jJAnamutpadyate / yaduktam - "AtmA sahaiti manasA mana indriyeNa, svArthena cendriyamiti krama eSa zIghram / yogo'yameva manasaH kimagamyamasti yasminmano vrajati tatra gato'yamAtmA / / " [ ] tatrAvyabhicArikaM jJAnAntareNa nAnyathAbhAvi / zuktizakale kaladhautabodho hIndriyArthasaMnikarSotpanno'pi vyabhicArI dRSTo'to'vyabhicArikaM grAhyam / tathA vyavasAyAtmakaM vyavahArasAdhakam / sajaladharaNitale hi bahalazAdvalavRkSAvalyAmindri-yArthasAMnidhyodgatamapi jalajJAnaM tatpradezasaMgame'pi snAnapAnAdivyavahArAsAdhakatvAdapramANam / ataH saphalaM vyavasAyAtmaka-miti vizeSaNam / tathA vyapadezavivarjitamiti / vyapadezo viparyayastena rahitam / tathAhi - AjanmakAcakAmalAdidoSa-dUSitacakSuSaH puruSasya dhavalazaGke pItajJAnamudeti tadyadyapi sakalakAlaM tannetradoSAvirAmAdindriyArthasaMnikarSotpannamasti tathApyanyavastuno'nyathAbodhAnna tadyathoktalakSaNaM pratyakSamiti pratyakSasAdhakaM vizeSaNacatuSTayamuktam / sAmpratamanumAnamAha / itaradanyanmAnamanumAnamupadizati tadanumAnaM pUrva prathamaM trividhaM triprakAraka bhavejjAyeta / pUrvamitipade-nAnumAnAntarabhedAnantyamAha / tatpUrvaM pratyakSapUrvaM ceti zlokadvayArthaH / / 17-18 / / anumAnatraividhyamAha - pUrvavaccheSavacaiva dRSTaM sAmAnyastathA / tatrAcaM kAraNAtkAryamanumAnamiha gIyate / / 19 / / pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM cetyanumAnatrayam / caH samuJcaye / eveti pUraNArthe / tatheti upadarzane / tatra triSu madhye, AdyamanumAnamiha zAstre kAraNAtkAryamanumAnamuditaM kAraNAnmeghAt kAryaM vRSTilakSaNaM yato jJAyate tatkAraNakAryanAmAnumAnaM kathitamityarthaH / / 19 / / nidarzanena tamevArthaM draDhayannAha yathA -
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 838 SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyA: payomucaH / / 20 / / yatheti dRSTAntakathArambhe / rolambAH bhramarAH, gavalaM mAhiSaM zrRGgam, vyAlA gajAH, sarpA vA, tamAlA vRkSavizeSAH, sarve'pyamI kRSNAH padArthAH svabhAvato jJeyAH / dvandvasamAso bahuvrIhizca / evaMprAyA evaMvidhAH payomuco medhA vRSTiM na vyabhicarantIti / evaMprAyA ityupalakSaNena pare'pi vRSTihetavo'bhyunnatyAdi - vizeSA jJeyAH / yaduktam - "gambhIragarjitArambhanirbhinagirigaharAH / " tugattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahAH / / " (nyAya ma0) ityAdayo'pi vRSTiM na vyabhicaranti / / 20 / / zeSavannAmadheyaM dvitIyamanumAnabhedamAha - kAryAtkAraNAnumAnaM yaza taccheSavanmatam / tathAvidhanadIpUrAnmegho vRSTo yathopari / / 21 / / __ yatkAryAt phalAtkAraNAnumAnaM phalotpattihetupadArthAvagamanaM taccheSavadanumAnaM mataM kathitaM naiyAyikazAsane / yathA tathAvidhanadIpUrAdupari megho vRSTastathAvidhapravahatsalilasaMbhArabharito yo nadIpUraH, saritpravAhastasmAdupari zikharizikharopari jaladharAbhivarSaNajJAnaM taccheSavat / atra kArya nadIpUraH kAraNaM ca parvatopari megho vRSTa iti / uktaM ca naiyAyikaiH - "AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuTaphenacchaTAGkitaH / / vahadbahulazevAlaphalAzAivalasaMkulaH / nadIpUravizeSo'pi zakyate na niveditum / / " [ ] iti / / 21 / / tRtIyAnumAnamAha - yaJca sAmAnyato dRSTaM tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprAptiryathA sUrye'pi sA tathA / / 22 / / caH punararthe / yat sAmAnyato dRSTamanumAnaM tadevamamunA vakSyamANaprakAreNa / yathA puMsi puruSe devadattAdau dezAntaraprAptigati-pUrvikA / ekasmAddezAntaragamanaM gamanapUrvakamityarthaH / yathojjayinyAH prasthito devadatto mAhiSmatI purIM prAptaH / sUrye'pi sA tatheti, yathA puMsi tathA sUrye'pi sA gatirabhyupagamyate / yadyapi gagane saMcarataH sUryasya netrAvalokaprasAraNAbhAvena gatirnopa-labhyate, tathApyudayAcalAt sAyamastAcalacUlikAvalambanaM gatiM sUcayati / evaM sAmAnyatodRSTamanumAnaM jJeyamityarthaH / / 22 / / atha kramAyAtamapi zAbdapramANaM svalpavaktavyatvAdupekSyAdAvupamAnalakSaNamAha -
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti naiyAyikamata prasiddha vastusAdharmyAdiprasiddhasya sAdhanam / upamAnaM tadAkhyAtaM yathA gaurgavayastathA // 23 // - taducyamAnamupamAnamAkhyAtaM kathitam / yattadornityasaMbandhAt / yatkiMcit aprasiddhasya sAdhanam ajJAyamAnasyArthasya jJApanaM kriyate / prasiddhadharmasAdharmyAditi, prasiddhA (ddhaH) AbAlagopAlAGganAvidito'sau dharmo'sAdhAraNalakSaNaM tasya sAdharmyaM samAnadharmatvaM tasmAdityupamAnamAkhyAtam / dRSTAntamAha yathA gaurgavastatheti / yathA kazcidaraNyavAsI nAgarikeNa kIdRggavaya iti pRSTaH, sa ca paricitagogavayalakSaNo nAgarikaM prAha yathA gaustathA gavayaH, khurakakudalAGgUlasAstrAdimAn yAdRzo gaustathA janmasiddho gavayo'pi jJeya ityarthaH / atra prasiddho gaustatsAdharmyAdaprasiddhasya gavayasya sAdhanamiti / / 23 / / upamAnaM vyAvarNya zabdapramANamAha - - 839 zAbdamAptopadezastu mAnamevaM caturvidham / prameyaM tvAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ca / / 24 / / tu punarAptopadezaH zAbdam / avitathavAdI hitazcAptaH pratyayitajanastasya ya upadeza AdezavAkyaM tacchAbdam AgamapramANaM jJeyamiti / evamuktabhaGgayA mAnaM pramANaM caturvidhaM catuSprakAraM niSThitamityarthaH / atha prameyalakSaNamAha - 'prameyaM tvAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ceti' pramANagrAhyo'rthaH prameyaM, tu punararthe / AtmA ca dehazceti dvandvaH / Adizabdena zeSANAmapi SaNNAM prameyArthAnAM saMgrahaH / tacca naiyAyikasUtra AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRtti-doSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedena dvAdazavidha sacetanatvakartRtvasarvagatatvAdidharmerAtmA pramIyate / evaM dehAdayo'pi prameyatA jJeyAH 1 atra tu granthavistArabhayAnna prapaJcitA itaragranthebhyo'pi sujJeyatvAceti / / 24 / / 1 tatra saMzayAdisvarUpamAha kimetaditi saMdigdhaH pratyayaH saMzayo mataH / pravartate yadarthitvAttattu sAdhyaM prayojanam / / 25 / / - - dUrAvalokanena padArthaparicchedakadharmeSu saMzayAnaH prAha- kimetaditi / etatkiM sthANurvA puruSo veti yaH saMdigdhaH pratyayaH sa saMzayo nAma tattvavizeSo mataH saMmataH tacchAsana iti / prayojanamAha tattu tatpunaH prayojanaM nAma tattvaM yatkimityAha - arthitvAtprANI sAdhyaM kAryaM prati pravartate / pratItyadhyAhAryam / na hi niSphalakAryArambha ityarthitvAduktam / evaM yatpravartanaM tatprayojanamityarthaH / / 25 / / dRSTAntastu bhavedeSa vivAdaviSayo na yaH / siddhAntastu caturbhedaH sarvatantrAdibhedataH / / 26 / / vyAkhyA - tu punareSa dRSTAnto nAma tattvaM bhavet / yatkimiti / vivAdaviSayo nayaH yasminnupanyaste vacane I
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 840 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata vAdagocaro na bhavati / idamitthaM bhavati na veti vivAdo na bhavatItyarthaH / tAvaJcAnvayavyatirekayukto'rthaH skhalati yAvanna spaSTaM dRSTAntopaSTambhaH / uktaM ca - "tAvadeva calatyartho manturgocaramAgataH / yAvatrottambhanenaiva dRSTAntenAvalambyate // " eSa dRSTAnto jJeyaH / siddhAntaH punazcaturbhedo bhavet / kathamityAha - sarvatantrAdibhedata iti / sarvatantrasiddhAnta iti prathamo bheda: / AdizabdA-dbhedatrayamidaM jJeyam / yathA pratitantrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAntazceti / amI catvAraH siddhAntabhedAH / nAmamAtrakathanamidam, vistaragranthebhyastu vizeSo jJeyaH / / 26 / / avayavAditattvatrayasvarUpamAha - pratijJAhetudRSTAntopanayA nigamastathA / avayavAH paJca tarkaH saMzayoparamo bhavet / / 27 / / yathA kAkAdisaMpApAt sthANunA bhAvyamatra hi / UrdhvaM saMdehatarkAbhyAM pratyayo nirNayo mataH / / 28 / / avayavAH paJceti saMbandhaH / pUrvArddhamAha - pratijJAhetudRSTAntopanayA nigamanaM ceti paJcAvayavAH / tatra pratijJA pakSaH, kRzAnumAnayaM sAnumAnityAdi / heturliGgavacanam, dhUmavattvAdityAdi / dRSTAnta udAharaNavacanam, yo yo dhUmavAn sa sa vahrimAn yathA mahAnasapradeza ityAdi / upanayo hetorupasaMhArakaM vacanam, dhUmavAMzcAyamityAdi / nigamanaM hetUpadezena punaH sAdhyadharmopa-saMharaNaM tasmAdvahnimAnityAdi / iti paJcAvayavasvarUpanirUpaNam, iti avayavatattvaM jJeyamiti / tarkaH saMzayoparamo bhavet / yathA kAketyAdi / dUrAdRggocare spaSTapratibhAsAbhAvAt kimayaM sthANurvA puruSo veti saMzayastasyoparame'bhAve sati tarko bhavet tarko nAma tattvaM syAt / kathamityAha - yatheti / dUrAdUrdhvasthaM padArthaM vilokya sthANupuruSoH saMdihAno'vahitIbhUya vimRzati / kAkAdisaMpAtAdAdizabdAvalyutsarpaNAdayaH sthANudharmA grAhyAH / vAyasaprabhRtisaMbandhAdatra sthANunA bhAvyaM kIlakena bhavitavyam / puruSe hi zira:kampanahastacAlanAdibhiH kAkapAtAnupapatteH / evaM saMzayAbhAve tarkatattvaM jJeyamiti / UrdhvamityAdi pUrvoktalakSaNAbhyAM saMdehatarkAbhyAmUrdhvamuttaraM yaH pratyayaH, sthANurevAyaM puruSa evAyamiti pratItiviSayaH, sa nirNaya: nirNayanAmA tattvavizeSo jJeyaH / yattadAvarthasaMbandhAdanuktAvapi jJeyau / / 28 / / vAdatattvamAha - AcAryaziSyayoH pakSapratipakSaparigrahAt / yaH kathAbhyAsahetuH syAdasau vAda udAhRtaH / / 29 / / asau vAda udAhRtaH kathitastajjJairityarthaH / yaH kaH / ityAha - kathAbhyAsahetuH / kathA prAmANikI tasyA
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata 841 abhyAsahetuH kAraNam / kayoH AcAryaziSyayoH / AcAryo gururadhyApakaH, ziSyazcAdhyetA vijJeya iti / kasmAt / pakSapratipakSapari-grahAt / pakSaH pUrvapakSaH pratijJAdi parigrahaH, pratipakSa uttarapakSaH pUrvapakSavAdiprayuktapratijJAdipratipanthikopanyAsaprauDhiH tayoH parigrahAtsaMgrahAdityarthaH / AcArya: pUrvapakSamaGgIkRtyAcaSTe / ziSyazcottarapakSamurarIkRtya pUrvapakSaM khaNDayati / evaM nigrAhakajayaparAjayacchalajAtyAdinirapekSatayA abhyAsanimittam / pakSapratipakSaparigraheNa yatra guruziSyau goSThI kurutaH sa vAdo jJeyaH / / 29 / / . atha tadvizeSamAha - vijigISukathAyAM tu cchalajAtyAdidUSaNam / sa jalpaH sA vitaNDA tu yA pratipakSavivarjitA / / 30 / / sa jalpa iti saMbandhaH / yat tu vijigISukathAyAM vijayAbhilASivAdiprativAdiprArabdhapramANopanyAsagoSThyAM satyAM chalajAtyAdidUSaNam / chalaM triprakAram - vAkchalaM, sAmAnyacchalam, upacAracchalaM ceti, jAtayazcatuviMzatibhedAH, AdizabdA-nigrahasthAnAdiparigrahaH, etaiH kRtvA dUSaNaM paropanyastapakSAderdUSaNajAlamutpAdya nirAkaraNam / abhimataM ca svapakSasthApanena sanmArgapratipattinimittatayA chalajAtyAdhupanyAsaiH paraprayogasya dUSaNotpAdanam / tathA coktam - "duHzikSitakutAMzalezavAcAlitAnanAH / zakyA: kimanyathA jetuM vitaNDA doSamaNDitAH / / gatAnugatiko lokaH kumArga tatpratAritaH / mA gAditi cchalAdIni prAha kArUNiko muniH / / " iti / saMkaTe prastAve ca sati cchalAdibhirapi svapakSasthApanamanumatam / paravijaye hi dharmadhvaMsAdidoSasaMbhavastasmAdvaraM chalAdi-bhirapi jayaH / sA vitaNDA tu yA pratipakSavivarjitA / sA punarvitaNDA, yA / kim / vijigISukatheva pratipakSavivarjitA / vAdiprayuktapakSapratirodhakaH prativAdyupanyAsaH pratipakSastena vivarjitA rahiteti pratipakSasAdhanavihIno vitaNDAvAdaH / vaitaNDiko hi svAbhyupagatapakSamasthApayan yatkiJcidvAdena paroktameva dUSayatItyarthaH / / 30 / / hetvAbhAsA asiddhAdyAcchalaM kUpo navodakaH / jAtayo dUSaNAbhAsA: pakSAdirdUSyate na yaiH / / 31 / / hetvAbhAsA jJeyA iti / ke te / ityAha - asiddhAdyAH, asiddhaviruddhAnaikAntikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAH paJca hetvAbhAsA jJeyAH / tatra pakSe dharmatvaM yasya nAsti so'siddhaH / vipakSe san sapakSe cAsan viruddhaH / pakSatrayavRttiranaikAntikaH / pratyakSAnumAnAgamaviruddhapakSapravRttiH kAlAtyayApadiSTaH / vizeSAgrahaNe hetutvena prayujyamAnaH prakaraNasamaH / udAharaNAni svayamabhyUhyAni /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 842 SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata chalaM kUpo navodaka iti paropanyastavAde svAbhimatArthAntarakalpanayA vacanavighAtazchalam / kathamityAha - vAdinA kUpo navodaka iti kathAyAM pratyagrArthavAcakatayA navazabdaprayoge chalavAdI navasaMkhyAmAropya dUSayati / kuta eka eva kUpo navasaMkhyodaka iti vAkchalam / prastAvAgatatvena zeSacchaladvayamapyAha - saMbhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena taniSedhaH sAmAnyacchalam / yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati-saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpaditi / tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutvamAropya nirAkurvanabhiyuGkte / yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpadbhavati vrAtye'pi sA bhavevrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam, upacAracchalam / yathA maJcAH krozantItyukte paraH pratyavatiSThate kathamacetanA maJcAH krozanti maJcasthAH puruSAH krozantIti chalatrayasvarUpaM jJeyamiti / jAtaya ityAdi / dUSaNAbhAsA jAtayaH / adUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsanta iti dUSaNAbhAsAH / yaiH, kim / pakSAdirna dUSyate, AbhAsamAtratvAnna pakSadoSaH samudbhAvayituM zakyate kevalaM samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhagiti taddoSatattvAnavabhAse hetupratibimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM jAtiH / sA caturviMzatibhedA sAdhAdipratyavasthAnabhedena / yathA sAdharmya-vaidharmya-utkarSa-apakarSa-varNya-avarNya-vikalpa-sAdhya-prAptiaprApti-prasaGga-pratidRSTAnta-anutpatti-saMzaya-prakaraNa-ahetu-arthApatti-avizeSa-upapatti-upalabdhianupalabdhi-nitya-anitya-kAryasamAH / tatra sAdharmyana pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / 'anityaH zabdaH kRtakRtvAt ghaTavat' iti prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam-nityaH zabdo niravayavatvAt AkAzavat / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdharmyAt kRtakRtvAt anityaH zabdaH na punaH AkAzasAdhAniravayavatvAt nitya iti / vaidhahNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtirbhavati anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat ityatraiva prayoge sa eva heturvaidhayeNa prayujyate nityaH zabdo niravayavatvAt anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdharmyAt kRtakatvAt anityaH zabdaH na punastadvaidhAt niravayavatvAnitya iti / utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI bhavataH / tatraiva prayome dRSTAntadharma kaMcitsAdhyamiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayute / yadi ghaTavatkRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhaved, na cenmUrto ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTa: kRtaka: sannazrAvaNo dRSTaH evaM zabdo'pi bhavet no ced mUrto ghaTavadanityo'pi mAbhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTaH evaM zabdo'pi bhavet / no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvaM dharmamapakarSati / varSyAvarSyAbhyAM pratyavasthAnaM vAvarNyasame jAtI bhavataH / khyApanIyo varNyastadviparIto'varNyastAvetau vAvaNyo sAdhyadRSTAntadharmoM viparyasyan vAvarNyasame jAtI prayuGkte / yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdi na tAdRg ghaTadharmo yAdRg ghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti sAdhyadharmadRSTAntadharmo hi tulyau kartavyau / atra tu viparyAsaH, yato yAdRgghaTadharmaH kRtakatvAdi na
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata 843 tAdRk zabdadharmaH / ghaTasya hyanyAdRzaM kumbhakArAdijanyaM kRtakatvam / zabdasya hi tAlvoSThAdivyApArajamiti / dharmAntara- vikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH / yathA kRtakaM kiMcinmRduM dRSTaM rAGkava zayyAdi, kiMcitkaThoraM kuThArAdi evaM kRtakaM kiMcidanityaM bhaviSyati ghaTAdikam, kiMcinnityaM zabdAdIti / sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH / yadi yathA ghaTaH tathA zabdaH prAptaH tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti / zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyo bhavet, tatazca na sAdhyaM sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAt sutarAmadRSTAnta iti / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prAptyaprAptisame jAtI / yathA yadetatkRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatkiM prApya sAdhayatyaprApya vA / prApya cet dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati na tatsadasatoriti, dvayozca sattvAtkiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA / aprApya tu sAdhanamayuktam; atiprasaGgAditi / atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAha-yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM kRtakatve idAnIM kiM sAdhanaM tatsAdhane kiM sAdhanamiti / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAha - yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTaM kUpakhananapratnAnantaramupalambhAditi / na cedamanaikAntikatvodbhAvanaM bhaGgayantareNa pratyavasthAnAt / anutpattyA pratyavasthAnam anutpattisamA jAtiH / yathAnutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate, tadevaM hetvabhAvAdasiddhiranityatvasyeti / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiryathA pUrvamudAhatA, saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / yathA kiM ghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdaH, kiM vA tadvaidhayeNAkAzasAdhAniravayavatvAnnitya iti / dvitIyapakSotthApanabuddhyA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati / tatraivAnityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavaditi, udbhAvanaprakArabhedamAtre sati nAnAtvaM draSTavyam / traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthApanamahetusamA jAtiH / yathA hetuH sAdhanam, tatsAdhyAtpUrva pazcAdvA saha vA bhavet / yadi pUrvam, asati sAdhye tatkasya sAdhanam / atha pazcAtsAdhanam pUrva tarhi 'sAdhyaM tasmiMzca pUrvasiddhe kiM sAdhanena / atha yugapatsAdhyasAdhane; tarhi tayoH savyetaragoviSayANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti / arthApattyA pratyavasthAnam arthApattisamA jAtiH yadyanityasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate, nitya sAdharmyAnitya iti / asti cAsya nityenAkAzena sAdharmya niravayavatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti / avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yathA yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRkatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti / upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / yathA yadi kRtakatvopapattyA zabdasyA-nityatvaM niravayavatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati pakSadvayopapattyA anadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSita-mityudbhAvanaprakArabheda evAyam / upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarI-yakatvAditi prayukte pratyavatiSThate na khalu prayatnAnantarIyakatvamanityatve sAdhanam, sAdhanaM taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate, upalabhyate ca
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 844 SaDdarzana samujhaka, bhAga-2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata prayatnAnantarIyakatvena vinApi vidyudAdAvanityatvam, zabde'pi kvacidvAyuvegabhajyamAnavanaspa-tyAdijanye tatheti / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / yathA tatraiva prayatnAnantarIyakatvahetAvupanyaste, satyAha jAtivAdI na prayatnakAryaH zabdaH prAguJcAraNAdastyevAsau, AvaraNayogAttu nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnA-styeva zabda iti cet, na; AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhasadbhAvAdAvaraNAnupalabdhezcAnulapambhAdabhAvaH, tadabhAve cAvaraNopa-labdhe vo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguJcAraNAdagrahaNamiti prayatnakAryA-bhAvAnityaH zabda iti / sAdhyadharmanityAnityatvavikalpena zabdanityatApAdanaM nityasamA jAtiH / yathA anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA, nityA veti / yadyanityA; tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA abhAvAnityaH zabdaH / atha anityatA nityaiveti tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzritasyAnu-papatteH tadAzrayabhUtaH zabdo'pi nitya eva bhavet / sa cena; tadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda iti / evaM sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH / yathA ghaTasAdharmyamanityatvena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyevaM kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthAntarANAM tathAbhAve'pi nAnityatvaM tarhi zabdasyApi tanmA bhUditi anityatvamAtrApAdanapUrvakavizeSodbhAvanAJcAvizeSasamAto bhinneyaM jAtiH / prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH / yathAnityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAha-prayatnasya dvairUpyaM dRSTaM kiMcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdikam, kiMcitsadevAvaraNavyudAsAdinA abhivyajate yathA mRdantaritamUlakIlAdi / evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatnena zabdo vyajyate janyate veti saMzaya iti saMzayApAdAnaprakArabhedAcca saMzayasamAtaH kAryasamA jAtibhidyate / tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye [a] saMkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatijAtibhedA ete darzitA iti / dUSaNAbhAsAnuktvA nigrahasthAnamAha - nigrahasthAnamAkhyAtaM paro yena nigRhyate / pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavad / / 3 / / yena kenacidrUpeNa paro vipakSo nigRhyate paravAdI vacananigrahe pAtyate tannigrahasthAnamAkhyAtaM kathitamiti / katicir3hedAn nAmato nirdizannAha-pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavat / hAnisaMnyAsavirodhAH pratijJAzabdena saMbadhyate / Adizabdena zeSAnapi bhedAn parAmRzati / etadrUSaNajAlamutpAdyate yena tannigrahasthAnam / yaduktaM - "vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam" [nyAyasU0] / tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiriti / apratipattiH sAdhanasyAdUSaNaM dUSaNasya cAnuddharaNam / taddhi nigrahasthAnaM dvAviMzatibhedam / tadyathA-pratijJAhAniH,
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - naiyAyikamata 845 pratijJAntaraM, pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAsaH, hetvantaram, arthAntaraM, nirarthakam, avijJAtArtham, apArthakam, aprAptakAlam, nyUnam, adhikam, punaruktam, ananubhASaNam, ajJAnam, apratibhA, vikSepo matAnujJA, paryanuyojyopekSaNam, niranuyojyAnuyogaH, apasiddhAntaH, hetvAbhAsazca / tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharmaM svadRSTAnte'bhyupagatavata: pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH, aindriyikatvAd ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan pareNa sAmAnyamaindriyikamapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikI kRte yadyevaM brUyAt sAmAnyavat ghaTo'pi nityo bhavati, sa evaM bruvANa: zabdAnityatvapratijJAM jahyAt / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntarasAdhanamabhidadhata: pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda aindriyikatvAdityukte tathaiva sAmAnyenaiva vyabhicAreNodite yadi brUyAd yuktaM sAmAnyamaindriyikaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti, so'yamanityaH zabda iti pUrvapratijJAtaH pratijJAntaramasarvagataH zabda iti pratijJAntareNa nigRhIto bhavati / pratijJAhetvovirodhaH pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti, so'yaM pratijJAhetvovirodho yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH, atha rUpAdibhyo'rthAntarasyA-nupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti tadayaM pratijJAviruddhAbhidhAnAtparAjIyate / pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktayA pratijJAmeva niDhuvAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH aindriyikatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt ka evamAha 'anityaH zabdaH' iti pratijJAsaMnyAsAt parAjito bhavatIti / avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnye'sya vyabhicAreNa dUSite jAtimattve satItyAdivizeSaNamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati / prakRtAdarthAdarthAntaraM tadau (tadanau)-payikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH kRtakatvAditi hetuH / heturiti hinoterdhAtostupratyaye kRdantaM padam, padaM ca nAmataddhitanipAtopasargA iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyata iti / abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAnaM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH kacataTapAnAM gajaDadabavattvAd ghajhaDhadhabhavaditye-tadapi sarvathA arthazUnyatvAnnigrahAya kalpeta, sAdhyAnupayogAdvA / yatsAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA trivAramabhihitamapi parSatprativAdibhyAM boddhaM na zakyate tadAvijJAtArthaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / pUrvAparAsaMgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArthama-pArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, daza dADimAni SaDapUpA iti / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGghaya avayava-viparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAnakramasyApagamAt / paJcAvayaye vAkye prayoktavye tadekatamenAnumAnAvayavena hInaM nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt pratijJAdInAM paJcAnAmapi sAdhanatvAt / ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 846 SaDdarzana samudyaya, bhAga- 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - sAMkhyamata nigrahasthAnaM bhavati / anyatrAnuvAdAt zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate yathA anityaH zabdo'nityaH zabdo vinAzI dhvaniriti / anuvAde tu paunaruktayamadoSaH / yathA hetUpadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanamiti / parSadAviditasya vAdibhirabhihitasyApi yadapratyuJcAraNaM tadananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / parSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / aviditottaraviSayo hi kimuttaraM brUyAt / na cAnanubhASaNamevedam, jJAte'pi vastunyanubhASaNAsAmarthyadarzanAt / parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhA nAma nigrahasthAnaM bhavati / kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo vikSepo nAma nigrahasthAnaM bhavati / siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinattIdaM mama karaNIyaM parihIyate, pInasena kaNTha uparuddha ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa parAjIyate / svapakSe parApAditadoSamanuddhRtya tameva parapakSe pratIpamApAdayato matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / cauro bhavAn puruSatvAt prasiddhacauravadityukte, bhavAnapi cauraH puruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditacauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate / nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSapaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / paryanuyojyo nAma nigrahopapattyAvazyaM nodanIya: 'idaMte nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'si' ityevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNena nigRhyate / anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogAniranuyojyAnuyogo nAma nigrahasthAnaM bhavati / upapannavAdinamapramAdinamanigrahArhamapi nigRhIto'sIti yo brUyAtsa evAbhUtadoSodbhAvanAnigRhyata iti / siddhAntamabhyupetya[aniyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAnto nAma nigrahasthAnam / yaH prathama kiMcitsiddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate, tatra ca siSAdhayiSitArthasAdhanAya paropAlambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyate / hetvAbhAsAzca yathoktA asiddhaviruddhAdayo nigrahasthAnam iti / bhedAntarAnantye'pi nigrahasthAnAnAM dvAviMzatirmUlabhedA niveditA iti / athopasaMharanAha - . naiyAyikamatasyevaM samAsa: kathito'dhunA / sAMkhyAbhimatabhAvAnAmidAnImayamucyate / / 33 / / evam itthaMprakAratayA naiyAyikamatasya zaivazAsanasya samAsaH saMkSepo'dhunA kathito niveditaH sAmpratameva niSThita ityarthaH / idAnIM punarayaM samAsaH sAMkhyAbhimatabhAvAnAm ucyate / sAMkhyA: kApilA ityarthaH / tadabhimatA 'tadabhISTA ye bhAvAH paJcaviMzatitattvAdayasteSAM saMkSepo'taH paraM kathyata ityarthaH / / ' tadevAha - [sAMkhyamata eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA / / 34 //
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2 pariziSTa - 2 laghuvRtti - sAMkhyamata 847 eteSAM sAMkhyAnAM prakRtiH prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakArANAM sattvarajastamasAM trayANAmapi guNAnAM yA sAmyAvasthA samatayAvasthitiH sA kila prakRtirucyate, kiletyAptapravAde, sA prakRtiH kathyate / anyaJca sA pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA pradhAnazabdena avyaktazabdena ca prakRtirAkhyAyate / zAstre prakRtiH pradhAnamavyaktaM ceti paryAyA na tattvAntaramityarthaH / tathA nityasvarUpikA zAzvatabhAvatayA prasiddhetyarthaH / ucyate ca nityA nAnApuruSAzrayA ca taddarzanena prakRtiryadAha - "tasmAna badhyate'ddhA na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH / / " iti / darzanasvarUpamAha - sAMkhyA nirIzvarAH kecitkecidIzvaradevatAH / sarveSAmapi teSAM syAttattvAnAM paJcaviMzatiH / / 35 / / kecitsAMkhyA nirIzvarA IzvaraM devatayA na manyante kevalAdhyAtmavedinaH / kecitpunarIzvaradevatA mahezvaraM svazAsanAdhiSThAtAramAhuH / sarveSAmapi / teSAM kevalanityAtmavAdinAmIzvaradevatAnAM ca sarveSAM sAMkhyamatAnusAriNAM zAsane tattvAnAM paJcaviMzatiH syAt / tattvaM hyapavargasAdhakaM bIjamiti sarvavAdisaMvAdaH / yaduktam / "paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH // " . tanmate paJcaviMzatistattvAnItyarthaH / guNatrayamAha - sattvaM rajastamazceti jJeyaM tAvad guNatrayam / prasAdatoSadenyAdikAryaliGgaM krameNa tat / / 36 / / tAvaditi prakrame / teSu tattveSu sattvaM sukhalakSaNaM rajoduHkhalakSaNaM tamazceti mohalakSaNaM prathamaM tAvat guNatrayam sattvaM rajastamazceti guNatrayaM jJeyam / tad guNatrayaM krameNa paripATyA, prasAdatoSadainyAdikAryaliGgaM guNatrayeNedaM liGgatrayaM krameNa janyate / sattvaguNena prasAdakAryaliGgaM vadananayanAdiprasannatA sattvaguNena syAdityarthaH / rajoguNena toSaH sa cAnandaparyAyaH, talliGgAni sphUrtyAdIni rajoguNenAbhivyajyanta ityarthaH / tamoguNena ca dainyaM janyate 'hA daiva naSTo'smi, vaJcito'smi' ityAdivacanavicchAyatAnetrasaMkocAdivyaGgayaM dainyaM tamoguNaliGgamiti / dainyAdItyAdizabdena duHkhatrayamAkSipyate, tadyathA AdhyAtmikam, Adhibhautikam, AdhidaivikaM ceti / tatrAdhyAtmikaM dvividhaM zArIraM mAnasaM ca / zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam, mAnasaM kAmakrodhalobhamoheAviSayAdarzananibandhanam / sarvaM caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvadhA, Adhibhautikam AdhidaivikaM ceti / tatrAdhibhautikaM mAnuSapazumRgapakSi
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 840 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - sAMkhyamata sarIsRpasthAvaranimittam, AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyAvezahetukamiti / anena duHkhatrayeNAbhihatasya prANinastattvajijJAsotpadyate atastAnyeva tattvAnyAha - tataH saMjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaMkArastato'pi syAttasmAtSoDazako gaNaH / / 37 / / tato guNatrayAbhighAtAd buddhiH saMjAyate yakA buddhirmahAniti ucyate mahacchabdena kIrtyata ityarthaH / evametannAnyathA, gaurayaM nAzvaH, sthANureSa nAyaM puruSa ityevaM nizcayastena padArthapratipattiheturyo'dhyavasAyaH sA buddhiriti / tasyAstvaSTau rUpANi tadarzanavizrutAni / yadAha * dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni, adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAnItyaSTau / tato buddherahaMkAraH sa cAbhimAnAtmako yathA 'ahaM zabde, ahaM rUpe, ahaM rase, ahaM sparza, ahaM gandhe, ahaM svAmI, aham IzvaraH, asau mayA hataH, ahaM tvAM haniSyAmItyAdipratyayarUpaH tasmAdahaMkArAtSoDazako gaNo 'jAyate' ityadhyAhAraH asti bhavatItyAdivat / paJca buddhIndriyANi paJca karmendriyANi ekAdazaM manaH paJca bhUtAni SoDazako gaNaH / tathAha IzvarakRSNaH - "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH / / " iti / SoDazakagaNamevAha - sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca paJcamam / / paJca buddhIndriyANyAhustathA karmendriyANi ca / / 38 / / pAyUpasthavacaHpANipAdAkhyAni mnstthaa| anyAni paJcarUpANi tanmAtrANIti SoDaza / / 39 / / yugmam / paJca buddhIndriyANIti saMbandhaH / sparzanaM tvagindriyam, rasanaM jihvA, ghrANaM nAsikA, cakSurnetraM, paJcamaM ca zrotraM karNa iti, etAni paJcabuddhipradhAnAni buddhisahacarANyeva jJAnaM janayantIti kRtvA buddhIndriyANyAhuH kathayanti tanmatIyA iti / tathA karmendriyANi ceti / tathA pUrvoddiSTapaJcasaMkhyAmAtramapi parAmRzati / tAnyevAha - pAyUpasthavaca:pANipAdAkhyAnIti / pAyurapAnam, upasthaH prajananam, vaco vAkyam, pANirhastaH, pAdazcaraNastadAkhyAni paJca karmendriyANi, karma kAryavyApArastasya sAdhanAnIndriyANIti karmendriyANi / tathA mana ekAdazamindriyamityarthaH / anyAni paJcarUpANi tanmAtrANi ceti / rUparasagandhazabdasparzAkhyAni tanmAtrANIti SoDaza jJeyAH / paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtotpattimAha - 1. atra krameNa pratItipaJcakAkArasthAne, ahaM zrRNomi, ahaM rUpayAmi, ahaM rasayAmi, ahaM spRzAmi, ahaM jighrAmi, ityevAkArapaJcakaM jyAya iti bhAti, mUlai nirdiSTAkArakapratItInAmanAnubhavikatvAd / granthakAralekhAnupUrvIbhaGgabhiyA tu mUlasthapATho na parAvati /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - sAMkhyamata 849 rUpAttejo rasAdApo gandhAdbhUmiH svarAtrabhaH / sparzAdvAyustathaivaM paJcabhyo bhUtapaJcakam // 40 // paJcabhya iti, paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtakamiti saMbandhaH / rUpatanmAtrAttejaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAd bhUmiH, svarata-nmAtrAdAkAzam, sparzatanmAtrAdvAyuH, evaM paJcatanmAtrebhyaH paJca bhUtAnyutpadyate / asAdhAraNaikaikaguNakathanamidam, utpattizca zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam, zabdo hyambaraguNa iti / zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNamiti / zabda-sparzatanmAtrasahitAd rupatanmAtrAttejaH zabdasparzarupaguNamiti / zabdasparzarupatanmAtrasahitAdrasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUpa-rasaguNA iti / zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata iti paJcabhUtakamityarthaH / prakRtivistaramevopasaMharanAha - ___ evaM catuviMzatitattvarUpaM niveditaM sAMkhyamate pradhAnam / anyastvakartA viguNastu bhoktA tattvaM pumAnityacidabhyupetaH / / 4 / / evaM pUrvoktaprakAreNa sAMkhyamate caturviMzatitattvarUpaM pradhAnaM niveditam / prakRtirmahAnahaMkArazceti trayam, paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, manastvekam, paJca tanmAtrANi, paJcabhUtAni, ceti caturviMzatistattvAni rUpaM yasyeti, evaMvidhA prakRtiH kathitetyarthaH / paJcaviMzatitamaM tattvamAha - anyastviti / anyo'kartA puruSaH, prakRtereva saMsaraNAdidharmatvAt / yaduktaM - prakRtiH karoti prakRtirbadhyate prakRtirmucyate, na tu puruSaH, puruSo'baddhaH puruSo muktaH / puruSastu - "amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSmaH AtmA kApiladarzane // " puruSaguNAnAha - viguNa iti / sattvarajastamorUpaguNatrayavikalaH / tathA bhoktA bhogI, evaMprakAraH pumAn tattvaM paJcaviMzatitamaM tattvamityarthaH / tathA nityacidabhyupetaH, nityA cAsau cicaitanyazaktistayAbhyupetaH sahitaH / AtmA hi svaM buddheravyatiriktamabhimanyate / sukhaduHkhAdayazca viSayA indriyadvAreNa buddhau saMkrAmanti / buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacaryate / Aha ca pAtaJjale, "zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyannatadAtmA'pi tadAtmaka iva pratibhAsate" [yogabhA0] iti mukhyatastu cicchaktiviSayaparicchedazUnyA, buddhereva viSayaparicchedasvabhAvatvAt cicchaktisaMnidhAnAcAcetanApi buddhizcetanAvatIvAvabhAsate / vAdamahArNavo'pyAha - "buddhidarpaNasaMkrAntamarthavipratibimbakam / dvitIyadarpaNakalpe puruSe hyadhirohati / / " tadeva bhoktRtvamasya na tu vikArotpattiriti / tathA cAsuriH - "vivikte dRkpariNato buddho bhogo'sya kathyate /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 SaDdarzana samudyaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - sAMkhyamata pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi / / " vindhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe - "puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH karoti sAMnidhyAdupAdheH sphaTikaM yathA / / " [ ] iti / / nityacijjJAnayuktaH / bandhamokSasaMsArAzca nitye'pyAtmani bhRtyagatayorjayaparAjayayoriva tatphalakozalAbhAdisaMbandhena svAminyupacAravadatrApyupa-caryanta ityadoSaH / tattvopasaMhAramAha - __ paJcaviMzatitattvAni sAMkhyasyaiva bhavanti ca / pradhAnanarayozcAtra vRttiH paGgvandhayoriva / / 42 / / pUrvArdhaM nigadasiddham / atra sAMkhyamate pradhAnanarayoH prakRtipuruSayovRttirvartanaM paGgvandhayoriva paguzcaraNavikala:, andhazca netravikalaH / yathA paGgvandhau saMyuktAveva kAryasAdhanAya prabhavato na pRthagbhUtau / prakRtipuruSayorapi tathaiva kAryakartRtvam / prakRtyupAttaM puruSo bhuta ityarthaH / mokSaM pramANaM cAha - prakRtiviyogo mokSaH puruSasyaivAntarajJAnAt / mAnatritayaM ca bhavet pratyakSaM laiGgikaM zAbdam / / 43 // ___ mokSaH kimucyata ityAha / puruSasyAtmana AntarajJAnAt trividhabandhavicchedAtprakRtiviyogo yaH sa mokSaH prakRtyA saha viyoge virahe sati puruSasyApavarga iti / AntarajJAnaM ca bandhavicchedAdbhavati / bandhazca prAkRtikavaikRtikadAkSiNabhedAt trividhaH / tadyathA, prakRtAvAtmajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH / ye vikArAneva bhUtendriyAhaMkArabuddhIH puruSabuddhyopAsate teSAM vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH, iSTApUrta janabhojanadAnAdikaM tasmin, puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA badhyata iti / "iSTApUrta manyamAnA variSThaM nAnyat zreyo ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA imaM lokaM hInataraM vA vizanti // "[ ] iti vacanAt / iti trividhabandhavicchedAtparamabrahmajJAnAnubhavastataH prakRtiviyogaH puruSasya, prakRtipuruSavivekadarzanAJca nivRttAyAM prakRtau, puruSasya svarUpAvasthAnaM mokSa iti zlokapUrvArdhArthaH / mAnatritayaM ca pramANatrayaM ca, bhavet syAt, pratyakSaM laiGgika zabdaM ca, cakAraH sarvatra saMbadhyate / pratyakSamindriyopalabhyam, laiGgikamanumAnagamyam, zAbdaM cAgamasvarUpamiti pramANatrayam / athopasaMharanAha . evaM sAMkhyamatasyApi samAsa: kathito'dhunA / jainadarzanasaMkSepaH kathyate suvicAravAn / / 44 / /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata evaM pUrvoktaprakAreNa sAMkhyamatasyApi samAsaH saMkSepaH kathitaH / api samuccayArthe na kevalaM bauddhanaiyAyikayoH saMkSepa uktaH, sAMkhyamatasyApyadhunA kathita iti / sAMkhya iti puruSanimitteyaM saMjJA / saMkhyasya ime sAMkhyAH / tAlavyo vA zakAraH zaGkhanAmA''dipuruSaH / [jainamata ] atha kramAyAtaM jainamatoddezamAha- adhunetyuttarArddhena vA saMbadhyate / adhunA idAnIM jainadarzanasaMkSepaH kathyate kathaMbhUta iti / suvicAravAn / suSThu zobhano vicAro'rthosyAstIti mattvarthIye matup / suvicAravAniti sAbhiprAyaM padam / aparadarzanAni hi / "purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH / / " [ ityAdyuktyA na vicArapadavImAdriyante / jainastvAha - tadevAha - " asti vaktavyatA kAcittenedaM na vicAryate / nirdoSaM kAJcanaM cetsyAtparIkSAyA bibheti kim / / " [ iti yuktiyuktavicAraparamparAparicayapathapathikatvena jaino yuktimArgamevAvagAhate / na ca pAramparyAdipakSapAtena yuktimullaGghayati paramArhataH / uktaM ca - " pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / " ityAdihetuhetizatanirastavipakSaprasaratvena 'suvicAravAn' ityasAdhAraNaM vizeSaNaM jJeyamiti / jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjitaH / hatamohamahAmallaH kevalajJAnadarzanaH / / 45 / / 851 surAsurendrasaMpUjyaH sadbhUtArthopadezakaH / kRtsnakarmakSayaM kRtvA saMprAptaH paramaM padam / / 46 // tatra tasmin jainamate jinendro devatA kRtsnakarmakSayaM kRtvA paramaM padaM samApta iti saMbandha: / jinendra iti jayanti rAgAdIniti jinAH sAmAnyakevalinasteSAmindraH svAmI tAdRzAsadRzacatustriMzadatizayasaMpa jinendro devatA darzanapravartaka AdipuruSaH, eSa kIdRk san zivaM saMprApta iti parAsAdhAraNAni vizeSaNAnyAha 1. aprAmANiko'yaM kalpaH / prathamakalpastu / kathamapi saMgamanIyaH / vastutastu, "zuddhAtmatattvavijJAnaM sAMkhyamityabhidhIyate" iti vyAsasmRtyA bhAvArthakAGpratyayaniSpannajJAna-vAcakasaMkhyAzabdAtsaMbandhibodhakazaiSikANA "sAMkhya" zabdaH siddhaH / yadvA "saMkhyAM prakurvate caiva prakRtiM ca pracakSate / caturviMzatitattvAni tena sAMkhyAH prakIrtitAH" iti bhAratAt, saMkhyAzabdAdvedArthakANAM niSpannaH "sAMkhya" zabdaH / ubhayathA'pi yogarUDhaH / mu0 Ti0 /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 852 SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti jainamata - rAgadveSavivarjita iti rAgaH sAMsArikasneho'nugrahalakSaNaH, dveSo vairAgyAdyanubandhAnnigrahalakSaNaH, tAbhyAM vivarjito rahitaH / etAveva, durjayau durantabhavasaMpAtahetukatayA ca muktipratirodhako samaye prasiddhau / yadAha " ko dukkhaM pAvijjA kassa na sukkhehiM vimhaho hujjA / koya na labhejja mukkhaM rAgaddosA jai na hujjA / / " [ ] iti / - tathA hatamohamahAmallaH mohanIyakarmodayAt hiMsAtmakazAstrebhyo'pi muktikAGkSAdivyAmoho mohaH sa eva durjeyatvAnmahA - malla iva mahAmallaH, hato mohamahAmallo yeneti sa tathA / rAgadveSamohasadbhAvAdeva na cAnyatIrthAdhiSThAtAro muktyaGgatayA pratibhAsante, tatsadbhAvazca teSu sujJeya eva / yaduktam - "rAgo'GganAsaGgamanAnumeyo dveSo dviSAd dAraNahetigamyaH / mohaH kuvRttAgamadoSasAdhyo no yasya devasya sa caivamarhan / / " iti rAgadveSamoharahito bhagavAn / tathA kevalajJAnadarzanaH / dhavakhadirapalAzAdivyaktivizeSAvabodho jJAnam / vanamiti sAmAnyAvabodho darzanam / kevalazabdazcobhayatra saMbadhyate / kevalamindriyAdijJAnAnapekSaM jJAnaM darzanaM ca yasyeti / kevalajJAna- kevaladarzanAtmako hi bhagavAn karatalakalitavimalamuktAphalavaddravyaparyAyavizuddhamakhilamidamanavarataM jagatsvarUpaM pazyatIti kevalajJAnadarzana iti padaM sAbhiprAyam / chadmasthasya hi prathamaM darzanamutpadyate, tato jJAnaM, kevalinastvAdau jJAnaM tato darzanamiti / tathA surAsurendrasaMpUjyaH / sevAvadhAnasAvadhAnanirantaraDhaukamAnadAsAyamAnadevadAnavanAyaka vandanIyaH / tAdRzairapi pUjyasya mAnavatiryakkhecarakiMnaranikara saMsevyatvamAnuSaGgikamiti / tathA sadbhUtArthopadezakaH / sadbhUtArthAn dravyaparyAyarUpAn nityAnityasAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyAdyanantadharmAtmakAn padArthAnupadizati yaH sa iti / utpAdavyayadhrauvyAtmakaM ca saditi abhimanyamAno jainaH ekAntanityapakSamekAntAnityapakSaM cetthaM vighaTayati / tathA hi - vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lakSaNam / tacca nityaikAnte na ghaTate / apracyutAnutpannasthiraikarUpo hi nityaH, sa ca krameNArthakriyAM kurvItAkrameNa vA / anyonyavyatiriktadharmANAmarthAnAM prakArAntareNotpAdAbhAvAt / tatra na krameNa; sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt, kAlakSepiNo vAsAmarthyaprApteH / samarthopi hi tattatsahakArisamavadhAne taM tamarthaM karotIti ced, na tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttitvAt 'sApekSamasamartham' [ ] iti nyAyAt / na tena sahakAriNo'pekSyante, api tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavattAnapekSata iti cet tatkiM sa bhAvo'samarthaH samartho vA / samarthazcetkiM sahakArimukhaprekSaNadInAni, kSa punarjhaTiti ghaTayati na I nanu samarthamapi bIjamilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkuraM karoti nAnyathA, tatkiM bIjasya sahakAribhiH kiMcidupakriyate,
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata na vA / yadi nopakriyate tadA sahakArisaMnidhAnAtprAgiva kiM na so'rthakriyAyAmudAste, upakriyate cet, sa tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kriyata iti vAcyam / abhede, sa eva kriyata iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA, kRtakatvena tasyAnitya tvApatteH / bhede sati kathaM tasyopakAraH kiM na sahyavindhyAderapi / tatsaMbandhAttasyAyamiti cet, upakAryopakArakayoH ka saMbandhaH / na tAvatsaMyogaH, dravyayoreva tasya bhAvAt / atra tUpakAryaM dravyamupakArazca kriyeti na saMyogaH / nApi samavAyaH, tasyaikatvAdvyApakatvAcca pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyataiH saMbandhibhiH saMbandho yuktaH / niyatasaMbandhi saMbandhe cAGgIkriyamANe tatkRtopakAro'sya samavAyasyAbhyupagantavyaH tathA ca satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt bhede punarapi samavAyasya na niyatasaMbandhe saMbandhatvam / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / nApyakrameNaH, na hyeko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIryugapatsarvAH kriyAH karotIti prAtIti- kam, kurutAM vA tathApi na dvitIyakSaNe kiM kuryAt / karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH / akaraNe tvarthakriyAkAritvAbhAvAda-vastutvaprasaMga ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAd vyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati / arthakriyAkAritvaM ca nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayatIti naikAntanityapakSo yuktikSamaH / 853 ekAntAnityapakSo'pi na kakSIkaraNArhaH / anityo hi pratikSaNavinAzI, sa ca na krameNArthakriyAsamartho dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / kramo hi paurvAparyam taca kSaNikasyAsambhavi avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kAlakramazcAbhidhIyate / na caikAntavinAzini sAsti / yadAhuH - "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate / / " na ca saMtAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH saMbhavati / saMtAnasyAvastutvAt / vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvam; na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH / athAkSaNikatvam; tarhi samAptaH kSaNabhaGgavAdaH / nApyakrameNArthakriyA kSaNike saMbhavati sa hyeko bIjapurAdirUpAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayanekena svabhAvena janayet, nAnAsvabhAvairvA / yadyekena tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAdekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati kiMcidrUpAdikamupAdAnabhAvena kiMcidrasAdikaM sahakAritveneti; te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtAH, anAtmabhUtA vA / anAtmabhUtAzcet; svabhAvatvahAniH / yadyAtmabhUtAH; tarhi tasyAnekatvamanekasvabhAvatvAt teSAm, svabhAvAnAM vaikatvaM prasajyeta 1 tadavyatiriktatvAtteSAM tasya caikatvAt / atha ya evekatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate; tarhi nityasyaikarUpasya krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAMkaryaM ca kathamiSyate, kSaNikavAdinA / atha nityamekasvarUpatvAdakramam, akramAJca kramiNAM nAnAkAryANAM
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti jainamata kathamutpattiriti cet; aho svapakSapakSapAtI devAnAMpriyaH 1 yaH khalu svayamekasmAnniraMzAdrUpAdikSaNalakSaNAtkAraNAt, yugapadane - kakAraNasAdhyAnyanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati / tasmAtkSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTa ityanityaikAntAdapi kramAkramayornivRttyaiva vyApyArthakriyA vyAvartate / tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalambhabalenaiva nivartata ityekAntAnityavAdo'pi na ramaNIyaH / syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA 1 na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsAyogA- dasan syAdvAda iti vAcyam I nityapakSAnityapakSavilakSaNasya kathaMcitsadasadAtmakasya pakSAntarasyAGgIkriyamANatvAt tathaiva ca sarvairanubhavAditi / tathA ca paThanti "bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate / / " [ ] iti / tathA sAmAnyaikAntaM, vizeSaikAntaM bhinnau sAmAnyavizeSau cetthaM nirAcaSTe / tathA hi vizeSA: sAmAnyAdbhinnAH abhinnA vA / bhinnAzcet; maNDUkajaTAbhArAnukArAH / abhinnAzcet; tadeva tatsvarUpavaditi sAmAnyaikAntaH / sAmAnyaikAntavAdinastu dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedA advaitavAdinaH sAMkhyAzca / 854 - " etAsu paJcasvavabhAsinISu pratyakSabodhe sphuTamaGgulISu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zRGgaM zirasyAtmana IkSate saH / / " - paryAyanayAnvayinastu bhASante viviktA: kSaNakSayiNo vizeSA eva paramArthAstato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAna-tvAt / na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNa (saM) sthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAyAnyatkiMcidekamanuyAyi pratyakSe pratibhAsate tAdRzasyAnubhavAbhAvAt / tathA ca paThanti - ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya evotpadyata iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam / kiM ca yadidaM sAmAnyaM parikalpyate tadekam, anekaM vA / ekamapi sarvagatam, asarvagataM vA / sarvagataM cet; kiM na vyaktayantarAleSUpalabhyate / sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotvasAmAnyaM govyaktI: kroDIkaroti, evaM kiM na ghaTapaTAdi-vyaktIrapyavizeSAt / asarvagataM cet; vizeSarUpApattirabhyupagamabAdhazca / athAnekagotvAzvatvaghaTatvapaTatvAdibhedabhinnatvAt, tarhi vizeSA eva svIkRtA anyonyavyAvRttihetutvAt / na hi yadgotvaM tadazvatvAtmakamiti / arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNaM taca vizeSeSveva sphuTaM lakSyate / na hi sAmAnyena kAcidarthakriyA kriyate; tasya niSkriyatvAt / vAhadohAdikAsu arthakriyAsu vizeSANAmevopayogAt / tathedaM sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA / bhinnaM cet; avastu, vizeSavizleSeNArthakriyAkAritvAbhAvAt / abhinnaM cet; vizeSA eva tatsvarUpavaditi vizeSaikAntavAdaH / naigamanayAnugAminastvAhuH / svatantrau sAmAnyavizeSau tathaiva pramANena pratItatvAt / tathA sAmAnyavizeSAvatyantaM bhinnau viruddhadharmAdhyAsitatvAt, yAvevaM tAvevaM yathA pAthaH pAvakau, tathA cetau, -
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata tasmAttathA / sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagataM tadviparItAzca zabalazAbaleyAdayo vizeSAH tataH kathameSAmaikyaM yuktam / na sAmAnyAt pRthag vizeSasyopalambha iti cet; kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam / sAmAnyavyAptasyeti cet; na tarhi sa vizeSopalambhaH, sAmAnyasyApi tena grahaNAt / tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvaniM tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA, na caitadasti vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAt tasmAdvizeSamabhilaSatA tatra vyavahAraM pravartayatA tad grAhako bodhovivikto'bhyupa- gantavyaH / evaM sAmAnyasthAne vizeSazabdaM vizeSasthAne ca sAmAnyazabdaM prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivikto'GgI - kartavyaH / tasmAtsvasvagrAhiNI jJAne pRthak pratibhAsamAnatvAt dvAvapItaretaravizakalitau, tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti svatantraH sAmAnyavizeSavAdaH / svatantrasAmAnyavizeSadezakA naigamanayAnurodhinaH kANAdA AkSapAdAzca / tadetatpakSatrayamapi kSodaM na kSamate / pramANabAdhitatvAt / sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva vastuno nirvigAnamanubhUyamAnatvAt / vastuno hi lakSaNamarthakriyAkAritvam, taccAnekAntavAda evAvikalaM kalayanti parIkSakAH / tathA hi - gaurityukte khurakakuda-lAGgUlasAsnAviSANAdyavayavasaMpannaM vasturUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate, mahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate / yatrApi ca zabalA gaurityucyate, tatrApi ca yathA vizeSapratibhAsastathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva / zabaleti kevalavizeSocAraNe 'pyarthAtprakaraNAdvA gotvamanuvartate / api ca zabalatvamapi nAnArUpam; tathA darzanAt / tato vaktA zabaletyukte kroDIkRta-sakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zabalatvaM vyavasthApyate / tadevamAbAlagopAlaM pratItaprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / na hi kvacitkadAcitkenacit kiMcitsAmAnyaM vizeSavinAkRta-manubhUyate, vizeSA vA tadvinAkRtAH / yadAhuH - tathA - " dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA / / " [ ] iti / kevalaM durNayabalaprabhAvitaprabalamativyAmohAdekamapalapyAnyatarad vyavasthApayanti kumatayaH 1 so'yamandhagajanyAyaH / ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktadoSAste'pyanekAntavAdapracaNDamudgaraprahArajarjaritatvAnnocchvasitumapi kSamAH / svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM pratikSepyAH sAmAnyaM prativyakti kathaMcidvibhinnam; kathaMcittadAtmakatvAdvisadRzapariNAma - vat / yathaiva hi kAcidvyaktirupalabhyamAnA vyaktayantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate, tathA sadRzapariNAmAtmaka-sAmAnyadarzanAtsamAneti, tena samAno gaurayaM, so'nena samAna iti pratIteH / na cAsya vyaktisvarUpAdabhinnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAtaH / yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnatvamasti / na ca teSAM guNarUpatAvyAghAtaH / kathaMcidvyatirekastu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva pRthagvyapadezAdibhAktvAt / vizeSA api naikAntena 855
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 856 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata sAmAnyAtpRthag bhavitu-marhanti / yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet tadA teSAmasarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tatsiddhaM, prAguktayuktayA nirAkRtatvAt / sAmAnyasya vizeSANAM ca parasparaM kathaMcidavyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthita-tvAt / vizeSebhyo'vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate / sAmAnyAttu vizeSANAmavyatirekAt te'pyekarUpA iti / ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAtsarvatra vijJeyam / anekatvaM ca pramANArpaNAttasya sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAma-vat prativyaktibhedAt / evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathA viruddhadharmAdhyAsitatvam / kathaMcidviruddhadharmAdhyAsitatvaM cedvivakSitam tadAsmatpakSapravezaH / kathaMcidviruddhadharmAdhyAsasya kathaMcidredAvinAbhUtatvAt / pAthaHpAvakadRSTAnto'pi sAdhya-sAdhanavikala:; tayorapi kathaMcidviruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkArAt, payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmA-dhyAso bhedazca, dravyatvAdinA punastadvaiparItyamiti / tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti / uktaM ca - "dohiM vi NaehiM NIyaM satthamulUgeNa tahavi micchattaM / jaM savisayappahANataNeNa aNNoNNaNiravekkhaM // " tathA / "nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // " tathaikAntasattvamekAntAsattvaM ca vArtameva / tathA hi sarvabhAvAnAM hi sadasadAtmakatvameva svarUpam / ekAntasattve vastuno vaizvarUpyaM syAt / ekAntAsattve ca niHsvabhAvatA bhAvAnAM syAt / tasmAtsvarUpeNa sattvAt, pararUpeNa cAsattvAt sadasadAtmakaM vastu siddham / yadAhuH - "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasaMbhavaH // " [ ] iti / tatazcaikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvarUpeNa vRtteranekAntAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam / evaM caikasminnarthe jJAte sarveSAmarthAnAM jJAnaM sarvapadArthaparicchedamantareNa taniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsaMbhavAt / Agamo'pyevameva vyavasthitaH / "je egaM jANai se savvaM jANai je savvaM jANai se egaM jANai / " tathA - "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // "[ ] iti / sughaTaM sadasadanekAntAtmakaM vastu / anayaiva bhaGgayA syAdastisyAnastisyAdavaktavyAdisaptabhaGgIvistarasya jagat-padArthasArthavyApakatvAd abhilApyAnabhilApyAtmakamapyUhyamiti / sadbhUtArthopadezaka iti, kRtsnakarmakSayaM kRtveti / kRtsnAni sarvANi ghAtyaghAtyAdIni yAni karmANi jIvabhogyavedyapudgalA-steSAM kSayaM nirjaraNaM vidhAya / paramaM padaM mokSapadaM saMprAptaH / apare hi saugatAdayo
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata 857 mokSamavApyApi tIrthanikArAdisaMbhave bhUyo bhUyo bhavamavataranti / yadAhuH - "jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH / / " [ ] iti / na te paramArthato mokSagatibhAjaH, karmakSayAbhAvAt / na hi tattvataH karmakSaye punarbhavAvatAraH / yaduktam - "dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkaraH // [ ] iti / uktaM ca zrIsiddhasenadivAkarapAdairapi bhavAbhigAmukAnAM prabalamohavijRmbhitam / yathA "dagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya nirvANamapyanavadhAritabhIraniSTam / muktaH svayaM kRtabhavazca parArthazUrastvacchAsanapratihateSviha moharAjyam / / "[ ] iti / aha~zca bhagavAn karmakSayapUrvameva zivapadaM prApta iti / tattvAnyAha - jIvAjIvI tathA puNyaM pApamAzravasaMvarau / bandhazca nirjarAmokSau nava tattvAni tanmate / / 47 / / tanmate jainamate nava tattvAni sambhavantIti jJeyam / nAmAni nigadasiddhAnyeva / jIvAjIvapuNyatattvamevAha - tatra jJAnAdidharmebhyo bhitrAbhitro vivRttimAn / kartA zubhAzubhaM karma bhoktA karmaphalasya ca / / 4 / / caitanyalakSaNo jIvo, yazcaitadvaiparItyavAn / ajIvaH sa samAkhyAtaH, puNyaM satkarmapudgalAH / / 49 / / yugmam / tatra jainamate, caitanyalakSaNo jIva iti saMbandhaH / vizeSaNAnyAha - jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinna iti / jJAnamAdiryeSAM dharmANAmiti jJAnadarzanacAritrarUpA dharmA guNAstebhyo'yaM jIvazcaturdazabhedo'pi kathaMcidbhinnaH kathaMcidabhinna ityarthaH / ekendriyAdipaJcendriyaparyanteSu jIveSu svApekSayA jJAnavattvamastyevetyabhinatvaM jJAnAdibhyaH parApekSayA punarajJAnavattvamiti bhinnatvam / lezatazcetsarvajIveSu na jJAnavattvaM tadA jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / tathA ca siddhAntaH - "sabajIvANaM pi ya gaM akkharassa aNantao bhAgo nijhagyADio / jai so vi AvarejjhA to jIvo ajIvattaM pAvijA / suDa vi mehasamudaye hoi pahA candasUrANam // " tathA nivRttimAniti / vivRttiH pariNAma: sAsyAstIti matvarthIyo matup / suranaranArakatiryakSu
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata ekendriyAdipaJcendriya-paryantajAtiSu vividhotpattirUpAn pariNAmAnanubhavati jIva ityarthaH / anyacca zubhAzubhaM karma karttA / zubhaM sAtavedyam, azubhamasAtavedyam / zubhaM cAzubhaM ceti dvandvaH / evaMvidhaM karma bhoktavyaphalakarttRbhUtaM karttA, svAtmasAdvidhAtA upArjayiteti yAvat / na ca sAMkhyavadakarttA AtmA zubhAzubhabandhakazceti / tathA karmaphalaM bhoktA / na ca kevalaM karttA, kiM tu bhaktapa svopArjitapuNyapApakarmaphalasya vedayitA / na cAnyakRtasyAnyo bhoktA / tathA cAgamaH 858 " jIvANaM bhanta ! kiM attakaDe dukkhe, parakaDe dukkhe, tadubhayakaDe dukkhe / goyama ! attakaDe dukkhe, no parakaDe dukkhe, no tadubhayakaDe dukkhe / / " [ ] iti / kava bhoktA / tathA caitanyalakSaNa iti / caitanyaM cetanAsvabhAvatvaM tadeva lakSaNaM mUlaguNo yasyeti / sUkSmabAdarabhedA ekendriyAstathA vikalendriyAstrayaH saMjJyasaMjJibhedAzca paJcendriyAH, sarve'pi paryAptA aparyAptAzceti caturdazApi jIvabhedAzcaitanyaM na vyabhicarantIti / athAjIva 'yazcaitadvaiparItyavAnajIvaH sa samAkhyAtaH' iti / yaH punastasmAjjIvalakSaNAdvaiparItyamanyathAtvamasyAstIti tadvaiparItyavAn viparItasvabhAvo'cetanaH so'jIvaH samAkhyAtaH kathitaH pUrvasUribhiriti / bhedAzca dharmAdharmAkAzapudgalAH skandhadezapradezaguNA addhAkevalaparamANuzceti caturdaza ajIvabhedAH / puNyaM satkarmapudgalA iti / puNyaM nAma tattvaM kIdRgityAha- satkarmapudgalA iti / sacchobhanaM sAtavedyaM karma, tasya pudgalA dalapATakAni puNyaprakRtaya ityarthaH / tAzca dvAcatvAriMzattadyathA - "naratirisurAu sAyaM paraghAyaAyavajjoyaM / titthussAsanimANaM paNidivairussabhacauraMsaM / / tasadasacauvanAI suramaNudugapaMcataNuuvaMgatiaM / agurulahupaDhamakhagaI bAyAlIsaMti suhapayaDI / / " bhAvArthastu granthavistarabhayAnnocyata iti zlokArthaH / zeSatattvamAha - pApaM tadviparItaM tu mithyAtvAdyAstu hetavaH / yastairbandhaH sa vijJeya Asravo jinazAsane // 50 // - tu punastadviparItaM puNyaprakRtivisadRzaM pApaM pApatattvamityarthaH mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA hetavaH / pApasya kAraNAni tatprakRtayazca yazItistadyathA "thAvaradasacaujAI apaDhamasaMThANakhagaisaMghayaNA / tirinirayaduguvadhAI vanacaUnAmacautIsA / / " yaghAyapaNayAlasahiyabAsII" iti / / mithyAtvAdyAzceti 1 narayAunI assA puNyaprakRtivyatiriktAH pApaprakRtayo zItiH / varNacatuSkasya tu zubhAzubharUpeNobhayatrApi saMbadhyamAnatvAnna doSaH / yastairbandha iti
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga-2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata yastaimithyAdarzanAdibhirbandhaH sa karmabandhaH sa jinazAsana Asravo vijJeyaH, AsravatattvaM jJeyamityarthaH / tatprakRtayazca dvAcatvAriMzat / tathA hi - paJcendriyANi, catvAraH kaSAyAH, paJca [a] vratAni, manovacanakAyAH, paJcaviMzatikriyAzca kAyikyAdaya, ityAsravaH / saMvarastanirodhastu bandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtkarmasaMbandho yo dvayorapi / / 51 / / tu punastannirodha AsravadvArapratirodhaH saMvaraH tttvm| saMvaraprakRtayastu saptapaJcAzattadyathA - "samiiguttiparIsahajaidhammabhAvaNAcarittANi / paNatigaduvIsadasabAra paJcabheehiM sagavaNNA / / " paJca samitayastisro guptayo dvAviMzatiH parISahA dazavidho yatidharmaH dvAdaza bhAvanAH paJca cAritrANIti prakRtayaH / bandho nAma jIvasya prANinaH karmaNo vedyasyAnyonyAnugamAt parasparaM kSIranIranyAyena lolIbhAvAd yo dvayorapi jIvakarmaNoH saMbandhaH saMyogaH sa bandho nAma tattvamityarthaH / sa ca caturvidhaH prakRtisthityanubhAgapradezabhedAt / "svabhAvaH prakRtiH proktaH sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeyaH pradezo dalasaMcayaH / / "[ ] iti / ityAdiH sa bandho jJeyaH / nirjarAmokSau cAha - baddhasya karmaNa: zATo yastu sA nirjarA matA / Atyantiko viyogastu dehAdermokSa ucyate / / 52 / / yaH punarbaddhasya spRSTabaddhanidhattanikAcitAdirUpeNArjitasya karmaNastapazcaraNadhyAnajapAdibhiH zATa: karmakSapaNaM sA nirjarA matA pUrvasUribhiriti / sA punardvividhA, sakAmAkAmabhedena / tu punadehAderAtyantiko viyogo mokSa ucyate / sa ca navavidho yathA - "saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca khittaphusaNA ya / kAlo ya aMtaraM bhAgo bhAvo appAbahuM ceva / / " [ ] iti / navaprakAro hi karaNIyaH / bAhyaprANAnAmAtyantikApuna vitvenAbhAvaH ziva ityarthaH / nanu sarvathA prANAbhAvAdajIvatva-prasaGgaH, tathA ca dvitIyatattvAntarbhUtatvAt mokSatattvAbhAva iti cet, na; mokSe hi dravyaprANAnAmevAbhAvaH / bhAvaprANAstu naiSkarmikAvasthAyAmapi santyeva / yaduktam - "yasmAtkSAyikasamyaktvavIryasiddhatvadarzanajJAneH / . AtyantikaH sayukto nirdvandvenApi ca sukhena / /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 860 darzana samujha, bhAga - 2, pariziSTa 2 laghuvRtti jainamata jJAnAdayastu bhAvaprANA mukto'pi jIvati sa tairhi / tasmAttajjIvatvaM hi nityaM sarvasya jIvasya / / " [ saGgataM dehaviyogAnmokSaH, AdizabdAddehendriyadharmaviraho'pIti padyArthaH / evaM nAmoddezena tattvAni saGkIrtya phalapUrvakamupasaMhAramAha - etAni tatra tattvAni yaH zraddhatte sthirAzayaH / samyaktvajJAnayogena tasya cAritrayogyatA // 53 // - tathA - etAni pUrvoktAni tatra jinamate, tattvAni yaH kazcit sthirAzayo dRDhacittaH san zraddhatte, avaiparItyena manute / etAvatA jAnannapi azraddadhAno mithyAdRgeva / yathoktaM zrIgandhahastimahAtakeM- " dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithyA" [ ] iti / tasya dRDhamAnasasya samyaktvajJAnayogena cAritrayogyatA cAritrArhatA / samyaktvajJAnayogeneti / samyaktvaM ca jJAnaM ca samyaktvajJAne tayoryogastena / jJAnadarzanavinAkRtasya hi cAritrasya samyak cAritravyavacchedArthaM samyaktvajJAnagrahaNamiti / phalamAha tathAbhavyatvapAkena yasyaitat tritayaM bhavet / samyagjJAnakriyAyogAjjAyate mokSabhAjanam / / 54 / / ] iti / tathetyupadarzane / bhavyatvapAkena paripakvabhavyatvena tadbhava evAvazyaM mokSe gantavyamiti / bhavyatvasya paripAkena yasya puMsaH striyo etat tritayaM darzanajJAnacAritrarUpaM bhavet / yattadornityAbhisaMbandhAt so'nukto'pi saMbadhyata iti / sa pumAnmokSabhAjanaM jAyate nirvANazriyaM bhuGka ityarthaH / kasmAt samyagjJAnakriyAyogAt / samyagiti / samyaktvaM darzanaM jJAnamAgamAvabodhaH kriyA ca caraNakaraNAtmikAstAsAM yogaH saMbandhastasmAt / na ca kevalaM darzanaM jJAnaM cAritraM vA mokSahetukam / yadAhurbhadrabAhusvAmipAdAH - "subahu pi suyamahIyaM kiM kAhI caraNavippa mukkassa / andhassa jaha palittA dIvasayasahassakoDI vi // "nANaM carittahINaM liMgaggahaNaM ca daMsaNavihINaM / saMjamahINaM ca tavaM jo carai niratthayaM tassa / / " * pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate / anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha / / 55 / / darzanajJAnacAritrANi hi samuditAnyeva mokSakAraNAni / yaduvAca vAcakamukhyaH- "darzanajJAnacAritrANi mokSamArga: (ta0 sU0 1/1 ) iti / pramANe Aha
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata tatheti prastutamatAnusaMdhAne dve pramANe mate abhimate / ke te / ityAha - pratyakSaM ca parokSaM ceti / aznute akSNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAnityakSo jIvaH, azrute viSayamityakSamindriyaM ca akSamakSaM pratigataM pratyakSam / indriyANyA-zritya vyavahArasAdhakaM yajjJAnamutpadyate tat pratyakSamityarthaH / avadhimana:paryayakevalajJAnAni, tadbhedAzca pratyakSameva ata eva sAMvyavahArikapAramArthikaindriyikA naindriyikAdayo bhedA anumAnAdadhikajJAnavizeSaprakAzakatvAdatraivAntarbhavati / parokSaM ceti / akSANAM paraM parokSam / akSebhyaH parato vartata iti / pareNendriyAdinA vokSyate parokSaM smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam / amuyaiva bhaGgayA matizrutajJAne api parokSameveti dve pramANe / / pramANamuktvA tadgocaramAha - tu punaH, iha jinamate, pramANaviSayaH pramANayoH pratyakSaparokSayorviSayo gocaro jJeya ityadhyAhAraH / kiM tadityAzaGkAyAmanantadharmakaM vastviti / vastutattvaM padArthasvarUpam / kiMviziSTam / anantadharmakam - anantAtrikAlaviSayatvAdaparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyA yatreti / anena sAdhanamapi darzitam / tathA hi tattvamiti dharmi, anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathAnupapatteriti hetuH / anyathAnupapattyekalakSaNatvAddhetoranta-ptyaiva sAdhyasya siddhatvAt dRSTAntAdibhirna prayojanam, yadanantadharmAtmakaM na bhavati tat sadapi na bhavati yathA viyadindIvaramiti kevalavyatirekI hetuH / sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAt / anantadharmAtmakatvaM cAtmani tAvatsAkArAnAkAropayogitA kartRtvaM bhoktRtvaM pradezASTakanizcalatA amUrtatvamasaMkhyAtapradezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH harSaviSAdazokasukhaduHkhadevanArakatiryaGnaratvAdayastu kramabhAvinaH / dharmAstikAyAdiSvapyasaMkhyeyapradezA-tmakatvaM gatyAdhupagrahakAritvaM matyAdijJAnaviSayatvaM tattadavacchedakAvacchedyatvamavasthitatvamarUpitvamekadravyatvaM niSkriyatva-mityAdayaH / ghaTe punarAmatvaM pAkajarUpAdimattvaM pRthubunodarakambugrIvatvaM jalAdidhAraNAharaNasAmarthya matyAdijJAnaviSayatvaM navatvaM purANatvamityAdayaH / evaM sarvapadArtheSu nAnAnayamatAbhijJena zAbdAnArthAMzca paryAyAn pratItya vAcyam / zabdeSvapyudAttAnudAttasvaritavivRtasaMvRtaghoSanAdAghoSAlpaprANamahAprANatAdayaH, tattadarthapratyAyanazaktyAdayazcAvaseyAH / asya hetoranekAnta-pracaNDamudrAghAtadalitazaktitvenAsiddhaviruddhAnaikAntikatvAdInAM kaNTakAnAmanavakAza evetyevaMvidhaparyAyAnantyasubhagaM vastu jinazAsane pramANaviSaya ityarthaH / lakSyanirdezaM kRtvA lakSaNamAha - aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA // 56 // tatra pratyakSamiti lakSyanirdezaH / aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzamiti lakSaNanirdezaH / parokSo'kSagocarAtItaH, tato'nyo'parokSastadbhAvastattA tayA sAkSAtkRtatayeti yAvat / ayaMta ityartho gamyata iti hRdayam, arthyata iti vA'rtho dAhapAkAdyarthakriyArthibhirabhilaSya iti tasya / grAhakaM,
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 862 SaDdarzana samuzaya, bhAga -2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata vyavasAyAtmakatayA paricchedakaM yaj jJAnaM tadIdRzamiti IdRgeva pratyakSamiti saMTaGkaH / aparokSatayetyanena parokSalakSaNasaMkIrNatAmadhyakSasya pariharati / tasyAsAkSAtkAritayA'rthagrahaNarUpa-tvAditi / IdRzamiti / amunA tu pUrvoktanyAyAt sAvadhAraNatvena vizeSaNakadambakasacivajJAnopadarzanAt paraparikalpitalakSaNayuktasya pratyakSatAM pratikSipati / evaM ca yadAhuH "indriyArthasaMnikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / " [ ] tathA "satsaMprayoge puruSasyedriyANAM buddhijanma tatpratyakSam / " [] ityAdi / tadayuktami-tyuktaM bhavati / apUrvaprAdurbhAvasya pramANabAdhitatvAdatyantAsatAM zazaviSANAdInAmapyutpattiprasaGgAt / tasmAdidamAtmarUpa-tayA vidyamAnameva vizeSakRddhetukalApasaMnidhAnAt sAkSAdarthagrahaNapariNAmarUpatayA vivartate, tathA cotpannajanmarUpAdivizeSeNaM na saMbhavet / athaivaMvidhArthasUcakamevaitadityAcakSIthAstathA satyavigAnamevetyAstAM tAvat / adhunA parokSalakSaNaM darzayati itaradityAdi / aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnaM pratyakSamuktam / tasmAditaradasAkSAdarthagrAhakaM jJAnaM parokSamiti jJeyamavagantavyam / tadapi svasaMvedanApekSatayA pratyakSameva, bahirarthApekSayA tu parokSavyapadezamaznuta iti darzayatrAha-grahaNekSayeti / iha grahaNaM prakramAdvahiH pravartanamucyate, anyathA vizeSaNavaiyarthyAt, tasyekSA apekSA tathA bahi:-pravRttipayalocanayeti yAvat / tadayamartho yadyapi svayaM pratyakSaM tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNe asAkSAtkAritayA vyApriyata iti parokSamityucyata ityarthaH / pUrvoktameva vastutattvamanantadharmAtmakatayA dRDhayannAha - yenotpAdavyayadhrauvyayuktaM yatsattadiSyate / anantadharmakaM vastu tenoktaM mAnagocaraH / / 57 / / yena kAraNena yadutpAdavyayadhrauvyayuktaM tatsatsattvarUpamiSyate tena kAraNenAntadharmakaM vastu mAnagocaraH, pratyakSaparokSapramANaviSaya uktaM kathitamiti saMbandhaH / utpAdazca vyayazca dhrauvyaM ca, utpAdavyayadhrauvyANi teSAM yuktaM melastadeva sattvamiti pratijJA iSyate kevalajJAnibhirabhilaSyata iti / vastutattvaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakam / tathA hi - urvIparvatatarvAdikaM sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate, vipadyate, vA parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam, pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnasiddhatvAt - "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtajAtivyavasthAnAt / / " [7] iti vacanAt / tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH paryAyAtmanA tu sarva vastUtpadyate vipadyate ca, askhalita-paryAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zuklazaLe pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH, tasya skhaladrUpatvAt / na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzo'jahavRttottarAkArotpAdAvinAbhAvI bhavet /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuJcaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jainamata 863 na ca jIvAdI vastuni harSAma(dAsInyAdiparyAyaparamparAnubhava: skhaladrUpaH, kasyacidvAdhakasyAbhAvAt / nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyate na vA / yadi bhidyante; kathamekaM tryAtmakam / na bhidyante cet; tathApi kathamekaM vastu tryAtmakam / tathA ca yadyutpAdAdayo bhinnAH, kathamekaM tryAtmakam / athotpattyAdayo'bhinnAH, kathamekaM tryAtmakamiti cet tadayuktam kathaMcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaMcidbhedAbhyupagamAt / tathA hi . utpAdavinAzadhrauvyANi syAdbhinnAni, bhinnalakSaNatvAt rUpAdivat / na ca bhinalakSaNatvamasiddham, asata AtmalAbhaH, sataH sattvAviprayogo dravyarUpatayAnuvarttanaM ca khalUtpAdAdInAM parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH khapuSpavadasattvApatteH / tathA hyutpAdaH kevalo nAsti sthitivigamarahitatvAt, kUrmaromavat / tathA vinAzaH kevalo nAsti sthityutpattirahitatvAttadvat / evaM sthitiH kevalA nAsti, vinAzotpAdazUnyatvAt, tadvadevetyanyonyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA coktaM - "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvalam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam / / " (AptamI0 59-60) iti / * vyatirekazca yadutpAdavyayadhrauvyAtmakaM na bhavati, tadvastveva na yathA kharaviSANaM yathedaM tathedamiti / ata evAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH proktam / anantA dharmAH paryAyAH sAmAnyavizeSalakSaNA yatretyanantadharmakaM vastviti / utpAdavyayadhrauvyAtma-kasyaivAnekadharmakatvaM yuktiyuktatAmanubhavatIti jJApanAyaiva, bhUyo'nantadharmakapadaprayogo na punaH pAzcAtyapadyoktAnantadharmakapadena paunaruktyamAzaGkanIyamiti padyArthaH / granthasya bAlAvabodhArthaphalatvAdathopasaMharannAha - jainadarzanasaMkSepa ityeSa kathito'naghaH / pUrvAparavighAtastu yatra kvApi na vidyate / / 58 / / iti pUrvoktaprakAreNa, eSa pratyakSalakSyo jainadarzanasaMkSepa: kathitaH, vistarasyAgAdhatvena vaktumagocaratvAt / upayogasAraH saMkSepo niveditaH / kiMbhUto'nagho nirdUSaNaH sarvavaktavyasya sarvajJamUlatvena doSakAluSyAnavakAzAt / tu samuccayArthe / yatra punaH pUrvAparavighAta: kvApi na vidyate, pUrvasminnAdau parasmin prAnte ca vighAto viruddhArthatA yatra darzane kvApi paryantagranthe'pi paraspara-visaMvAdo nAsti, AstAM tAvatkevalibhASiteSu dvAdazAGgeSu pAramparyagrantheSvapi susaMbaddhArthatvAd viruddhArthadaurgandhyAbhAvaH / ayaM bhAvo, yat paratairthikAnAM mUlazAstreSvapi na yuktiyuktatAM pazyAmaH kiM punaH pAzcAtyavipralambhakagrathitagranthakathAsu, yaJca kvApi kAruNyAdipuNyakarmapuNyAni ca vacAMsi kAnicidAkarNayAmastAnyapi tvaduktasUktasudhApayodhimanthodgatAnyeva ratnAnIva saMgRhya svAtmAnaM ratnapataya iva bahu manvAnA mudhA pragalbhante yadAhuH zrIsiddhasenadivAkarapAdAH -
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 864 SaDdarzana samudyaya, bhAga-2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - vaizeSakamata "sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktisaMpadaH / tathaiva tAH pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavipuSaH // " [ ] iti paramArthaH / [vaizeSikamata atha vaizeSikamatasya devatAdisAmyena naiyAyikebhyo ye vizeSaM na manyante tAn bodhayannAha - devatAviSaye bhedo nAsti naiyAyikaH samam / vaizeSikANAM tattveSu vidyate'sau nirdizyate / / 59 // zivadevatAsAmye'pi, tattvAdivizeSaviziSTatvAd vaizeSikAsteSAM vaizeSikANAM kANAdAnAM naiyAyikairAkSapAdaiH samaM sArddha devatAviSaye zivadevatAbhyupagame bhedo vizeSo nAsti, tattveSu zAsanarahasyeSu bhedo vidyate / tuzabdo'dhyAhAryaH / asau vizeSo naiyAyikebhyaH pRthagbhAvo nirdizyate prakAzyata ityarthaH / tAnyeva tattvAnyAha - dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyau ca tattvaSaTkaM hi tanmate / / 6 / / tanmate vaizeSikamate hi nizcayena tattvaSaTkaM jJeyamiti saMbandhaH / kathamityAha - dravyaM guNa ityAdi / AdimatattvaM dravyaM nAma, bhedabAhulye'pi sAmAnyAdekam / dvitIyatattvaM guNo nAma tatheti bhedAntarasUcane / tRtIyaM tattvaM karmasaMjJam / caturthakaM ca tattvaM sAmAnyam / caturthameva caturthakaM svArthe kaH pratyayaH / caH samucaye / anyaJca vizeSasamavAyau / vizeSazca samavAyazceti dvandvaH / iti taddarzane tattvAni SaD jJeyAni / / bhedAnAha - tatra dravyaM navadhA bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAladigAtmamanAMsi ca, guNA: punazcaturviMzatidhA / / 1 / / sparzarasa rUpagandhAH zabdaH saMkhyA vibhAgasaMyogo / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca / / 12 / / buddhiH sukhaduHkhecchA dharmAdharmA prayatnasaMskArI / dveSaH snehaguratve dravatvavegau guNA ete / / 3 / / navadravyANi caturvizatiguNAzca, nigadasiddhAnyeva / saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAt trividhattve'pi saMskAratva-jAtyapekSayaikatvam / zauryodAryAdInAM ca guNAnAmeSveva caturviMzatiguNeSvantarbhAvAnAdhikyam / karmasAmAnyabhedAnAha - utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM karmatat parApare dve tu sAmAnye / / 64 / /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga- 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - vaizeSakamata paJcApi karmabhedAH spaSTA eva / gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanAdyavarodhaH / tu punaH, sAmAnye dve dvisaMkhye / ke te ityAha - parApare / paraM cAparaM ca parApare, parasAmAnyamaparasAmAnyaM cetyarthaH / etadvyaktiM vizeSavyaktiM cAha - tatra paraM sattAkhyaM dravyatvAdhaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdizet / / 65 / / tatra tayormadhye paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyamiti cocyate, dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAt / aparasAmAnyaM dravyatvAdi, etaJca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate / tathA hi / dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAtsAmAnyam guNakarmabhyo vyAvRttatvAdvizeSaH, tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti / evaM dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturvizatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyaM dravyakarmabhyo vyAvRttezca vizeSaH / evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM tadapekSayA nIlatvAdikam / evaM paJcasu karmasu vartamAnatvAt karmatvaM sAmAnyaM, dravyaguNebhyo vyAvRttatvAdvizeSaH / evaM karmatvApekSayotkSepaNatvAdikaM jJeyam / tatra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM kayA yuktayeti cet, ucyate - na dravyaM sattA, dravyAdanyetyarthaH, ekadravyatvAd ekaikasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH / dravyatvavad, yathA dravyatvaM navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM bhavati, kiM tu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva, evaM sattApi / vaizeSikANAM hi, adravyaM vA dravyam, anekadravyaM vA dravyam / tatrAdravyaM dravyamAkAzaM digAtmA kAlo manaH paramANavaH, anekadravyaM tu yaNukAdiskandhAH, ekadravyaM tu dravyameva na bhavati, ekadravyavatI ca sattA iti dravyalakSaNavilakSaNatvAnna dravyam / evaM na guNaH sattA, guNeSu bhAvAdguNatvavat / yadi hi sattA guNaH syAt na tarhi guNeSu varteta, nirguNatvAd guNAnAm, vartate ca guNeSu sattA, 'san guNa' iti pratIteH / tathA na sattA karma, karmasu bhAvAt, karmatvavat / yadi ca sattA karma syAna tarhi karmasu varteta, niSkarmatvAtkarmaNAm, vartate ca karmasu bhAvaH, 'satkarme ti pratIteH / tasmAt padArthAntaraM sattA / atha vizeSapadArthamAhAryA'rddhana-vizeSastviti / nizcayato nityadravya-vRttirantyo vinirdizet / vinirdizet kathayed AcArya iti jJeyam / kathamityAha - antyo vizeSo nityadravyavRttiriti / tathA hi / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttihetavaste dravyAdivailakSaNyAt padArthAntaram / tathA ca prazastakAraH, anteSu bhavA antyAH, svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravya-mekazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH / yathA asmadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtikriyAvayavopacayApacaya avayavavizeSasaMyoganimittAsaMbhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttirdezakAla-viprakarSadRSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati te'ntyA vizeSA iti / amI ca vizeSA eva, na tu dravyatvAdivat sAmAnyavizeSobhayarUpA vyAvRttereva hetutvAdityarthaH / samavAyapadArthavyaktilakSaNamAha -
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuAya, bhAga-2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jaiminIyamata ya ihAyutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAm / saMbandha iha pratyayahetuH proktaH sa samavAyaH / / 66 / / iha prastutamate, ayutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAmiha pratyayaheturyaH saMbandhaH sa samavAyaH / yatheha tantuSu paTa ityAdi pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH / yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tantvAdyAdhAre saMbadhyate, yathA chidiH kriyA chedyeneti / ayutasiddhAnAmiti / parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritAnAmAzrayAzrayibhAva iti / parasparavaidhayaM tu viviktairabhyUhyam / SaNNAmapi padArthAnAM svarUpakathanamAtrAdhikRtatvAd granthasya neha pratanyata iti / pramANavyaktimAha - pramANaMca dvidhAmISAM pratyakSaM laiGgika tathA / vaizeSikamatasyaivaM saMkSepa: parikIrtitaH / / 67 / / _[jaiminIyamata] yadyapyaulUkyazAsane vyomazivAcAryoktAni trINi pramANAni, tathApi zrIdharamatApekSayAtrobhe eva nigadite / amISAM vaizeSikANAM pramANaM dvidhA dviprakAram / ca: punararthe / kathamityAha pratyakSamekaM pramANaM, tatheti dvitIyabhedaparAmarza, laiGgikamanu-mAnam / upasaMharanAha - evamiti / evamiti prakArasUcanaM, yadyapi pramAtRphalAdyapekSayA bahu vaktavyaM, tathApyevamamunA prakAreNa vaizeSikamatasya saMkSepaH parikIrtitaH kathita iti / SaSThaM darzanamAha - jaiminIyAH punaH prAhuH sarvajJAdivizeSaNaH / devo na vidyate ko'pi yasya mAnaM vaco bhavet / / 68 / / jaiminimuneramI iti jaiminIyAH / putrapautrAdyarthe taddhita IyapratyayaH / jaiminiziSyAzcaike uttaramImAMsAvAdinaH, eke pUrvamImAMsAvAdinaH / tatrottaramImAMsAvAdino vedAntinaste hi kevalabrahmAdvaitavAdasAdhanavyasaninaH zabdArthakhaNDanAya yuktI: kheTayanto'nirvAcyatattve vyavatiSThante / yadAhuH - "antarbhAvitasattvaM cetkAraNaM sadasattataH / nAntarbhAvitasattvaM cetkAraNaM tadasattataH / / yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadyetatsvayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / ekaM brahmAstramAdAya nAnyaM gaNayataH kvacit / Aste na vIradhIrasya bhaGgaH saGkarakeliSu / / evaM vAdiprativAdinoH
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jaiminIyamata 867 samastalokazAkhakamatyamAzritya nRtyatoH / kA tadastu gatistadvadvastudhIvyavahArayoH / / upapAdayituM taistairmatairazaGkanIyayoH / / anirvaktavyatAvAdapAdasevAgatistayoH / ityAdipralayakAlAnilakSubhitacaramasalilarAzikallolamAlAnukAriNaH parabrahmAdvaitasAdhakahetUpanyAsA: procchalantazcatura-camatkAraM janayantaH kva paryavasyanti tAstu yuktayaH sUtrakRtAnulliGgitatvAd granthavistarabhayAJca neha prapaJyante, abhiyuktaistu khaNDanamahAtAMdavaseyAH / pUrvamImAMsAvAdinazca dvidhA prAbhAkarA bhATAzca krameNa paJcaSaTpramANaprarUpakAH / atra tu sAmAnyena sUtrakRt pUrvamImAMsAvAdina eva jaiminIyAnuddiSTavAn / te punajaiminIyAH, prAhuH kathayanti, kathamityAha - sarvajJAdivizeSaNaH ko'pi devo na vidyate yasya vaco vacanaM mAnaM pramANaM bhavet / sarvajJAdivizeSeNa iti / sarvajJAdinA guNena vizeSya iti / AdizabdAdvibhutvanityatvacidAtmakatvAdiguNaviziSTaH ko'pi devo nAsti yadvacanaM pramANatAmanubhavet, mAnuSatanutvAvizeSeNa vipralambhakatvAd duSTapuruSavat / sarvajJAdiguNaviziSTapuruSAdyabhAva ityarthaH / atha kiGkarAyamANasurAsurasevyamAnatAdyupalakSaNena trailokyasAmrAjyasUcakacchatracAmarAdivibhUtyanyathAnupapattezcAsti kazcit puruSavizeSaH sarvajJa iti cet; tvayUthyoktavacanaprapaJco-panyAsaireva nirastatvAt / yathA - "devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn / / " [ ] __ atha yathAnAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdiprakriyayA zodhyamAnasya nirmalatvamevamAtmano'pi nirantarajJAnAdyabhyAsena vigatamalatvAt(tvaM) kiM na saMbhavediti matiH, tadapi na hyabhyAsamAtrasAmye zuddharapi tadeva tAdavasthyam / yaduktam - "garutmacchAkhAmRgayorlaGghanAbhyAsasaMbhave / samAne'pi samAnatvaM laGghanasya na vidyate / / " [ ] na ca sutarAM caraNazaktimAnapi paGgurakharvaparvatazikharamadhiroDhuM kSamaH / uktaM ca - "dazahastAntaraM vyono yo nAmotptya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAsazatairapi / / " atha mA bhavatu mAnuSasya sarvajJatvaM brahmaviSNumahezvarAdInAmastu / te hi devAH, saMbhavatyapi teSvatizAyisaMpat / yadAha kumArila: - "athApi vedadehatvAd brahmaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvajyaM mAnuSasya kim // " etadapi na; rAgadveSamUlanigrahAnugrahagrastAnAmasaMbhAvyamidameSAmiti / na ca pratyakSaM tatsAdhakam, 'saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA' [ ] iti vacanAt / na cAnumAnam, pratyakSadRSTa evArthe tatpravRtteH / na
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 868 SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti - jaiminIyamata cAgamaH, sarvajJasyAsiddhatvena tasyApi vivAdAspadatvAt / na copamAnam tadabhAvAdeva / arthApattirapi na; sarvajJasAdhakasyAnyathAnupapannaliGgasyAdarzanAt / yadi paramabhAvapramANagocaraH sarvajJa iti sthitam / prayogazcAtra-nAsti sarvajJaH, pratyakSAdigocarAtikrAntatvAt, zazazrRGgavaditi / atha kathaM yathAvasthitatattvanirNaya ityAha - tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH / / 69 / / tasmAtprAmANikapuruSAbhAvAdatIndriyArthAnAM cakSuragocarapadArthAnAM sAkSAd draSTurjAtuH sarvajJAdeH puruSasyAbhAvAd nityebhyaH zAzvatebhyo vedavAkyebhyo'pauruSeyavacanebhyo yathArthatvavinirNayo yathAvasthitapadArthadharmAdisvarUpavivecanaM bhavati' ityAdhyA-hAraH / apauruSeyatvaM ca vedAnAm - ___ "apANipAdo hyamano gRhItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH / / sa vetti vizvaM na ca tasya vettA tamAhuragnyaM puruSaM mahAntam // " [ ] ityAdibhAvanayA rAgadveSAdidoSatiraskArapUrvakaM bhAvanIyamiti / atha yathAvasthitArthavyavasthApakaM tattvopadezamAha - ata eva purA kAryoM vedapAThaH prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA karttavyA dharmasAdhanI / / 7 / / yato hetorvedAbhihitAnuSThAnAdeva tattvanirNayaH, ata eva purA pUrva prayatnato yatnAdvedapATha: kArya: 'RgyajuH sAmAtharvANo vedAsteSAM pAThaH kaNThapIThaluThatpAThapratiSThA, nAnuzravaNamAtreNa samyagavabodhasthiratA, tato'nantaraM sAdhanIyapuNyopacayahetudharmasya heyopAdeyasvarUpasya vedAbhihitasya jijJAsA jJAtumicchA kartavyA vidheyA vedoktAbhidheyavidhAne yatitavyamityarthaH / vedoktadharmopadezamevAha - nodanAlakSaNo dharmo, nodanA tu kriyAM prati / pravartakaM vacaH, prAhuH sva:kAmo'gniM yajedyathA / / 71 / / nodanaiva lakSaNaM yasya na nodanAlakSaNo dharmaH / tatsvarUpameva sUtrakRdAha / tu puna noMdanAkriyAM prati pravartakaM vacaH prAhuH / vedoktasvargAdisAdhakAmnAyasya kriyApravartakaM vacanaM nodanAmAhurityarthaH / ziSyAnukampayA tatsUtreNaiva dRSTAntayannAha - svaHkAmo-'gniM yajedyathA / yathA yena prakAreNa sva:kAmaH svargAbhilASI jano'gniM yajed agnikAryaM kuryAt / yathA'hustatsUtram / agnihotraM juhuyAtsvargakAma iti / pramANAnyAha - pratyakSamanumAnaM ca zabdacopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH / / 72 / /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 avacUrNi- bauddhamata 869 jaimineH pUrvavedAntavAdinaH, SaT pramANAni jJeyAnIti saMbandhaH / yadyapi prAbhAkarANAM mate paJca pramANAni, bhAhAnAmeva SaT, tathApyatra granthakRtsAmAnyataH SaTsaMkhyAmAcaSTe / pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva / niruktamAha - tatra pratyakSamakSANAM saMprayoge satAM matiH / Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH / / 73 / / tatra pramANaSaTke, akSANAmindriyANAM, saMprayoge padAthaiH saha saMyoge, satAmanupahitendriyANAM yA matirbuddhiridamityavabodhaH, tatpratyakSaM pramANaM bhavati' ityadhyAhAraH / yattadAvanuktApyarthasaMbandhAt jJeyau / satAmiti-viduSAmaduSTendriyANAmityarthaH / etAvatA marumarIcikAyAM jalabhramaH, zuktau rajatabhramazcendriyArthasaMprayogajo'pi draSTuravikalendriyatvAbhAvAnna pratyakSaM tatpramANa-koTimadhizete / anumAnamAha - Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH / AtmA yadanumimIte svayaM tadanumAnamityarthaH / anumAnalaiGgikayoH zAbdabhede'pyanumIyata ityanumAnaM liGgAjjAtaM laiGgikamiti vyutpattibhedAr3hedo jJeya ubhayazabdakathanaM tu bAlAvabodhArthameveti / zAbdaM zAzvatavedotthamupamAnaM prakIrtitam / prasiddhArthasya sAdhAdaprasiddhasya bhAjanam / / 74 / / zAbdamAgamapramANaM zAzvatavedotthaM zAzvatAnityAdvedAjjAtam / AgamapramANamityarthaH / zAzvatatvaM ca vedAnAmapauruSeya-tvAdeva / upamAnamAha - yatprasiddhArthasya pratItapadArthasya sAdharmyAt sAmyAdaprasiddhasya vastunaH sAdhanaM tadupamAnaM pramANaM prakIrtitaM kathitam / yathA prasiddhagogavayasvarUpo vanecaro'prasiddhagavayasvarUpaM nAgarikaM prAha - 'yathA gaustathA gavayaH' iti / yathA bhAH khurakakudalAlasAsnAdimantaM padArthaM gAmiti jAnAsi, gavayo'pi tathAsvarUpo jJeya ityupamAnam / atra sUtrAnuktAvapi yattadAvarthasaMbandhArthamadhyAhAryo / arthApattimAha - dRSTArthAnupapattyA tu kasyApyarthasya kalpanA / kriyate yadalenAsAvapattirudAhatA / / 75 / / asau punararthApattirudAhatA kathitA, arthApattipramANaM proktamityarthaH / yadvalena kasyApyadRSTasyArthasya kalpanA kriyate saMghaTanA vidhIyate, kayA dRSTArthAnupapattyA dRSTaH paricitaH pratyakSalakSyo yo'rtho devadatte pInatvAdiH tasyAnupapattyA aghaTamAnatayA anyathAnupapattyA ityarthaH / yathA pIno devadatto divA na bhuGkte, pInatvasyAnyathAnupapattyA rAtrAvavazyaM bhuta ityartha ityatra, dRSTaM pInatvaM vinA bhojanaM durghaTa, divA ca na bhute, ato rAtrAvavazyamadRSTaM bhojanaM jJApayatItyarthApattiH pramANam / athAbhAvapramANamAha -
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 870 taduktam - pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA / / 76 / / SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 laghuvRtti jaiminIyamata yatra vasturUpe, abhAvAdau padArthe pramANapaJcakaM pUrvoktaM na jAyate, tatrAbhAvapramANatA jJeyeti saMbandhaH / kimarthamityAha - vastusattAvabodhArtham / vastuno'bhAvarUpasya muNDabhUtalAdeH sattA ghaTAdyabhAvasadbhAvaH tasyAvabodhaH prAmANikapathAvatAraNaM 'tadarthaM' taddhetorityarthaH / nanu kathamabhAvasya prAmANyam / pratyakSaM tAvadbhUtalamevedaM ghaTAdi na bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastuparicchindat tadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti kiM viSayamAzrityAbhAvaprAmANyaM syAt / muNDabhUtale ghaTAbhAvamA - zrityeti cet, maivam, ghaTAbhAvapratibaddhabhUtalagrahaNAsiddheH / " na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpadyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA / / " [ bahirbhUtatvAt yuktiyuktatayA prAmANyamiti / upasaMharannAha - ] iti / nAstitAjJAnagrahaNAvasare prAmANyamevAbhAvasya, kevalaM bhAvAMza indriyasaMnikarSajatvena paJcapramANagocarasaMcariSNutAmanu-bhavannAbAlagopAlAGganAprasiddhaM vyavahAraM pravartayati / abhAvAMzastu pramANapaJcakaviSayakevalabhUtalagrahaNAdyupayogi-tvAdabhAvapramANavyapadezamanuta iti siddhamabhAvasyApi - vizeSAntaramAha jaiminIyamatasyApi saMkSepo'yaM niveditaH / evamAstikavAdAnAM kRtaM saMkSepakIrtanam / / 77 / / apizabdAnna kevalamaparadarzanAnAM jaiminIyamatasyApyayaM saMkSepo niveditaH kathitaH / vaktavyasya bAhulyATTIkAmAtre sAma-satyakathanAyogAt saMkSepa eva prokto'sti / atha sUtrakRtsammatasaMkSepamuktvA nigamanamAha / evamiti / evamittham, AstikavAdinAmiha paralokagatipuNyapApAstikyavAdinAM bauddhanaiyAyikasAMkhyajainavaizeSikajaiminIyAnAM saMkSepakIrttanaM kRtaM saMkSepeNa vaktavyamabhihitamityarthaH / naiyAyikamatAdanye bhedaM vaizeSikaiH saha / na manyante mate teSAM paJcaivAstikavAdinaH / / 78 / / anye AcAryA naiyAyikamatAdvaizeSikaiH saha bhedaM na manyante darzanAdhiSThAtrekadaivatatvAt pRthagdarzanaM nAbhyupagacchanti teSAM matApekSayA AstikavAdinaH paJcaiva /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 avacUrNi - lokAyatamata 871 darzanAnAM SaTsaMkhyA jagati prasiddhA sA kathaM phalavatItyAha - SaSThadarzanasaMkhyA tu pUryate tanmate kila / - lokAyatamatakSepAtkathyate tena tanmatam / / 79 / / ye naiyAyikavaizeSikayorekarUpatvenAbhedaM manyamAnA darzanapaJcakamevAcakSate, tanmate SaSThadarzanasaMkhyA lokAyatamata-kSepAtpUryate / tu punararthe, kileti paramAptAmnAye, tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate tatsvarUpamucyata iti / [lokAyatamata] tadevAha - lokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nivRtiH / dharmAdharmo na vidyate na phalaM puNyapApayoH / / 8 / / lokAyatA nAstikA evamamunA prakAreNa vadanti kathamityAha devaH - sarvajJAdirnAsti, nirvRtirmokSo nAsti, anyaJca, na vidyete, ko dharmAdharmoM, dharmazcAdharmazceti dvandvaH / puNyapApe sarvathA na sta ityarthaH / puNyapApayodharmAdharmayoH phalaM svarganarakAdirUpaM neti nAsti, tadapi puNyapApayorabhAve kautastyaM tatphalamityAdi / tacchAtroktameva solluNThaM darzayannAha - tathA ca tanmatam / etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre vRkapadaM pazya yadvadanti bahuzrutAH / / 81 / / tathA cetyupadarzane / tanmataM prastAvAnnAstikamatam / kathamityAha - ayaM lokaH saMsAra etAvAneva etAvanmAtra eva yAvAn yAvanmAtramindriyagocaraH / indriyaM sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrabhedAt paJcavidhaM tasya gocaro viSayaH / paJcendriyavyaktIkRtameva vastvasti nAparaM kiMcana / atra lokagrahaNAllokasthapadArthasArthasya saMgrahaH / tathA pare puNyapApasAdhyaM svarganarakAdyAhuH, tadapramANaM pratyakSAbhAvAdeva / apratyakSamapyastIti cecchazazrRGgavandhyAsta-nandhayAdInAmapi bhAvo'stu / tathA hi . sparzanendriyeNa tAvanmRdukaThorazItoSNasnigdharUkSAdibhAvA upalabhyante / rasanendriyeNa tiktakaTukaSAyAmla madhurAsvAdalehyacUSyapeyAdayo vedyante / ghrANendriyeNa mRgamadamalayajaghanasArAgaruprabhRtisurabhivastuparama lodgAraparamparAH paricIyante / cakSurindriyeNa bhUbhUdharapuraprAkAraghaTapaTastambhakumbhAmbhoruhAdimanuSyapazuzvApadAdisthAvarajaGgama-padArthasArthA anubhUyante / zrotrendriyeNa tu prathiSThagAthakapathapathikaprathyamAnatAlamAnamUrcchanApreDolanAkhelanmadhuradhvanaya aakrnnynte| iti paJcaprakArapratyakSadRSTameva vastutattvaM pramANapadavImavagAhate / zeSapramANAnAmanubhavAbhAvAdeva nirastatvAd gaganakusumavat / ye cAspRSTamanAsvAditamanAghrAtamadRSTamazrutamapyAdriyamANAH svargamokSAdisukhapipAsAnubandhacetovRttayo duzcara
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 872 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 lokAyatamata taratapazcaraNAdikaSTapiSTakayA svajanma kSapayanti, tanmahAsAhasaM teSAmiti / kiM cApratyakSamapyastitayAbhyupagamyate cejagada- nupadrutameva syAt / daridro hi svarNarAzime'stItyanudhyAya helayaiva dauHsthyaM dalayet, dAso'pi svacetasi svAmitAmavalambya svasya kiGkaratAM nirAkuryAditi, na ko'pi svAnabhimatamAlinyamaznuvIta / evaM na kazcitsevyasevakabhAvo daridridhanibhAvo vA syAt / tathA ca jagadvyavasthA vilopaprasaMga iti susthitamindriyagocara eva pramANam / ye cAnumAnAgamAdiprAmANyamanumanvAnAH puNyapApavyApAraprApyasvarganarakAdisukhAsukhaM vyavasthApayanto vAcATA na viramanti, tAn prati dRSTAntamAha / bhadre vRkapadaM pazyeti / yathA hi kazcitpuruSo vRkapadadarzanasamudbhUtakutUhalAM dayitAM mantharataraprasRmarasamIraNasamIkRtapAMzuprakare svakarAGgulinyAsena vRkapadAkAratAM vidhAya prAha-he bhadre ! vRkapadaM pazya / ko'rthaH / yathA tasyA aviditaparamArthAyA mugdhAyA vidagdho vallabho vRkacaraNanirIkSaNAgraha karAGgulinyAsamAtreNa pralobhya pUritavAn, evamamI api dharmacchadmadhUrtAH paravaJcanapravaNA yat kiMcidanumAnAgamAdidAyamAdarya vyarthaM mugdhajanAn svargAdiprAptilabhyabhogAbhogapralobhanayA bhakSyAbhakSyagamyAgamyaheyo-pAdeyAdisaMkaTe pAtayanti, mugdhadhArmikadhyAndhyaM cotpAdayanti / evamevArthaM pramANakoTimadhiropayantazca yadvahuzrutAH paramArthavedino vadanti, vakSyamANapadyenetyarthaH / piba khAda ca jAtazobhane ! yadatItaM varagAtri ! tanna te / / __nahi bhIru ! gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram / / 2 / / he jAtazobhane, bhAvapradhAnatvAnirdezAnAM, jAtaM zobhanatvaM vadananayanAditvaM yasyAH seti tatsaMbodhanam / piba peyApeyavyava-sthAvaisaMSThulyena madirAdeH pAnaM kuru na kevalaM piba, khAda ca bhakSyAbhakSyanirapekSatayA mAMsAdikaM bhakSaya / yadvA pibeti adharAdipAnaM kuru, khAdeti bhogAnupabhukSveti kAmyupadezaH, svayauvanaM saphalIkurvityarthaH / atha sulabhameva puNyAnubhA-vAdbhavAntare'pi zobhanatvamiti paroktamAzaGkayAha - yadatItaM varagAtriM tanna te / he pradhAnAGgi ! yadatItam, atikrAntaM yauvanAdi tatte tava bhUyo na, kiM tu jarAjIrNatvameva bhaviSyatItyarthaH / jAtazobhane-varagAtrItisaMbodhanayoH sAmAnArthayorapyA-darAnurAgAtirekAna paunaruktayadoSaH / yaduktam - "anuvAdAdaravIpsAbhRzArthaviniyogahetvasUyAsu / ISatsaMbhramavismayagaNanAsmaraNeSvapunaruktam / / " nanu svecchAyAvicchinne khAdane pAne dustarA paraloke kaSTaparamparA, sulabhaM ca sati sukRtasaMcaye bhavAntare'pi yauvanAdikamiti parAzaGkAM dUSayannAha-na hi bhIru gataM nivartate / he bhIru ! paroktamAtreNa narakAdiprApyaduHkhabhayAkule ! gatam, iha bhavAtikrAntaM sukhaM yauvanAdi na nivartate paraloke nADhaukate paralokasukhAkAGkSayA tapazcaraNAdikaSTakriyAbhirihatya-sukhopekSA vyarthetyarthaH / atha janyajanakasaMbandhasadbhAvAdamunA kAyena paraloke'pi sahetukaM sukhaduHkhAdikaM veditavyama-vazyameveti cet; Aha samudayamAtramidaM kalevaraM / idaM kalevaraM zarIraM samudayamAtraM samudayo mela: vakSyamANacaturbhUtAnAM saMyoga-stanmAtraM
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 avacUrNi- lokAyatamata 873 mAtrazabdo'vadhAraNe bhUtacatuSTasaMbandha eva kAyo na ca pUrvabhavAdisaMbaddhazubhAzubhakarmavipAkavedyasukhaduHkhAdisavyapekSa ityarthaH / saMyogAzca taruzikharAvalIlInazakunigaNavat, kSaNato vinazvarAstasmAt paralokAnapekSayA yathecchaM piba khAda ceti vRttArthaH / caitanyamAha - kiM ca pRthvI jalaM tejo vAyubhUtacatuSTayam / caitanyabhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi / / 83 / / kiM cetyupadarzane, pRthvI bhUmiH, jalamApaH, tejo vahniH, vAyuH pavanaH, iti bhUtacatuSTayaM teSAM cArvAkANAM caitanyabhUmi caitanyotpattikAraNaM catvAryapi bhUtAni saMbhUya sapiNDaM caitanyaM janayantItyarthaH / tu punarmAnaM pramANaM hi nizcitam / akSajameva pratyakSamevaikaM pramANamityarthaH / tu punarmAnaM pramANaM hi nizcitam / akSajameva pratyakSamevaikaM pramANamityarthaH / nanu bhUtacatuSTayasaMyogajA dehacaitanyotpattiH kathaM pratIyatAmityAzaGkayAha - pRthvyAdibhUtasaMhatyAM tathA dehAdisaMbhavaH / madazaktiH surAGgebhyo yadvattadvatsthitAtmatA / / 84 / / pRthivyAdIni pRthivyaptejovAyurUpANi yAni bhUtAni teSAM saMhatyAM mele saMyoge sati, tathetyupadarzane, dehAdisaMbhavaH, AdizabdAditare bhUbhUdharAdipadArthA api bhUtacatuSTayasaMyogajA eva jJeyA: / dRSTAntamAha - yadvad yena prakAreNa surAGgebhyo guDaghAtakyAdibhyo madyAGgebhyo madazaktirunmAdakatvaM bhavati, tadvattathA bhUtacatuSTayasaMbandhAt zarIra AtmatA sthitA sacetanatvaM jAtamityarthaH / iti sthite yadupadezapUrvakamupasaMhAramAha - tasmAd dRSTaparityAgAdadRSTe yat pravartanam / lokasya tadvimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire / / 85 / / tasmAditi pUrvoktAnusmAraNe pUrvaM tasmAttataH kAraNAd dRSTaparityAgAd dRSTaM peyApeyakhAdyAkhAdyagamyAgamyAnurUpaM pratyakSAnubhAvyaM yatsukhaM tasya parityAgadadRSTe tapazcaraNAdikaSTakriyAsAdhyaparalokasukhAdau pravartanaM pravRttiH / caH samuccaye / yttdoneytyaat pUrvArddha yatsaMbandho jJeyaH / tallokasya vimUDhatvamajJAnatvaM cArvAkAH laukAyatikAH pratipedire pratipannAH / mUDhalokA hi vipratArakavacanopanyAsatrAsitajJAnAH sAMsArika sukhaM parityajya vyarthaM svarga mokSapipAsayA tapojapadhyAnahomAdi-bhirihatyaM sukhaM hastagatamupekSanta iti / sAdhyavRttinivRttibhyAM yA pItirjAyate jane / nirarthA sA mate teSAM sA cAkAzAt parA na hi / / 8 / /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 874 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 2 lokAyatamata sAdhyasya manISitasya kasyacidvastuna AvRttiH prAptiH, kasyacidvastuno'nabhISTasya nivRttirabhAvaH, tAbhyAM jane loke yA prItirjAyate utpadyate sA teSAM cArvAkANAM nirarthikA nirabhiprAyA zUnyA matAbhISTA / parabhavArjitapuNyapApasAdhyaM sukhaduHkhAdikaM sarvathA na vidyata ityarthaH / sA ca prItirAkAzAd gaganAt parA na hi yathA AkAzaM zUnyaM tathaiSApi prItirabhAvarUpaivetyarthaH / upasaMhAramAha - lokAyatamate'pyevaM saMkSepo'yaM niveditaH / abhidheyatAtparyArtha: paryAlocya: subuddhibhiH / / 87 / / evamamunA prakAreNa lokAyatamate'pyayaM saMkSepo niveditaH / apiH samuccaye / na kevalaM paramate saMkSepa ukto lokAyatamate'pi / atha sarvadarzanasaMmatasaMgrahe parasparakalpitAnalpavikalpajalparUpe "nirUpite kiMkarttavyamUDhAnAM prANinAM karttavyopadezamAha - abhidheyeti / subuddhibhiH paNDitairabhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH / abhidheyaM kathanIyaM muktyaGgatayA pratipAdyaM yaddarzanasvarUpaM tasya tAtparyArthaH sArArtho vicAraNIyaH / subuddhibhiriti / zuddhA pakSapAtarahitA buddhiryeSAmiti / na tu kadAgrahagrahilaiH / yaduktam - "AgrahI vata ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam / / " [ ] iti / darzanAnAM paryantaikasArUpye'pi pRthak pRthagupadeSTavyAdvimatisaMbhave vimUDhasya prANinaH sarvaspRktayA durlabhaM svargApavarga-sAdhakatvam / ato vimarzanIyastAttviko'rthaH / yathA ca vicAritaM cirantanaiH / "zrotavyaH saugato dharmaH karttavyaH punarArhataH / vaidiko vyavahartavyo dhyAtavyaH paramaH zivaH / / " ityAdi vimRzya zreyaskaraM rahasyamabhyupagantavyaM kuzalamatibhiriti paryantazlokArthaH / tatsamAptA ceyaM SaDdarzanasamuccaya-sUtraTIkA / khelato mUlarAjahaMsau yAvadvizvasarastaTe / tAvabudhairvAcyamAnaM pustakaM nandatAditi / / saptAzItiH zlokasUtraM TIkAmAnaM vinizcitam / sahasramekaM dvizatI dvApaJcAdazanuSTubhAm / / iti zrIharibhadrasUrikRtaSaDdarzanasamuccaye zrI somatilakasUrikRtA laghuvRttiH samAptA /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 3 avacUrNi bauddhamata - pariziSTa - u SaDdarzanasamuccayAvacUrNi: 875 zrImadvIrajinaM natvA haribhadraguruM tathA / kiMcidarthApyate yuktayA SaDdarzanasamucayam / / sat zobhanaM darzanaM sAmAnyAvabodhalakSaNaM jJAnaM saktaM [samyaktvaM] locanaM vA yasya, jino rAgAdijetRtvAt, vIramiti sAbhiprAyaM pramANavaktavyasya pakSecchedAdi [ parapakSocchedAdeH] subhaTavRttitvAt bhagavatazca duHkhasaMpAdiviSamopasargasahiSNustana-[tvena] subhaTatvAt / yaduktam - "vidAraNAt karmatatevirAjanAtapaH zriyA [rUpazriyA ] vikramatastathAdbhutAt / bhavatpramodaH kila nAkinAyakazcakAra te vIra iti sphuTAbhidhAnam [ghA tam ] / / syAdvikalpito vAdaH syAdvAdaH, sadasannityAnityAdiH taM dizati yastam / sarvANi ca tAni darzanAni ca bauddhAdIni tadvAcyaH arthAbhidheyaH arthAbhidheya vastu [artho'bhidheyarai ] vastu-prayojananivRttistvi[Svi]tyanekArthaH saMkSepeNaiva, vistarakaraNaM duravagAham / / 1 / / prasiddhAni darzanAni SaDeva / evAvadhAraNe / yadyapi bhedaprabhedatayA bahUni darzanAni prasiddhAni / yaduktam - "asiyasayaM kiriyAyaM akkiriyavAINamAha culasIe / annANI sattaTThI veNai ANaJca battIsaM / " ityAdi / mUlabhedApekSayA mUlabhedAnAzritya vaibhASikasU (sau) trAntikabahUda (ka) kuTIcarahaMsa-paramahaMsabhA[bha]TTaprabhAkarAdisaMbhavazcaitadantargata eva / devatA darzanAdhiSThAyakaH / tattvAni rahasyAni mokSasAdhakAni / / 2 / / buddho devatAsyeti bauddham / nyAyAdanapetaM naiyAyikam / sAMkhyaM kApiladarzanam / jaino devatAsta jainam / vaizeSikaM kaNAdi [da] darzanam / jaiminiRSimataM jaiminIyaM bhATTaM darzanam / caH samuccaye [bauddhamata] / / 3 / / caturNAM duHkhasamudayaH (ya) mArganirodhalakSaNAnAm AryasatyAnAM tattvAnAM prarUpakaH kathayitA sugato nAma / Adizabdo'tra avayavArthaH, yaduktam - "sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturvveSu medhAvI (dhImata) AdizabdaM tuM lakSayet (yojayet) / / 4 / / saMsarantIti saMsAriNo vistaraNazIlAH / skandhAH pracayavizeSAH / duHkhaM te paJca [ca] paJca / viziSTaM jJAnaM vijJAnaM sarvakSaNika-tvajJAnam / yaduktam " yatsattat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime / " vedyata iti vedanA, pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhAH sukhaduHkhAnubhavarUpA / tathoktam - "ita ekanavate kalpe zaktayA me puruSo hataH / tatkarmaNo vipAkena pAde viddho'smi bha (bhi) kSavaH / / " saMjJeti sarvaM vA cetanAcetanaM (sacetanAcetanaM) saMjJAmAtraM nAmamAtram, nAtra putrakalatrabhrAtRtvAdi [tAdiH ] ghaTapaTAdirvA pAramArthikAH [kaH ] / pUrvAnubhUtarUpaH saMskAraH, sa evAyaM devadatta ityAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraH saiveyaM dIpakaliketi rUpam iti
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 3 avacUrNi - naiyAyika mata ragaragAyamANaparamANupracayaH, bauddhamate hi sthUlarUpapadArthasya nirAkriyamANatvAda cetana (tvena) paramANava eva tAttvikAH / rAgadveSamohAnAM samasto gaNo yasmAt samudeti saMmudbhavati / ayamAtmA ayamAtmIyaH pade padasamudAyopacArAt, aparaH (ayaM paraH) parakIyaH iti bhAvo rAgadveSanibandhanaM sa samudayaH / / 6 / / 876 sarveSAM ghaTapaTAdInAM sa evAyamiti ye saMskArA jJAnasaMtAnAste kSaNikAH, sarvaM sat kSaNikam akSaNike kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt, evaM yA vAsanA sa mArgaH / tuzabdaH pazcA (pAzcAtyArthasaMgrahArthaM pUrvaM samucayArthe / nirodho mokSaH / sarvakSaNikatvanairAtmyavAsanArUpaH [mArgaH ] / / 7 / / paJcendriyANi prasiddhAni / zabdarUparasagandhasparzarUpAH viSayAH / mAnasaM cittam dharmAyatanaM dharmapradhAnamAyatanaM cetyAdi / etAni dvAdazAyatanAni tattvAnantaraM nirUpyante ||8|| tathA saugatadarzane dve pramANe / caH punararthe / akSamakSaM pratigataM pratyakSam aindriyakam / anumIyate 'numAnaM laiGgikam / samyagjJAnaM nizcitAvabodho dvividha eva [ dvidhA yataH ] / / 9 / / zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanA tayApoDhaM rahitaM nirvikalpakam abhrAntaM bhrAntirahitam, ragaragAyamANaparamANulakSaNasvarUpaM [sva] lakSaNaM hi pratyakSaM nirvikalpakam, bAhye sthUlapadArtha[rthagaM tajjJAnaM ] gataM jJAnaM savikalpakaM bhrAntaM ca / tu punaH trirUpAt pakSadharmatvaM sapakSa (kSe) sattva (ttvaM) vipakSavyAvRttirUpAt liGgato dhUmAdeH dhI[yat] liGgino vaizvAnarAderjJAnaM tadanumAnan / sUtre lakSaNaM nekSaNaM [NIyaM] tena caramapadasya navAkSaratve'pi na doSaH / / 10 / / sAdhyadharmaviziSTa dharmI pakSaH, yathA 'adrirayaM vahnimAn dhUmavattvAt ' atra parvataH pakSaH dharmatvaM vahnimattvaM dhUmavattvena vyAptam / sapakSe[kSa ] sattvamiti, yo yo dhUmavAn sa sa agnimAn yathA mahAnase, dhUmavattvena hetunA sapakSe mahAnase satvaM vahnimattvam / vipakSe nAstitA yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA jalAzaye vahnimattvaM vyAvarttamAnaM vyApyaM dhUmavattvamAdAya vyAvartate / / 11 / / ayaM saMkSepo niveditaH kathitaH, bauddhAnAM rAddhAntaH siddhAntaH [tasya ] [ tadvAcyaH ] yadvAcyam, ito naiyAyikasya vizeSazaivazAsanasya / / 12 / / [ naiyAyika mata ] akSapAdA naiyAyikAH / sRSTiH prANI (Ni)nAM samu[nAmutpattiH, saMhAraH tadvinAzaH tatkarotIti / vizvasya hi kazcit sraSTA saMhartA vijJeyaH kevalasRSTau ca nirantarotpadyamAnApAraprANigaNasya bhuvanatraye'pyamAtvamiti [prANigaNasyApAratvAt] saMhArakartApi kazcidabhyupagantavyaH jagataH kAryatvAcca / ziva IzvaraH / vibhuH [sarva]vyApakaH / nityazcAsau ekazceti [ a ] pracyutAnutpannasthira ( raika ) svabhAvaM hi nityam, eko'dvitIyaH bahUnAM ghaTanA[ghaTanAM] yukteH / sarvajJaH sa sarvavizeSajJAnAt [tAt ] zAzvatabuddhisthAnam, kSaNikabuddhitve hi parAdhInatA / / 13 / / atra naiyAyikamate pramANAdIni SoDazatattvAni yathAkramaM vyAkriyamANAni / nAmAni sugamAni / evam ana prakAreNa prakaTanamAryasya[marthasya ] padArthasyopalabdhirjJAnaM tasya hetuH kAraNaM pramANaM caturvidham / / 14 16 / /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa-3 avacUrNi - naiyAyikamata 877 catuH pramANi(Na) (NAnAM) nAmAni / atha pratyakSAnumAnasvarUpamAha - indriyaM cArthazceti tayoH saMnikarSAt saMyogAdutpannam, indriyArthayohi naikadA (TyAt) saMyogAjjJAnam / yaduktam - "AtmA sahe(hai)ti manasA mana indriyeNa, svArthena ce (i)ndriyama [mi]tikrama eva zIghraH / yogo'yameva manasA kimagamyamasti yasmin mano vrajati tatra gato'yamAtmA / / " avyabhicAri(ra)kaM jJAnAntareNa nAnyathAbhAvi, zuktizakale kaladhautabodho vyabhicArI / vyavasAyAtmakaM vyavahArasAdhakaM sajaladharaNitale jalahAraM(jJAna) vyavahArAsAdhakatvAdapramANam / vyapadezo viparyayastena rahitam / tu punaranumAnaM tatpUrva (va) pratyakSapUrvaM triprakAram / / 17-18 / / __ pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTam / tatra triSu madhye kAraNAt meyA(ghAt kArya) tavRSTilakSaNaM yato jJAyate tatkAraNakAryamanumAnaM nidarzanena draDhayati / / 19 / / rolambA bhramarAH, gavalaM mAhiSaM zrRGgam, vyAlA: gajAH sarvAzca(vA), tamAlA vRkSAH, malinA arthAt kRSNA tviTa yeSAm / evaMprAyA ityupalakSaNena pare'tyunnatatvarjitatvA-[tA]dayo vizeSA jJeyAH / / 20 / / yathA[yaJca] kAryAtphalAt kAraNAnumAnaM phalotpattihetupadArthAvagamanaM taccheSavat / yathAvidhapravahatsalilanadIpUrAt uparizikharizikharopari jalAbhivarSaNajJAnam / / 21 / / ca: punararthe / sAmAnyatodRSTaM tadanumAnaM yathA puMsi devadattAdau dezAntaratvAptirgatipUrvikA dRSTA yathA ujjayinyAH prasthitA[to] mAhiSmatI prApa[ptaH] / tathA sUryodayA (sUryasya udayA) [sUryapi udayA] calAt sAyamastAcalagamanaM [gamanaM] jJApayati / / 22 / / kramAgatamapi zAbdapramANamupekSya upamAnamAha-tadupamAnaM yattadonityAbhisaMbandhAt / yat, kiMcid aprasiddhasya ajJAyamAnasya arthasya jJApanaM prasiddhadharmasAdhAdAbAlagopA-lAGganAviditAt kriyate / sAdharmya samAnadharmatvam / yathA araNyavAsI ciraparicitagogavayalakSaNo nAgarikeNa gAvA[gavopa]-lakSaNavatA pRSTo dRSTAntamadAt / / 23 / / tu punaH / Apto'vitathavAdI hitazca yo janatAthyo janastasya tathyo] hitopadezo dezanAvAkyaM tacchAbdamAgamapramANam / atha pramANa (prameya) lakSaNamAha [prameyalakSaNamAzrityAha-atha] pramANagrAhyo'rthaH prameyam / tuH punararthe / AtmA ca dehazceti dvandvaH / Adizabdena SaNNAM prameyArthAnAM parigrahaH / tatra sacetanatvakartRtvasarvagatatvAdinA AtmA anumIyate evaM dehAdayaH, atra tu granthavistaratayA nAtra prapaJcitAH / / 24 / / saMzayAdisvarUpamAha / dUrAvalokanena padArthA(rtha)paricchedakadharmeSu kimetaditi sandeho vaH sthANurvA puruSo veti saMzayaH / arthatvAvaNI (?) sAdhyaM kAryaM prati pravartate pratItya adhyAhAryam / na hi niSphala: kAryArambhaH iti / / 25 / / yasminnupanyaste vacane vAdagocaro na bhavati ubhayasammatatvA[saMzayatvAt] / uktaM ca - "tAvadeva
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 878 SaDdarzana samuaya, bhAga - 2, pariziSTa -3 avacUNi - naiyAyikamata calatyartho manto viSayamAgataH / tAvannottambhate naiva dRSTAnto nAvalambyate [vRttAntenAvasandhyate] / " eSa dRSTAntaH / siddhAntaH punazcaturdhA-sarvatantrapratitantra-adhikaraNa-abhyupagamabhedAt / vizeSArtho vistaragranthAdavaseyo nAmamAtra-kathanam / / 26 / / ___ pratijJApakSaH vahnimAnayaM sAnumAn / heturliGgavacanaM dhUmavattvAt / dRSTAnta udAharaNam, yathA mahAnasamiti / upanayo hetorupasaMhArakaM vacanam, dhUmavAMzcAyam / nigamanaM hetUpadezena punaH sAdhopasaMharaNam, tadvahni tasmAd vahnimAn parvata ityAdi paJcAvayavasvarUpanirUpaNamavayavatattvam(jJeyamiti) / dUrAd dRgagocare spaSTapratibhAsAbhAvAt 'kimayaM sthANurvA puruSo vA' iti saMzayaH, taduparame kAkAdipatanAvalokanena AdizabdAt sthANudharmo[rmA] grAhyaH, atra kIlakena bhAvyam, puruSasya zira:kampanahastacAlanAdibhAvAt / sthANurevAyaM puruSa evAyamiti yaH pratItiviSayaH / [sa nirNayaH / / 27-28 / / kathA prAmANikI tasyA abhyAsakAraNaM yA sA vAdaH pakSaH pratijJA pratipakSaH pratijJopanyAsapratipaMthI tayoH saMgrahAt, nigrAhakajayaparAjayAnapekSaguruvineyayoH / / 29 / / vijayAbhilASiNo vAdinaH prativAdi-nazca prArabdhapramANopanyAsagoSThI chalaM tridhA-vAkchalam, sAmAnyachalam, upacArachalam / jAtayaH 24 bhedAH / Ade(dizabdAt) nigrahasthAnAni[di] etaiH kRtvA parapakSanirAkaraNaM dUSaNotpAdena[pAdanena] svamAta[mata sthApanena sva(sa)jalpaH / sA vitaNDA, yA vAdiprayuktapakSapratirodhakaprativAdinyastapratipakSarahitA / / 30 / / heturUpavadAbhAsante hetvAbhAsAH paJca / pakSe(kSa) dharmatvaM nAsti so'siddhaH / vipakSe san pratipakSe [sapakSe] vA [cA] san viruddhaH / pakSatrayavRttiranaikAntikaH / pratyakSAgamavirodha: kAlAtyayApadiSTaH / vizeSAgrahaNaM hetutvena prayujyamAnaM prakaraNasamaH / paropanyastavAde svAbhimatakalpanayA vacanavighAtaH chalam / navodakaH pratyagrodaka: navasaMkhyAmAropya dUSayati / maJcAH krozantIti chalam / adUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsante AbhAsamAtratvAdeva pakSaM na dUSayanti jAtayaH [jAti] sAdharmyAdi / 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' vAdinetyukte prativAdyAha-nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAtra hetuH ghaTavadanityatve AkAzavanityatve nityatve'pyAkAzavat vAsti / / 31 / / yena kenacidravyeNa vipakSo nigRhyate tannigrahasthAnam / pratijJAzabdaH saMbadhyate - pratijJAhAniH pratijJAsaMnyAsaH pratijJAvirodha ityAdi / hetau anaikAntike kRte pratidRSTAntadharmaM svadRSTAntadharme'bhyupagacchataH pratijJAhAninigrahasthAnam, yathA anityaH zabda aindriyakatvAt ghaTavaditi pratijJA sAdhanAbhAsavAdI vadan pareNa 'sAmAnyamaindriyakamapi nityaM dRSTam' iti hetAvanekAnte kRte yadyevaM brUyAt 'sAmAnyavad ghaTo'pi nityo bhavati' iti bruvANaH zabdAnityatvapratijJAM tyajet 'pakSasAdhana-dUSaNoddhArAzaktyA pratijJAmeva niDhuvAnasya pratijJAsaMnyAso nigrahasthAnam / yathAnityaH zabda aindriyakatvena tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt ka evamAha anityaH zabda iti pratijJAsaMnyAsaH / pratijJAhetvovirodha:
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samudyaya, bhAga - 2, pariziSTa - 3 avacUrNi - sAMkhyamata 879 pratijJAvirodhaH nigrahasthAnam / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti pratijJAhetvovirodhaH / yadi guNadravyAtiriktaM tadeyaM pratijJA viruddhAbhidhAnAt parAjIyate / / 32 / / pUrvArdhaM sugamam / [sAMkhyamata sAMkhyAH ka[kA]pilAH, api[Adi]puruSanimitteyaM saMjJA / tadabhISTa[bhISTAzca]paJca-viMzatitattvAdibhAvAnAM saMkSepaH kathyate / / 33 / / IzvaraM devatA ye [tayA] na manyante kevalAdhyA-tmavAdinaH / kecitpunaH IzvaradevatAH / teSAmubhayeSAmapi tattvAnAM paJcaviMzatirbhavati / tattvaM hyapavargasAdhakam / yaduktam - paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame ratiH / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH / / 34 / / tAvaditi prakrame / guNatrayam, krameNa paripATyA vizeSayati / sattvaM prasAda[daH]kAryaliGgam, vadananayanAdiprasannatA janirajasi [ta] tadA AnandaparyAyaH / tamoguNe vA[ca] dainyaM vayo viyatA [co vicchAyatA] netrasaMkocAdi / etenaiva [na ca] Adhibhautika-AdhyAtmika-Adhidaivi-ka[daiva] lakSaNaM duHkhatrayamAkSipyate / / 35 / / eteSAM sattvarajastamasAM[moguNAnAM] prItyaprItirUpaviSayarUpANAM[viSAdarUpANAM] samatayAvasthitiH sA kila prakRtirucyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA [zabdavAcyAH] prakRtiH pradhAnamavyaktaM ceti nAmAntaram / zAzvatabhAvatayA prasiddhA nityA, nAnApuruSAzrayA yA ca prakRti: / / 36 / / / tato guNatrayAbhighAtAnmahAniti buddhi-rutpadyate / evametannAnyathA, gaurevAyaM nAzvaH sthANurevAyaM na puruSa iti nizcayena padArthapratipattiH / tasyAH 8 rUpANi-dharmajJAna-vairAgyaizvaryarUpANi sattvabhUtAni adharmAdIni caasAttvikAni / tato buddherahaMkAro'bhimAnAtmakaH tasmAdahaMkArAt SoDazaka-gaNamAha / / 37 / / buddhipradhAnAni buddhisahacarANyeveti kRtvA buddhIndriyANi / sparzanaM tvagindriyam / karma-kriyAsAdhanAni indriyANi karmendriyANi / pAyurapAnam / upasthaH prajananam / vacaH pANipAdAH (hastAH) prasiddhAH / mana ekAdazam / paJcata-nmAtrANi zabdarUparasagandhasparzAkhyAni / evaM SoDazako gu(ga)NaH / / 38-39 / / paJcabhyastanmAtrebhyo bhUtapaJcakam / zabdatanmA-trAdAkAzam, zabdo hyambaraguNaH / sparzatanmAtrAdvAyuH / rasatanmAtrAdApaH / rUpatanmAtrAttejaH / gandhatanmAtrAdbhUmiH / zabdatanmA-trAsahitAt sparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNaH / zabdasparzasahita-rUpatanmAtrAttejaH / zabdasparzarUpaguNam / zabdasparzarUpaguNa-sahita [rasa] tanmAtrAdApaH zabdasparzarUpa[rasa]guNAH / zabdasparzarUparasasahitagandhatanmAtrAt pRthivI zabdasparzarasa[rUpagandha] guNA jAyate / / 40 / / prakRtermahAnahaMkAraH paJcabuddhIndriyANi [paJcakarmendriyANi] manazca paJca-tanmAtrANi paJcabhUtAni, 24 tattvAni
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 880 SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa -3 avacUrNi- jainamata rUpaM yasya tatpradhAnaM prakRtiH kathitA / paJcaviMzaM tattvaM puruSaH anyaH akartA / prakRtireva karoti badhyate mucyate ca / puruSastu "amUrttazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH so'pi[sUkSma] AtmA kApiladarzane / / " anyaH prakRtireva kartA tu punarna puruSaH / viguNaH sattvarajastamorUpaguNatrayavikala: / bhoktA bhogI / nityaM yAsau ciccaitanyazaktiH tathAbhyupetaH sahitaH / AtmA hi svabuddheravyatiriktaM manyate / sukhaduHkhAdayo viSayA indriyadvAreNa buddhau saMkrAmanti / buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacaryate / / 4 / / tattvopa-saMhAramAha - pUrvArdhaM sugamam / atra sAMkhyamate prakRtipuruSayorvartanaM paGgvandhayoriva / yathA paGgvandhau saMyutAveva kAryakSamau na pRthak, tathA prakRtinarau / prakRtyupAttaM puruSo bhuGkta ityarthaH / / 42 / / ___ prakRtyA saha virahe puruSasya mokSaH / etasyAH prakRteviSayamAntaraM jJAnaM bandhavicchedAt bhavati / bandhastrividhaH prAkRtikavaikArikadAkSaNikabhedAt / prakRtAvAtmajJAnAt prAkRtikaH / bhUtendriyAhaMkArabuddhivikArAn puruSabuddhyopAsate vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH / puruSatattvAnabhijJo hISTApUrttakArI trividhabandhacchedAt paramabrahmajJAnAnubhavaH / pramANatrayam, pratyakSamindriyopalabhyam, laiGgikamanumAnam, zAbdaM cAgamasvarUpam / / 43 / / ca: samuccaye / na kevalaM bauddhanaiyAyikayoH sAMkhyamatasyApi saMkSepaH kathitaH / suSThu zobhano vicAro'rtho'syAstIti sAbhiprAyam / / [jainamata] aparANi darzanAni - "purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH / / " ityAdyavicArapadavImAdriyante / jainastvAha - "asti vaktavyatA kAcittenedaM na vicAryate / nirdoSaM kAJcanaM cetsyAt parIkSAyA bibheti kim" jaino yuktimavIvagAhate - "pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / 44 / / devatattvamAha - jayanti rAgAdIn jinAH kevalinaH teSAmindraH svAmI / rAgaH sAMsArikaH snehaH / dveSo vairAnubandhaH tadrahitaH / dhavakhadirapalAzAdivizeSAvabodho jJAnam, vanamiti sAmAnyAva-bodho darzanam / kevalazabdobha(zabda ubha)yatra saMbadhyate / kevalam indriyajJAnAnapekSam / chadmastha hi prathamaM darzanaM tato jJAnam, kevalinastvAdau jJAnaM tato darzanam / / 45 / / mohanIyakarmodayAd hiMsAtmakazAstrebhyo'pi muktikAGkSAdimohaH sa eva mallaH, sa hi yena rAgadveSamohasadbhAvAdevamanyatIrthAdhiSThAtAro muktitayA prasiddhAH / surAsurasevyamAnatvamAnuSaGgikaphalam / sadrUpAn dravyaparyAyarUpAn nityAnityasAmAnyavizeSAdyanantadharmAtmakAn padArthAnupadizati yaH sarvANi dhanadhAnyAdIni karmANi jIvayogyAvadyapudgalAH teSAM kSayaM vidhAya mokSaM saMprAptaH / apare saugatAdayaH mokSaM prAptA api svatIrthatiraskAradarzane punarbhavamava-tarantaH zrUyante, na teSAM karmakSayaH / karmakSaye hi bhavAvatAraH kutaH / / 46 / / tattvAnyAha / tanmate jainamate tattvAni jJeyAni nigadasiddhanAmAchina / / 47 / /
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 3 avacUrNi - jainamata I jIvAdisvarUpamAha / jainamate caitanyalakSaNo jIva iti saMbandhaH / jJAnadarzanacAritradharmANAM guNA-bhinno bhinnazca / svApekSayA jJAnavattvamabhinnaM jJAnAdibhyaH, parApekSayAjJAnavattvaM bhinnam, lezato'pi yadi sarvajIveSu na jJAnaM tadA jIva ajIvatvaM prApnuyAt / vivRttiH pariNAmaH suranaranArakatiryakSu ekendriyAdijAtiSu vividhotpattirUpAn pariNAmAnanubhavati jIvaH / zubhaM sAtavedyam azubhamasAtavedyam, evaMvidhaM karma karotIti kartRbhUtaH / svopArjitapuNyapApaphalabhoktA, na cAnya-kRtasyAnyo bhoktA / / 48 / / 881 cetanAsvabhAvatvaM lakSaNaM yasya sUkSmabAdaraekendriyAstathA vikalendriyAH saMjJyasaMjJinaH paJcendriyAH paryAptAparyAptabhedena caturdazajIvabhedAH / asmAdyo viparIto'cetanAdilakSaNaH sa ajIvaH dharmAdharmAkAzapudgalAH skandhadezadeza-guNAH, addhA kevalaparamANavazceti caturdaza jIvabhedAH / sat zobhanaM sAtavedyaM karma tasya pudgalAH dalapATakAni te ca / / 49 / / tu punaH puNyaprakRtivisadRzaM pApam, 82 bhedAH / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA hetavaH / yastairmithyAtvAdibhirbandhasya hetuH karmabandhaH sa AsravaH 42 bhedAH / paJcendriyANi catvAraH kaSAyAH, paJca vratAni, manovacanakAyAH, paJcaviMzatikriyAH kAyikyAdaya iti / / 50 / / AsravadvArapratirodhaH saMvaraH 57 bhedAH / tu punararthaH / yo jIvasya karmaNA baddhasya parasparaM kSIranIranyAyena lolIbhAvAt saMbandho yogaH sa bandho nAma, prakRtisthityanubhAgapradezabhedAccaturdhA / prakRtiH pariNAmaH syAt / / 51 / / yaH punarbaddhasya mR vR nidhattanikAcitAdirUpasya karmaNastapazcaraNadhyAnAdibhiH zATaH kSapaNaM sA nirjarA sakAmAkAma-bhedena dvidhA / tu punaH / dehendriyadharmAdijIvara he Atyantiko viyogo mokSe 9 vidhaH / nanu sarvathA prANAbhAvAdajIvatvaprasaGgaH, tathA mokSAbhAvaH, na, dravyaprANAnAmevAbhAvaH, bhAvaprANAstu kSAyikasamyaktvavIryajJAnAdayo niSkarmAvasthAyAmapi santyeva / / 52 / / sthirAzayo dRDhacittaH san zraddhatte avaiparItyena manute, jAnannapi azraddadhAno mithyAdRgeva / samyaktvaM ca jJAnaM ca tayoryogaH, jJAnadarzanavinAkRtasya hi cAritrasya niSphalatvAt samyakcAritravyavacchedArthaM samyagjJAnagrahaNam / / 53 / / tathetyupadarzane / paripakvabhavyatvena tadbhavAvazyakamokSagantavyena puMsaH striyo vA jJAnadarzanacAritratrayaM pumAn mokSabhAjanaM muktizriyaM bhuGkte / samyagiti jJAnAmAgamAvabodhaH kriyA caraNakaraNAtmikA, tAsAM yogaH saMbandhaH, na kevalaM jJAnaM darzanaM cAritraM vA mokSahetuH kintu samuditaM trayam / / 54 / / tatheti prastutamatAnusaMdhAne / azrute akSNoti vA vyApnoti sakalakSetrakAlabhA - vAn ityakSo jIvaH / azrute viSayamityakSamindriyaM ca / asamakSaM pratigataM pratyakSam indriyA [NyAzritya ] zritavyavahAra-sAdhakam / avadhimanaHparyakevalAni tadbhedAH ataeva[vaM] sAMvyavahArikapAramArthikendriyAnindriyAdayo bhedA: anumAnAdhika-vizeSaprakAzaka [za ]tvAdatraivAntarbhavanti / akSANAM paraM parokSaM smaraNapratyabhijJAna-tarkAnumAnAgamabhedamiti / matizrutajJAne'pi parokSe / tu punaH / iha jinamate pramANayoH pratyakSaparokSayoH viSayo gocaraH
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 SaDdarzana samuzzaya, bhAga - 2, pariziSTa -3 avacUrNi - vaizeSikamata vastutattvaM padArtharUpam, anantAH trikAlaviSaya-tvAdaparamitayo[tA ye] dharmA sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyA AtmA svarUpaM yasya anantadharmakatvaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathAnupapatteriti sAdhanam, heto [ranta] ptyaiva sAdhyasiddhatvAd dRSTAntAdibhiH kiM prayojanam ? ya[ta]danantadharmAtmakaM na bhavati tatsadapi na syAt yathA AkAzapuSpam / AtmAdInAM sAkArAnAkAropayogakartRtvabhoktRtvAdayo jagatprasiddhA dharmAH / / 5 / / ___ akSagocarAtItitaH [taH] parokSaH tadabhAvo'parokSaH tayA sAkSAtkAritayA arthasya vastuno grAhakam IdRgeva jJAnaM pratyakSam, anyathoktapratyakSaniSedhaH / itara [8] sAkSAtkAritayA svasaMvedanabahiHparyAlocanayA parokSam / / 56 / / yena kAraNena yat utpAdavyayadhrauvyAtmakaM tat sat sattvarUpamucyate tena kAraNena anantadharmakaM vastu pramANagocaraH / sarvavastuSu utpattivipattisattAsadbhAvAt utpattyAditrayayuktasyaivAnantadharmatA tenaiva punaranantadharmAtmakatvamuktaM na paunaruktyam / / 57 / / jinadarzanasya saMkSepaH proktaH vistarasya agAdhatvena vaktumagocaratvAt a nA yAni dUnigho nirdU] SaNAH [NaH] sarvajJamUlatvAt [tu punaH] samuJcaye, Adau prAMca te [prAnte] ca parasparaviruddhaSeta [rthatA] yatra na; AstAM kevalipraNIte chadmasthapraNIte'pyaGgA-dike na doSalavaH pareSAM [parasparaM] zAstrANi parasparavirodhAghrAta[tatve]na vyAghrA[ghra] iva duHzakyA karma dhartum / / 58 / / vaizeSikANAM kANAdAnAM naiyAyikaiH samaM zivadevaviSayo bhedo nAsti tattveSu zAsanarahasyeSu tu bhedo nirdizyate / / 59 / / [vaizeSikamata tanmate vaizeSikamate tu nizcitaM ca tattvaSaTkam, nAmAni sugamArthAni / / 60 / / navavidhaM dravyaM paJcaviMzatiguNAzceti [zca ni] gadasiddhA-nyeva saMskArasya vegabhAvanAsthita ti]sthApakabhedAt trividho'pi[traividhye'pi] saMskAratvajAtyapekSayA ekatvam / zauryAMdAryA-dInAM guNAnAmeSvevAntarbhAvAt nAdhikyam / / 61-63 / / paJcApi karmabhedAH spaSTA eva / gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanAdya-virodhaH / tu punaH sAmAnye dve parasAmAnyamaparasAmAnyaM cetyarthaH / / 64 / / etadvyaktiMktiM]vizeSavyaktiM cAha - tatra paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyam, [aparasAmAnyaM] ca dravyatvAdi, etaJca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate / tathAhi dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnya guNakarmavyAvRttatvAd vizeSaH / evaM dravyatvApekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyaM dravyakarmabhyo nivRttezca vizeSaH / guNatvApekSayA nIla[rUpa]tvAdikam / evaM karmAdInyapi / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttihetavaH / te dravyAdivailakSaNyAt padArthAntarAH[ram] antye-nte]Su bhavA antyAH, svAzrayavizeSakatvAd vizeSAH / gavAdiSu azvAdibhyaH tulyAkRtikriyAvayavopacayasaMyogavilakSaNo-'yaM pratyayavyAvRtte[ti]vizeSaH / / 65 / / iha[itara] prastutamate ayutasiddhAnAM parasparaparihAreNa pRthagAzrayA[nA]zritAnAm AdhAryAdhArabhUtAnAmiha
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya, bhAga - 2, pariziSTa-3 avacUrNi - jaiminimatamImAMsakamata pratyayahetuH saMbandho yaH sa samavAyaH / iha tantuSu paTa ityAdau samavAyaH / svakAraNasAmarthyAdupa-jAyamAnaM paTAdyAdhAryaM tanvAdyAdhAra[re] saMbadhyate yathA chidikriyA chedyeneti / SaNNAmapi padArthAnAM svarUpakathanamAtrAdhikRtatvAt granthasya neha pratanyate vistaraH / / 66 / / yadyapyaulUkyazAsane vyomazivAcAryoktAni trINi pramANAni tathApi zrIdharamatApekSayA-'trobhe eva nigadite / ca punararthe / amISAM vaizeSikANAM pramANaM dvidhA - pratyakSamekam laiGgikamanumAnaM dvitIyam / evamiti prakAravacanam / yadyapi pramAtRphalAdyapekSayA bahu vaktavyaM tathApi tathApyevamamunA pUrvoktaprakAreNa vaizeSikamatasya saMkSepaH pari-kIrtitaH kathitaH / / 67 / / . [jaiminimata-mImAMsakamata] SaSThaM darzanamAha / jaiminimuneramI jaiminIyAH, putrapautrAdyarthe taddhita IyapratyayaH / jaiminiziSyAzcaike pUrvamImAMsAvAdinaH / eke uttaramImAMsAvAdino te hi puruSAdvaitavAdasAdhanavyasanina: zabdArthakhaNDakAH / pUrvamImAMsAvAdino dvidhA prAbhAkara-[rAH] bhaTTAzca krameNa paJcaSaTpramANaprarUpakAH / atra tu sAmAnyenaiva[na] sUtrakRt pUrvamImAMsAvAdina eva jaiminIyAnuddiSTavAn / tanmate prAhuH - sarvajJattvAdivizeSaNopapannaH ko'pi nAsti mAnuSatvAvi(dvi)zeSeNa vipralambhakatvAt dravyapuruSAdyabhAvaH [sarvajJa-tvAdiviziSTapuruSAdibhAvaH] yaduktaM pramANaM bhaved vAkyam / atha kathaM yathAvasthitatatvanirNayaH / / 68 / / tasmAt prAmANika-puruSAbhAvAt atIndriyArthAnAM cakSurAdyagocarapadArthAnAM sAkSAd darzakasya sarvajJAdeH puruSasyA-bhAvAt nityebhyaH zAzvatebhyo vedavAkyebhyo'pauruSeyavacanebhyo yathAvasthitapadArthadharmAdisvarUpavivecanaM bhavatItyadhyAhAraH / / 69 / / ___ atha yathAvasthitatvArtha-sthApakaM tattvotithopadezamAha / ata eva [yato] hetoH vedAbhihitatattvAnuSThAnAdeva tattvanirNayaH / ata eva purA pUrva prayatnAd vedapATha: kAryaH, Rgyaju sAmAtharvaNavedAnAM pATha: kaNThapITholocana[pIThIluNThantam] na tu [nanu] zravaNamAtreNa tato'nantaraM dharmasAdhanApuNyopacayahetuH / dharmasya heyopAdeyasvasvarUpasya vedAbhihitasya jJAtumicchA karttavyA vedoktAbhidheyavidhAne yatitavyamityarthaH / / 70 / / nodanaiva lakSaNaM yasya sa nodanAlakSaNaH / tu punaH nodanA kriyAM prati pravartakaM vacaH, vedoktaM bhavati, nodanA punaH kriyAM havanasarvabhUtAhiMsanadAnAdipratikriyAM pratipravartakaM prerakaM vaco vedavacanaM prAhuH mImAMsakA bhASante / havanAdikriyAviSaye yadeva prerakaM vedasya vacanaM saiva nodaneti bhAvaH / pravartakaM tadvacanameva nidarzanena darzayati sva:kAmo'gniM yajediti / atheti upadarzanArthaH / svaH svarge kAmanA yasya sa svakAma: pumAn svaHkAmaH san agniM vahniM yajet tarpayet / atredaM zlokabandhAnulomyene-tthamupanyastam, anyathA tvevaM bhavati-agnihotraM juhuyAtsvargakAma iti / pravartakavacanasyopalakSaNatvAt nivartakamapi vedavacanaM nodanA jJeyA, yathA na hiMsyAt sarvabhUtAni / atha pramANasya vizeSalakSaNaM vivakSuH prathamaM tannAmAni tatsaMkhyAM cAha, pratyakSAnumAnazabdopamAnArthApattyabhAvalakSaNAni SaT pramANAni jaimini-muneH saMmatAnItyadhyAhAraH / cakAraH
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 884 SaDdarzana samuzcaya, bhAga - 2, pariziSTa - 3 avacUNi - jaiminimatamImAMsakamata - samupayogArthaH / tatrAdyAni paJcaiva pramANAnIti prabhAkaro'bhAvasya pratyakSeNaiva grAhyatAnnanya-mAno'bhimanyate SaDapi tAni te bhaTTo bhASate / atha pratyakSapramANasya kSaNamAcaSTe / tatra pramANaSaTkam akSANAmindriyANAM vedoktasvargasAdhakAmnAyasya kriyApravartakaM vacanaM nodanA tAmAhuH dRSTAnte na spaSTayati / / 71 / / / pramANAnyAha / jaimineH SaTpramANAni jJeyAni, yadyapi prabhAkArANAM mate paJca; bhATTAnAM SaTaH, tathApi granthakRt sAmAnyataH SaTsaMkhyAmAcaSTe / pramANAmAni nigadaprasiddhAnyeva / / 72 / / tatra pramANaSaTke akSANAmindriyANAM prayoge padAthaiH saha saMyoge yathA[yA] buddhiridamidamityavabodha: tatpratyakSam / sattAmaduSTendriyANAmiti / etAvatA marumarIcikAjalavat [kAyAM jalabhramaH] zuktau rajatabhramazca indriyArthasaMprayoge'pi draSTuravikalendriyatvAbhAvAna pratyakSaM pramANam / AtmA yadanumIyate [yadanumimIte] svayaM tadanumAnamityarthaH / liGgAjjAtaM laiGgikam / vyutpattibhedAnedaH / ubhayazabdakathanaM bAlAvabodhArtham / / 73 / / ___ zabdamAgamapramANaM zAzvatAdvedAjjAtam, vedAnAM ca zAzvatatvam, apauruSeyatvAdeva / yatprasiddhArthasya pratItapadArthasya sAdharmyAt [sAhAryAt] aprasiddhasya vastunaH sAdhanaM tadupamAnaM yathA prasiddhagaugavayasvarUpo vanecaraH aprasiddhagavayasvarUpaM nAgarakaM prAha yathA gaurgavayastathA / atra sUtrAnuktAvapi yattadAvarthasaMbandhAdadhyAhAyau / / 74 / / yadvalena kasyApyadRSTasya kalpanA saMghaTanA vidhIyate / dRSTaH paricitaH pratyakSalakSyo'rthaH devadatte pInatvAdiH tasyAnupapattyAghaTamAnatayA anyathAnupapanetyarthaH yathA pIno devadatto divA na bhuGkte rAtrAvavazyaM bhuGkta ityarthApattiH pramANam / / 75 / / ___ yatra vasturUpe'bhAvAdau padArthe pUrvoktapramANapaJcakaM na vartate tatrAbhAvapramANatA jJeyA / kimartham / vastvasattAva[stusatyava]bodhArtham, vastuno bhAvasvarUpasya muNDabhUtalAdeH sattA ghaTAdyabhAvaH(va:)sadbhAvaH tasyAvabodhaH prAmANikatayAta[pa]thAvataraNaM(tAvataraNaM) tadarthaM taddhetoH / nanu abhAvasya kathaM prAmANyam / pratyakSaM tAvad bhUtalamevedaM ghaTAdi na bhavatIti anvayadvAreNa [anvayavyatirekeNa dvAreNa] vastuparicchedaH, tadadhikamabhAvaikarUpaM nirAcaSTe / naivaM ghaTAbhAvapratibaddhabhUtalagrahaNAsiddheH nAstitAgrahaNAvasare prAmANyameva bhAvasya mAnasotpannam / / 76 / / / upasaMharannAha / apizabdAt kevalamaparadarzanAnAM jaiminIyamatasyApi kathitaH / vaktavyasya bAhulyA[bahutvA]TTIkAmAtre sAmastyakathanAyogAt / evamA mitthamA]stikavAdinAm iha paralokagatipuNyapApAstikyavAdinAM bauddhanaiyAyikasAMkhyajaina-vaizeSikajaiminIyAnAM saMkSepakIrtanaM kRtam / / 77 / / / vizeSAntaramAha / anye AcAryAH naiyAyikamatAd vaizeSikaiH saha bhedaM na manyante / darzanAdhiSThAtraikadaivatatvAt / pRthagdarzanaM nAbhyupagacchanti teSAM matApekSayA AstikavAdinaH paJcaiva / darzanAnAM SaTsaMkhyA kathaM phalavatItyAha / / 78 / / ___ tanmate naiyAyikavaizeSikAbhedamanyamAnakAcAryamate SaTdarzanasaMkhyA lokAyitamatakSepAt pUryate / tu punararthe / kiletyAmnAye / tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate / / 79 / /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa-3 avacUrNi - lokAyata-nAstikamata [lokAyata-nAstikamata lokAyitA nAstikA evamamunA prakAreNa vadanti - devaH sarvajJAdiH nirvRtirmokSaH, dharmazca adharmazca dvandvaH, puNyapApayoH phalaM svarganarakAdikaM ca nAsti / dharmAdharmAbhAve kautaskutaM tatphalam / / 80 / / tanmate lokAyi[ya]tamate ayaM lokaH saMsAraH etAvanmAtra eva yAvanmAtra indriyagocaraH / indriyaM paJcavidham, tasya gocaro viSayaH, pacendriyavyaktIkRtameva vastvasti nAparam / lokagrahaNAt lokasthapadArthagrahaH / apare puNyapApasAdhyaM svarganarakAdyAhuH / tadapramANe pratyakSAbhAvAdeva / apratyakSamapi cenmatam; tadA zazazrRGgavandhyAstanandhayAdInAmapi bhAvo'stu / dRSTAntamAha - yathA kazcitpuruSo vRkapadadarzanakutUhalAM dayitAM samIraNasamI-kRtapAMzuprakare karAGgulyA vRkapadAkAraM vidhAya mugdhAmavAdIt - bhadre vRkapadaM pazya / tathA paravaJcanapravaNA mAyAdhArmikA svargAdiprAptaye tapazcaraNAdyupadezena mugdhajanaM pratArayanti / / 81 / / paramArthavedina idaM vAkyam-yadatItaM yauvanAdi tanna te / kintu jarAjIrNatvAdi bhAvi / he bhIru, gatam iha bhavAtikrAntaM sukhayauvanAdi paraloke na Dhaukate bhUtAnAM samudayo mela:['ntaH] tanmAtram, kevalaM [kalevaraM] bhUtacatuSTayAGka[dhika]syAbhAvAnna ca pUrvabhavAdisaMbandhaH zubhAzubhakarmajanyAnyaH] / / 82 / / pRthvI jalamiti, pRthvI bhUmi, jalamApaH, tejo vahniH, vAyuH pavana: etAni catvAri bhUtAni eteSAmAdhAro'dhikaraNabhUmiH bhUtAni saMbhUya ekaM caitanyaM janayanti / etanmate pramANam, pratyakSameva ekaM pramANaM na punaranumAnAdikam / hi zabdo'tra vizeSArtho vartate / vizeSa: punazcArvAkaiH lokayAtrAnirvAhaNapravaNaM dhUmAdyanumAnamiSyate / kvacana, na punaH svargAdRSTAdiprasAdhakamalaukika-manumAnamiti / caitanyamAha / pUrvArdhaM sugamam / eteSAM cArvAkANAM cetanotpattikAraNaM bhUtacatuSTayam / catvAryapi saMbhUya caitanyamutpAdayanti / tu punaH / matiM pramANam akSameva / / 83 / / nanu bhUtacatuSTayasaMyoge'pi[ge]kathaM caitanyotpattirityAha-pRthivyAdicaturbhUtAnAM saMhatau mele sati / tathetyupadarzane / dehAdisaMbhavaH / AdizabdAd bhUdharAdipadArthA api / yathA yena prakAreNa surAGgebhyo guDaghAtakyAdibhyo madya[da]zakti: unmAdakatvaM bhavati[tIti tathA bhUtacatuSTayasaMbandhAccharIraM AtmanaH sthitA ce(sace) tanatA / / 84 / / tasmAditi pUrvoktAnusmaraNapUrvakaM dRSTaparityAgAt pratyakSasukhatyAgAt adRSTe [tapazcaraNAdi-kaSTe] pravRttiH / ca: samuccaye / tallokasya vimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire / pratajJAtataH [tavantaH] / / 85 / / sAdhyasya manISitasya kasyacidvastuno vRttiH prAptiH anabhISTasya nivRttirabhAvaH tAbhyAM jana yA prItirutpadyate sA teSAM cArvAkANAM nirarthA / zreNyA [nirarthakA / zUnyA] pUrvabhavArjitapuNyapApAbhAvAbhi eva] / sA ca prItirAkAzarUpA zUnyetyarthaH / dharmasya kAmAdanyasyAbhAvAt / / 86 / / __evaM laukAyitamatasaMkSepaH kathitaH / etaM SaDdarzana[notpanna]vikalpe sati abhidheyatAtparyArthaH muktyaGgatattva-sArArtha:[ryatAtattvamArArthaH] cintanIyaH buddhimadbhiH / / 87 / / / / iti SaDdarzanasamucayAvacUrNiH samAptA / /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 886 SaDdarzana samujhaya, bhAga-2, pariziSTa - 4, udaghRtavAkyAnukramaNikA / - pazizaSTa - 4 / / / uddhRtavAkyAnukramaNikA / / [loka naM. / pR. naM] [A apekSyeta paraH kazcidyadi AraNyametatsavitAstamAgataH [] agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH [pr-vaa-3|279] (7/53) (27-28/205) (maitryu06|3] (71/629) abhAvo'pi pramANAbhAvalakSaNo agniSomIyaM pazumAlabheta [zA0 bhA0 111] (76/742) | ita ekanavate kalpe [ ] (58/662) (aitareya aa06|13] (58/672) | amUrtazcetano bhogI [ ](41/319) ita ekanavato kalpe [ ] (5/47) ajJo janturanIzAnoH ayogaM yogamaparaiH | indriyArthasannikarSotpatram [mahA bhA0 vana0 31] (1/20) [pra0 vA0 4 / 190] (9/99) nyAyasU0 1 / 1 / 4] (17/149) ajJo janturanIzAnaH arthApattirapi dRSTaH mahAbhA0 vnp030|28] (13/143) | iSTApUrtaM manyamAnA variSTham [zAvarabhA0 111 / 5] (75/739) / atarkitopasthitameva sarvam | muNDaka- 1 / 2 / 10] (43/322) [AcA0 2 / 11111 / 4] (1/24) / | artho jJAnasamanvitaH [ ](11/133) ipukAranaraH kazcit [ ] (48-49/ atasmistadgraho bhrAntiH [ ] (10/115)| asti vaktavyatA kAcit [ ] (44/328) 455) atidUrAtsAgIpyAt [](48-49/445) | asti hyAlocanA jJAnam I atIndriyANAmarthAnAm [1(69/724) mI0 zlo0 pratya01124 (5/47) ato'nekasvarAt haima0 7 / 2] (1/26) IryAgApaipaNAdAna- [ ] (44/330) asyedaM kArya kAraNaM saMyogi athApi divyadehatvAt [ ] (68/721) adhastiryak tathordhva ca (vaize0 sU0 9 / 2 19] (67/709) upamAnamapi sAdRzyAt [zAvara bhA0 [ta0 bhA0 107](52/485) asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt 11 / 8] (74/736) anteSu bhavA antyAH sAMkhyakA0 9] (43/326) [praza0 bhA0 pR0 168] (65/703) asiisayaM kiriyANaM [sUtraka0 andhe tagasi majAgaH [ ](58/672) UrdhvagauravadharmANo ni0 gA0 119] (1/17) anyadapi caikarUpaM tat [ ] (52/502) AgrahI bata ninIpati [ta0 bhA0 107] (52/485) anugAturayagaparAdho nAnumAnasya [ ] (17-18-19/172) | yuktim [ UrdhvasattvavizAla: ] (87/764) sAMkhyakA0 54] (35/269) anuvAdAdaravIpsA [ ](82/758) [A) anekAni sahasrANi [](58/672) | AtAni sati parasaMjJA UrmipaTakAtigaM rUpam apsu sparzaH zIta eva [ ](48-49/429) [pra.va. 1/29/221] (53/502) nyAyama0 prame0 pR07] (52/493) apsu gandho rasazcAgnau AtmazarIrendrayArthabuddhiH gI0 zlo0 abhAva zlo06(73/744)| nyAyasU0 1119] (24/187) eka eka hi bhatAtmA apavartyate kRtArtha kevalimukti AtmA saheti manasA [ ] (17/154) | [tri0 tA0 5 / 12] (67/714) zlo0 16] (45-46/386) AdhArabhasmakaupIna [ - ] (12/137) | ekAdaza jine aputrasya gatirnAsti / (58/672) AnandaM brahmaNo rUpam / (52/493) [ ta0 sU0 9 / 18] (46/388)
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga- 2, pariziSTa - 4, ughRtavAkyAnukramaNikA 887 [o) eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH [ ](55/572) zloka 5] (76/744) tatpUrvakaM trividhamanugAnam [ ] (1718ekaM cettatkathaM citram 19/162) [praza0 ka0 pR0 30] (57/619) gatAnugatiko lokaH nyAyama0 tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham nyAyasU0 eraNDayantrapeDAsu 4 / 2 / 50] (29/207) pramA0 pR, 11 (30/210) [ta0 bhA0 107] (52/485) tato'pyUrdhvagatisteSAm [ta0 bhA0 1017) epAmaindriyakatve'pi | guNadarzI paritRpyanH (52/485) gI0 zlo0 codanA [pra0 va0 11219-221] (52/502) tadanantaramevordhvam [ta0 bhA0 1017) su0 zlo0 13] (71/730) guNaparyayavadravyam tadvettyadhIte haima062] (52/485) [ ta0 sU0 5 / 38] (48-49/442) tadA tannityamAnandam [ ](52/493) ovekaH kArikAM vetti [ ] (1/39) taducchede ca tatkArya (nyAyama0 | ghaTamaulisuvarNArthI prama0 pR0 7] (52/493) kaiNaM bhaMte davvA paNNatA [ ] (48- [AptagI0 zlo0 59] (57/583) / tapasA nirjarA ca 49/485) ghrANAdito'nuyAtega [ ](33/256) ta0 sU0 9 / 3] (47/391) kargakSayAddhi mokSaH [ ] (52/502) tapAMsi yAtanAzcitrAH [ ](81/754) kaH kaNTakAnAM prkroti| jAtireva hi bhAvAnAM [ ](7/53) tasmAdyatsgaryate tat [mI0 zlo0 upa0 [vuddhaca0 9 / 62] (1/21) jAvaiyA vayaNapahA zlo0 3] (55/532) kacit [haima0 5 / 1 / 171] (1/9) / [sangati0 347] (1/15) tasmAnna vadhyate naivagucyate kAraNameva tadantyag [ ] (48-49/450) je egaM jANai [ ] (55/572) / [sAMkhyakA0 62] (43/322) kAlAbhAve ca garbhAdi jesa agAesu tao [ ] (55/572)| tasmAnmAnapalokavyApI [] zAstravA0 zlo0 167] (1/17) jo tullasAhaNANaM [ ] (50/472) |(48.49/445) kAla: pacati bhUtAni gahAbhA0 jJAtasaMvandhasyaikadeza [zAvara bhA0 115 5 tassevAvigdhatthaM 1 (73/735) hArIta saM0] (1/17) [vizepA0 gA0 13] (1/5) jJAnamapratighaM yasya [ ] (13/143) kiMca kAlAdRte naiva tAdrUpyeNa ca dharmatvag [mI0 zlo0 codanA jJAnamapratidhaM yasya [mahAbhA0 [zAstravA0 zlo0 166] (1/17) sU0 zlo0 14] (71/730) vana pa0 30] (1/19) kulAlacakre dolAyAga tAvadeva calatyartho [ ](26/199) jJAnAdayastu bhAvaprANA [ ] (52/487) ta0 bhA0 107] (52/485) jJAnagapratidhaM yasya [gahAbhA0 trairUpyaM pAJcarUpyaM vA [ (57/628) ko dukkhaM pAvijjA [ ] (45-46/332)| vana pa0 30] (1/19) . kSaNikAH sarvasaMskArAH jJAnAdayastu bhAvaprANA [ ] (52/487)/dagdhendhanaH punarupaiti [ 1 (1/23) jJAnino dhargatIrthasya [ ] (45-46/334) [siddha0 dvA0] (45-46/334) kSIre dadhibhavedevam jJAnino dharmatIrthasya [ ](52/520) dagdhe vIje yathAtyantam tittvArthAdhi0bhA0 gI0 zlo0 abhAva0 |1017] (45-46/334)
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 888 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 4, udghRtavAkyAnukramaNikA [1] dazahastAntaraM vyono [ ](68/721) |na zraddhayaiva tvayi purANaM mAnavo dharmaH (manu0 12 / 110] duHzikSitakutAMza - [ayogavya. zlo. 29] (9/14) puruSa evedaM sarvam (44/327) [nyAyama0 pramA0 pR0 11] (30/210) |na svadhunI na phaNino [ ](12/135) | Rk0 10 / 90 / 2] (67/714) (1/ daivAgamanabhoyAna-[Apta mI0 zlo0 1] | na hyAbhyAmarthaparicchyi [ ](8/63) | 20) na hyarthe zabdAH santi / (10/115) puruSo'vikRtAtmaiva [ ](41/318) (68/721) nahi vai sazarIsya prakRtemahAMstato'haMkAraH devAgamanabhoyAna- [Aptamo0 111] (1// [[chAndo0 8 / 12 / 1] (52/493) (sAMkhyakA0 33] (41/312) 27) na hiMsyAtsarvabhUtAni [ ](58/671) pratyakSamevaikaM pramANam / (48-49/405) dvAdazAGgamapi...[ ] na hiMsyAtsarvabhUtAni [ ](58/671) | pratyakSAderanutpattiH [gI0 zloka0 abhAva0 (53/523) zlo0 11] (76/742) nAkAraNaM vipayaH [ ](58/660) nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti [pra0 vA0 pratikSaNaM vizarAvo [ 1(11/131) dharmAdharmanimitto hi 2 // 327] (10/119) pratiniyatAdhyavasAyaH [ ](43/323) nyAyama0 prame0 pR0 7] (52/493) nAnvayaH sa hi bheditvAt / (57/6280/ pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulo nAnanukRtAnvayavyatirekam (9/111) samutpAdite [ ] (57/583) na kAlavyatirekeNa [zAstravA0 nAganukRtAnvayavyatirekam [1(58/660) prApaNazaktiH prAmANyam / (8/63) zloka0 165] (1/17) nAstitA payaso dani mI0 zlo0 abhAva0 pramANapaJcakaM yatra [ ](45-46/363) na ca syAd vyavahAro'yam [mI0 zlo0 zlo0 6] (76/744) pramANapaTakavijJAto [gI0 zlo0 abhAva0 zlo02] (76/744) nityadravyANyutpattivinAzayo [] arthA0 zlo0 1] (55/534) na cAvastu na ete syu [mI0 zlo0 abhAva0 (65/703) | prasiddhasAdhAtsAdhya-sAdhanam nyAyasU0 zlo0 4] (76/744) | nityaM sattvamasattvaM vA pra0 vA0334] 191916] (23/185) na narmayuktaM vacanaM hinasti [vasi0 dharma0 (48-49/408) 16 / 36] (58/672) niyatenaiva rUpeNa vadaryAH kaNTakastIkSNana naraH siMharUpatvAt [ ](57/628) [zAstravA0 zlo0 173] (1/20) |lokatattva 2 122] (1/21) nanu tasyAmavasthAyAm nyAyama0 nirvartakaM nimittm| (48-49/442)| bandhaviprayogo mokSaH [ ](47/391) prame0 pR0 7] (52/493) | bandhurna naH sa bhagavAn na pratyakSaparokSAbhyAm pakSapAto na me vIre [lokatattva ni0 zlo0, lokatattva 132] (1/14) [pra0 vA0 2 / 63] (9/112) 38] (1/14) 44/328) bAhyo na vidyate hyarthI na mAMsabhakSaNe dopo paJcaviMzatitattvajJaH [ ] (33/256) / (manu0 5 156] (58/672) payovrato na dadhyatti [Apta bhI0 zlo0 60] pra0 vA0 2 / 327] (10/119) navi atthi mANusANaM taM [ ](58/487) (57/583) vuddhidarpaNasaMkrAntam [ ](41/317) na vai hiMsro bhavet [ ](58/671) pudgalatthikAe [ ](48-49/465) buddhyadhyavasitamartham [ ](41/317)
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzcaya, bhAga - 2, pariziSTa - 4, ughRtavAkyAnukramaNikA (ma] buddhastu sugato dharmadhAtuH [abhidhAna0 [ya] |332) 2 / 146] (4/45) | ya eva zreyasvakaraH | rUpAdayastadarthAH [ ] (17-18-19/ buddhizcAcetanApi [ ](41/318) | [zAbara0 bhA0 1/1/2] (71/730) 150) pRthivyApastejo vAyuriti [](84/761) | yathA tathAyathArthatve (pra. vA0 2/58] (10/122) likhitaM sAkSiNo bhuktiH (yAjJava0 smR0 yathAstiryagUz2a ca bhAge siMho naro bhAge [ ] (57/628) |2122) (55/535) [ta0 bhA0 10/7] (52/485) lUtAsya tantugalite [ ](33/256) yathA sakalazAstrArthaH gatiH smRtiH saMjJA [ta0 sU0 113] | [pra0 vArtikAla0 21227] (45-46 [va] (55/540) 382) vartata idaM na vartata [ ] (48-49/462) yathoktalakSaNopapannaH vartanA pariNAmaH kriyA maNipradIpaprabhayoH (pra0 vA0 2 157] (10/121) [ta0 sU0 5 / 22] (48-49/448) [nyAya sU0 112 / 2(29/207) yadyathaivAvisaMvAdi (sanmatitarka maNunaM bhoyaNaM bhucA [ ](4/44) varaM vRndAvane vAsaH [ ](52/491) | TIkA, pR0 59] (55/547) vastu (stva) saMkarasiddhizca [gI zloka mayAkazyAgAka [ ](79/751) yadyadeva yato yAvat abhAva0 zlo0 5] (76/744) mayUrANDarase yadvat [ ](57/628) | [zAstravA0 zlo0 174] (1/20) vivikte dRkapariNaNau [ ] (41/318) gahokSaM vA gahAjaM vA yAjJa0 smR0 199] yadvAnuvRttivyAvRtti [gI0 zlo0 abhAva0 virodhAdekamanekasvabhAva (58/671) zlo0 3] (76/744) (praza0 kanda0 pR0 30] (57/619) niyante miSTatoyena [ ] (33/256) yadA jJAnaM pramANaM tadA vizeSaNavizeSyAbhyAm muktistu zUnyatAdRSTeH (pra0 vA0 1 / 256] [nyAyabhA0 1 / 1 / 3] (17/158) pra0 vA0 4 191] (9/99) (11/132) yasgAtkSAyikasamyaktva [ ](52/487) vItarAgaM smaran yogI [ ](12/135) mukhyasaMvyavahAreNa yaH pazyatyAtmAnam vyakterabhedastulyatvam [sangatitarka TIkA pR0 59] (55/547)| | [pra0 va0 1219-221] (52/502) | (praza0 kiraNa0 pR0 33] (65/699) mUlakSi (kSa) tikarImAhu [ ](57/600) yAvadAtA | yAvadAtAguNAH sarve vyavacchedaphalaM vAkyam mUlaprakRtiravikRtiH [nyAya ga0 prame0 pR.0 7] (52/493) |(pra0 vA0 4 192] (9/100) [sAMkhyakA0 3] (41/312) yAvajjIvetsukhaM jIvet [ ](81/754) za] mRtAnAmapi jantUnAm [ ](58/672) | yugapadayugapatkSipram [ ](48-49/462) zabdajJAnAdasanikRSTe [zAbara bhA0 115] (74/736) mRdvI zayyA prAtarutthAya peyA [ ] (4/44)| yena yena hi bhAvena [ ](12/135)/ zabdavandhasokSamyasthaulyamRllepasaMganirmokSAt [ta0 sU0 5.24] (48-49/450) [ta0 bhA0 10 17] (52/485) rAgo'nAsaGgamataH [ 1(45-46/
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 890 SaDdarzana samuzzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 4, uddhRtavAkyAnukramaNikA - ziraso'vayavA nimnA mI0 zlo0 abhAva0 satsaMprayoge sati dvAtriMza0] (58/658) zlo0 7] (76/744) |[mI0 suu01|1|4] (73/734) suvivecitaM kArya zuddho'pi purupaH pratyayam sadvidyamAne satye ca kAraNaM ca [ ](17-18-19/172) : yoga bhA0 2 / 20] (41/318) [anekArtha 1 / 10] (1/8) suragaNa suhaM samaggaM [ ](52/487) | sadakAraNavannityam zuddhacaitanyarUpo'yam [ ](43/321) surAsuranarendrANAm [ ](52/487) (vaize0 sU0 4 19 19](61/682) sparzarasagandhavarNavantaH zunyamidaM [ ](11/132) | saptadazaprAjApatyAnpazUna ta0 sU0 5 / 23] (48-49/450) zaivAH pAzupatAzcaiva [ ] (12/137) (taitti0 saM0 1 / 4](58/672) smRtyanumAnAgamasaMzaya0 zaivIM dIkSAM dvAdazAvdIm [ ](12/135) sa pratipakSasthApanAhInaH nyAyabhA0 11 16] (17-18-19/ zrutvA vacaH sucaritaM nyAyasU0 1 / 2 / 3] (29/207) |165) [lokatattva0 132] (1/14) | samyagjJAnadarzana svaparavyavasAyi - [ ](54/526) zrUyatAM dharmasarvasvam [ta0sU0 11] (54/524) svabhAvataH pravartante (cANakya 17] (58/672) saMbaddhaM vartagAnaM ca gRhyate cakSurAdinA / ta0 bhA0 1017] (52/485) svasvabhAvajamatyakSam [ ] [ zreyo hi puruSaprItiHca [mI0 zlo0 codanA (mI0 pratyakSa0 sU0 zlo0 84](68/721) ](52/ zlo0 191] (71/730) sarvametadidaM brahma |487) zrotraM tyak cakSupI jihvA (43/323) / [[chando0 3 / 14 / 1] (67/714) [Sa) sarvavyaktipuniyataMkSaNekSaNe [] (57/580) yaH zvo'dya saMprati [ ] (48-49/462) paTtriMzadaGgulAyAgam [ ](33/256) sAgIpye ca vyavasthAyAm [ ] (4/45) hasa piva lala khAda moda [ ] (33/ paTzatAni niyujyante [ ] (58/671) siddhassa suho rAsI [ ](52/487) |256) / sukhagAtyantikaM yatra [ ](52/493) hiraNyagarbhaH sarvajJaH [ ] (45-46/789) [sa] sunizcitaM naH paratantra | hetumadanityagavyApi sa eva yoginAM sevyaH [ ] (12/135) [sAMkhyakA0 20] (41/313)
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 5, gAthAvarNAnukramikA 7 - pariziSTa - 5 / ||shrii SaDdarzana - samuAyagAthAvarNAnukramikA / / zloka ata eva purA aparokSatayA AkSapAdamate AcArya ziSya utkSepAvakSepa etAni nava etAvAneva eteSAM yA evaM caturviMzati evaM sAMkhyamata kAryAt kAraNA kimetaditi kSaNikAH sarva caitanya lakSaNo jAtayo nigraha jinendro devatA jIvAjIvau jainadarzana jaiminIyAH tataH saMjAyate zloka tattvAni SoDazA tathAbhavyatva tatra jJAnAdi tatra dravyaM tatra paraM tatra pratyakSa tatra vauddhamate tasmAdatI tasmAdadRSTa darzanAni SaDevA duHkhaM saMsAriNaH dRSTAMtastu dRSTAnto'pya dRSTArthAnupa devatAviSayo dravyaM guNa nigrahasthAna naiyAyikamatasyai naiyAyikamatAda nodanAlakSaNo X10
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 892 zloka pApaM tadviparItaM. pAyUpastha piba khAda ca pRthvI jala pRthvyAdi pUrvavaccheSa paMcaviMzati paMcendriyANi prakRtiviyogo pratijJAhetu pratyakSamanumAnaM pratyakSamanumAnaM pratyakSaM kalpanA pratyakSaM ca pramANaM ca pramANapaMcakaM pramANe dve ca prasiddhavastu baddhasya karmaNo buddha bauddhaM naiyAyika bauddha rAddhAMta ya ihAyuta SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 5, gAthAvarNAnukramikA naM. zloka naM. yaca sAmAnya yathA kAkAdi yeotpAda rUpANi pakSa rupAttejo 50 39 82 83 84 19 42 8 lokAyatA vijigiSu vyavasAyAtmakaM m 3 3 2 2 3 3 5 43 27 72 17 10 55 67 76 9 23 52 63 12 66 * laMbagavala lokAyatamate zAbdamApto zabda zAzvata SaD-darzana sattvaM raja darzanaM sad samudeti saMvarastannirodha sAdhyavRtti sAMkhyA nirI surAsureMdra sparzanaM rasana sparzarasa hetvAbhAsA 22 o u G & u v w 2 2 0 2 0 N 28 57 11 40 20 87 30 18 24 74 79 35 6 51 86 34 46 38 62 31
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga-2, pariziSTa -6, SaDdarzana nirNaya 893 / paziSTa - 7 zrI merutuMgasUrIsaMdRbdhaH / / zrI SaDdarzananirNayaH / / / / OM namaH paramAtmane / / cidAnandaika' rUpAya sarvApAya' tiraskRte / dhyAnagamyasvarUpAya namo'stu paramAtmane / / 1 / / ...tathAhi-iha kila rUDhitazcatvAro varNAzcatvAra AzramAH SaDdarzanAni ityAdi-vicitra vizvavyavasthitiH / paraM sarveSAmapyeSAmahameveti ahaMbhAvaH sa svabhAvAdAvirbhavan durnivAraH, paramArthadRzA vIkSyamANaH sarvathA'nucitazca / kathamiti ceducyate-kila brAhmaNa-kSatriya-vaizyazUdrazcatvAro varNAH / teSAM madhye brAhmaNo varNaH jyaSeThaH zreSThazceti yadyapi lokavyavahAraH, paraM tad brAhmaNyaM satya-tapodayendriyadamAdirUpabrahmAtmakaM mukhyalakSaNam, parairjAtyAdibhiryajJopavItAdibhizca sarvathA na bhavatIti prAkbauddhAcAryeNa nirNItam / ata evoktaM zrutau satyaM brahma tapo brahma brahma cendriyanigrahaH / sarvabhUtadayA brahma etad brAhmaNalakSaNam / / 1 / / tathA-brAhmaNo brahmacaryeNa yathA zilpena zilpikaH / anyathA nAmamAtraM syAdindragopakakITavat / / satyAdirUpaM ca brahma nirmalasvabhAvatayA jAyamAnaM sarveSvapi varNeSu ghaTata eva / sarvajAtiSu cANDAlAH sarvajAtiSu brAhmaNAH / brAhmaNeSvapi cANDAlAzcANDAleSvapi brAhmaNAH / / iti zrutaprAmANyAt / tathA brahmacArI gRhI vAnaprastho bhikSuzceti catvAra AzramAH / tatrAdyamAzramadvayaM gRhasthAnAmucitam, antyAzramadvayaM ca yatInAm / tato yadyapi vyavahArato gRhasthAnAM yatayaH pUjyA eva, paraM tad yatitvaM bhAvarahitaM, na vanavAsa-valkalaparidhAna-puSpa-phala-patrAhArAdibhiH syAt / vanecarANAmapi vanavAsAdi sarvamasti, na ca te yatayaH / tathA na bhUzayanoJchavRttizItAtapasahanAdibhiH, mRgAdInAmapi tadbhAvAt / nAGgasaMskAratyAgAdibhiH vRSalANAmapi taddarzanAt / na bhikSATana-nirazanatAdibhiH durbhikSAdau bahUnAmapi tatsaMbhavAt / na AkiJcanyAdibhiH durgatAnAmapi 1. advitIyasya 2. kaSTa 3. ayogyaH / 4. aparigraha
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 894 SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya tadghaTanAt / tasmAd rAgadveSaparihArarUpasamatAsvIkAra eva yatitvam / uktaM ca vane'pi doSAH prabhavanti rAgiNAM gRhe'pi paJcendriyanigrahastapaH / akutsitekarmaNi yaH pravartate nivRttarAgasya gRhaM tapovanam / / [hitopadeza, saMdhi 90 tathArAgadvaiSau yadi syAtAM tapasA kiM prayojanam ? / tAveva yadi na syAtAM tapasAM kiM prayojanam ? / / tathA bauddha-mImAMsaka-sAGkhya-naiyAyika-vaizeSika-jainabhedena SaDdarzanAni / tatra yadyapyetAnyAtmapuNya-pApApavargAdisattAvAditayA saddarzanAnIti vyavahArastathApi svasvapakSotkarSa' parapakSApakarSa' kadAgrahanigrahAya kimapyucyate / iha bauddhAnAM buddho devatA, catvAri duHkhAdInyAryasatyAni / tatra vijJAnAdayaH paJcaskaMdhAH, dvAdazAyatanAni ca duHkham / rAgAdInAmudayaheturAtmIyabhAvAkhyaH samudayaH / sarvaM kSaNikamiti vAsanA mArgaH / jJAnasantAnocchedo mokSaH / nirodho mokSa ityarthaH / pratyakSAnumAne dve pramANe / ____ evaM sati yadi buddho devatA'syeti bauddhatvavyapadezastarhi sa buddhaH saMsArI vA'saMsArI vA ? yadi saMsArI tarhi asmadAdivad rAgAdikaluSitatayA na devaH / athAsaMsArI tarhi kSaNiko'kSaNiko vA ? kSaNikazcen nAsaMsArI / kSaNikatvAdeva saMtAnocchedAbhAvena mokSAbhAvAt / akSaNikazcet san vA asan vA ? / saMzcen na, yat sat tat kSaNikamiti pratijJAvyAghAtAt / asaMzcenna pramANam, kharaviSANasyApyasataH pramANatvaprasaMgAt / tata ekAntakSaNikatvavAdinAM teSAM kathaM buddho devateti / kiJca sarvasya kSaNikatve'bhyupagamyamAne mokSopAyapravRttirapi na syAt / sarveSAmapi jJAnakSaNAnAM niranvayanAzena mokSaphalopabhogAbhAvAt / atha jJAnasaMtAnocchedasyaiva mokSatvAbhyupagame mA bhUt kasyApi mokSaphalopabhogAbhAva iti cet, tarhi sarvajantUnAmavasAnakAlasvabhAvenaiva jJAnasaMtAnocchedasambhavAt svayaM mokSe sati viziSTakriyAvaiphalyaM bhaviSyati / atha sa eva jJAnasaMtAno'nyatra dehAntaraM saGkrAmatIti nAvasAnakAle mokSaprasaGga iti cenna, dehAntarasaGkramaNasyaivAghaTanAt / tathAhi-dIpazikhAsantAno'pi svAdhArapAtraM muktvA na pAtrAntare saGkrAmati / evaM jJAnasantAno'pi svAdhAradehaM muktvA nAnyaM dehaM saGkrAmati / karmavazAt saMkrAmatIti cenna, yena jJAnakSaNena pUrvadehe kRtaM karma sa svakarma [AbhuktvA vinaSTaH / anyatrotpitsurjJAnakSaNastu kena karmaNA dehAntaramApnoti ? pUrvajJAnakSaNakRtakarmaNeti cenna, anyasya 1. mahattvArApoNa / 2 avarNavAda /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samunaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya karmaNA anyasya phalopabhoge sarvavizvavaisaMsthulyApatteH / kecinikhilavAsanocchede vigatavividhaviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mokSa iti manyate tadapyayuktam / samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH. sadRzArambhaNazakterasadRzAmalajJAnakSaNArambhaM pratyazaktezcAkasmAdanucchedAt / tasmAt sarvaM na kSaNikam / kintu, anAdyananto jJAnAdiguNAdhAro nityo jIvaH / uktaM ca jIrNAni vAsAMsi yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI / / [bhagavad gItA 2.22] sa ca jIvaH sarvakarmakSaye'vAptAnantajJAno muktasvarUpo vijayate / uktaM ca zIvaH zivo zivo jIvaH zivAjjIvo na bhidyate / / karmabaddho bhavejjIvaH karmamuktaH sadAzivaH / / ' tathA mImAMsakAnAM sarvajJaH ko'pi nAstIti, taduktA AgamA api na santi / tato'pauruSeyatvena nityA vedA eva pramANam / tatra yAgAdikriyAM prati pravartakavacorUpo nodanAlakSaNo dharmaH / pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvarUpANi SaT pramANAni / brahmAdaitavAdinAM caiSAmAtmanyAtmalayo mokSaH / ___ itthaM caivete nodyAH / nanveSa sarvajJo bhavatA jJAto niSidhyate ajJAto vA / jJAtazcet tarhi tajjJApakapramANasadbhAvAt kathaM niSedhaH ? / ajJAtazcenna, ajJAtasya ghaTAderapi niSeddhumazakyatvAt / kiJca, sarvajJo nAstIti yaducyate tat kimatra deze'tra kAle, sarvadezeSu sarvakAleSu vA ? AdyaH pakSo'smAkamapyabhimataH, dvitIyapakSe tu yaH ko'pi sarvadezasarvakAlagataM sarvajJo nAstItyAdikaM svarUpaM jAnAti sa eva sarvajJaH / tataH kathaM sarvajJAbhAvaH / evaM sarvajJasiddhau taduktA AgamAH prAmANyena siddhA eva, AptavacanatvAt / / ____ tathA vedA apauruSeyA ityapyayuktam / yataH zAstraM vacanAtmakam, vacanaM ca puruSatAlvoSThAdivyApAraM vinA na kvApyupalabhyate / ato'pauruSeyatvAbhAvAnna nityA vedAH / kiJca, nityA vedAzcettarhi kimupalabhyabhAvA anupalabhyabhAvA vA ? / atra pakSadvaye'pi doSaH / nityatvena 1. tulanA-jIvaH zivaH zivo jIvaH sa jIvaH kevala: zivaH / pAzavaddhaH pazurdevi pAzaguktaH sadAzivaH / / tupeNa baddho vrIhiH syA-tupAbhAve tu taNDulam / karmavaddhaH sadA jIvaH karmamuktaH sadAzivaH / / -tantra
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 896 SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNava sarvadopalambhasyAnupalambhasya vA prasaMgAt / anyathA svabhAvahAnyA anityatvApatteH / tato'pauruSeyA nityAstu vedA na bhavantIti na te pramANam / "vedA avedA yajJA ayajJA" iti zrutiprAmANyAt / gItAyAmapyuktam yAmimAM puSpitAM vAcaM pravadanti vipizcitaH / . .. .. vedavAdaratAH pArtha' nAnyadastIti vAdinaH / / kAmAtmAnaH sa (svargaparA janmakarmaphalapradAm / kriyAvizeSabahulAM bhogaizvaryaphalaM prati / / bhogaizvaryaprasaktAnAM tayApahRtacetasAm / / vyavasAyAtmikA buddhiH samAdhau na vidhIyate / / traiguNyaviSayA vedA nistraiguNyo bhavArjuna ! / / nirdvandvo nityasattvastho niryogakSema AtmavAn / / (bhagavadgItA 2.42-45) iti / kiJca, sudhAbhujo devA ataH kathaM gomedhAdiSu hUyamAnA gavAdipalaM bhuJjate / evameSAmapi palAdatvaprasaMgAt / na ca yAgAdikriyAH svargaM sAdhayanti / yUpaM chittvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarga narake kena gamyate / / iti (bhaTTArakazukavacanAt) tasmAd ahiMsA-saMyama-taporUpa AtmayajJa eva svargAdisAdhanam / uktaM ca iMdriyANi pazUn kRtvA vediM kRtvA tapomayIm / ahiMsAmAhutiM dadyAdeSa yajJaH sanAtanaH / / sAMkhyamate akartA nirguNo bhoktA puruSaH / guNatrayANAM sAmyAvasthA prakRtiH / sA ca pradhAnAvyaktasaMjJAbhyAM vAcyA / prakRtezca mahadutpadyate buddhirityarthaH / mahato'haMkAraH / ahaGkArAd dvidhAekAdazaka-dazakagaNarUpA / tatra ekAdazakaH / paJca buddhIndriyANi paJcakarmendriyANi manazca / dazakagaNazca zabda-rUpa-gandha-rasa-sparzastebhyo nabhastejaH pRthivyambhovAyavaH paJcabhUtAnIti paJcaviMzati tattvAni / teSAM jJAnAnmokSaH / uktaM ca 1. he arjuna ! 2. gati iti mudritabhagavadgItAyAm / 3. zAzvato yajJaH /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya paJcaviMzati tattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH / / iti / / mokSazca prakRtipuruSayorvibhAgaH / pratyakSAnumAnazabdAni trINi pramANAni / 897 atra cAyaM vicAraH / yadyacetanA prakRtistarhi tato bodharUpA buddhiH kathamutpadyate / atha puruSAdhiSThiteti prakRtirbuddhiM janayati tarhi sA cetanarUpA buddhiH puruSadharma; prakRtidharmo vA ? puruSadharmazcet kathaM prakRtita utpattiH / prakRtidharmazcet kathaM jaDarUpaprakRterjJAnarUpabuddhidharmaH, virodhAt / na hi sUryAjjAyamAnaH prakAzastamaso dharma iti vaktuM zakyam / kiJca yadyakartA puruSastarhi dharmamadharmaM kariSyAmIti adhyavasAyaM ko vidhatte / prakRtizcenna tasyA acetanatvAt / puruSazcenna, tasyAkartRkatvena saMmatatvAt / tato'nAdiH saMsAro'nAdiH karmabaddho jIva iti tattvam / "na kadAcidanIdRzaM jagat" iti vacanaprAmANyAt / kiJca, kriyAM vinA tattvajJAnamAtreNa na hi kasyApi mokSaH / bhuktikriyAM vinA tajjJAnena tRpterayogAt / uktaM ca kriyA phalapradA puMsAM na jJAnaM kevalaM kvacit / na hi strIbhakSyabhogajJo jJAnAdeva sukhI bhavet / / , naiyAyikamate sRSTisaMhArakArI nityaH sarvajJAta vyApakaH zivo devaH I pratyakSAnumAnopamAnAgamAzcatvAri pramANAni / pramANa- prameya-saMzaya-prayojana- dRSTAnta-siddhAnta-avayavatarka -nirNaya-vAda- jalpavitaNDA - hetvAbhAsa - chala-jAti-nigrahasthAnAnIti SoDaza tattvAni / eteSAM ca parijJAnAnmokSAvAptiH / nityasaMvedyamAnena sukhena viziSTAtyantikI duHkhanivRttiH puruSasya mokSa iti / evaM caite pRcchayAH / nanu nityaH san zivaH sRSTisaMhArAvekena svabhAvena vidhatte svabhAvabhedena vA ? / tatra na tAvadekasvabhAvenaiveti vaktuM zakyam / sRSTisaMhArasvabhAvayoH pradyotAndhakArayorivAtIvaviruddhatvAt / svabhAvAntareNa tadA na nityaH / svabhAvabhedenApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvasya nityalakSaNasya vyAghAtAt / atha nitya eva bhagavAn icchAvazAt sRjati saMharati ceti / na, kAmakrodha-lobha-dambha-garva-harSarUpormiSaTkarahitasyecchAyA apyasaMbhavAt / kiJca, sarvajJo'sau svadveSiNaH kiM sRjati ? na hi zuddhamArgocchedAya prekSAvAn pravartate / atha pUrvamadveSiNaH sRSTAH pazcAd dveSiNo jAyante, tarhi nAsau sarvajJo'nAgatatadddveSabhAvAjJAnAt / tathA yadi IzvarakartRkaM jagat' tadA kiMkartRka' Izvara ityapi cintyam / anAdinidhano bhagavAn svabhAvasiddha iti nAnyakartRkastarhi vizvamapi tathaiva svabhAvasiddhamiti vadatAM kiM vaktraM vakrIsyAt / kiJca nityasya zivasya ekA 1. IzvaraH kartA asya jagataH / tat IzvarakartRkam / 2. kaH kartA asya Izvarasya sa kiMkartRka IzvaraH /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 898 SaDdarzana samuzaya, bhAga- 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya mUrtistrayo bhAgA brahmAviSNumahezvarA ityapi na ghaTate / rAjasAdi-pRthagguNasya bhAgatrayasya ekatvanityatvAnupapatteH / tathA yadyasau sarvajJo vyApakazca tadA yatra jIvastatra zivaH, "sarvaM viSNumayaM . jagadvA" iti vacanAdyathA sarvajantUnAM vyApyatvaM tathA sarvajJatvamapi kiM na syAt / anyacca, zivamayatve viSNumayatve vA jagata ArAdhyArAdhakAdi-muktAmuktAdivyavasthA'pi vizIryeta / tasmAd etAni vAkyAni eka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacaMdravat / / [brahmabindu upaniSad 12]] 'yAdRk piNDe tAdRg brahmANDe' ityAdIni ca zivAdiSviva sarvabhUteSvaduSTadhIpratipAdakAni mantavyAni / na cAyaM zivaH pAradavat khaNDatAmavApya nAnAbhUteSu ceSTate / 'nainaM chindanti zastrANi' iti [bhagavadgItA 2.23] vacanAjjIvasya khaMDatvAyogAt / nApi nijAMzAnnAnArUpatayA vyApArya vicitraM ceSTate iti vAcyam / yatasteMzAstato bhinnA vA'bhinnA vA syuH / bhinnAzcet khaNDatAdoSaH / abhinnAzcedekasmin sukhini duHkhini vA sarve'pi sukhino duHkhino vA syuH / tasmAnniraJjanaH sRSTi-saMhArAnadhikArI sarvajJaH paramapadasthaH ziva iti / uktaM ca svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilairguNaiH / / UrmiSaTkA'tigaM' rUpaM tadAhurmanISiNaH / / saMsArabandhAnAdhIna-klezaduHkhAdyadUSitam / / ityAdi [nyAyamaJjarInavamAhnike] anyatrApyuktam na svadhunI na phaNino na kapAladAma nendoH kalA na girijA na jaTA na bhasma / yatrAsti kiJcidapi nAnyadupAsmahe tad rUpaM purANa-muni-zIlita'-mIzvarasya / / vaizeSikANAmapi devaH ziva eva / dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAH SaT padArthAH / pratyakSAnumAne dve pramANe / navAnAM buddhi-sukha-dukhecchA-dveSa-prayatna-dharmAdharma-saMskArarUpavizeSaguNAnAmatyantocchede mokSa iti / te caivaM paryanuyojyAH / nanu AgamAH pramANamapramANaM vA / yadyapramANaM 1. atikrAntaM / 2. jIrNa / 3. sevita / 4. pRcchayAH /
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya kathaM tarhi Agamabalena SaTpadArthAdiprarUpaNA pramANIkriyate / atha pramANaM tathA kathaM dve eva pramANe ? / tasmAdAgamArthApattyAdInyapi pramANAni mantavyAni / anyathA sarvavyavahAralopAt / kiJca vizeSaguNocchede - mokSastadA muktajIvasya sarvajJAnasukhayorabhAvAdAkAzAdyajIvaiH saha manAgapi no bhedaH / atastattvadAnAdinA mokSamavApya bhavanmate jIvairajIvairbhAvyaM [iti] lAbhamicchato mUlakSatiH / anyacca / yathA'bhracchi (ccha)nnAdityasya zanaiH zanairabhrApagame prakAzaH spaSTaspaSTataro bhavan sarvAbhrApagame sarvathA spaSTa eva syAdevaM karmAcchAditasya jIvasya zanaiH zanaiH karmakSaye sphuTasphuTatarIbhavaJjJAnaM mokSakSaNaM sarvakarmakSaye sampUrNaM kevalajJAnameva jAyate, na punaH sarvathA jJAnoccheda iti / kiJca, paramAtmasvarUpaM pazyato yogino yathA yathA viSayoparama' stathA tathA paramAnandasukhaM bahubahutarameva dRzyate tato yadA mokSakSaNe sarvaviSayoparamastadA sarvottamaM paramAnandasukhaM jAyamAnaM kena nivAryate / uktaM ca nyAyasArasUtre sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH / / 11 / / 1. nivRtti : zrIjainadarzane rAgadveSavinirmuktaH sarvajJo mahodayI bhagavAn jino devaH / jIvAjIvAdIni navatattvAni / pratyakSaparokSalakSaNaM pramANadvayam / anantadharmAtmakaM syAdvAdakroDIkRtaM sarvaM vastu pramANaviSayaH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / atra caivaM vicAraH / nanu samyagdarzanajJAnacAritrANi vyastAni vA samastAni vA vyastasamastAni vA mokSamArga iti trayI gatiH / tatra na vyastAni yato yathAvasthitajIvAdi navatattvAnAM vistarAdvA saMpekSAdvA'vabodho jJAnam, zraddhAnaM ca darzanam bahUnAmapi bhUtaM bhavati bhaviSyati ca / na ca te cAritraM vinA mokSaM yAtA yAnti yAsyanti ca / cAritramapi sarvasAvadyatyAgalakSaNamAgamoktatvAdabhavyAnAmapi bhavati / na ca te siddhAH siddhayanti setsyanti ca / tasmAnna vyastAni tAni mokSamArgaH / nApi samastAni, zrIbharatacakravartyAdInAM rAjyaM kuvartAmeva mokSaprApteH / nApi vyastasamastAni dharmatIrthasyApravRttatayA svataH parato vA jJAnAdInAmasambhave'pi bhagavanmAtRmarudevAdInAM mokSasya lAbhAt / tasmAt sarvazuddhazubhapariNAmapariNata Atmaiva samyagjJAnAdiratnatrayarUpo jJAtavyaH / sa eva mokSazceti / uktaM ca 899 Atmaiva darzanajJAnacAritrANyathavA yateH / yat tadAtmaka evaiSa zarIramadhitiSThati / / ayamAtmaiva saMsAraH kaSAyendriyanirjitaH / tameva tadvijetAraM mokSamAhurmanISiNaH / /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa- 6, SaDdarzana nirNaya ata eva nAmAdikadAgrahaM muktvA guNotkIrtanadvAreNaiva devagurudharmatattvAni savairapi tattvajJaiH pramANIkRtAni / tadyathA - vItarAgaH paramAtmasvarUpo bhagavAn arhan zrIsarvajJo devaH / 'jJAnatapobhyAM pAtratAmApannaH saMyamI guruH / sarvajJabhASito dayAdimUlo dharmaH / ityetat trayasyeva jJAnazraddhAne samyaktvam / taduktaM zrIviSNupurANe [ 6.6.1] svAdhyAyasaMyamAbhyAM sa dRzyate puruSottamaH / tatrAptikAraNaM brahma tadetaditi paThyate / / 900 tatra [6.5.66] devaviSaye yat tadavyaktamajaramacintyamajamavyayam / anirdezyasvarUpaM ca pANipAdAdyasAmpratam / / tadeva bhagavavAcyaM svarUpaM paramAtmanaH / vAcako bhagavacchabdastasyAdyasyAkSayAtmanaH / / [ 6.5.68 ] paraH parANAM sakalA na yatra klezAdayaH santi parA'pareze / savezvaraH sarvagaH sarvavettA samastazaktiH paramezvarAkhyaH / / sa jJAyate yena sadastadoSaH siddhaH paro nirmalarUpa ekaH / tajjJAnamajJAnamato'nyaduktaM sa dRzyate vA'pyatha gamyate vA / vizvakarmaNApyuktam indriyai rna jito nityaM kevalajJAnanirmalaH / [5B] pAraMgato bhavAmbhodheryo lokAnte vasatyalam / / jyotirUpeNa yastatra puMrUpeNAtra vartate / rAgadveSavyatikrAntaH sa eSa paramezvaraH / / 2 / / bauddhairapyuktam bhagnaM mArabalaM yena cUrNitaM bhavapaJjaram / nirvANapadamArUDhaM taM buddhaM praNamAmyaham / / yogazAstrepyuktam 1. jJAnamadhye darzanaM jJAtavyam /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya 901 sarvajJo jitarAgAdidoSastrailokyapUjitaH yathAsthitArthavAdI ca devo'rhan paramezvaraH / / yogasAre'pinirmalo nirmamaH zAntaH sarvajJaH zubhadaH prabhu / sa eva bhagavAneko devo jJeyo niraJjanaH / / vyomarUpo jaganAthaH kriyAkAlaguNottaraH saMsArasRSTinirmuktaH sarvatejo vilakSaNaH / / kevalajJAnasampUrNaH kevalAnandasaMzritaH / kevaladhyAnagamyazca devezaH sarvadarzane / / atastattvamidambhavabIjAkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNu rvA haro jino vA namastasmai / / mahAdevastotra 44] jJAnatapaH pAtraM sayaMmI guruH / uktaM cana vidyayA kevalayA tapasA vA'pi pAtratA / yatra vRttamime cobhe taddhi pAtraM pracakSate / / [yAjJavalkyasmRti, 1.200] tathAye kSAntadAntAH zrutapUrNakarmA jitendriyAH prANivadhAnivRttAH / parigrahe saGkucitAgrahastAste brAhmaNAstArayituM samarthAH / / 1 / / vyAsasmRti, 4.58] tathAvimuktaM sarvasaMgebhyo munimAkAzavat sthitam / svasthamekacaraM zAntaM taM devA brAhmaNaM viduH / / aheriva gaNAdItaH sanmAnAnarakAdiva / kuNapAdiva ca strIbhyastaM devA brAhmaNaM viduH / /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 902 SaDdarzana samuccaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya jIvitaM yasya dharmArthaM dharmA(oM) jJAnArthameva ca / ahorAtrAzca puNyArthaM taM devA brAhmaNaM viduH / / zAntiparvaNi / / tathAanagnimaniketaM tamekAhAvasathAzrayam / vimuktasaGgaM taM dRSTvA procuH svapitaro munim / / 1 / / . -mArkaNDeyapurANe [87.2] rucistotre / / tathAahiMsakaH satyavaktA sarvasaGgaparAGmukhaH / brahmacArI savairAgyo bhikSurboddhamate guruH / / ataH sAramitimahAvratadharA dhIrA bhaikSyamAtropajIvinaH / sAmAyikasthA dharmopadezakA guravo matAH / / 1 / / [tripaSTi. za. pu. 2. 3. 896] ___ tathA kSamA-mArdavArjava-mukti tapaH saMyama-sattva-zaucAkiJcanya-brahmacaryarUpaH sarvajJapraNIto dazavidho dharmaH / tathAhi ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / dAnaM dayA damaH kSAntiH sarveSAM dharmasAdhanam / / 1 / / [yAjJavalkyasmRtau 1. 122] tathAahiMsA hyeva sarvebhyo dharmebhyo jyAyasI matA / yadi yajJAMzca vRkSAMzca yUpAMzcoddizya mAnavAH / vRthA khAdanti mAMsAni naiSa dharmaH pradarzyate / / surA matsyA madhu-mAMsAsavAH kRzarodane / dhUrteH pravartitaM hyetanatad deveSu kalpitam / / kAmAnmohAcca lobhAcca lokyameta(lokota) t 1. gudrite tu 'ekAhAraganAzragam' iti pAThaH /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 6, SaDdarzana nirNaya 903 pravartitam / viSNumeva hi jAnanti sarvayajJeSu brAhmaNAH / pAyasaiH sumanobhizca tasyApi yajanaM smRtam / yAjJiyAzcaiva ye vRkSA vedeSu parikalpitAH / / yaccApi kiJcit kartavyamanyaccokSaiH susaMskRtam / mahAsattvaiH zuddhabhAvaiH sarvaM devArhameva tat / / iti zrI mahAbhArate zAntiparvaNi tulAdhArajAjalisaMvAde / tathAsatyAM vAcamahiMsrAM ca vadedanapavAdinIm / 'klkA'petAmaparuSAmanRzaMsAmapaizunAm / / 1 / / tathAbrahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate / vAGmanoniyamaH sAmyaM mAnasaM tapa ucyate / / tathAAnRzaMsyaM kSamA zAntirahiMsA satyamArjavam / adroho nAtimAnazca hIstitikSA damastathA / panthAno brahmaNastvete etaiH prApnoti yatparam / / ___ - zAntiparvaNi / ityevaM sarvadarzanasaMmatadevagurudharmarUpasya tattvatrayasya samyaksvarUpaM parijJAya zeSamazeSakadAgrahaM muktvA prekSAvatA sarvajJeyasArametattrayameva jJeyaM zraddheyaM samanuSTheyaM ceti tathA sampadyate sakalakalyANA'bhyudayasamRddhayaH / kRtiriyaM zrImadaJcalagacchezazrImerutuGgasUrIndrANAm / / chA / / zrI / / / / chA / / zrI / / zubhaM bhata (bhavatu) / / chA / / chA / / / / zrI / / iti SaDdarzananirNayaH / sarva saGkhyA 181 / 4 / 1.mAyA
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 904 SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 7, naminAtha jina-stavana / pariziSTa - 7 naminAtha jina-stavana (sarvadarzanAtmaka jainadarzanano mahimA sUcavatuM stavana) SaD darisaNa jina aMga bhaNIje, nyAsa SaDaMga jo sAdhe re / nimi jinavara nA caraNa upAsaka, SaD darisaNa ArAdhe re / / SaD0 1 / / jinasurapAdapa pAya vakhANu, sAMkhya joga doya bhede re / Atama sattA vivaraNa karatAM, laho duga aMga akhede re / / SaD0 2 / / bheda abheda sugata mImAMsaka, jinavara doya kara bhArI re / lokA - loka avalaMbana bhajIe, gurugama thI avadhArI re / / SaD0 3 / / lokAyatika kUkha jinavara nI, aMga vicArI jo kIje re / tattva vicAra sudhA rasa dhArA, guru gama viNa kima pIje re / / SaD0 4 / / jaina jinezvara vara uttama aMga, aMtaraMga bahi - raMge re / akSara nyAsa dharA ArAdhaka, ___ ArAdhe dharI saMge re / / SaD0 5 / / jinavara mAM saghalA darasana che, darzane jinavara bhajanA re / sAgaramAM saghalI taTinI sahI, taTinImA sAgara bhajanA re / / SaD0 6 / /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuccaya, bhAga- 2, pariziSTa - 7, naminAtha jina - stavana jina svarUpa thaI jina ArAdhe, te sahI jinavara hove re / bhRMgI ilikA ne caTakAve, bhRMgI jaga jove re / / SaD0 7 / / cUrNi bhASya sUtra niyukti, vRtti parampara anubhava re / samaya puruSa nA aMga kahyA e, je chede te durbhava re / / SaD0 8 / / mudrA bIja dhAraNA akSara, nyAsa artha viniyoge re / je dhyAve te navi vaMcIje, kriyA - avaMcaka bhoge re / / / / SaD0 9 / / zruta anusAra vicArI boluM, guru tathAvidha na mile re / kiriyA karI navi sAdhI zakIe, e viSavAda citta saghale re / / SaD0 10 / / mATe ubhA kara jor3I, jinavara Agala kahiye re / samaya caraNa sevA zuddha dejo, jima AnaMdaghana lahiye re / / SaD0 11 / / -X -X= 905
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 906 SaDdarzana samuzaya, bhAga- 2, pariziSTa - 8, vedAMtadarzana - pariziSTa - 8 zAstravArtAsamuccayAntargatavedAntadarzanasaGgrAhakazlokAH / / anye tvadvaitamichanti, sadbrahmAdivyapekSayA / sato yardodakaM nAnyattacca tanmAtrameva hi / / 1 / / yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate / / 2 / / tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate / / 3 / / atrApyanye vadantyevamavidyayA na sataH pRthak / taya tanmAtrameveti bhedAbhAso nibandhanaH / / 4 / / saivAthabhedarUpApi bhedAbhAsanibandhanam / pramANamantareNaitadavagantuM na zakyate / / 5 / / bhAve'pi ca pramANasya prameyavyatirekataH / nanu nAdvaitameveti tadabhAve pramANakam / / 6 / / vidyAvidyAdibhedAca svatantreNaiva bAdhyate / tatsaMzayAdiyogAzca pratItyA ca vicintyatAm / / 7 / / anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAvaprasiddhaye / advaitadezanAzAstre nirdiSTA natu tattvataH / / 8 / / nacaitadbAdhyate yuktayA sacchAstrAdivyavasthiteH / saMsAramokSabhAvAca tadarthaM yatnasiddhitaH / / 9 / / anyathA tattvato'dvaite hanta saMsAramokSayoH / sarvAnuSThAnavaiyarthyamaniSTaM saMprasajyate / / 10 / / = =
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 9, vedAMtadarzana pariziSTa - 9 : nayanuM svarUpa (AdhAra pramANanayatattAloka) (ahIM pU.vAdidevasUri viracita sUtrabaddha pramANanayatattAloka graMthanA sAtamA paricchedanA keTalAka sUtro laIne nayanuM svarUpa varNavIzuM.) nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzau dAsInyataH, sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / / 7 / 1 / / - zAbdabodhamAM pratibhAsita thatI anaMta-aMzAtmaka vastumAMnA itaraaMzonI udAsInatApUrvaka vastuno eka aMza je abhiprAyavizeSathI jaNAya, te vaktAnA abhiprAyavizeSane naya kahevAya che. arthAt darekavastumAM anaMtAdharmo rahelA che. temAMnA abhISTa aMzone grahaNa karanAra ane te sivAyanA bIjA dharmono apalApa nahIM karanAra, je jJAtAno adhyavasAyavizeSa te naya kahevAya che. TuMkamAM vaktAnA tAtparyAnusAra vastunA te te svarUpane samajavA mATenA sAdhanane naya kahevAya che. svAmipretAtaMgazAhitarazAstrAvI punarniyAmApta: | chArA - je abhiprAyavizeSa sva-abhISTa aMzano svIkAra karIne itaraaMzono apalApa kare, te nayAbhAsa che. [anyayogavyavaccheda kArikA - 28mAM kahyuM che ke... savasat, cAt sad, rUti tridArtho mIyate turkIrti-naya-pramANe: "(vastu) sat ja che'. "vastu sat che." ane 'vastu kathaMcit sat che.' - A traNa artho anukrame durnaya, naya ane pramANathI pratIta thAya che.] kahevAno bhAvArtha e che ke vastunA itara aMzono apalApa karyA vinA, vastunA eka ja aMzane mukhyatve grahaNa karanArA bodhavizeSane naya kahevAya che. sa vyAsa-samAsAbhyAM dviprakAraH / / 7 / 3 / / - te naya be prakArano che. (i) vistRta, (ii) saMkSipta. vyAsato'nekavikalpaH / / 7 / 4 / / - anaMta aMzAtmaka vastumAM eka-eka aMzane jaNAvanArA jeTalA vaktAnA abhiprAyavizeSo che. teTalA nAyo che. AthI vistArathI nayanA aneka prakAra che. samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca / / 7 / 5 / /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 908 SaDdarzana samucaya, bhAga - 2, pariziSTa - 9, vedAMtadarzana - saMkSepathI nayanA be prakAra che. (1) dravyArthikanaya ane (2) paryAyArthikanaya. je nayanA viSaya tarIke dravya hoya te dravyArthikAya. je nayanA viSaya tarIke vastuno paryAya hoya te paryAyArthikanaya. sAmAnyaviSayaka nayane dravyArthikana tathA vizeSaviSayaka nayane paryAyArthikanaya kahevAya che. arthAt vastunA sAmAnya aMzane grahaNa karanArA abhiprAyavizeSane dravyArthikanaya kahevAya che ane vastunA vizeSa aMzane grahaNa karanArA abhiprAyavizeSane paryAyArthikanaya kahevAya che. * dravyArthikanayanA traNabheda: sAdo taima-saMprada-vyavadaramevAta vA || 7-ddA prathama dravyArthikanayanA traNabheda che. (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra. * naigamananuM svarUpa dharmayodharmiNo dharma-dharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yada vivakSaNaM sa naikagamo naigamaH / / 77 / / - be paryAyone, be dravyone ke dravya-paryAyane pradhAna-gauNabhAve vivakSA karavI te naigamanaya kahevAya che. jenA bodhanA mArgo eka nahi, paNa aneka che te naigamanaya arthAt vastunA bhinna-bhinna aMzone gauNa-mukhyabhAve grahaNa karanArA abhiprAyavizeSane naigamanaya kahevAya che jemake.. naiyAyiko paramANurUpa pRthvIne nitya ane kAryarUpa pRthvI vagerene anitya mAne che. ahIM pRthvImAM nityatva ane anityatva ubhayanuM grahaNa che paraMtu nityAnityasvarUpanuM grahaNa nathI. eTale baMne dharmo gaumukhyabhAve grahaNa thAya che. kahevAno Azaya e che ke padArthanA jJAna mATenA jeTalA mArga che, te badhA ja mArge jaNAtAM vastusvarUpane naigamana svIkAre che. koIpaNa apekSAe ghaDo hoya to ghaDo mAnavAnuM kArya naigamanaya jaNAve che. nAma, sthApanA, dravya ane bhAva athavA upayogI ke nirUpayogI vagere apekSAne AMkha sAme rAkhIne jagatanA tamAma ghaDAne ghaDo mAnavAnuM kArya naigamanaya jaNAve che. naigamanaya atidUranA paryAyane paNa svIkAre che. athavA vastumAM vastuno aMza dekhAto na hovA chatAM paNa sAmAnya - vizeSa ke ubhayadharmone lakSyamAM laI te te aMzanuM kathana karavuM te naigamanaya. (vastumAM te aMza dekhAto na hovAthI upacAra karyo, tema paNa kahevAya che.) taduparAMta sAdazya joIne ke koI guNavattA joIne paNa naigamanayathI kathana karAya che. jemake (i) prANInA AkAravALI cokaleTa ke miThAI na khAvI. AkRtimAM jIvatvano Aropa karI nirjIvanI hiMsA mAnavI te naigamana. (ii) zUravIratAnuNathI puruSane siMha kahevo, te naigamanaya.
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samujhaya, bhAga - 2, pariziSTa - 9, vedAMtadarzana 909 * saMgrahAyanuM svarUpa (sAmAnyamatrAdI parAmara saMprada: || 7 rU . - sAmAnyamAtrane grahaNa karanArA parAmarza = abhiprAyavizeSane saMgrahanaya kahevAya che. arthAt sAmAnya aMzane jaNAvanArI apekSAvizeSane saMgrahanaya kahevAya che. arthAt vastunA mAtra "sat'rUpane grahaNa karanArA abhiprAyavizeSane saMgrahanaya kahevAya che. badhA ja ghaDAne temAM rahelI ghaTavajAti vagerenI apekSAe eka ghaDo mAnavAnuM saMgrahanaya jaNAve che. anekAneka padArthomAM rahelI jAti vagerenA kAraNe anekAneka padArthone saMgrahanaya eka mAne che. vastumAM je sad aMza hoya tene mukhya karIne kahevuM te saMgrahanaya. nirjIvamAM (Aropa dvArA) jIva manAvanAra naigamanaya. sajIva paNa bebhAna jevA jIvamAM jIva manAvanAra saMgrahanaya.. A saMgrahanayanA be prakAra che. (1) para ane (2) apara. * vyavahAranayanuM svarUpa : saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH / / 7-23 / / - saMgrahanaya dvArA viSaya karAyelA arthono je abhiprAyavizeSathI vibhAga karAya che, te abhiprAyavizeSane vyavahAranaya kahevAya che. athavA vyavahAra prasiddha ja vastusvarUpano svIkAra karanAra vyavahAranaya che. vyavahAramAM upayogI ghaDAne ja ghaDo mAnavAnuM vyavahAranaya kahe che. athavA vizeSaliMgone joIne je vyavahAra thAya te vyavahAranaya. vyavahAranaya vizeSane mukhya kare, paNa najIkanA bhUtakALa, bhaviSkALa, vartamAnakALane mAne. (saMgrahanaya ekIkaraNa kare che. vyavahAranaya saMgrahanayano bhedaka che.) A pramANe dravyArthikanayanA traNabhedonuM svarUpa varNavyuM. * paryAyArthikanayanA cAra bheda : paryAyArthikazcaturdhA-RjusUtraH, zabdaH, samabhiruDhaH, evaMbhUtazca / / 7-72 / / - paryAyArthikanayanA cAra prakAra che. (1) RjusUtranaya, (2) zabdanaya, (3) samabhirUDhanaya, (4) evaMbhUtanaya. * RjusUtranayanuM svarUpa : Rju-vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtraH / / 7-28 / /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga- 2, pariziSTa - 9, vedAMtadarzana - - vartamAnakSaNasthAyI paryAyamAtrane pradhAnapaNe grahaNa karanArA abhiprAyavizeSane RjusUtranaya kahevAya che. arthAt mukhyapaNe vartamAnakSaNane jaNAvanAra RjusUtranaya che. mAtra vartamAnakAlIna ane potAne upayogI evI ja vastune vastu tarIke mAnavAnuM kArya RjusUtranaya kare che. dA.ta. mAtra potAnA ja kAmamAM Ave tevA vartamAnakAlIna ghaDAne ghaDo kahevAya, ema RjusUtranaya jaNAve che. 910 RjusUtranaya vidyamAnadravya gauNa hovAnA kAraNe, tene svIkArato nathI. te mAtra paryAyane ja mukhya mAnIne varNana kare che. jemake (sukha-du:kha paryAyo Atmadravyane choDIne rahetA na hovA chatAM paNa dravyane gauNa karIne, sukhAdi paryAyane AgaLa karIne kahevuM ke) 'vartamAnamAM sukhaparyAya ke duHkhaparyAya varte che.' - te RjusUtranaya. athavA vartamAnakALe je vastu jevI hoya tevI mAne te RjusUtranaya. (naigama, saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra, A cAra nayone arthagrAhInaya paNa kahevAya che.) * zabdanayanuM svarUpa : kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / / 7-32 / / - kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, purUSa, upasarganA bhedathI zabdanA arthabhedane svIkAranArA abhiprAya vizeSane zabdanaya kahevAya che. arthAt zabda samAna hovA chatAM paNa kALabheda, liMgabheda, vacanabhedathI padArthamAM samAnatA na batAve te zabdanaya. jemake vamUva, mati, maviSyati - A traNene alaga mAne te. athavA zabdane jaNAvanAra zabdanaya che. artha karatAM paNa tene jaNAvanAra zabda ja mukhyArtha che, ema zabdanaya mAne che. ghaTa arthane jaNAvanAra ghaTa zabda ja ghaTa che, ema zabdanaya jaNAve che. athavA artha ane tene jaNAvanAra nAma, A baMne kathaMcit abhinna che, tethI arthasvarUpa che. ema zabdanaya jaNAve che. * samabhirUDhanayanuM svarUpa : paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhiruDhaH / / 7-36 / / - paryAyavAcI zabdomAM nirukti=vyutpattinA bhedathI arthamAM bheda svIkArato (abhiprAyavizeSa te) samabhirUDhanaya che. jemake... joke indra, zakra Adi zabdo Indratva, zakratva Adi paryAyaviziSTa arthanA vAcako che. mAtra paryAyanA vAcaka nathI. to paNa samabhirUDhanaya dravyano vAcaka gauNa hovAthI, tenI upekSA karIne paryAyanA vAcakane pradhAnapaNe svIkArato... 'indrAdi zabdo pratiparyAyane jaNAvanArA hovAthI bhinna-bhinna arthanA vAcaka che.' A pramANe samabhirUDhanaya mAne che. arthane jaNAvanA2 samabhirUDhanaya che. paryAyavAcaka (samAnArthaka) zabdo hoya to paNa te te zabdanA
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samucaya, bhAga-2, pariziSTa - 9, vedAMtadarzana 911 arthanI bhinnatAne jaNAvanAra samabhirUDhanaya che. jemake ghaTa, kalaza, kuMbha Adi samAnArthakabhedathI artha paNa bhinna che. ema samabhirUDhanaya jaNAve che. (zabdanaya anekaparyAyanA bhedamAM paNa arthano abheda svIkAre che. samabhirUDhanaya paryAyabhedamAM arthabheda svIkAre che. - A baMne vacce ATalI vizeSatA che.) kahevAno Azaya e che ke zabda pramANe vyutpatti arthane joDe te samabhirUDhanaya. jemake bhagavAna, sarvajJa, tIrthakara Adi paryAyavAcaka zabdo tIrthakara mATe prayojAyelA hoya, topaNa te darekanA arthane bhinna batAvanAra samabhirUDhanaya che. * evaMbhUtanAnuM svarUpa : zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyA''viSTamarthaM vAcyatvenAbhyupagacchannevaMbhUtaH / / 7-40 / / zabdapravRttimAM nimittabhUta je kriyAviziSTa artha che, tene je vAcyapaNe svIkAre che. ane kriyArahita vastunI upekSA kare che, te evaMbhUtanaya kahevAya che. zabda ane arthane jaNAvanAra evaMbhUtanaya che. zabdanI vyutpattinA arthathI saMgata ja arthane vastu tarIke jaNAvavA mATe evaMbhUtanaya che. pANIthI bharelA ghaDAne ja ghaDo che, ema evaMbhUtanaya kahe che. kahevAno Azaya e che ke kriyAyukta vastune ja vastu mAne te evabhUtanaya. jemake je samaye bhagavAna tIrthasthApanA karatA hoya, te samaye ja bhagavAnane tIrthakara kahevA te. (evaMbhUtanaya indanAdi kriyAthI pariNata arthane ja, te kriyAkALe indrAdi zabdanA vAcya kahe che. paraMtu samabhirUDhanaya indanAdi kriyA vidyamAna hoya ke na hoya, to paNa indrAdi zabdanA vAcya tarIke svIkAre che. baMne vacce ATalo taphAvata che.) zabdanaya, samabhirUDha ane evaMbhUtanaya, A traNanayo zabdagrAhI che. zabdanayamAM zabdanI, samabhirUDhanayamAM vyutpattinI ane evaMbhUtamayamAM kriyAnI mukhyatA hoya che. sAmAnyataH naigamanaya upacArane mAne che. saMgrahanaya saddaaMzane mAne che. vyavahAranaya vizeSane mAne che. RjusUtranaya AkhA vartamAnakALane mAne che. zabdanaya samAnArthI zabdane mAne che. samabhirUDhanaya vyutpattisahita arthane mAne che ane evaMbhUtanaya kriyApariNata arthane mAne che. A sAtanayomAM naigamAdi traNanayo dravyanI pradhAnatAvALA hovAthI dravyArthikanaya kahevAya che. zabdAdi cArano paryAyanI pradhAnatAvALA hovAthI paryAyArthikanaya kahevAya che. - be dhamamAM, be dharmamAM ane dharma-dharmImAM ekAMte bheda mAne te nagamAbhAsa. - dravyatyAdi sAmAnyadharmano svIkAra karIne vizeSa dharmono apalApa kare te saMgrahAbhAsa. - je abhiprAyavizeSa dravya ane paryAyanA vibhAgane apAramArthika = kAlpanika mAne te vyavahArAbhAsa. jemake cArvAkadarzana. cArvAkadarzana vastune dravyaparyAyAtmaka svIkArato nathI. tenA mate
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 912 SaDdarzana samuchaya, bhAga - 2, pariziSTa - 9, vedAMtadarzana AMkha dvArA sAme dekhAya che te ja vAstavika che. tenAthI atirikta dravyaparyAyano vibhAga kAlpanika che. - je paryAyono svIkAra karIne sarvathA dravyano apalApa karanAra abhiprAyavizeSa che, te RjusUtrAbhAsa. jemake bauddhadarzana.bauddhadarzana pratikSaNa nAza pAmatA paryAyone ja pAramArthika mAne che. pratyabhijJAdi pramANathI siddha trikAlasthAyI paryAyonA AdhArabhUta dravyano svIkAra karato nathI. - je abhiprAyavizeSa kAlAdinA bhedathI zabdanA arthanA bhedanuM ja samarthana kare, paraMtu dravyarUpe abhedano sarvathA tiraskAra kare te zabdanayAbhAsA. - je abhiprAyavizeSa paryAyavAcaka zabdonA abhidheya =vAnuM nAnApaNuM ja svIkAra kare ane teonA ekArya-abhidheyatvano sarvathA apalApa kare te samabhirUDhAbhAsa. - je abhiprAyavizeSa zabdonA kriyAviziSTa ja arthane vAcya tarIke svIkAre che. paraMtu kriyArahita arthane vAcya tarIke sarvathA nirAkaraNa kare che, te evaMbhUtAbhAsa. [nyAyadarzana ane vaizeSikadarzana naigamanayanI mAnyatA dharAve che. * vedAMtadarzana ane sAMkhyadarzana saMgrahanayanI mAnyatA dharAve che. nAstikadarzana vyavahAranayanI mAnyatA dharAve che 0 bauddhadarzana RjusUtranayanI mAnyatA dharAve che. paraMtu teo bIjA nayano apalApa karatA hovAthI nayAbhAsa - durnayarUpa thAya che. mATe ekAMtadarzana kahevAya che. arthAt mithyAdarzana kahevAya che.]. == =
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzana samuzaya, bhAga - 2, pariziSTa - 10, vedAMtadarzana 913 7 pariziSTa - 10 / : saptabhaMgInuM svarUpa (AdhAra pramANanayatattAloka) (ahIM pU. vAdidevasUriviracita sUtrabaddha pramANanayatattAlokagraMthanA cothA paricchedanA keTalAka sUtro laIne saptabhaMgInuM varNana karIzuM.) ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI / / 4-14 / / - jIvAdi vastumAM eka-eka sattvAdidharmanA praznanA vazathI pratyakSAdi pramANonI bAdhAnA parihAravaDe alaga-alaga ke ekasAthe vidhi-niSedhanI paryAlocanA karIne "cA" zabdathI lAMchita sAtaprakAra dvArA je vacanaprayoga karAya che, te saptabhaMgI jANavI. kahevAno Azaya e che ke jIva-ajIva Adi sarvavastuo anaMtadharmAtmaka che. temAMthI eka-eka dharmane avalaMbIne sAta prakAranA prazno dvArA sAtaprakAranA vAkyaprayogo pravarte che. uddeza-vidheyAtmaka vAkya hoya che. e pramANe koIka vastumAMnA koIka dharmane avalaMbIne uddezavidheyAtmaka sAtaprakArano ja vacanaprayoga pravarte che. adhika ke nyUna nahi. jemake. ghaTamAM astitvadharmanuM avalaMbana karIne "cAlaphleva ghaTa:", "catrAtyeva paTa:', "cAti nati va ghaTaH', 'syAdavaktavya eva ghaTaH', 'syAdasti cAvaktavyazca ghaTaH' 'syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTaH', 'syAdasti nati vAvavattavya para:' A pramANe sAta bhAMgAo pravarte che. ahIM prazna thAya ke sAta ja bhAMgA zA mATe paDe che ? teno uttara e che ke... praznakartAnI sAtaprakAranI jijJAsAnA kAraNe prazno sAtaprakAranA ja hoya che. sAtaprakAranI jijJAsA sAtaprakAranA saMzayathI utpanna thAya che. ane saMdeha(saMzaya)nA viSayabhUta kathaciMtuM astitva' Adi dharmo sAtaprakAranA hovAthI saMzaya paNa sAta prakArano che. jemake - "kathaMcit astitva', "kathaMcit nAstitva', "kathaMcit kramArpita ubhayatva', "kathaMcit avaktavya", "kathaMcit astitva viziSTa-avaktavya', kathaMcit nAstitva viziSTa-avakatavya", "kathaMcit kramArSita- ubhayaviziSTa-avaktavya.' A saptabhaMgInA be prakAra che. (1) pramANasaptabhaMgI, (2) nayasaptabhaMgI. je saptabhaMgImAM pratyeka bhaMga sakalAdezanA svabhAvavALo hoya te pramANasaptabhaMgI. jemAM pratyeka bhaMga vikalAdezasvabhAvavALo hoya te nayasaptabhaMgI. ekadharmane pradhAna karavA vaDe abhedavRttithI ke abheda upacArathI tasvarUpa samastadharmAtmaka vastu viSayaka bodhajanaka vAkyane sakalAdeza kahevAya che.
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 914 SaDdarzana samuchaya, bhAga- 2, pariziSTa - 10, vedAMtadarzana abhedavRtti ke abheda upacArano Azraya karyA vinA ekadharmAtmaka vastu viSayaka bodhajanaka vAkyane vikalAdeza kahevAya che. * prathamabhaMgaH tadyathA - syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / / 4-15 / / - vidhinI kalpanAthI ' phleva sarvam' - e pramANe (je vAkya prayoga thAya che, te prathamabhaMga che. samajUtI : ahIM ' - pada anekAMtane jaNAvanAra che. jo 'satyeva sarva pAdi' - Avo vAkyaprayoga karavAmAM Ave to svarUpathI astitvanI jema pararUpathI paNa astitva prApta thaze. te ApattinA nirAkaraNa mATe prathamabhAMgAmAM 'cA' - pada mUkela che. tenAthI cA = kathaMcit svadravya, kSetra, kAla ane bhAvathI kuMbha che ane paradravya, parakSetra, parakAla ane parabhAvathI kuMbha nathI - e pramANe artha prApta thAya che. jemake dravyata: kuMbha pArthivatvena vidyamAna che, jalavAdityena avidyamAna che. dezata: kuMbhA pATaliputratvena vidyamAna che, kAnyakubdhatvena avidyamAna che. kAlata: vasaMtaRtunI apekSAe vidyamAna che, ziziraRtunI apekSAe avidyamAna che. bhAvata: zyAmarUpanI apekSAe vidyamAna che, raktarUpanI apekSAe asat che. * dvitIyabhaMga : syAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvatIyaH / / 4-16 / / - niSedhanI kalpanAthI "annIceva sarvam' - e pramANe (je vAkyaprayoga thAya che, te) dvitIyabhaMga che. arthAt paradravya-kSetra-kALa-bhAvathI kuMbhAdi kathaMcit avidyamAna ja che - ityAkAraka niSedhanI kalpanAthI dvitIyabhaMga bane che. * tRtIyabhaMga: syAdastyeva nAstyeveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA tRtIyaH / / 4-17 / / - kramathI vidhi-niSedhanI kalpanA dvArA "dityeva nAceva'- ityAkAraka (je vAkyaprayoga thAya che.) te tRtIyabhaMga che. arthAtu jyAre vastugata astitva-nAstitvarUpa dharma kramathI vivakSita thAya che, tyAre 'cAva cAtrAyaeNva' - A pramANe tRtIyabhaMga bane che. * caturthabhaMga: syAdavaktavyameveti yugapadvidhi-niSedhakalpanayA caturthaH / / 4-18 / / - yugapatuM vidhi-niSedhanI kalpanA vaDe "cAvavattavyam' - ityAkAraka caturthabhaMga thAya che. arthAt jyAre astitva - nAstitvarUpa ubhayadharma yugapa pradhAnabhAvathI vivalita thAya, tyAre tAdaza yugapatuM ubhayadharmonA bodhakazabdano abhAva hovAthI 'sAvacam' rUpa caturthabhaMga bane che.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddarzana samuzcaya, mALa - 2, pariziSTa - 20, vedAMtadarzana * pAMcamo bhAMgo : - syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca paJcamaH / / 4 -19 / / - vidhikalpanA ane yugapat vidhi-niSedhakalpanAthI 'sthAvatyeva sthAvavavyam' - ityAkA2ka pAMcamo bhAMgo bane che. arthAt svadravya-kSetra-kAla-bhAva, A cAranI apekSAthI vastu vidyamAna hovA chatAM paNa astitva-nAstitva ubhayadharma dvArA yugapat kathana ka2vA mATe sarvavastuo zakya nathI. tethI 'svAstitvaviziSTasyAvaktavyam' rUpa pAMcamo bhAMgo bane che. * chaThTho bhAMgo : syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA, yurvAdhi-niSedha5nayA = 14: ||4-20|| 915 niSedhanI kalpanAthI tathA yugapat vidhi-niSedhanI kalpanAthI 'yAtrAtyeva Avavaktavyam' - rUpa chaThTho bhAMgo bane che. arthAt paradravya-kSetra-kAlabhAvanI apekSAthI vastu avidyamAna hovA chatAM paNa astitva-nAstitva ubhayadharma dvArA sarvavastu yugapat kathana karavA mATe zakya nathI. tethI 'svAnnAstitviizadasyAvaovyam' - rUpa chaThTho bhAMgo bane che. * sAtamo bhAMgo : syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhi-niSedhattvanayA, yuAdidhi-niSedha5nayA haiM saptama kRti / / 4-21|| - kramathI vidhi-niSedhanI kalpanA tathA yugapat vidhi-niSedhanI kalpanAthI 'sthAvasyeva svAnnAstyava sthAvavavyam' rUpa sAtamo bhAMgo bane che. arthAt kramathI svadravyAdi cAranI apekSAthI vastu vidyamAna hovA chatAM paNa tathA kramathI paradravyAdi cAranI apekSAthI vastu avidyamAna hovA chatAM paNa yugapat astitva-nAstitva ubhayadharma dvArA kathana karavA mATe sarvavastuo zakya banatI nathI. tethI 'sthAvatyeva syAtrAOva svAvavavyam' - rUpa sAtamo bhAMgo bane che. A viSayamAM vizeSa jijJAsuoe anya graMthonuM avagAhana ka2vuM. =X=
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.A.zrI vijaya TAmacaMdrazUTi #ed prAkRta graMthamALA vAgaj - III||S in 8802998 (620) BipulS : sa0mANe prakAzanar ISBN - 81 - 87163 - 64.x