Book Title: Sammatyakhya Prakaranam
Author(s): Siddhasen Divakarsuri
Publisher: Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022462/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrIsiddhasenadivAkararacitaMsammatyAkhyaprakaraNam / SA rAjagacchIya-tarkapazcAnana-nyAyacakravarti-zrImadabhayadevasUrinirmitayA tattvabodhavidhAyinyAkhyayA vyAkhyayA samullasitam / sphuradvAgazuvidhvastamohAndhatamasodayam / varddhamAnArkamabhyarcya yate sammativRttaye // 1 // prajJAvadbhiryadyapi sammatiTIkAH kRtAH mubahAH / tAbhyastathA'pi na mahAnupakAraH svalpabuddhInAm // 2 // zemuSyunmeSalavaM teSAmAdhAtumAzrito ytnH|| mandamatinA mayA'pyeSa nAtra saMpatsyate viphalaH // 3 // iha ca zArIramAnasAnekaduHkhadAriyopadravavidvatAnAM nirupamAnAtizayAnantazivasukhAnanyasamAvandhyakAraNasamyagjJAnadarzanacAritrAtmakaparamaratnatrayajighRkSayA'tigambhIrajinavacanamahodadhimavatarItukAmAnAM tadavataraNopAyamaviduSAM bhavyasattvAnAM tadarzanena teSAM mahAnupakAraH pravarttatAM tatpUrvakazcAtmopakAra iti manvAna AcAryo duSSamA'rasamAzyAmAsamayodbhUtasamastajanatAhAdasatamasavidhvaM. sakavenAvAptayathArthAbhidhAnaH siddhasenadivAkaraH tadupAyabhUtasammatyAkhyaprakaraNakaraNe pravarttamAnaH 'ziSTAH kvacidabhISTe vastuni pravarttamAnA abhISTadevatAvizeSastavavidhAnapurassaraM pravarttante' iti tatsamayapratipAlanaparastadvidhAnodbhUtaprakRSTazubhabhAvAnalpajvaladanalanirdagdhapracuratarakliSTakarmAvirbhUtaviziSTapariNatiprabhako prastutaprakaraNaparisamAptiM cAkalayannarhatAmapyahattA zAsanapUrvikA pUji. tapUjakA loko vinayamUlazca svargApavargAdisukhasumanaHsamUhAnandAmRtarasodagravarUpavAptisvabhAvaphalapradAnapratyalo dharmakalpadruma iti pradarzanaparairbhuvanagurubhi pratipAlanA- iti pAThAntaram / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyarapyavAptAmalakevalajJAnasaMpadbhistIrthakRdbhiH zAsanArthAbhivyaktikaraNasamaye vihitastavattvAcchAsanamatizayataH stavAhamiti nizcinvannasAdhAraNaguNotkIrtanasvarUpaeva ca pAramArthikastava iti ca saMpradhArya zAsanasyAbhISTadevatAvizeSasya pradhAnabhUtasiddhatvakusamayavizAsilAhitpraNItalAdiguNaprakAzanadvAreNa stavAbhidhAyikA gAthAmAha sihaM siddhatthANaM ThANamaNovamasuhaM uvagayANaM / kusamayavisAsaNaM sAsaNaM jiNANaM bhavajiNANaM // 1 // asyAzca samudAyArtha etatpAtanikayaiva prakAzito'vayavArthastu prakAzyate / zAsyante jIvAdayaH padArthA yathAvasthitatvenAneneti zAsanaM dvAdazAGgam / tacca siddha pratiSThitaM nizcitaprAmANyamiti yAvat ; svamahimnaiva, nAtaH prakaraNAtpratiSThApyam // atraahurmiimaaNskaaH||arthtthaatvprkaashko jJAtRvyApAraH pramANam ; tasyArthatathAtvaprakAzakalaM prAmANyam / tacca svataH utpattI, svakArye yathAvasthitArthaparicchedalakSaNe, strajJAne ca / vijJAnotpAdakasAmagrIvyatiriktaguNAdisAmagyantara-pramANAntarasvasaMvedanagrahaNAnapekSatvAt / apekSAtrayarahitaM ca prAmANyaM svata ucyte| atra ca prayogaH / ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tatsvarUpaniyatAH / yathA'vikalA kAraNasAmagyaGkurotpAdane / anapekSyaM ca prAmANyamutpattI, svakArye, jJaptau ca iti // - atra prtHpraamaannyvaadinHprerynti|| anpeksstvmsiddhm| tathAhi / utpattau tAvatprAmANyaM vijJAnotpAdakakAraNavyatiriktaguNAdikAraNAntarasApekSam / tdnvyvytirekaanuvidhaayitvaat| tathAca pryogH| yaccakSurAdyatiriktabhAvAbhAvAnuvidhAyi, tat tatsApekSam ; ythaa'praamaannym| cakSurAdyatiriktabhAvAbhAvAnuvidhAyi ca prAmANyamiti svabhAvahetuH; tasmAdutpattau prtH||tthaa khakArye ca saapeksstvaatprtH|tthaahi / ye pratIkSitapratyayAntarodayA na te khato vyavasthitadharmakAH; ythaa'praamaannyaadyH| pratIkSitapratyayAntarodayaM ca prAmANyaM tatreti viruddhavyAptopalabdhiH // tathA jJaptau ca sApekSavAtparataH / tathAhi / ye sandehaviparyayAdhyAsitatanavaste parato nizcitayathAvasthitasvarUpAH; yathA sthANvAdayaH / tathA ca sandehaviparyayAdhyAsitakhabhAva keSAzcitpratyayAnAMprAmANyamiti svabhAvahetuH // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / atra yattAvaduktam / prAmANyaM vijJAnotpAdakakAraNavyatiriktaguNAdikAraNasavyapekSamutpattau / tdst| teSAmasattvAt / tadasattvaM ca prmaannto'nuplbdheH| tthaahi| na tAvatpratyakSaM cakSurAdIndriyagatAn guNAn grahItuM samartham / atIndriyatvenendriyANAM, tadguNAnAmapi pratipattumazaktaH / athAnumAnamindriyaguNAn pratipadyate / tadapyasamyak / anumAnasya pratibaddhaliGganizcayabalenotpattyabhyupagamAt / pratibandhazca kiM pratyakSeNendriyagataguNaiH saha gRhyate liGgasya; AhosvidanumAneneti vaktavyam / tatra yadi pratyakSamindriyAzritaguNaiH saha liGgasambandhagrAhakamabhyupagamyate / tadayuktam / indriyaguNAnAmapratyakSave tadgatasambandhasyApyapratyakSatvAt / "dviSThasambandhasaMvittirnaikarUpapravedanAt" iti vacanAt / athAnumAnena prkRtsmbndhHprtiiyte| tadapyayuktam / yatastadapyanumAnaM kiM gRhItasambandhaliGgaprabhavam, utAgRhItasambandhaliGgasamuttham / tatra yadyagRhItasambandhaliGgaprabhavaM, tadA kiM pramANamutApramANam / yadyapramANam ;nAtaH smbndhprtiitiH| atha pramANam ; tadapi na prtykssm|anumaansy bAhyArthaviSayatvena pratyakSatvAnabhyupagamAt; pratyakSapakSoktadoSAcca / kiM tu anumaanm| taccAnavagatasambandhaM na pravarttata ityAdi vaktavyam / athAvagatasambandham / tasyApi sambandhaH kiM tenaivAnumAnena gRhyeta, utAnyena / yadi tenaiva gRhyata itybhyupgmH|s na yuktH| itretraashrydossprsnggaat| tathAhi / gRhItapratibandhaM tat svasAdhyapratibandhagrahaNAya pravarttate, tatpravRttau ca khotpAdakapratibandhagraha ityanyo'nyasaMzrayo vyktH| athAnyenAnumAnena pratibandhanahAbhyupagamaH / so'pi na yuktaH / anvsthaaprsnggaat| tathAhi / tadapyanumAnamanumAnapratibandhagrAhakamanumAnAntarAdgRhItapratibandhamudayamAsAdayati tadapyanyato'numAnAhItapratibandhamityanavasthA / kiM c| tadanumAnaM svabhAvahetuprabhAvitaM,kAryahetusamuttham,anupalabdhiliGgaprabhavaM vA pratibandhagrAhakaM syAt / anyasya sAdhyanizvAyakatvena saugtairnbhyupgmaat|tduktm| 'trirUpANi ca trINyeva liGgAni; anupalabdhiH, svabhAvaH, kArya ca' iti| trirUpAlliGgAlliGgivijJAnamanumAnam' iti c|ttr khabhAvahetuH pratyakSagRhIte'rthe vyavahAramAtrapravarttanaphala:; yathA shiNshipaatvaadivRkssaadivyvhaarprvrnnnphlH| nacAkSAzritaguNaliGgasambandhaH pratyakSataH pratipanno, yena Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAkhyaprakaraNasyasvabhAvahetuprabhavamanumAnaM tatsambandhavyavahAramAracayati // nApi kAryahetusamuttham, akSAzritaguNaliGgasambandhagrAhakalena tat prabhavati / kAryahetoH, siddhe kAryakAraNabhAve, kaarnnprtipttihetulenaabhyupgmaat| kAryakAraNabhAvasya ca siddhiH, prtykssaanuplmbhprmaannsmpaadyaa| na ca locanAdigataguNAzritaliGgasambandhagrAhakatvena pratyakSapravRttiH, yena tatkAryatvena kasyacilliGgasya pratyakSataHpratipattiH syAt / tanna kAryahe. torapi pratibandhapratipattiH // anupalabdhestvevaMvidhe viSaye pravRttireva na sambhavati; tasyA abhAvasAdhakatvena vyaapaaraabhyupgmaat| nacAnyalliGgamabhyupagamyata ityuktm|| na ca pratyakSAnumAnavyatiriktaM pramANAntaramiti nendriygtgunnprtipttiH| yanna kacidapi pramANena pratibhAti, na tatsadvyavahArAvatAri; yathA shshshRnggm|n pratibhAnti ca kvacidapi pramANenAtIndriyendriyaguNA bhavadabhyupagatA iti kutasteSAM vijJAnotpAdakakAraNavyatiriktAnAM prAmANyotpAdakatvam ||ath kAryeNa yathArthopalabdhyAtmakena tessaamdhigmH| tadapyayuktam / yathArthatvAyathArthatve vihAya yadi kAryasya upalabdhyAkhyasvarUpaM nizcitaM bhavettadA yathArthatvalakSaNaH kAryasya vizeSaH pUrvasmAtkAraNakalApAdaniSpadyamAno guNAkhyaM khotpattau kAraNAntaraM priklpyti| yadA tu yathAthaivopalabdhiH svotpAdakakAraNakalApAnumApikA, tadA kathamutpAdakavyatirekiguNa. sadbhAvaH / ayathArthatvaM tUpalabdheH kAryasya vizeSaH pUrvasmAtkAraNasamudAyAdanupapadhamAnaH svotpattau sAmagyantaraM kalpayati; ata eva parato'prAmANyamucyate / tasyotpattau doSApekSatvAt / nacendriyanairmalyAdi guNatvena vaktuM zakyam / nairmalyaM hi tatsvarUpameva, na punaraupAdhiko gunnH| tathA vyapadezastu dossaabhaavnibndhnH| tthaahi| kAmalAdidoSAsattvAnnirmalamindriyamucyate; tatsattve sadoSam / manaso'pi miDAghabhAvaH svarUpam ; tatsadbhAvastu dossH| viSayasyApi nizcalatvAdisvabhAvaH; calatvAdikastu dossH| pramAturapi kSudAdyabhAvaH svarUpam; tatsadbhAvastu doSaH / taduktam / 'iyatI ca sAmagrI pramANotpAdikA' / tadutpadyamAnamapi pramANaM votpAdakakAraNavyatiriktaguNAnapekSatvAt khata ucyte||naapyetdvktvym / tajjanakAnAM svarUpamayathArthopalabdhyA samadhigatam ; yathArthatvaM tu pUrvasmAtkAryAvagatAtkArakakharUpAdaniSpadyamAnaM kimiti guNAkhyaM sAmagyantaraM na kalpayati / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / prakriyAyA viparyayeNApi kalpayituM zakyatvAt / yato na lokaH prAyazo viparyayajJAnAt svarUpasthaM kAraNamapyanuminoti kiMtu samyagjJAnAt / tathavidhe ca kArakAnumAne'zakyapratiSedhA pUrvoktaprakriyA / nApi tRtIyaM yathArthavAyathArthave vihAya kAryamastItyuktam / apicArthatathAbhAvaprakAzanarUpaM prAmANyam / tasya cakSurAdikAraNasAmagrIto vijJAnotpattAvapyanutpattyabhyupagame vijJAnasya kiM svarUpaM bhavadbhiraparamabhyupagamyata iti vaktavyam / na ca tadrUpavyatirekeNa vijJAnasvarUpaM bhavanmatena sambhavati; yena prAmANyaM tatra vijJAnotpattAvapyanutpannamuttarakAlaM tatraivotpattimadabhyupagamyeta; bhittAviva citrm| kiNc| yadi svasAmagrIto vijJAnotpattAvapi na prAmANyaM samutpadyate, kiMtu tadvyatiriktasAmagrItaH pazcAdbhavati; tadA viruddhadharmAdhyAsAt kAraNabhedAca bhedaH syaat| anyathA 'ayameva bhedo bhedaheturvA, yaduta viruddhadharmAdhyAsaH, kAraNabhedazva; sa cenna bhedako vizvamekaM syAt' iti vacaH pariplaveta / tasmAdyata eva guNavikalasAmagrIlakSaNAtkAraNAdvijJAnamutpadyate tata eva prAmANyamapIti guNavaccakSurAdibhAvAnuvidhAyitvAdityasiddho hetuH| ata evotpattau sAmagyantarAnapekSavaM nAsiddham / anapekSatvaviruddhasya sApekSavasya vipakSe sdbhaavaat| tato vyAvarttamAno hetuH svasAdhyena vyApyate iti viruddhAnakAntikatvayorapyabhAva iti bhavatyato hetoH svsaadhysiddhiH| arthatathAtvaparicchedarUpA ca zaktiH prAmANyam / zaktayazca sarvabhAvAnAM khata eva bhavanti, notpAdakakAraNakalApAdhInAH / taduktam "svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / nahi khato'satI zaktiH kartumanyena pAryate" // 1 // etacca naiva satkAryadarzanasamAzrayaNAdabhidhIyate, kiM tu yaH kAryadharmaH kAraNakalApe'sti sa eva kAraNakalApAdupajAyamAne kArye tata evodayamAsAdayati; yathA mRtpiNDe vidyamAnA rUpAdayo, ghaTe'pi mRtpiNDAdupajAyamAne mRtpiNDarUpAdidvAreNopajAyante / ye punaH kAryadharmAH kAraNe'vidyamAnA na te kAraNebhyaH kArye udayamAsAdayanti, na tata eva prAdurbhavanti; kiMtu svataH / yathA ghaTasyaivodakAharaNazaktiH / tathA vijJAne'pyarthatathAtvaparicchede zaktiH cakSurAdiSu vijJAnakAraNeSvavidyamAnA na tata eva bhavati, kiMtu svata eva prAdurbhavati / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasya kiMcoktam "AtmalAbhe hi bhAvAnAM kAraNApekSitA bhavet / labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu"||1|| tathAhi / mRtpiNDadaNDacakrAdi ghaTo janmanyapekSate, udakAharaNe tasya tadapekSA na vidyata iti // atha cakSurAdervijJAnakAraNAdupajAyamAnavAtprAmANyaM parata upajAyata iti yadyabhidhIyate; tadabhyupagamyata ev| preraNAbudderapi apaurusseyvidhivaakyprbhvaayaaHpraamaannyotpttybhyupgmaat|tthaa'numaanbuddhirpi gRhItAvinAbhAvAnanyApekSaliGgAdupajAyamAnA tata eva gRhItaprAmANyopajAyata iti sarvatra vijJAnakAraNakalApavyatiriktakAraNAntarAnapekSamupajAyamAnaM prAmANyaM svata utpadyata iti notpattau parataH prAmANyam ||naapi svakArye'rthatathAbhAvaparicchedalakSaNe pravarttamAnaM pramANaM khotpAdakakAraNavyatiriktanimittApekSaM pravarttata ityabhidhAtuM shkym| yatastannimittAntaramapekSya svakArye pravarttamAnaM kiM saMvAdapratyayamapekSya pravartate, AhosvitsvotpAdakakAraNaguNAnapekSya pravarttata iti viklpdvym| tatra yadyAdyo vikalpo'bhyupagamyate, tadA cakrakalakSaNaM duussnnmaaptti| tthaahi| pramANasya svakArye pravRttau satyAmarthakiyArthinAM pravRttiH; pravRttau cArthakriyAjJAnotpattilakSaNaH saMvAdaH; taM ca saMvAdamapekSya pramANaM svakArye'rthatathAbhAvaparicchedalakSaNe pravarttata iti yAvatpramANasya svakArye na pravRttirna tAvadarthakriyArthinAM pravRttiH; tAmantareNa nArthakriyAjJAnasaMvAdaH; tatsadbhAvaM vinA pramANasya tadapekSasya svakAryena pravRttiriti spaSTaM cakrakalakSaNaM duussnnmiti| na cabhAvinaM saMvAdapratyayamapekSya pramANaM khakArye pravarttata iti shkymbhidhaatum|bhaavino'sttven vijJAnasya svakArye pravarttamAnasya sahakAritvAsaMbhavAt |ath dvitiiyH| tatrApi kiM gRhItAH svotpAdakakAraNaguNAH santaH pramANasya svakArye pravarttamAnasya sahakAritvaM prapadyante, AhosvidagRhItA ityatrApi viklpdvym| tatra yadyagRhItA iti pkssH| sana yuktH| agRhItAnAM sattvasyaivAsiddheH sahakAritvaM dUrotsAritameva / atha dvitiiyH| so'pi na yuktH| anavasthAprasaMgAt / tathAhi / gRhItasvakAraNaguNApekSepramANaM svakArye pravarttate; svakAraNaguNajJAnamapi svakAraNaguNajJAnApekSaM pramANakAraNaguNaparicchedalakSaNe svakArye pravartate, tadapi svakAraNaguNajJAnApekSamitya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / nasthAsamavatAro durnivAra iti| atha pramANakAraNaguNajJAnaM svakAraNaguNajJAnAnapekSameva pramANakAraNaguNaparicchedalakSaNe svakArye pravartate, tarhi pramANamapi svakAraNaguNajJAnAnapekSamevArthaparicchedalakSaNe svakArye pravatiSyata iti vyartha pramANasya khakAraNaguNajJAnApekSaNamiti na svakArye pravarttamAnaM pramANamanyApekSam / taduktam "jAte'pi yadi vijJAne tAvannArtho'vadhAryate / yAvatkAraNazuddhatvaM na pramANAntarAdgatam // 1 // tatra jJAnAntarotpAdaH pratIkSyaH kAraNAntarAt / yAvaddhi na paricchinnA zuddhistAvadasatsamA // 2 // tasyApi kAraNAzuddherna jJAnasya pramANatA / tasyApyavamitIcchaMstu na kaciyavatiSThate" // 3 // iti| tena 'the pratIkSitapratyayAntarodayAH' iti prayoge hetorasiddhiH / tasmAt svasAmagrIta upajAyamAnaM pramANamarthayAthAtmyaparicchedazaktiyuktamevopajAyata iti svakArye'pi pravRtiH khata iti sthitam / nApi pramANaM prAmANyanizcaye'nyApekSam / tadyapekSamANaM kiM svakAraNaguNAnapekSate, Ahosvit saMvAdamiti vikalpavayam / tatra yadi svakAraNaguNAnapekSata iti pakSaH kakSIkriyate / so'saMgataH / svakAraNaguNAnAM pratyakSatatpUrvakAnumAnAgrAhyatvenAsattvasya prAgeva pratipAdanAt / athAbhidhIyate yo yaH kAryavizeSaH sa sa guNavatkAraNavizeSapUrvako, yathA praasaadaadivishessH| kAryavizeSazca yathAvasthitArthapariccheda iti svbhaavheturiti| etadasambaddham / paricchedasya ythaavsthitaarthpricchedtvaasiddheH| tathAhi / paricchedasya yathAvasthitaparicchedatvaM kiM zuddhakArakajanyatvena, uta saMvAditvenAhosvid bAdhArahitatvena, utasvid arthatathAtveneti viklpaaH| tatra yadi guNavatkAraNajanyatveneti pkssH|sn yuktH| itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi / guNavatkAraNajanyatvena paricchedasya yathAvasthitArthaparicchedatvam , tatparicchedatvAcca guNavatkAraNajanyatvamiti parisphuTamitaretarAzrayatvam // atha saMvAditvena jJAnasya yathAvasthitArthaparicchedatvaM vijnyaayte| etdpycaaru| cakrakaprasaGgasyAtra pakSe durnivaartvaat| tthaahi| na yAvadvijJAnasya yathAvasthitArthaparicchedalakSaNo vizeSaH siyati, na tAvattatpUrvikA pravRttiH, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyasaMvAdArthinAM yAvacca na pravRttirna tAvadarthakriyAsaMvAdaH; yAvacca na saMvAdo na tAvadvijJAnasya yathAvasthitArthaparicchedatvasiddhiriti cakrakaprasaGgaH prAgeva pratipAditaH // atha bAdhArahitatvena vijJAnasya ythaarthpricchedtvmdhyvsiiyte| tdpysnggtm| svaabhyupgmvirodhaat|tdbhyupgmvirodhshc bAdhAvirahasya tucchasvabhAvasya sattvena, jJApakatvena vaa'nnggiikrnnaat| paryudAsavRttyA tadanyajJAnalakSaNasya tu vijJAnaparicchedavizeSAviSayatvena tdvyvsthaapktvaanupptteH||athaarthtthaatven yathAvasthitArthaparicchedalakSaNo vizeSo vijJAnasya vyavasthApyate / so'pi na yuktaH / itretraashrydossprsnggaat| tathAhi / siddhe'rthatathAbhAve tadvijJAnasyArthatathAbhAvaparicchedatvasiddhiH, tatsiddhezcArthatathAbhAvasiddhiriti prisphuttmitretraashrytvm|tnn kA. raNaguNApekSA praamaannyjnyptiH|| atha sNvaadaapekssHpraamaannyvinishcyH| so'pina yuktH| yataH saMvAdakaM jJAnaM kiM samAnajAtIyamabhyupagamyate, Ahosvid bhinnajAtIyamiti punarapi viklpdvym| tatra yadi samAnajAtIyaM saMvAdakamabhyupagamyate, tadA'trApi vaktavyam / kimekasantAnaprabhavaM, bhinnasantAnaprabhavaM vA / yadi bhinnasantAnaprabhavaM sa. mAnajAtIyaM jJAnAntaraM sNvaadkmitybhyupgmH| ayamapyanupapannaH / atiprasaMgAt / atiprasaMgazca devadattaghaTavijJAnaM prati yajJadattaghaTAntaravijJAnasyApi saMvAdakatvaprasakteH / atha samAnasantAnaprabhavaM samAnajAtIyaM jJAnAntaraM saMvAdakamabhyupagamyate; tadAtrApi vaktavyam / kiM tat pUrvapramANAbhimatavijJAnagRhItArthaviSayam , uta bhinnvissymiti| tatra yadyekArthaviSayamiti pkssH| so'nuppnnH| ekArthaviSayatve saMvAdyasaMvAdakayoravizeSAt / tathAhi / ekaviSayatve sati yathA prAktanamuttarakAlabhAvino vijJAnasyaikasantAnaprabhavasya samAnajAtIyasya na saMvAdakaM, tathottarakAlabhAvyapi na syAt / kiNc| taduttarakAlabhAvi samAnajAtIyamekaviSayaM kutaH pramANameva siddham, yena prathamasya prAmANyaM nizcAyayati / taduttarakAlabhAvino'nyasmAttathAvidhAdeveti cet : tarhi tasyApyanyasmAttathAvidhAdevetyanavasthA / athottarakAlabhAvinastathAvidhasya prathamapramANAtprAmANyanizcayaH; tarhi prathamasyottarakAlabhAvinaH pramANAttanni nAmAlabhAvino'pi prathamapramANAditi tadevetaretarAzrayatvam / atha pratha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / vizeSAt, uttaraM prathamasya prAmANyaM nizcAyayati, na punaH prathamamuttarasya / sa ca vizeSa uttarasya kAraNazuddhiparijJAnAnantarabhAvitvam / nanu kAraNazuddhiparijJAnamarthakriyAparijJAnamantareNa na sambhavati tatra ca cakrakadoSaH prAk pratipAdita iti nArthakriyAjJAnasambhavaH / sambhave vA tata eva prAmANyanizcayasya saMjAtatvAt, vyarthamuttarakAlabhAvinaH kAraNazuddhijJAnavizeSasamanvitasya pUrvaprAmANyAvagamahetutvakalpanam / tanna samAnajAtIyamekasantAnaprabhavamekArthamuttarajJAnaM pUrvajJAnaprAmANyanizcAyakam // atha bhinnArthaM tat jJAnaM pUrvajJAnaprAmANyanizcAyakam / tadapyayuktam / evaMsati zuktikAyAM rajatajJAnasya tathAbhUtaM zuktikAjJAnaM prAmANyanizcAyakaM syAt / tanna samAnajAtIyamuttarajJAnaM pUrvajJAnasya prAmANyanizcAyakam // atha bhinnajAtIyaM prAmANyanizcAyakamiti pakSaH / tatrApi vaktavyam / kim arthakriyAjJAnam, uta anyat / tatrAnyaditi na vaktavyam / ghaTajJAnasyApi paTajJAnaprAmANyanizcAyakatvaprasaGgAt / athArthakiyAjJAnaM saMvAdakamityabhyupagamaH / ayamapi na yuktaH / arthakriyAjJAnasyaiva prAmANyanizcayAbhAve, pravRttyAdyabhAvatazcakakadoSeNAsambhavAt / atha prAmANyanizcayAbhAve'pi saMzayAdapi pravRttisambhavAnnArthakriyAjJAnasyAsambhavaH / tarhi prAmANyanizcayo vyarthaH / tathAhi / prAmANyanizcayamantareNa pravRtto, visaMvAdabhAk mA bhUvamityarthakriyArthI prAmANyanizcayamanveSate; sA ca pravRttistannizcayamantareNApi saMjAteti vyarthaH prAmANyanizcayaprayAsaH / kiMca / arthakriyAjJAnasyApi prAmANyanizcAyakatvenAbhyupagamyamAnasya kutaH prAmANyanizcayaH / tadanyArthakriyAjJAnAditi cet : anavasthA / pUrvapramANAditi cet; anyo'nyAzrayadoSaH prAk pradarzito'trApi / athArthakiyAjJAnasya svata eva prAmANyanizcayaH / prathamasya tathAbhAve pradveSaH kiMnibandhanaH ? / taduktam: "yathaiva prathamaM jJAnaM tatsaMvAdamapekSate / saMvAdenApi saMvAdaH punarmRgyastathaiva hi // 1 // kasyacittu yadISyeta svata eva pramANatA / prathamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunA 1 // 2 // saMvAdasyAtha pUrveNa saMvAditvAt pramANatA / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasya- --- anyo'nyAzrayabhAvena na prAmANyaM prakalpate" // 3 // iti / * athApi syAdarthakriyAjJAnamarthAbhAve na dRSTamiti na tatsvaprAmANyanizcaye'. nyApekSam ; sAdhanajJAnaM tu arthAbhAve'pi dRSTamiti tatprAmANyanizcaye'rthakriyAjJAnA. pekssmiti| etdpysnggtm|arthkriyaajnyaansyaapyrthmntrenn svapnadazAyAM darzanAta ; naca svapnajAgrahazA'vasthAyAH kazcidvizeSaH pratipAdayituM shkyH| athArthakriyAjJAnaM phalAvAptirUpatvAnna svaprAmANyanizcaye'nyApekSam ;sAdhanavini si punarjJAnaM nArthakriyAvAptirUpaM, bhavati tatsvaprAmANyanizcaye'nyApekSam / tathAhi / jalAvabhAsini jJAne samutpanne pAnAvagAhanArthinaH kimetajjJAnavibhAsi jalamabhimataphalaM sAdhayi. Syati, uta neti jAtAzaGkAH tatprAmANyavicAraM prtyaadriynte| pAnAvagAhanArthAvAptijJAne tu samutpanne'vAptaphalatvAnna tatprAmANyavicAraNAya mnHprnniddhti| naittsaarm| avaaptphltvaaditysyaanuttrtvaat| tthaahi| yathA te vicArakatvAjalajJA. nAvabhAsino jalasya kiM sattvamutAsattvamiti vicAraNAyAM pravRttAstathA phalajJAnanirbhAsino'pyarthasya sattvAsattvavicAraNAyAM pravarttante |anythaa tadapravRttau tadavabhAsino'rthasyAsattvAzaGkayA tajjJAnasyAvastuviSayatvenApramANatayA zaGkayamAnasya na tajjalAvabhAsipravartakajJAnaprAmANyavyavasthApakatvam / tatazcAnyasya tatsamAnarUpatayA prAmANyanizcayAbhAvAtkathamarthakriyA pravRttinizcitaprAmANyAt jJAnAdityabhyupagamaH shobhnH||kiNc; bhinnajAtIyaM saMvAdakajJAnaM pUrvasya prAmANyanizcAyakamabhyupagamyamAnamekArtha, bhinnArtha vA / ydyekaarthmitybhyupgmH| sa na yuktH| bhavanmatenAghaTamAnatvAt / tathAhi / rUpajJAnAdbhinnajAtIyaM sparzAdijJAnam, tatra ca sparzAdikamAbhAti na rUpam , rUpajJAne tu rUpaM, na sparzAdikamAbhAti; rUpasparzayozca paraspara bhedaH; na cAvayavI rUpasparzajJAnayoreko viSayatayA'bhyupagamyate; yenaikaviSayaM bhinnajAtIyaM pUrvajJAnaprAmANyavyavasthApakaM bhvet|api c| ekaviSayatve'pi kiM yena svarU. peNa vyavasthApye jJAne so'rthaHpratibhAti, kiM tenaiva vyavasthApake; utaanyen| tatra yadi tenaivetybhyupgmH| sa na yuktaH / vyavasthApakasya tAvaddharmArthaviSayatvena smRtivadapramANatvena vyvsthaapktvaasmbhvaat| atha rUpAntareNa so'rthastatra vijJAne prtibhaati| nanvevaM saMvAdyasaMvAdakayorekaviSayatvaM na syAditi dvitIya eva pakSo'bhyupagataH syaat| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 11 sacAyuktaH / pUrvasyApi bhinnaviSayasyaikasantAnaprabhavasya vijAtIyasya prAmANyavyavasthApakatvaprasaGgAt / tathA kiM tatsamAnakAlamarthakriyAjJAnaM pUrvajJAnaprAmANyanizcAyakam , Ahokhina bhinnakAlam / yadi samAnakAlam / kiM sAdhananirbhAsijJAnagrAhi, uta tadagrAhIti punarapi viklpdvym|ydi tdgraahi| tdst| jJAnAntarasya cakSurAdijJAneSvapratibhAsanAt pratiniyatarUpAdiviSayatvena cakSurAdijJAnAnAmabhyupagamAt / atha tadagrAhi / na tarhi tajjJAnaprAmANyanizcAyakam / tadagrahe tadtadharmANAmapyagrahAt // atha bhinnakAlam / tadapyayuktam / pUrvajJAnasya kSaNikatvena nAzAduttarakAlabhAvivijJAne'pratibhAsanAt / bhAsane cottaravijJAnasyAsadviSayatvenAprAmANyaprasaktitastadrAhakalena na tatprAmANyanizcAyakatvam / tadagrAhaka tu bhinnakAlaM sutarAM na tannizcAyakamiti na bhinnakAlamapyekasantAnanaM bhinnajAtIyaM prAmANyanizcAyakamiti na saMvAdApekSaH pUrvapramANaprAmANyanizcayaH / tena jJaptAvapi the yadbhAvaM pratyanapekSAH' iti prayoge heto siddhiH / vyAptistu sAdhya- . vipakSAtanniyatatvavyApakAtsApekSatvAnnivarttamAnamanapekSatvaM tanniyatatvena vyApyate iti pramANasiddhaiva / yatazca na pUrvoktena prakAreNa parataH prAmANyanizcayaH sambhavati; tato the sandehaviparyayaviSayIkRtAtmatattvAH' iti prayoge vyAptyasiddhiH, hetoshvaasiddhtaa| sarvaprANabhRtAM prAmANye sandehaviparyayAbhAvAt / tathAhi / jJAne samutpanne sarveSAmayamartha iti nizcayo bhavati; naca prAmANyasya sandehe viparyaye vA satyeSa yuktaH // taduktam: "prAmANyagrahaNAtpUrva kharUpeNaiva saMsthitam // nirapekSaM svakArye ca-" iti / khArthanizcayo hi pramANakArya, naca tatra pramANAntaragrahaNaM cApekSata itigmyte| na caitatsaMzayaviparyayaviSayatve sambhavatIti / atha pramANApramANayorutpattau tulyaM rUpamiti na saMvAdavisaMvAdAvantareNa tayoH praamaannyaapraamaannyyonishcyH| tdst| apramANe taduttarakAlamavazyaMbhAvinau bAdhakakAraNadoSapratyayau; tena ttraapraamaannynishcyH| pramANe tu tayorabhAvAtkuto'prAmANyAzaGkA / atha tattulyarUpe tayodarzanAcatrApi tadAzaGkA / sA'pi na yuktA / tricaturajJAnApekSAmAtratastatra tasyA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smmtitkaakhyprkrnnsynivRtteH| naca tadapekSAtaH khataHprAmANyavyAhatiranavasthA vetyaashngkniiym| saMvAdajJAnasyAprAmANyAzaGkAvyavacchede eva vyApArAdaparajJAnAnapekSaNAcca / tathAhi |anutpnnbaadhke jJAne paratra bAdhyamAnapratyayasAdhAdapramANyAzaGkA; tasyAM satyAM tRtIyajJAnApekSA; taccotpannaM yadi prathamajJAnasaMvAdi, tadA tena na prathamajJAnaprAmANyanizcayaH kriyate; kiM tu dvitIyajJAnena yattasyAprAmANyamAzaGkitaM tadeva tenApAkriyate; prathamasya tu khata eva prAmANyamiti / evaM tRtIye'pi kathaJcitsaMzayotpattau caturthajJAnApekSAyAmayameva nyAyaH // taduktam " evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA matiH / prArthyate tAvataivaikaM khataH prAmANyamaznute // 1 // iti / yatra ca duSTaM kAraNaM, yatra ca bAdhakapratyayaH sa eva mithyApratyaya ityasyApyayameva viSayaH / caturthajJAnApekSA tvarthajJAnApekSA'bhyupagamavAdata uktA, natu tadapekSA'pi bhAvato vidyte|ath tRtIyajJAnaM dvitIyajJAnasaMvAdi, tadA prthmsyaapraamaannynishcyH| sa tu tatkRto'bhyupagamyate eva; kiMtu dvitIyasya yadaprAmANyamAzaGkitaM tattenApAkriyate, na punastasya dvitIyaprAmANyanizcAyakatve vyaapaarH| yatra tvabhyaste viSaye'rthatathAtvazaGkA nopajAyate tatra balAdutpAdyamAnA zaGkA tatkarturanarthakAriNItyAveditaM vArtikakRtA " AzaGketa hi yo mohAdajAtamapi bAdhakam / ___sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM vrajet" // 1 // iti / nacaitadabhizApamAtram / yato'zaGkanIye'pi viSaye'bhizaGginAM sarvatrArthAnarthaprAptiparihArasamarthapravRttyAdivyavahArAsambhavAt nyAyaprApta eva kssyH|khoprekssitnimittnibndhnaayaa AzaGkAyAH sarvatra bhAvAt / preraNAjanitA tu buddhirapauruSeyatvena doSarahitAtpreraNAlakSaNAcchabdAdupajAyamAnA liGgAptoktAkSabuddhivatpramANaM sarvatra svataH // taduktam "codanAjanitA buddhiH pramANaM dossvrjitaiH| kAraNairjanyamAnatvAlliGgAptoktAkSabuddhivat" // 1 // iti / . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / tasmAt svataH prAmANyam, aprAmANyaM parata iti vyavasthitam / ataH sarva. pramANAnAM svataH siddhatvAt , yuktamuktaM svataH siddha zAsanaM nAtaH prakaraNAtprAmANyena pratiSThApyam / idaM tvayuktam ; jinAnAmiti / jinAnAmasattvena zAsanasya tatkRtatvAnupapatteH / upapattAvapi parataH prAmANyasya niSiddhatvAditi // ___ atra prtividhiiyte|yttaavduktm ; arthatathAbhAvaprakAzako jJAtRvyApAraH pramANam / tadayuktam / parAbhyupagatajJAtRvyApArasya pramANatvena nissetsymaantvaat| yadabhyadhAyi; tasya yathArthaprakAzakatvaM prAmANyaM, taccotpattau svtH| vijnyaankaarnnckssuraadivytiriktgunnaanpeksstvaat| tatra praamaannysyotpttirvidymaansyaatmlaabhH|saacenirhetukaa, dezakAlasvabhAvaniyamo na syAdityanyatra prtipaaditm| kiNc|gunnvcckssuraadisdbhaave sati yathAvasthitArthapratipattidRSTA, tadabhAve na dRSTeti tahetukA vyavasthApyate anvayavyatirekanibandhanatvAdanyatrApi hetuphalabhAvasya / anyathA doSavaccakSurAdyanvayavyatirekAnuvidhAyinI mithyApratipattirapi svataH syAt / tathA'bhyupagame "vastutvAd dvividhasyAtra saMbhavo duSTakAraNAt" iti vaco vyaahtmnussjyet| yadapi, 'atyakSAkSAzritaguNasadbhAve pratyakSApravRtteH tatpUrvakAnumAnasyApi tadgrAhakatvenAvyApArAt cakSurAdigataguNAnAmasattvAttadanvayavyatirekAnuvidhAyitvaM prAmANyasyotpattAvayuktam' ityuktam / tadapyasaGgatam / aprAmANyotpattAvapyasya doSasya samAnatvAt / tathAhi / atIndriyalocanAdyAzritA doSAH kiM pratyakSeNa pratIyante, utAnumAnena / na tAvatpratyakSeNa / indriyAdInAmatIndriyatvena tadgatadoSANAmapyatIndriyatvena teSu prtyksssyaaprvRtteH| nApyanumAnena / anumAnasya gRhiitprtibndhlinggprbhvtvaabhyupgmaat| liGgapratibandhagrAhakasya ca pratyakSasyAnumAnasya cAtra viSaye'sambhavAt ;pramANAntarasya cAtrAnantarbhUtasyAsattvena pratipAdayiSyamANatvAt, ityAdi sarvamaprAmANyotpattikAraNabhUteSu locanAdyAzriteSu doSeSvapi samAnamiti teSAmapyasattvAttadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAsiddhatvAdaprAmANyamapyutpattau khataH syaat| yadapi 'atha kAryeNa yathArthopalabdhyAtmakena teSAmadhigamaH' ityAdi, 'yato na lokaH prAyazo viparyayajJAnAdutpAdakaM kAraNamAtramanuminoti kiMtu samyagjJAnAt' Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyaityantamabhyadhAyi / tadapyasaGgatam / yato yadi lokavyavahArasamAzrayaNena prAmAgyAprAmANye vyavasthApyete, tadA'prAmANyavatprAmANyamapi parato vyavasthApanIyam / tathAhi / loko yathA mithyAjJAnaM doSavaccakSurAdiprabhavamabhidadhAti, tathA samyagjJAnamapi guNavaccakSurAdisamutthamiti tadabhiprAyAdaprAmANyavatprAmANyamapyutpattI parataH kathaM na syAt / tathAhi / timirAdidoSAvaSTabdhacakSuSko viziSTauSadhopayogAvAptAkSinarmalyaguNaH kenacitsuhRdA kIdRkSe bhavato locane varttate iti pRSTaH san prAha-prAk sadoSe abhUtAmidAnI samAsAditaguNe saMjAte iti / naca nairmalyaM doSAbhAvameva loko vyapadizatIti zakyamabhidhAtum ; timirAderapi guNAbhAvarUpatvavyapadezaprApteH / tathAcAprAmANyamapi prAmANyavat svataH syAt / yadapyabhyadhAyi; 'naca tRtIyaM kAryamasti' iti / tadapyasamyak |tRtiiykaaryaabhaave'pi pUrvoktanyAyena prAmANyasyotpattau parataH siddhatvAt / yacca 'api cArthatathAbhAvaprakAzanalakSaNaM prAmANyam' ityAdi, 'vizvamekaM syAditi vacaH pariplaveta' itiparyavasAnamabhihitam / tadapi, aviditaparAbhiprAyeNa / yato na parasyAyamabhyupagamo vijJAnasya cakSurAdisAmagrIta utpattAvapyarthatathAbhAvaprakAzanalakSaNasya prAmANyasya nairmalyAdisAmagyantarAtpazcAdutpattiH, kiMtu guNavaccakSurAdisAmagrIta upajAyamAnaM vijJAnamAgRhItaprAmANyakharUpamevopajAyata iti jJAnavattavyatiriktakhabhAvaM prAmANyamapi parata iti guNavaccakSurAdisAmagyapekSatvAdutpattau prAmANyasyAnapekSatvalakSaNakhabhAvaheturasiddho'napekSatvakharUpa iti tasmAdyata eva guNavikalasAmagrIlakSaNAt' ityaadyyuktmbhihitm|| arthatathAtvaparicchedarUpA ca zaktiH prAmANyam ; zaktayazca sarvabhAvAnAM svata eva bhavanti' ityAdi yadabhidhAnam / tdpysmiiciinm| evamabhidhAne ayathAvasthitArthaparicchedazakterapyaprAmANyarUpAyA asatyAH kenacitkartumazaktestadapi svataH syaat| yadapi etacca naiva satkAryapradarzanasamAzrayaNAdabhidhIyate' ityAdi, 'tadapekSA na vidyate' iti pryntmbhihitm|tdpi prlaapmaatrm| yato'nena nyAyenAprAmANyamapi prAmANyavat svata eva syAt / tadapi hi viparItArthaparicchedazaktilakSaNaM na timirAdidoSasaGgatimatsu locanAdiSu astiiti| api ca / jJAnarUpatAmAtmanyasatImAvirbhAvayantIndriyAdayo na punaryathAvasthitArthaparicchedazaktimiti na Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.5. tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / kiNcinnimittmutpshyaamH| kutazcaitadaizvaryaM zaktibhiH prAptam, yata imAH khata vodayaM pratyAsAditamAhAtmyA na punastadAdhArAbhimatA bhAvavizeSA iti / naca tAstebhyaH praaptvytirekaaH| yataH svAdhArAbhimatabhAvakAraNebhyo bhAvasyotpattAvapi, na tebhya evotpattimanubhaveyuH; vyatireke, svAzrayaistato'bhavantyo na sambandhamApnuyuH; bhinnAnAM kAryakAraNabhAvavyatirekeNAparasya sambandhasyAbhAvAdAzrayAzrayisambandhasyApi janya - janakabhAvAbhAve'tiprasaGgato niSetsyamAnatvAt / dharmatvAcchakterAzraya ityapyayuktam / asati pAratantrye, paramArthatastadayogAt / pAratantryamapi na sataH sarvanirAzam / sattvAt / asato'pi vyomakusumasyeva na, tattvAdeva / animittAzcemA na dezakAladravyaniyamaM pratipadyeran / taddhi kiJcit kvacidupalIyeta navA yadyatra kathaJcidAyattamanAyacaM vA / sarvatra pratibandhavivekinya cecchaktayo nemAH kasyacitkadAcidvirameyuriti pratiniyatazaktiyogitA bhAvAnAM pramANapramitA na syAt / vyatirekAvyatirekapakSastu zaktInAM virodhAnavasthobhayapakSoktadoSAdiparihArAdvinA'nuddhopyaH / anubhayapakSastu na yuktaH / parasparaparihArasthitarUpANAmekaniSedhasya paravidhAnanAntarIyakatvAt / na ca vihitasya punastasyaiva niSedhaH / vidhipratiSedhayorekatra virodhAt / ye tvAhuH / uttarakAlabhAvinaH saMvAdapratyayAnna janma pratipadyate zaktilakSaNaM prAmANyamiti svata ucyate, na punarvijJAnakAraNAnnopajAyata iti / te'pi na samyak prcksste|siddhsaadhytaadossaat / aprAmANyamapi caivaM svataH syAt ; nahi tadapyutpanne jJAne visaMvAdapratyayAduttarakAlabhAvinaH tatrotpadyata iti kasyaci - dabhyupagamaH / yadA ca guNavatkAraNajanyatA prAmANyasya zaktirUpasya prAktananyAyAdavasthitA, tadA kathamautsargikatvam / tasya duSTakAraNaprabhaveSu mithyApratyayeSvabhAvAt / parasparavyavacchedarUpANAmekatrAsambhavAt / tasmAdguNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvAda - prAmANyaiyAsatvenotsargo'napohita evAsta iti vacaH pariphalguprAyam / itshcaitdvco'yuktm| viparyayeNApyasyodghoSayituM zakyatvAt / tathAhi / doSebhyo guNAnAmabhAvastadabhAvAtprAmANyaiyAsattvenAprAmANyamautsargikamAsta iti bruvato na vakraM vakrIbhavati / kiMca / guNebhyo doSANAmabhAva iti na tuccharUpo doSAbhAvo guNavyApAra niSpAdyaH / tatra vyatiriktAvyatiriktavikalpadvAreNa kArakavyApArasyAsa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyambhavAt ; bhavAhiranabhyupagamAJca' / tucchAbhAvasyAbhyupagame vA "bhAvAntaravinirmukto bhAvo'trAnupalambhavat / abhAvaH saMmatastasya hetoH kiM na smudbhvH"||1|| iti vaco na zobheta / tasmAtparyudAsavRttyA pratiyogiguNAtmaka eva dossaabhaavo'bhipretH| tatazca guNebhyo doSAbhAva iti bruvatA guNebhyo guNA ityuktaM bhavati / naca guNebhyo guNAH kAraNAnAmAtmabhUtA upajAyante iti / svAtmani kriyAvirodhAt svakAraNebhyo gunnotpttisdbhaavaacc| tadabhAvAdaprAmANyadvayAsattvamapi praamaannymbhidhiiyte| tatazva guNebhyaH prAmANyamutpadyata iti abhyupagamAtparataH prAmANyamutpadyata iti prAptam / tatazca svArthAvabodhazaktirUpaprAmANyAtmalAbhe cetkAraNApekSA, kA'nyA svakAryapravRttiA svayameva syAt / tenAyuktamuktam , 'labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu' iti / ghaTasya jalodvahanavyApArAtpUrva rUpAntareNa svahetorutpatteryuktaM mRdAdikAraNanirapekSasya svakArye pravRttirityato visadRzamudAharaNam / utpattyanantarameva ca vijJAnasya nAzopagamAtkuto labdhAtmanaH pravRttiH svayameva // taduktam: "nahi tatkSaNamapyAste jAyate vA'pramA''tmakam / yenArthagrahaNe pazcAdvyApriyatendriyAdivat // 1 // tena janmaiva viSaye buddheApAra ucyate / tadeva ca pramArUpaM tadvatI karaNaM ca dhIH" // 2 ||iti / tasmAjanmavyatirekeNa buddheApArAbhAvAttatra ca jJAnAnAM saguNeSu kAraNeSvapekSAvacanAtkutaH svAtantryeNa pravRttiriti kiM tajjJAnasya kArya ? yatra labdhAtmanaH pravRttiH svymevetyucyte| svaarthpricchedshcenn| jJAnaparyAyatvAt tasyAtmAnameva karotItyuktaM syAt / taccAyuktam / pramANametadityanantaraM nizcayazcenna / bhrAntikAraNasadbhAvena kvacidanizcayAdviparyayadarzanAcca / tasmAjanmApekSayA guNavaccakSurAdikAraNaprabhavaM prAmANyaM parataH siddhamiti 'atha cakSurAdijJAnakAraNa-' ityAdyayuktatayA sthitam / apauruSeyavidhivAkyaprabhavAyAstu buddheH svataH prAmANyotpattyabhyupagamo na yuktaH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 tazvabodhavidhAyinI vyAkhyA / apauruSeyatvasya pratipAdayiSyamANatadvAhakapramANAviSayatvenAsattvAt / sattve'pi bhavannItyA tasyaiva guNatvAt / tathAbhUtapreraNAprabhavAyA buddheH kathaM na parataH prAmANyam / kiNc| apauruSeyatve preraNAvacaso, guNavatpuruSapraNItalaukikavAkyeSu tattvena nizcitaprAmANyaM, guNAzcayapuruSapraNItatvavyAvRttyA tattatra na syAt / tathA ca / "preraNAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaH / kAraNairjanyamAnatvAlliGgAptoktAkSabuddhivat " // 1 // iti / ilAya zloka evaM paThitavyaH preraNAjanitA buddhirapramA gunnvrjitaiH| kAraNairjanyamAnatvAdaliGgAptoktabuddhivat // 1 // atha preraNAvAkyasyApauruSeyatve puruSapraNItatvAzrayA yathA guNA vyAvRttAstathA tadAzritA doSA api / tatazca tavyAvRttAvaprAmANyasyApi preraNAyA vyAvRttatvAt svataH siddhamutpattau prAmANyam // nanvevaM sati guNadoSAzrayapuruSapraNItavyAvRttau preraNAyAM prAmANyAprAmANyayoAvRttatvAtpreraNAjanitA buddhiH prAmANyAprAmANyarahitA prApnoti / tatazca preraNAjanitA buddhirna pramANaM nacApramA / guNadoSavinirmuktakAraNebhyaH samudbhavAt // 1 // ityevamapi prAktanaH zlokaH ptthitvyH| ataeva yathA" doSAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / vede karturabhAvAttu doSAzaGkava nAsti naH" // 1 // ityayaM zloka evaM paThitastathaivamapi paThanIyaH guNAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / vede karturabhAvAttu guNAzaGkava nAsti naH // 1 // naca yatrApi guNAH prAmANyahetutvenAzaGkayante tatrApi guNebhyo doSAbhAva Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyaityAdi vktvym| vihitottrtvaat| api c| apauruSeyatve'pi preraNAyA na svataH svvissyprtiitijnkvyaapaarH| sadA sannihitatvena tato'navaratapratItiprasaGgAt / kiMtu puruSAbhivyaktArthapratipAdakasamayAvibhUtaviziSTasaMskArasavyapekSAyAH / te ca puruSAH sarve rAgAdidoSAbhibhUtA eva bhvtaa'bhyupgtaaH| tatkRtazca saMskAro na yathArthaH / anyathA pauruSeyamapi vaco yathArtha syAt / ato'pauruSeyatvAbhyupagame'pi samayakartapuruSadoSakRtAprAmANyasadbhAvAt preraNAyAmapauruSeyatvAbhyupagamo gjslaanmnukroti| taduktam___"asaMskAryatayA pumbhiH sarvathA syAnnirarthatA / ___ saMskAropagame vyaktaM gajanAnamidaM bhavet" // 1 // yadapyabhASi / 'tathA'numAnabuddhirapi gRhItAvinAbhAvAnanyApekSA' ityAdi / tdpycaaru| avinAbhAvanizcayasyaiva guNatvAt ; tadanizcayasya, viparItanizcayasya ca doSatvAt / tadevamutpattau prAmANyaM guNApekSatvAtparata iti sthitam // yadapyuktam / 'nApi svakArye pravartamAnaM pramANaM nimittAntarApekSam' iti / tadapyasaMgatam / yato yadi kAryotpAdanasAmagrIvyatiriktanimittAnapekSaM pramANamityucyate / tadA siddhasAdhanam / atha sAmagyekadezalakSaNaM pramANaM nimittAntarAnapekSam / tadapyacAru / ekasya jnktvaasNbhvaat| 'nahyekaM kiMcijanakaM sAmagrI vai janikA' iti nyAyasyAnyatra vyavasthApitatvAt / kiMca / nArthaparicchedamAnaM pramANakAryam / apramANe'pi tasya bhAvAt / kiM tarhi / arthatathAtvaparicchedaH / sa ca jJAnasvarUpakAryaH / bhrAntajJAne'pi svarUpasya bhAvAt , tatrApi samyagarthaparicchedaH syAt / atha svarUpavizeSakAryo yathAvasthitArthapariccheda iti nAtiprasaGgaH / tarhi sa svarUpavizeSo vaktavyaH / kimapUrvArthavijJAnatvam , uta nizcitatvam , Ahosvid bAdhArahitatvam, utasvid aduSTakAraNArabdhatvam , kiM vA saMvAditvamiti / tatra yadyapUrvArthavijJAnatvaM vizeSaH / sa na yuktH| taimirikajJAne'pi tasya bhaavaat|| atha nizcitatvam / so'pyayuktaH / parokSajJAnavAdino bhavato'bhiprAyeNAsaMbhavAt // atha bAdhArahitatvaM vizeSaH / so'pi na yuktaH / yato bAdhAvirahastatkAlabhAvI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / vizeSaH, uttarakAlabhAvI vA / na tAvattatkAlabhAvI / mithyAjJAne'pi tatkAlabhAvino bAdhAvirahasya bhAvAt / athottarakAlabhAvIM / tatrApi vaktavyam / kiM jJAtaH sa vizeSaH, utAjJAtaH / tatra nAjJAtaH / ajJAtasya sattvenApyasiddhatvAt / atha jJAto'sau vizeSaH / tatrApi vaktavyam / uttarakAlabhAvI bAdhAvirahaH kiM pUrvajJAnena jJAyate; AhosviduttarakAlabhAvinA / tatra na tAvatpUrvajJAnenottarakAlabhAvI bAdhAviraho jJAtuM zakyaH / taddhi svasamAnakAlaM saMnihitaM nIlAdikamavabhAsayatu, na punaruttarakAlamapyatra bAdhakapratyayo na pravarttiSyata ityavagamayituM zaknoti / pUrvamanutpannabAdhakAnAmapyuttarakAlabAdhyatvadarzanAt / athottarajJAnena jJAyate / jJAyatAm, kiMtUttarakAlabhAvI bAdhAvirahaH kathaM pUrvajJAnasya vinaSTasya vizeSaH / bhinnakAlasya vinaSTaM prati vizeSatvAyogAt / kiMca / jJAyamAnatve'pi kezoNDu. kAderasatyatvadarzanAd, bAdhAbhAvasya jJAyamAnatve'pi kathaM satyatvam / tajjJAnasya satyatvAditi cet, tasya kutaH satyatvam / tatprameyasatyatvAt, itretraashrydossprsNgaat| aparabAdhAbhAvajJAnAditi cet, tatrApyaparabAdhAbhAvajJAnAdityanavasthA / atha saMvAdAduttarakAlabhAvI bAdhAvirahaH satyatvena jJAyate / tarhi saMvAdasyApyaparasaMvAdajJAnAtsatyatvasiddhiH, tasyApyaparasaMvAdajJAnAdityanavasthA / kiMca / yadi 1 saMvAdapratyayAduttarakAlabhAvI bAdhAbhAvo jJAyamAno vizeSaH pUrvajJAnasyAbhyupagamyate / tarhi jJAyamAnasvavizeSApekSaM pramANaM svakArye yathAvasthitArthaparicchedalakSaNe pravarttata iti kathamanapekSatvAttatra svataH prAmANyam / api ca / bAdhAvirahasya bhavadabhyupagamena paryudAsavRttyA saMvAdarUpatvam / bAdhAvarjitaM ca jJAnaM svakArye anyAnapekSaM pravarttata iti bruvatA saMvAdApekSaM tattatra pravarttata ityuktaM bhavati / kiMca / kiM vijJAnasya svarUpaM bAdhyate, AhosvitprameyaM, utArthakriyeti vikalpatrayam / tatra yadi vijJAnasya svarUpaM bAdhyata iti pakSaH / sa na yuktaH / vikalpahayAnativRtteH / tathAhi / vijJAnaM bAdhyamAnaM kiM svasattAkAle bAdhyate, uta uttarakAlam / tatra yadi svasattAkAle bAdhyata iti pakSaH / sa na yuktaH / tadA vijJAnasya parisphuTarUpeNa pratibhAsanAt / naca vijJAnasya parisphuTapratibhAsino'bhAvastadaiveti vaktuM zakyam / satyAbhimatavijJAnasyApyabhAvaprasaMgAt / 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAkhyaprakaraNasya athottarakAlaM bAdhyata iti pkssH| so'pi na yuktaH / uttarakAlaM tasya svataeva nAzAbhyupagamAt , na taMtra bAdhakavyApAraH saphalo daivaraktA hi kiMzukAH // atha prameyaM bAdhyate ityabhyupagamaH / so'pyyuktH| yataH prameyaM bAdhyamAnaM kiM pratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyate, utApratibhAsamAnarUpasahacAriNA sparzAdilakSaNeneti vikalpanAdvayam / tatra yadi pratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyate iti matam / tadyuktam / pratibhAsamAnasya rUpasyAsattvAsaMbhavAt / anyathA smygjnyaanaavbhaasino'pysttvprsNgH| athApratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyata iti matam / tadapyayuktam / apratibhAsamAnasya rUpasya pratibhAsamAnarUpAdanyatvAt / nacAnyasyAbhAve'nyasyAbhAvaH / atiprasaMgAt // athArthakriyA bAdhyate / nanu sA'pi kimutpannA bAdhyate, utAnutpannA / yadyutpannA; na tarhi bAdhyate / tasyAH sattvAt / athaanutpnnaa| sA'pi na baadhyaa| anutpannatvAdeva / kiNc| arthakriyA'pi pdaarthaadnyaa| tatazca tasyA abhAve kathamanyasyAsattvam / atiprsNgaadev| vyavacchedyAsaMbhave ca bAdhAvarjitamiti vizeSaNasyApyayuktatvAta ; na bAdhAviraho'pi vijJAnasya vizeSaH // athAduSTakAraNArabdhatvaM vizeSaH / so'pi na yuktaH / yatastasyApyajJAtasya vizeSatvamasiddham / jJAtatve vA kuto'duSTakAraNArabdhatvaM jJAyate / anyasmAdaduSTakAraNArabdhAdvijJAnA. diti cet; anavasthA / saMvAdAditi cet / nanu saMvAdapratyayasyApyaduSTakAraNArabdhatvaM vizeSo'nyasmAdaduSTakAraNArabdhAtsaMvAdapratyayAdvijJAyata iti saivAnavasthA bhavataH saMpadyata iti / kiMca / jJAnasavyapekSamaduSTakAraNArabdhatvavizeSamapekSya sva. kArye jJAnaM pravarttamAnaM kathaM na tattatra parataH pravRttaM bhavati / sathA kAraNadoSAbhAvaH paryudAsavRttyA bhavadabhiprAyeNa guNaH / tatazcAduSTakAraNArabdhamiti vadatA guNavatkAraNArabdhamityuktaM bhavati / kAraNaguNAzca pramANena svakArye pravartamAnenApekSyamANanizcAyakapramANApekSA apekSyante, tadapi pramANaM svakAraNaguNanizcAyakaM svakAraNaguNanizcayApekSaM svakArye pravartata ityanavasthAdUSaNaM "jAte'pi yadi vijJAne tAvannArtho'vadhAryate" ityAdinA granthena parapakSe AsaJjyamAnaM svavadhAya kRtyotthApanaM bhavataH prasaktam / athAduSTakAraNajanitatvanizcayamantareNApi jJAnaM vArthanizcaye svakArye pravartiSyate / tadasat / saMzayAdiviSayIkRtasya pramANasya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyiAne vyAkhyA / svArthanizcAyakatvAsaMbhavAt / anyathA'pramANasyApi svArthanizcAyakatvaM syaat| tanAduSTakAraNArabdhatvamapi vizeSo bhavannItyA saMbhavati // atha saMvAditvaM vizeSaH / so'bhyupagamyata eva / kiMtu saMvAdapratyayotpattinizcayamantareNa sa na jJAtuM zakyata iti pratipAdayiSyamANatvAt , tadapekSaM pramANaM svakArye pravartata iti tattatra parataH syAt / ata eva nirapekSatvasyAsiddhatvAtpUrvoktanyAyena ye pratIkSitapratyayAntaro. dayAH' iti prayoge nAsiddho hetuH / / etenaiva yaduktam"tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasaMmatam" // 1 // iti; tadapi nirastam // . yaccoktam / yadi saMvAdApekSaM pramANaM svakArye pravarttate tadA ckrkprsnggH| tadasaGgatam / yathAvasthitaparicchedasvabhAvametatpramANamityevaMnizcayalakSaNe svakArye yathA saMvAdApekSaM pramANaM pravarttate, naca cakrakadoSaH, tathA pratipAdayiSyamANatvAt / yadapi 'atha gRhItAH kAraNaguNAH' ityAdyabhidhAnam / tadapi parasamayAnabhijJatAM bhavataH khyApayati / kAraNaguNagrahaNApekSaM pramANaM svakArye pravarttate iti parasyAnabhyupagamAt / yaccoktam / 'upajAyamAnaM pramANamarthaparicchedazaktiyuktam, iti / tatrAvisaMvAditvameva arthatathAvaparicchedazaktiH, tacca parato jJAyate, tadapekSaM pramANaM svakArye pravarttate iti tattatra parataH sthitam / 'nApi prAmANyaM svanizcaye'nyApekSam' ityuktaM yt| tadapyasat / yato nizcayastatra bhavan kiM nirnimittaH, uta sanimitta iti kalpanAiyam / tatra na tAvanninimittaH / pratiniyatadezakAlasvabhAvAbhAvaprasaGgAt // sanimittatve'pi kiM khanimittaH, uta svavyatiriktanimittaH / na tAvat svanimittaH / svasaMviditapramANAnabhyupagamAt mImAMsakasya / atha svvytiriktnimittH| tatrApi vaktavyam / tannimittaM kiM pratyakSam, utAnumAnam |anysy tannizvAyakasyAsambhavAt / tatra yadi pratyakSam / tadayuktam / pratyakSasya tatra vyApArAyogAt / taddhIndriyasaMyukta viSaye tadvyApArAdudayamAsAdayatpratyakSavyapadezaM labhate / na cendriyANAmarthAparokSatAlakSaNena phalena tatsaMvedanasvarUpeNa vA samprayogaH; yena tayoryathArthatvasvabhAvaM prAmANyamindriyavyA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sammatitAkhyaprakaraNasyapArajanitena pratyakSeNa nizcIyate / nApi manovyApArajena pratyakSeNa / evaMvidhasyAnubhavasyAbhAvAt / nApi tayorutpAdakasya jJAtRvyApArAkhyasya yathArthatvanizvAyakalaM prAmANyaM bAhyendriyajanyena manojanyena vA pratyakSeNa nizcIyate / tena sahendriyANAM sambandhAbhAvAt / na cendriyAsambaddhe viSaye jJAnamupajAyamAnaM pratyakSavyapadezamAsAdayatItyuktam / nApyanumAnataH prAmANyanizcayaH / pUrvoktasya phaladvayasya yathAvasthitArthatvalakSaNaprAmANyanizcaye linggaabhaavaat| jJAtRvyApArasya tu pUrvoktaphaladvayasvabhAvakhakAryaliGgasambhave'pi na ythaarthnishcaayktvlkssnnpraamaannynishvaayktvm| yatastalliGgaM saMvedanAkhyaM, yathArthatvaviziSTaM tannizcaye vyApriyeta, nirvizeSaNaM vA / prathamapakSe tasya yathArthatvavizeSaNagrahaNe pramANaM vktvym| tacca na sambha. vatIti pratipAditam / nirvizeSaNasya phalasya prAmANyapratipAdakale, mithyAjJAne phalamapi prAmANyanizcAyakaM syAdityatiprasaGgaH / tatraitatsyAt pUrvoktaM phaladvayamarthasaMvedanArthaprakaTatAlakSaNam ; anubhavAnnizcIyate yathA tasya svataH pUrvoktakharUpani. zvayaH, tathA yathArthatvasyApi / yathA hi tatsaMvedyamAnaM nIlaM saMvedanatayA saMvedyate, tathA yathArthavaviziSTasyaiva tasya sNvittiH| nahi nIlasaMvedanAdanyA ythaarthtvsNvittiH| yadyevam , zuktikAyAM rajatajJAne'pi arthsNvednsvbhaavtvaadythaarthtvprsktiH| smRtipramoSAdayastu niSetsyante iti nAnumAnAdapi tatprAmANyanizcayaH / kiNc| pratyakSAnumAnayoH prAmANyanizcayanimittatve'bhyupagamyamAne, svataH prAmANyanizcayavyAhatiprasaGgaH; tatrAnyanimitto'pi praamaannynishcyH| yaduktam ; 'nApi prAmANyaM khanizcaye'nyApekSaM, tadyapekSamANaM kiM kAraNaguNAnapekSate' ityAdi / tdnbhyupgmopaalmbhmaatrm| nahyasmadabhyupagamaH, yaduta svakAraNaguNajJAnAt prAmANyaM vijnyaayte| kAraNaguNAnAM saMvAdapratyayamantareNa jJAtumazakyatvAt / saMvAdapratyayAttu kAraNaguNaparijJAnAbhyupagame, tata eva prAmANyanizcayasyApi siddhatvAt vyartha guNanizcayaparikalpanam / prAmANyanizcayottarakAlaM guNajJAnasya bhAvAttannizcayasya praamaannynishcye'nupyogaacc| nApyekadA saMvAdAd guNAn nizcitya, anyadA saMvAdamantareNApi guNanizcayAdeva tatprabhavasya jJAnasya prAmANyanizcaya iti vaktuM zakyam / atyantaparokSeSu cakSurAdiSu kAlAntare'pi nizcitaprAmANyasvakArya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / darzanamantareNa guNAnuvRttenizcetumazakyatvAt / naca kSaNakSayiSu bhAveSu guNAnuvRttirekarUpaiva sambhavati / aparAparasahakAribhedena bhinnarUpatvAt / saMvAdapratyayAcArthakriyAjJAnalakSaNAt prAmANyanizcayo'bhyupagamyata eva / 'pramANamavisaMvAdijJAnam' iti pramANalakSaNAbhidhAnAt / na ca saMvAditvalakSaNaM prAmANyaM svata eva jJAyate iti zakyamabhidhAtum / yataH saMvAdilaM saMvAdapratyayajananazaktiH pramANasya na ca kAryadarzanamantareNa kAraNazaktinizcetuM shkyaa| yadAha / 'nahyapratyakSe kArye kAraNabhAvagatiH' iti / tasmAduttarasaMvAdapratyayAtpUrvasya prAmANyaM vyavasthApyate / naca saMvAdapratyayAt pUrvasya prAmANyAvagame saMvAdapratyayasyApyaparasaMvAdAt prAmANyAvagama ityanavasthAprasaGgAt prAmANyAvagamAbhAva iti vaktuM yuktam / saMvAdapratyayasya sNvaadruupvenaaprsNvaadaapekssaabhaavto'nvsthaa'nvtaaraat| na ca prathamasyApi saMvAdApekSA mA bhUditi vaktavyam / yatastasya saMvAdajanakatvameva prAmANyam; tadabhAve tasya tadeva na syAt / arthakriyAjJAnaM tu sAkSAdavisaMvAdi / akriyAlambanatvAt / tasya svaviSaye saMvedanameva prAmANyam / tacca svataH siddhamiti nAnyApekSA / tena 'kasyacittu yadISyeta' ityAdi parasya pralApamAtram / nacArthakriyAjJAnasyApyavastuvRttizaGkAyAmanyapramANApekSayA'navasthA'vatAraH iti vaktavyam / arthakriyAjJAnasyArthakriyAnubhavasvabhAvatvenArthakriyAmAtrArthinAM bhinnArthakriyAta etajjJAnamutpannam, uta tadvyatirekeNetyevaMbhUtAyAzvintAyA niSprayojanalAt / tathAhi / yathA'rthakriyA kimavayavavyatiriktenAvayavinA'rthena niSpAditA, utAvyAtariktena, AhosvidubhayarUpeNa, athAnubhayarUpeNa, kiMvA triguNAtmakena, paramANusamUhAtmakena vA, atha jJAnarUpeNa, AhosvitsaMvRttirUpeNetyAdicintA'rthakriyAmAtrArthinAM niSpayojanA, niSpannavAhAJchitaphalasya; tatheyamapi kiM vastusatyAmarthakriyAyAM tatsaMvedanajJAnamupajAyate, AhosvivastusatyAmiti / tRDdAhavicchedAdikaM hi phalamabhivAJchitam / taccAbhinippannaM tadviyogajJAnasya svasaMviditasyodaye iti taccintAyA niSphalatvam ; avastuni jJAnadvayAsaMbhavAcca / yatra hi sAdhanajJAnapUrvakamarthakriyAjJAnamutpadyate tatrAvastuzaMkA naivAsti / nahyanagnAvagnijJAne saMjAte pravRttasya dAhapAkAdyarthakri Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sammatitAkhyaprakaraNasyayAjJAnasya saMbhava ityAgopAlAGganAprasiddhametat / na ca svapnArthakriyAjJAnamarthakriyA'bhAve'pi dRSTamiti jAgradarthakriyAjJAnamapi tthaa''shngkaavissyH| tasya tadviparItatvAt / tathAhi / svapnArthakriyAjJAnam , apravRttipUrva vyAkulamasthiraM ca; tadviparItaM tajjAgradazAbhAvi, kutastena vybhicaarH| yadi cArthakriyAjJAnamapyarthamantareNa jAgradazAyAM bhavet , kataradanyajJAnamarthAvyabhicAri syAd, yaddalenArthavyavasthA kriyeta / parataH prAmANyavAdino bauddhasya pratikUlamAcarAmItyabhiprAyavatA tasyAnukUlamevAcaritam / sa hi nirAlambanAH sarve pratyayAH pratyayatvAt svapapratyayavadityabhyupagacchatyeva / bhavatA tu jAgraddazAsvapnadazayorabhedaM pratipAdayatA tatsAhAyyamevAcaritam | nahi tadvyatiriktaH pratyayo'sti yasyArthasaMsargaH; na cAvasthAdvayatulyatApratipAdanaM tvayA kriyamANaM prakRtopayogi / tathAhi / sAMvyavahArikasya pramANasya lakSaNamidamabhidhIyate 'pramANamavisaMvAdijJAnam' iti / tacca sAMvyavahArika jAgradazAjJAnameva / tatraiva sarvavyavahArANAM loke paramArthataH siddhatvAt / svapnapratyayAnAM tu nirviSayatayA, loke prasiddhAnAM pramANatayA, vyavahArAbhAvAt kiM svataH prAmANyamuta parata iti cintAyAH anavasaratvAt / tacca jAgrajjJAne dvitIyadarzanAtkiM pramANaM, kiM vA'pramANam ; tathA kiM svataH pramANaM, kiM vA parataH iti cintaayaaH| pUrvoktalakSaNe jAgratpratyayatve satIti vizeSaNAbhidhAne svapnapratyayena vyabhicAracodanaM prastAvAnabhijJatAM parasya sUcayati / api ca / arthakriyA'dhigatilakSaNaphalavizeSaheturjJAnaM pramANamiti lakSaNe, tatphalaM naivaM pramANalakSaNAnugatamiti kathaM tasyApi prAmANyamavasIyata iti codyAnupapattiH / yathA 'Gkarahetu/jamiti bIjalakSaNe nAGkurasyApi bIjarUpatAprasaktistato na viduSAmevaM praznaH, kathamaGkure bIjarUpatA nizcIyata iti / yathAcAGkuradarzanAdvIjasya bIjarUpatA nizcIyate, tatrApyarthakriyAphaladarzanAtsAdhanajJAnasya prAmANyanizcayaH / na cArthakriyAjJAnasyApyanyataH praamaannynishcyaadnvsthaa| arthakriyAjJAnasya tadrUpatayA svata eva siddhatvAt / taduktam / "svarUpasya svato gatiH" iti / na ca svarUpajJAnasya bhrAntayaH saMbhavanti / svarUpAbhAve svasaMvitterapyabhedenAbhAvaprasaMgAt / vyatiriktaviSayameva hi pramANamadhikRtyoktam / 'pramANamavisaMvAdijJAna Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / marthakriyAsthitiravisaMvAdanam' iti / tathA 'prAmANyaM vyavahAreNArthakriyAlakSaNena' iti ca / tasmAdyatpramANasyAtmabhUtamarthakriyAlakSaNapuruSArthAbhidhAnaM phalaM, yadartho'yaM prekSAvatAM prayAsaH; tena svataH siddhena phalAntaraM pratyanaGgIkRtasAdhanAntarAtmatayA 'pramANamavisaMvAdijJAnam' iti pramANalakSaNavirahiNA sAdhananirbhAsijJAnasyAnutkrAntarUpaphalaprApaNazaktisvarUpasya prAmANyAdhigame'navasthApreraNA kriyamANA parasyAsaGgataiva lakSyate / yaduktam / anizcitaprAmANyAdapi sAdhanajJAnAtpravRttAvarthakriyAjJAnotpattAvavAptaphalA api prekSAvanto yathA sAdhanajJAnaprAmANyavicAraNAyAM manaH praNidhati; anyathA tatsamAnarUpAparasAdhanajJAnaprAmANyanizcayapUrvikA'nyadA pravRttirna syAt; tathA'rthakriyAjJAnasyApi prAmANyavicAraNAyAM prekSAvattayaiva te Adriyante; anyathA'siddhaprAmANyAdarthakriyAjJAnAtpUvasya prAmANyanizcaya eva na syAdityavAptaphalatvamanarthakamiti / tadapyayuktam / arthakriyAjJAnasya svata eva prAmANyam, sAdhanasya tu tajanakatvena prAmANyamiti pratipAditatvAt / yadabhyadhAyi / yadi saMvAdAtpUrvasya prAmANyaM nizcIyate tadA 'zrotradhIrapramANaM syAditarAbhirasaGgateH' api / tadapyayuktam / gItAdiviSayAyAH zrotrabuddherarthakriyAnubhavarUpatvena svata eva prAmANyasiddheH / tathA citragatarUpabuddherapi svata eva prAmANyasiddhiH / arthkriyaa'nubhvruuptvaat| gandhasparzarasabuddhInAM tvarthakriyAnubhavarUpatvaM suprasiddhameva / yadapyuktam / kimekaviSayaM, bhinnaviSayaM vA saMvAdajJAnaM pUrvasya prAmANyanizcAyakamityAdi / tatraikasaGghAtavarttino viSayadvayasya rUpasparzAdilakSaNasyaikasAmagyadhInatayA parasparamavyabhicA. rAt , sparzAdijJAnaM jAgradavasthAyAmabhivAJchitasparzAdivyatirekeNAsaMbhavadbhinnaviSayamapi svaviSayAbhAve'pyAzaGkayamAnarUpajJAnasya prAmANyaM nizcAyayatIti na tatsaMgatamevam / ataeva rUpAdyarthAvinAbhAvitvAd dhvanInAM tadvizeSazaGkAyAM kvaciTThINAdirUpapratipattau tadvizeSazaGkAvyAvRttestadrUpadarzanasaMvAdAdapi prAmANyanizcayaH siddho bhavati / yaccoktam / kiM saMvAdajJAnaM sAdhanajJAnaviSayaM tasya prAmANyaM vyavasthApayati, uta bhinnaviSayamityAdi / tadapyaviditaparAbhiprAyasyAbhidhAnam / nahi saMvAdajJAnaM tadrAhakalena tasya prAmANyaM vyavasthApayati, kintu tatkA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyapakaraNasya vizeSallena; yathA dhUmo'gnimiti parAbhyupagamaH / yacca saMvAdajJAnAtsAdhanaprAmANyanizcaye cakrakadUSaNamabhyadhAyi / tadapyasaGgatam / yadi hi prathamameva saMvAdajJAnAtsAdhanasya prAmANyaM nizcitya pravarteta tadA syAttad dUSaNaM, yadA . tu vahnirUpadarzane satyekadA zItapIDito'nyArtha taddezamupasarpastatsparzamanubhavati, kRpAlunA vA kenacittaddezaM vaDherAnayane; tadA'sau vahnirUpadarzanasparzanajJAnayoH saMbandhamavagacchati, evaMsvarUpo bhAvaH evaMbhUtaprayojananirvarttaka iti / so'vamatasaMbandho'nyadA'nabhyAsadazAyAmanumAnAt mamAyaM rUpapratibhAso'bhimatArthakriyAsAdhanaH, evaMrUpapratibhAsalAt, pUrvotpannaivaMrUpapratibhAsavat , ityasmAtsAdhananirbhAsijJAnasya prAmANyaM nizcitya pravarttata iti, kutazcakrakacodyAvatAraH / abhyAsadazAyAmapi sAdhanajJAnasyAnumAnAtprAmANyaM nizcitya pravarttata ityeke|nc taddazAyAmanvayavyatirekavyApArasyAsaMvedanAnnAnumAnavyApAra ityabhidhAtuM shkym| anupalakSyamANasyApi tadvyApArasyAbhyupagamanIyatvAt ; akasmAd dhUmadarzanAtparokSAmipratipattAviva / anyathA gRhItavismRtapratibandhasyApi tadarzanAdakasmAttapratipattiH syAt / nacAdhyakSaiva sAdhanasya phalasAdhanazaktiriti kathamadhyakSe'numAnapravRttiriti codyam / dRzyamAnapradezaparokSAgnisaGgateriva tajjananazaktarapratyakSakhena, anumAnapravRttimantareNa nizcetumazakyatvAt / taduktam "tadRSTAveva dRSTeSu saMvitsAmarthyabhAvinaH / smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravarttate" // 1 // iti| apare tu manyante / abhyAsAvasthAyAmanumAnamantareNApi pravRttiH sambhavati / athAnumAne sati pravRttirdRSTA, tadabhAve na dRSTetyanumAnakAryA sA / nanvevaMsatyabhyAsadazAyAM vikalpasvarUpAnumAnavyatirekeNApi pratyakSA tatpravRtti dRzyate iti tadA tatkAya sA kasmAnna bhavati / tathAhi / pratipAdoddhAra na vikalparUpAnumAnabyApAraH saMvedyate; atha ca pratibhAsamAne vastuni pravRttiH sampadyata iti / athAdAvanumAnAtpravRttirdRSTeti tadantareNa sA pazcAtkathaM bhavati / nanvevamAdau paryAlocanAyavahAro dRSTaH, pazcAtparyAlocanamantareNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvabodhavidhAyinI vyAkhyA / kathaM puraHsthitavastudarzanamAtrAdbhavatIti vAcyam / yadi punaranumAnavyatirekeNa sarvadA pravRttirna bhavatIti pravartakamanumAnamevetyabhyupagamaH / tathA sati pratyakSeNa liGgagrahaNAbhAvAttatrApyanumAnameva tannizcayavyavahArakAraNam ; tadapyaparaliGganizcayavyatirekeNa nodayamAsAdayatItyanavasthAprasaGgato'numAnasyaivApravRtterna kacitpravRttilakSaNo vyavahAra ityabhyAsAvasthAyAM pratyakSaM svata eva vyavahArakRt abhyupeyam / anumAnaM tu tAdAtmyatadutpattipratibandhaliGganizcayabalena svasAdhyAdupajAyamAnatvAdeva tatprApaNazaktiyuktaM saMvAdapratyayodayAtpAgeva pramANAbhAsavivekena nizcIyate'taH svata eva / tathAhi / yad yata upajAyate tat tatprApaNazaktiyuktam / tadyathA pratyakSaM svArthasya / anumeyAdutpannaM cedaM pratibaddhaliGgadarzanadvArAyAtaM liGgijJAnamiti tatprApaNazaktiyuktaM nizcIyata iti mUDhaM prati viSayadarzanena viSayI vyavahAro'tra sAdhyate / saGketaviSayakhyApanena samaye pravarttanAt / tathAhi / pratyakSe'pyAvyabhicAranibandhana evAnena prAmANyavyavahAraH pratipannaH / avyabhicArazca nAnyastadutpatteH / saiva ca jJAnasya prApaNazaktirucyate // taduktam. "arthasyAsambhave'bhAvAtpratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya tahetule samaM dvayam" // 1 // iti / tasmAt mUDhaM prati parataHprAmANyavyavahAraH sAdhyate / anumAne prAmANyasya pratibaddhaliGganizcayAnantaraM svasAdhyAvyabhicAralakSaNasya tataH utpannatvena pratyakSasiddhatvAt, na parataH prAmANyanizcaye cakrakacodyasyAvatAraH / pratyakSe tu saMvAdAprAgadutpattirazakyanizcayeti saMvAdApekSaivAnabhyAsadazAyAM tasya praamaannyaadhyksitiyuktaa| ata utpattau, svakArye, jJaptau ca sApekSatvasya pratipAditatvAd the yadbhAvaM pratyanapekSAH' iti prayoge hetorsiddhiH| yatazca sandehaviparyayaviSayapratyayaprAmANyasya parato nizcayo vyavasthito'to ye sandehaviparyayAdhyAsitatanavaH' iti prayoge na vyAptyasiddhiH / yadapyuktam / sarvaprANabhRtAM prAmANyaM prati sandehaviparyayAbhAvAdasiddho heturityaadi| tadapyasat / yataH prekSApUrvakAriNaH pramANApramANacintAyAmadhikriyante Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasya netare / te ca kAsAJcit jJAnavyaktInAM visaMvAdadarzanAjjAtAzaGkA na jJAnamAtrAt evamevAyamartha iti nizcinvanti; nApi tajjJAnasya prAmANyamadhyavasyanti / anyathaiSAM prekSAvattaiva hIyeta iti sandehaviSaye kathaM na sandehaH / tathA kAmalAdidoSaprabhave jJAne viparyayarUpatA'pyastIti tabalAdviparyayakalpanA'nyajJAne'pi saGgataiveti prakRte prayoge nAsiddho heturiti bhavatyato hetoH parataH prAmANyasiddhiH / yadapi, pramANatadAbhAsayostulyaM rUpam ityAdyAzaGkaya apramANe avazyaMbhAvI bAdhakapratyayaH, kAraNadoSajJAnaMca ityAdinA parihRtam / tadapi na caaru| yato bAdhakakAraNadoSajJAnaM mithyApratyaye avazyaMbhAvi, samyakpratyaye tadabhAvo vizeSaH prdrshitH| sa tu kiM bAdhakAgrahaNe, tadabhAvanizcaye vaa| pUrvasmin pakSe, bhrAntadRzastadbhAve'pi tadagrahaNaM dRSTaM kaJcitkAlam , evamatrApi tadagrahaNaM syAt / tatraitatsyA bhrAntadRzaH kiJcitkAlaM tadagrahe'pi kAlAntare baadhkgrhnnm|smygdRssttau tu kAlAntare'pi tdgrhH| nanvetatsarvavidAM viSayo nArvAgdRzAM vyavahAriNAmasmAdRzAm / bAdhakAbhAvanizcayo'pi samyagjJAne kiM pravRtteH prAk bhavati, uta pravRttyuttarakAlam / yadi pUrvaH pkssH| sa na yuktH| bhrAntajJAne'pi tasya sambhavAtpramANatvapasaktiH syAt / atha pravRttyuttarakAlaM bAdhakAmAvanizcayaH / so'pi na yuktaH / bAdhakAmAvanizcayamantareNaiva pravR. ttarutpannavena tannizcayasyAkizcitkaratvAt / na ca bAdhakAmAvanizcaye pravRtyuttarakAlabhAvini kizcinnimittamasti / anupalabdhinimittamiti cenna / tasyA asambhavAt / tathAhi / bAdhakAnupalabdhiH kiM pravRtteH prAgbhAvinI bAdhakAbhAvanizcayasya pravRttyurakAlabhAvino nimittam, atha pravRttyuttarakAlabhAvinIti vikalpadvayam / tatra yadi pUrvaH pkssH| sa na yuktH| pUrvakAlAyA bAdhakAnupalabdheH pravRttyuttarakAlabhAvanizcayanimittatvAsambhavAt nAnyakAlAnupalabdhiranyakAlamabhAvanizcayaM viddhaati| atiprasaGgAt / nApi pravRttyuttarakAlabhAvinI baadhkaanuplbdhistnnishcynimittm|praak pravRtteruttarakAlaM bAdhakopalabdhirna bhaviSyatItyarvAgdarzinA nizcetumazakyatvena,tasyA asiddhatvAt / nApi pravRttyuttarakAlabhAvinyanupalabdhistadaiva nizcIyamAnA tatkAlabhAvibAdhakAmAvanizcayasya nimittaM bhaviSyatIti vaktuM zakyam / tatkAlabhAvino nizcayasyAkizcitkaratvapratipAda Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / naat| kiNc| bAdhakAnupalabdhiHsarvasambandhinI kiM tannizcayahetuH, utA''tmasambandhinIti punarapi pakSadvayam / yadi sarvasambandhinIti pkssH| sa na yuktaH / tasyA asiddhtvaat|nhi sarve pramAtAro bAdhakaM nopalabhanta iti arvAgdarzinA nizcetuM shkym|athaatmsmbndhiniitybhyupgmH| so'pyayuktaH / AtmasaMbandhinyA anupalabdheH paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt ; tanna bAdhAbhAvanizcaye'nupalabdhinimittam ;nApi saMvAdo nimittm| bhavadabhyupagamenAnavasthAprasaGgasya prtipaadittvaat|n ca bAdhAbhAvo vizeSaH samyakpratyayasya sambhavatIti prAgeva pratipAditam / kAraNadoSAbhAve'pyayameva nyAyo vaktavya iti nAsAvapi tasya vizeSaH // kiMca / kAraNadoSabAdhakAbhAvayorbhavadabhyupagamena kAraNaguNasaMvAdakapratyayarUpatvasya pratipAdanAt tannizcaye tasya vizeSe'bhyupagamyamAne parataH prAmANyanizcayo'bhyupagata eva syaat| naca so'pi yuktH| anavasthAdoSasya bhavadabhiprAyeNa prAk pratipAditatvAt / yadapyuktam / evaM tricaturajJAna' ityAdi / tatraikasya jJAnasya prAmANyaM, punaraprAmANyaM, punaH prAmANyam, ityavasthAtrayadarzanAdbAdhake, tadbAdhakAdau vA'vasthAtrayamAzaGkamAnasya kathaM parIkSakasya nAparA'pekSA; yenAnavasthA na syaat| yadapyuktam / apekSAtaH' ityAdi / tadapyasaGgatam / yato nAyaM chalavyavahAraH prastutaH; yena katipayapratyayamAnaM nirUpyate / nahi pramANamantareNa baadhkaashngkaanivRttiH| nacAzaGkAvyAvartakaM pramANaM bhavadabhiprAyeNa sambhavatItyuktam / tathA kAraNadoSajJAne'pi pUrveNa jAtAzaGkasya kAraNadoSajJAnAntarApekSAyAM kathamanavasthAnivRttiH // kAraNadoSajJAnasya tatkAraNadoSagrAhakajJAnAbhAvamAtrataH pramANatvAt nAtrAnavasthA; yadAha "yadA svataH pramANatvaM tadA'nyannaiva mRgyate / nivartate hi mithyAtvaM doSAjJAnAdayatnataH" // 1 // iti / etaccAnuDhoSyam / prAgeva vihitottaratvAt // naca dossaajnyaanaaddossaabhaavH| satsvapi doSeSu tadajJAnasya sambhavAt / samyagjJAnotpAdanazaktivaiparItyena mithyApratyayotpAdanayogyaM hi rUpaM timiraadinimicmindriydossH| sa cAtIndriyatvAtsannapi noplkssyte|nc doSA jJAnena vyAptAH, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyayena tannivRttyA nivarteran / doSAbhAvajJAne tu saMvAdAdyapekSAyAM saivAnavasthA prAk pratipAditA / tenaitadapi nirAkRtam, yaduktaM bhaTTena "tasmAt svataH pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitam / bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhyAM tadapodyate // 1 // parAdhIne'pi caitasminnAnavasthA prasajyate / pramANAdhInametaddhi khatastacca pratiSThitam // 2 // pramANaM hi pramANena yathA nAnyena sAdhyate / na sidhyatyapramANatvamapramANAttathaiva hi"|| 3 // iti syAnmatam / yadapi, anyAnapekSapramitibhAvo bAdhakapratyayaH, tathA'pyabAdhakatayA pratIta evAnyasyApramANatAmAdhAtuM kSamo nAnyatheti / so'yamadoSaH / yataH "bAdhakapratyayastAvadarthAnyatvAvadhAraNam / so'napekSapramANatvAtpUrvajJAnamapohate // 1 // tatrApi tvapavAdasya syAdapekSA kcitpunH| jAtAzaGkasya pUrveNa sA'pyanyena nivartate // 2 // bAdhakAntaramutpannaM yadyasyAnvicchato'param / tato madhyamabAdhena pUrvasyaiva pramANatA // 3 // athAnyadaprayatnena samyaganveSaNe'kRte / mUlAbhAvAnna vijJAnaM bhavedbAdhakabAdhanam // 4 // tato nirapavAdatvAttenaivAdyaM balIyasA / bAdhyate tena tasyaiva pramANatvamapodyate // 5 // evaM parIkSakajJAnatritayaM nAtivartate / tatazcAjAtabAdhena nAzaGkayaM bAdhakaM punH"|| 6 // iti / tathAhi / etena sarveNApi granthena svataHprAmANyavyAhatiH parihatA, parIkSaka Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 31 jJAnatritayAdhikajJAnAnapekSayA'navasthA ca / etadvitayamapi parapakSe pradarzitaM prAktananyAyena / yazcAnyat pUrvapakSe parataH prAmANye dUSaNamabhihitam ; tazcAnabhyupagamena nirastamiti na pratipadamuccArya dUSyate // preraNAbuddhestu prAmANyaM na sAdhana nirbhAsi; pratyakSasyeva saMvAdAttasya tasyAmabhAvAt / nApyavyabhicAraliGganizcayabalAtkhasAdhyAdupajAyamAnatvAdanumAnasyeva / kiMca preraNAprabhavasya cetasaH prAmANyasidhyartha svataH prAmANyaprasAdhanaprayAso'yaM bhavatAm / codanAprabhavasya ca jJAnasya na kevalaM prAmANyaM na siddhyati, kiMtvaprAmANyanizcayo'pi tava nyAyena sampadyate / tathAhi / yad duSTakAraNajanitaM jJAnaM, na tatpramANam; yathA timirAdyupadravopahatacakSurAdiprabhavaM jJAnam / doSavatpreraNAvAkyajanitaM ca 'agnihotraM juhuyAt' ityAdivAkyaprabhavaM jJAnamiti kAraNaviruddhopalabdhiH / na cAsiddho hetuH / bhavadabhiprAyeNa preraNAyAM guNavato vakturabhAve, tadguNairanirAkRte doSairjanyamAnatvasya preraNAprabhave jJAne siddhatvAt / atha syAdayaM doSo yadi vaktRguNaireva prAmANyApavAdakadoSANAM nirAkaraNamabhyupagamyate, yAvatA vakturabhAvenApi nirAzrayANAM doSANAmasadbhAvo'bhyupagamyata eva / taduktam " zabde doSovastAvadvaktradhIna iti sthitam / tadabhAvaH kvacittAvad guNavaktRtvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkAntyasambhavAt / yA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // 2 // iti / bhavedapyevaM yadyapauruSeyatvaM kutazcitprAmANyAtsiddhaM syAt / tacca na siddham / tatpratipAdaka pramANasya niSetsyamAnatvAt / ataeva cedamapyanudghoSyam "tatrApavAdanirmuktirvaktrabhAvAllaghIyasI / vede tenApramANatvaM nAzaGkAmapi gacchati" // 1 // tena guNavato vakturanabhyupagamAdbhavadbhiH, apauruSeyatvasya cAsambhavAt, ani rAkRtairdoSairjanyamAnatvaM hetuH preraNAprabhavasya cetasaH siddhaH / doSajanyatvAprAmANya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyayoravinAbhAvasyApi mithyAjJAne'nyatra nizcitatvAt, tadviruddhatvAnaikAntikatvayorapyabhAva iti bhavatyato hetoH preraNAprabhave jJAne prAmANyAbhAvasiddhiH / kiMca / prAmANye siddhe sati, kiM, tata prAmANyaM svataH, parato veti cintA yuktimatI / bhava- , dabhyupagamena tu tadeva na sambhavati / tathAhi / jJAtRvyApAraH pramANaM bhavatAbhyupagamyate / nacAsau yuktaH / tadgrAhakapramANAbhAvAt / tathAhi / pratyakSaM vA tadrAhakam, anumAnam , anyahA pramANAntaram / tatra yadi pratyakSaM tadrAhakamabhyupagamyeta, tadA'trApi vaktavyam / svasaMvedanaM, bAhyendriyajaM, manaHprabhavaM vaa| na tAvat svasaMvedanaM tadrAhakam / bhavatA tabAhyatvAnabhyupagamAt tasya / nApi bAhyendriyajam / indriyANAM svasaMbaddhe'rthe jJAnajanakatvAbhyupagamAt / na ca jJAtRvyApAreNa saha teSAM sNbndhH| pratiniyatarUpAdiviSayatvAt / nApi manojanyaM pratyakSaM jnyaatRvyaapaarlkssnnprmaanngraahkm| tathApratItyabhAvAt, anbhyupgmaacc| athAnumAnaM tabAhakamabhyupagamyate / tadapyayuktam / yato'numAnamapi jJAtasaMbandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhirityevaMlakSaNamabhyupagamyate / saMbandhazvAnyasaMbandhavyudAsena niyamalakSaNo'bhyupagamyate / yata uktam / saMbandho hi na tAdAtmyalakSaNo gamyagamakabhAvanibandhanam / yayorhi tAdAtmyaM, na tayorgamyagamakabhAvaH / tasya bhedanibandhanatvAt / abhede vA, sAdhanapratipattikAla eva sAdhyasyApi pratipannatvAtkathaM gamyagamakabhAvaH / apratipattau vA, yasmin pratIyamAne yanna pratIyate tattato bhinnam ; yathA ghaTe pratIyamAne'pratIyamAnaH paTaH / na pratIyate cetsAdhanapratItikAle sAdhyaM, tadA tattato bhinnamiti kathaM tayostAdAtmyam / kiNc| yadi tAdAtmyAd gamyagamakabhAvo'bhyupagamyate; tadA tAdAtmyAvizeSAdyathA prayatnAnantarIyakatvamanityatvasya gamakam, tathA'nityatvamapi prayatnAnantarIyakatvasya gamakaM syAt / atha prayatnAnantarIyakatvamevAnityatvaniyatatvena nizcitaM, nAnityatvaM tanniyatatvena; nizcayApekSazca gamyagamakabhAva iti, tarhi 'yasminnizcIyamAne yanna nizcIyate' ityAdi pUrvoktameva dUSaNaM punraaptti| api ca |prytnaanntriiyktvmev, anityatvaniyatatvena nizcitamiti vadatA sa evAsmadabhyupagato niyamalakSaNaH saMbandho'bhyupagato bhavati // nApi tadutpattilakSaNaH Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| saMbandho gmygmkbhaavnibndhnm|tthaa'bhyupgme vaktRtvAderapyasarvajJatvaM prati gamakatvaM syAt / atha sarvajJatve, vaktRtvAderbAdhakapramANAbhAvAtsarvajJatvAdibhyo vaktRtvAdeAvRttiH sandigdheti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAnnAyaM gamakaH; tarhi dhUmasyA. pyanamau bAdhakapramANAbhAvAttato vyAvRttiH sandigdheti sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdagniM prati gamakatvaM na syAt / atha kArya dhUmo hutabhujaH, kAryadharmAnuvRttitaH; sa tadabhAve'pi bhavan, kAryameva na syAdityanagnau dhUmasya sadbhAvabAdhakaM pramANaM vidyata iti nAsau sandigdhavipakSavyAvRttikaH / tadyetat prakRte'pi vaktRtvAdau samAnamiti tasyApyasarvajJatvaM prati gamakatvaM syAt / kiMca / kAryatve satyapi vaktRtvAdeH, sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAsarvajJatvaM pratyaniyatatvAt yadyagamakatvaM, tarhi sa evAsmadabhyupagato niyamalakSaNaH saMbandho'bhyupagato bhavati / api ca / tAdAtmyatadutpattilakSaNasaMbandhAbhAve'pi niyamalakSaNasaMbandhaprasAdAt, kRttikodaya-candrodgamanA-dyatanasavitrudgama-gRhItANDapipIlikotsarpaNai-kAmraphalopalabhyamAnamadhurarasasvarUpANAM hetUnAM, yathAkramaM bhAvizakaTodaya-samAnasamayasamudravRddhi-zvastanabhAnUdaya-bhAvivRSTi-tatsamAnakAlasindUrAruNarUpasvabhAveSu sAdhyeSu, gamakatvaM suprsiddhm| saMyogAdilakSaNastu saMbandho bhavataiva sAdhyapratipAdanAGgatvena nirasta iti taM prati na prayasyate / "evaM paroktasaMbandhapratyAkhyAne kRte sati / niyamo nAma saMbandhaH svamatenocyate'dhunA // 1 // kAryakAraNabhAvAdisaMbandhAnAM dvayI gatiH / niyamAniyamAbhyAM syAt , aniyamAdatadgatA // 2 // sarve'pyaniyamA hyete nAnumotpattikAraNam / niyamAtkevalAdeva na kiJcinnAnumIyate" // 3 // ityAdi / saca saMbandhaH kimanvayanizcayadvAreNa pratIyate, uta vyatirekanizcayadvAreNeti vikalpadvayam / tatra yadi prathamo vikalpo'bhyupagamyate; tatrApi vaktavyam / kiM pratyakSeNAnvayanizcayaH, utAnumAneneti / na tAvatpratyakSeNAnvayanizcayaH / anvayasya hi rUpaM tadbhAve eva bhAvaH / naca jJAtRvyApArasya pramANavenAbhyu Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sammatitAkhyaprakaraNasyapagatasya pratyakSeNa sahAvaH zakyate grahItum / tadAhakatvena pratyakSasya pUrvameva niSiddhatvAt , vayA'nabhyupagamAcca / nApi jJAtRvyApArasadbhAve evArthaprakAzanalakSaNasya hetoH sadbhAvaH pratyakSeNa jJAtuM zakyaH / tasyApIndriyavyApArajena pratyakSeNa pratipattumazakteH / tadazaktizca, akSANAM tena saha saMbandhAbhAvAt / nApi khasaMvedanalakSaNena pratyakSeNa pUrvoktasya hetoH sadbhAvaH zakyo nizcetum / bhavadabhiprAyeNa tatra tasyAvyApArAt / tanna pratyakSeNa sAdhyasahAve eva hetusadbhAvalakSaNo'nvayo nizcetuM zakyaH // nApyanumAnena tannizcayaH / anumAnasya nizcitAnvayahetuprabhavavAbhyupagamAt / na ca tasyAnvayaH pratyakSasamadhigamyaH / pUrvoktadoSaprasaGgAt / anumAnAt tannizcaye'navasthetaretarAzrayadoSAvanuSajyete iti prAgeva pratipAditam / naca pratyakSAnumAnavyatiriktaM pramANAntaraM sambhavati / tanna anvayanizcayadvAreNa jJAtRvyApAre sAdhye pUrvottasya hetoniyamalakSaNaH saM. bandho nizvetuM zakyaH // nApi vyatirekanizcayadvAreNa / yato vyatirekaH sAdhyAbhAve hetorabhAva evetyevaMsvarUpaH / naca prakRtasya sAdhyasyAbhAvaH pratyakSeNa samadhigamyaH / tasyAbhAvaviSayatvavirodhAdanabhyupagamAd, abhAvapramANavaiyarthyaprasaGgAcca / naapynumaanaadisdbhaavgraahkprmaannnishveyH| ata eva doSAt // athAdarzananizceya iti pakSaH / so'pi na yuktaH / yato'darzanaM kimanupalambharUpam , Ahosvid abhAvapramANasvarUpamiti vaktavyam / tatra yadyAdyaH pakSaH / sa na yuktaH / yato'trApi vaktavyam / anupalambhaH kiM dRzyAnupalambho'bhipretaH, Aho. khid adRzyAnupalambha iti / tatra yadyadRzyAnupalambhaH prkRtsaadhyaabhaavnishcaayko'bhipretH| tadA'trApi klpnaadvym| kiM khasaMbandhI anupalambhastannizcAyakaH, uta sarvasaMbandhI / yadyAtmasaMbandhI tannizvAyakaH / sa na yuktaH / paracetovRttivizeSaistasyAnaikAntikatvAt / atha sarvasaMbandhI anupalambhastannizcAyaka ityabhyupagamaH / ayamapyayuktaH / sarvasaMbandhino'nupalambhasyAsiddhatvAt // atha dRzyAnupalambhastannizcAyaka iti pakSaH / so'pyasaGgataH / yato dRzyAnupalambhazcaturdA vyavasthitaH / svabhAvAnupalambhaH, kAraNAnupalambho, vyApakAnupalambho, viruddhavidhizceti / tatra yadi khabhAvAnupalambhastannizcAyakalenA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 35 bhimtH| sa na yuktaH / svabhAvAnupalambhasyaivaMvidhe viSaye vyApArAsaMbhavAt / tathAhi / ekajJAnasaMsargiNastulyayogyatAsvarUpasya bhAvAntarasyAbhAvavyavahArasAdhakatvena paryudAsavRttyA tadanyajJAnasvabhAvo'sAvabhyupagamyate / naca prakRtasya sAdhyasya kenacitsahaikajJAnasaMsargitvaM saMbhavatIti nAtra svabhAvAnupalambhasya vyApAraH / nApi kAraNAnupalambhaH prakRtasAdhyAbhAvanizcAyakaH / yataH siddhe kAryakAraNabhAve kAraNAnupalambhaH kAryAbhAvanizcAyakatvena pravartate / na ca prakRtasya sAdhyasya kenacitsaha kAryatvaM nizcitam / tasyAdRzyatvena prAgeva pratipAdanAt / pratyakSAnupalambhanibandhanazca kAryakAraNabhAva iti kAraNAnupalambho'pi na tannizcAyakaH / vyApakAnupalambhastu, siddhe vyApyavyApakabhAve vyApyAbhAvasA. dhako'bhyupagamyate / naca prakRtasAdhyavyApakatvena kazcitpadArtho nizcetuM zakyaH / prakRtasAdhyasyAdRzyatvapratipAdanAt / tanna vyApakAnupalambho'pi tnnishvaaykH| viruddhopalabdhirapyatra viSaye na pravarttate / tathAhi / eko virodho'vikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAtsahAnavasthAnalakSaNo nizcIyate; zItovNayoriva / viziSTAt pratyakSAt / naca prakRtaM sAdhyamavikalakAraNaM kasyacidbhAve nivartamAnamupalabhyate / tasyAdRzyatvAdeva / dvitIyastu parasparaparihArasthitilakSaNaH / so'pi lakSaNasya svarUpavyavasthApakadharmarUpasya dRzyatvAbhyupagamaniSTho, dRzyatvAbhyupagamanimittapramANanibandhano na prakRtasAdhyaviSaye saMbhavati / tanna tato'pi prastutasiddhiH / tanna saadhysyaabhaavnishcyo'nuplmbhnibndhnH|| sAdhanAbhAvanizcayo'pi nAdRzyAnupalambhanimittaH / uktadoSatvAt / dRzyAnupalambhanimittatve'pi, na svabhAvAnupalambhastannimittam / uddiSTaviSayAbhAvavyavahArasAdhakatvena tasya vyApArAbhyupagamAt / anuddiSTaviSayatve'pi, yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatra sAdhanAbhAva iti; evaM na tataH saadhnaabhaavnishcyH| tannizcayazca niyamanizcayaheturiti na svabhAvAnupalambho'pi tanniyamahetuH // nApi kaarnnaanuplmbhH| yataH kAraNaM jJAtRvyApAra evArthaprakaTatAlakSaNasya hetorbhavatA'bhyupagamyate / na cAsau pratyakSasamAdhagamya iti kutastasya samprati kAraNatvAvagama iti na kAraNAnupalambho'pi tadabhAvanizcayahetuH // vyApakAnupalambhe'pyayameva nyaayH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sammatitakAkhyaprakaraNasyayato vyApakalamapi pUrvoktahetuM prati jnyaatRvyaapaarsyaivaabhyupgntvym| anyathA'nyasya vyApakale sAdhyavipakSAd vyApakanivRttidvAreNa nivartamAnamapi sAdhanaM na sAdhyaniyataM syAt / atha yathA sattvalakSaNo hetuH kSaNikavalakSaNasAdhyavyatiriktakramayogapadyasvarUpapadArthAntaravyApakanivRttidvAreNa, akSaNikalakSaNAd vi. pakSAd vyAvarttamAnaH svasAdhyaniyataH, tathA prakRto'pi hetuviSyati / asamyagetat / yatastatrApi yadyarthakriyAlakSaNasattvavyApake kramayogapadye kutazvitpramANAt kSaNike siddhe bhavatastadA tannivRttidvAreNa vipakSAt vyAvartamAno'pi sattvalakSaNo hetuH svasAdhyaniyataH syAt / anyathA tatra vyApakavRttyanizvaye rAzyantare kSaNikAkSaNikarUpe tasyAzaGkayamAnalena tadvyApyasyApi naikAntataH kSaNikaniyatatvanizcayaH / naca prakRtasAdhye'yaM nyAyaH / tasyAtyantaparokSalena hetuvyaapkbhaavaantraadhikrnnbaasiddheH| tanna vyApakAnupalambhanimitto'pi vipakSe sAdhanAbhAvanizcayaH // nApi viruddhopalabdhinimittaH / prakRtasAdhyasyAtyantaparokSatvena tadapratipattau tadabhAvaniyatavipakSasyApyapratipattitastena sahArthaprakAzanalakSaNasya hetoH shaanvsthaanlkssnnvirodhaasiddheH| parasparaparihArasthitalakSaNastu virodho'nyonyavyavacchedarUpayorarthaprakAzanAprakAzanayoH sambhavati; na punararthaprakAzanajJAtRvyApArayoH / anyonyvyvcchedruuptvaabhaavaat| nApi jJAtRvyApAraniyatatvAdarthaprakAzanasya sAdhyavipakSeNa virodha iti zakyamAbhidhAtum / anyonyaashrydossprskteH| tathAhi / siddhe tanniyatatve tadvipakSavirodhasiddhiH, tatsiddhezca tanniyatatvasiddhiriti spaSTa evetaretarAzrayo dossH| tanna viruddhopalabdhinimitto'pi vipakSe saadhnaabhaavnishcyH|| athAdarzanazabdena abhAvAkhyaM pramANaM vytireknishcynimittmbhidhiiyte|tdpynuppnnm| tasya tannimittatvAsambhavAt / tathAhi / niSedhyaviSayapramANapaJcakakharUpatayA''tmano'pariNAmarUpaM vA tadabhyupagamyeta, tadanyavastuviSayajJAnarUpaM vA / gatyantarAbhAvAt / taduktam "pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / sA''tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni // 1 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / tatra yadi niSedhyaviSayapramANapaJcakarUpatvenAtmano'pariNAmalakSaNamabhAvAkhyapramANaM sAdhanAbhAvaniyata sAdhyAbhAvasvarUpavyatirekanizcayanimittamityabhyupagamaH / sa na yuktaH / tasya samudrodakapalaparimANenAnaikAntikatvAt / athAnyavastuviSayavijJAnasvarUpamabhAvAkhyaM pramANaM vyatirekanizcayanimittamiti pakSaH / so'pi na yuktaH / vikalpairanupapatteH / tathAhi / kiM tatsAdhyaniyatasAdhanasvarUpAdanyad vastu, yad viSayaM jJAnaM tadanyajJAnamityucyate / yadi yathoktasAdhanakharUpavyatiriktaM padArthAntaram ; tadA vaktavyam / tadekajJAnasaMsargi, sAdhanena saha, utAnyatheti / yadi yathoktasAdhanenaikajJAnasaMsargiM tadA tadviSayajJAnAt sidhyati yathoktasAdhanasyAbhAvanizcayaH pratiniyataviSayaH / kintu yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatrAvazyaMtayA sAdhanasyApyabhAva ityevaMbhUto vyatirekanizcayo na tataH siddhyati / sarvopasaMhAreNa sAdhanAbhAvaniyata sAdhyAbhAvanizcayasya hetoH sAdhyaniyatatvalakSaNaniyamo nizcAyaka iti naikajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhAdabhAvAkhyAtpramANAt vyatirekanizcayaH / atha tadasaMsargi padArthAntaropalambhakharUpamabhAvAkhyaM pramANaM, sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvanizcayanimittam / tadapyasambaddham / atiprasaGgAt / nahi padArthAntaropalambhamAtrAdanyasya tadatulyayogyatArUpasya tena sahaikajJAnAsaMsagiNaH padArthAntarasyAbhAvanizcayaH / anyathA sahyopalambhAdvindhyAbhAvanizcayaH syA t // atha tathAbhUtasAdhanAdanyastadadbhAvaH tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM, tadvipakSe sAdhanAbhAvanizcayanimittam / nanu tadapi jJAnaM, kiM yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatra sAdhanAbhAva ityevaM pravarttate, uta kacideva sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva ityevam / tatra yadyAdyaH kalpaH / sa na yuktaH / yathoktasAdhanaviviktasarvapradezakAlapratyakSIkaraNamantareNa evaMbhUtajJAnotpattyasambhavAt / sarvadezapratyakSIkaraNe ca kAlAdiviprakRSTAnantapradezapratyakSIkaraNavat svabhAvAdivyavahitasarvapadArtha sAkSAtkaraNAt sa eva sarvadarzI syAdityanumAnAzrayaNaM, sarvajJAbhAvaprasAdhanaM cAnupapannam / atha dvitIyapakSAbhyupagamaH / tadA bhavati tataH pratiniyate pradeze sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvanizcayaH, ghaTaviviktapratyakSapradeza iva ghaTAbhAvanizcayaH / kiMtu tathAbhUtAtsAdhyAbhAve sAdhanAbhAvanizcayAnna vyatireko nizcito bhavati / sAdhanAbhAva , 37 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAMkhyaprakaraNasyaniyatasAdhyAbhAvasya sarvopasaMhAreNa nizcaye, vyatireko nizcito bhvti| anyathA yatraiva sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo na bhavati tatraiva sAdhanasAve'pi na sAdhyamiti, na sAdhanaM sAdhyaniyataM syAditi vyatirekanizcayanimitto na hetoH sAdhyaniyamanizcayaH syaat| tanna dvitIyo'pi pkssH| atha na prakRtasAdhanAbhAvajJAnaM tadviviktasamastapradezopalambhanimittaM, yena pUrvokto doSaH, kintu tadviSayapramANapaJcakanivRttinimittam / taduktam "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastvasattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA" // 1 // nanvatrApi vaktavyam / kiM sarvadezakAlAvasthitasamastapramAtRsaMbandhinI tannivRttiH, tathAbhUtasAdhanAbhAvajJAnanimittam ; uta pratiniyatadezakAlAvasthitAtmasambandhinIti kalpanAdvayam / tatra yadyAdyA kalpanA / sA na yuktA / tathAbhUtAyAstannivRtterasiddhalAt / nacAsiddhAvapi tathAbhUtajJAnanimittam / atiprasaGgAt / sarvasyApi tathAbhUtajJAnanimittaM syAt / kenacitsaha pratyAsattiviprakarSAbhAvAt, anbhyupgmaacc|nhi pareNApi pramANapaJcakanivRtterasiddhAyA abhAvajJAnanimittatA'bhyupagatA / kRtayatnasyaiva pramANapaJcakanivRtterabhAvasAdhanatvapratipAdanAt / "gatvA gatvA tu tAn dezAn yadyartho nopalabhyate / tadA'nyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate" // 1 // ityabhidhAnAt / nacendriyAdivadajJAtA'pi pramANapaJcakanivRttirabhAvajJAnaM janayiSyatIti zakyamabhidhAtum / pramANapaJcakanivRttestuccharUpatvAt / naca tuccharUpAyA janakatvam / bhAvarUpatAprasakteH / evaMlakSaNasya bhAvatvAt / tanna sarvasaMbandhinI pramANapaJcakanivRttirvipakSe sAdhanAbhAvanizcayanibandhanam // nApyAtmasaMbandhinI tannimittam / yataH sA'pi kiM tAdAtvikI, atItAnAgatakAlabhavA vaa| na pUrvA / tasyA gnggaapulinrennuprisNkhyaanenaanaikaantiktvaat| nottraa| tAdAtvikasyAtmanastannivRtterasaMbhavAt, asiddhtvaacc| tanna AtmasaMbandhinyapi pramANapaJcakanivRttista Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / jjnyaanotpttinimittm|| tanna anyavastuvijJAnalakSaNamapyabhAvAkhyaM pramANaM vyatirekanizcayanimittam // yacca"gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA" // 1 // ityabhAvapramANotpattau nimittprtipaadnm| tatra kiM vastvantarasya pratiyogisaMsRSTasya grahaNam ,Ahosvit asaMsRSTasya |ttr yadyAdyaH pkssH| sa na yuktH| pratiyo. gisaMsRSTavastvantarasya pratyakSeNa grahaNe, pratiyoginaH pratyakSeNa vastvantare grahaNAt; nAbhAvAkhyapramANasya tatra tadabhAvagrAhakatvena pravRttiH / pravRttau vA pratiyogisatve'pi tadabhAvagrAhakatvena prvRttevipryyH|tttvaann prAmANyam / atha prtiyogysNsRssttvstvntrgrhnnm| tadA pratyakSeNaiva pratiyogyabhAvasya gRhItatvAttatrAbhAvAkhyaM pramANaM pravarttamAnaM vyartham / atha pratiyogyasaMsRSTatA'vagamo vastvantarasyAbhAvapramANasaMpAdyaH, tarhi tadapyabhAvAkhyaM pramANaM pratiyogyasaMsRSTavastvantaragrahaNe sati pravarttate / tadasaMsRSTatAvagamazca punarapyabhAvapramANasaMpAdya itynvsthaa| tathA pratiyogino'pi smaraNaM kiM vastvantarasaMsRSTasya, athAsaMsRSTasya / yadi saMsRSTasya; tadA nAbhAvapramANapravRttiriti pUrvavadvAcyam / athAsaMsRSTasya smaraNam / nanu pratyakSeNa vastvantarAsaMsRSTasya pratiyogino grahaNe, tathAbhUtasya tasya smaraNaM, naanythaa| pratyakSeNa ca pUrvapravRttena vastvantarAsaMsRSTapratiyogigrahaNe punarapyabhAvapramANaparikalpanaM vyartham // vastvasaMkarasiddhizca tatprAmANyasamAzrayA' ityabhidhAnAttadartha tasya priklpnm| tacca pratyakSeNaiva kRtamiti tasya vyarthatA ||athaatraapybhaavprmaannsNpaadyH pratiyogino vastvantarAsaMsRSTatAgrahaH; tarhi tathAbhUtapratiyogigrahaNe tathAbhUtasya smaraNaM, tatsadbhAve cAbhAvapramANapravRttiH, tatpravRttau ca tasyAsaMsRSTatAgrahaH, tabahe ca smaraNamityevaM cakrakacodyaM bhavantamanubadhnAti / nApi vastumAtrasya pratyakSeNa grahaNamityabhidhAtuM zakyam / tathA'bhyupagame, tasya vstvntrtvaasiddheH| pratiyogino'pi pratiyogitvasyeti na pratiyogino niyatarUpasya smaraNamiti sutsmbhaavprmaannotpttybhaavH| kiMca / yadi, abhAvAkhyaM pramANamabhAvagrAhaka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sammatitakkakhyaprakaraNasya ra mabhyupagamyate; tadA tameva pratipAdayatu; pratiyoginastu nivRttiH kathaM tena pratipAditA syAt / athAbhAvapratipattau tannivRttipratipattiH / nanu sA'pi nivRttiH pratiyogikharUpAsaMsparzinI; tatazca tatpratipattau, punarapi kathaM pratiyoginivRtti - siddhiH / tannivRttisiddheraparatannivRttisiddhyabhyupagame, aparA tannivRttistathA'bhyupagamanIyetyanavasthA / kiMca / abhAvapratipattau pratiyogikharUpaM kimanuvarttate, vyAvarttate vaa| anuvRttau, kathaM pratiyogino'bhAvaH / vyAvRttau kathaM pratiSedhaH pratipAdayituM zakyaH / tadviviktapratipattestatpratiSedha iti cenna / tadapratibhAsane tadviviktatAyA eva pratipattumazakteH / pratiyogipratibhAsAt nAyaM doSa iti cet; tarhi vijJAne tasya pratibhAsaH / yadi pratyakSe / na yuktaH / tatsadbhAvasiddhyA tannivRsyasiddheH / smaraNe tasya pratibhAsa iti cenna / tatrApi yena rUpeNa pratibhAti, na tenAbhAvaH; yena na pratibhAti na tena niSedhaH tadevaM yadi pratiyogisvarUpAdanyo'bhAvaH, tathApi tatpratipattau na tannivRttisiddhiH / ananyatve'pi tatpratipattau pratiyoginaH pratipannatvAt na niSedhaH / api ca / tadabhAvAkhyaM pramANaM nizcitaM sat, prakRtAbhAvanizcayanimittatvenAbhyupagamyate; Ahokhit anizcitamiti vikalpaiyam / yadyanizcitamiti pakSaH / sa na yuktaH / svayamavyavasthitasya kharaviSANAdekhi anyanizcAyakatvAyogAt / indriyAdestvAnizcitasyApi rUpAdijJAnaM prati kAraNatvAt nizcAyakatvaM yuktam ; na punarabhAvapramANasya / tasyAparajJAnaM prati kAraNatvAsambhavAt / tadasambhavazca pramANAbhAvAtmakalenAvastutvAt / vastutve'pi tasyaiva prameyAbhAvanizcayarUpatvenAbhyupagamArhatvAt / nApi dvitIyaH pakSaH / yatastannizcayo'nyasmAdabhAvAkhyAtpramANAdabhyupagamyeta; prameyAbhAvAdvA / tatra yadi prathamapakSaH / sa na yuktaH / anavasthAprasaGgAt / tathAhi / abhAvapramANasyAbhAvapramANAnnizcitasyAbhAvanizcAyakatvaM, tasyApyanyAbhAvapramANAdityanavasthA / atha prameyAbhAvAttannizcayaH / so'pi na yuktaH / itaretarAzrayadoprasaGgAt / tathAhi / prameyAbhAvanizcayAtpramANAbhAvanizcayaH, so'pi pramANAbhAvanizcayAditi itaretarAzrayatvam / nApi svasaMvedanAtpramANAbhAvanizcayaH / tasya bhavatA'nabhyupagamAt / tanna abhAvAkhyaM pramANaM sambhavati / sambhave'pi Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / na tatpramANacintAhamiti pratipAditam / pratipAdayiSyate ca pramANacintA'vasare atraiva // tannAbhAvapramANAdapi vipakSe sAdhanAbhAvanizcayaH / ato na adarzananimitto'pi prakRtavyatirekanizcayaH / tadabhAvAt na prakRtasAdhye prakRtahetoniyamalakSaNasaMbandhanizcayaH / nacAnvayavyatirekanizcayavyatirekeNAnyataH kutazcit tannizcayaH / niyamalakSaNasya saMbandhasya yathoktAnvayavyatirekavyatirekeNAsambhavAt / tathAhi / ya eva sAdhanasya sAdhyasadbhAve eva bhAvaH, ayameva tasya sAdhye niymH| sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyaMtayA'bhAva eva yaH, ayameva vA tasya tatra niymH| ato yadevAnvayavyatirekayoryathoktalakSaNayornizcAyakaM pramANaM, tadeva niyamasvarUpasambandhanizvAyakam / tannizvAyakaM ca prakRtasAdhyasAdhane hetorna sambhavatIti pratipAditam / tannAnumAnAdapi jnyaatRvyaapaarlkssnnprmaannsiddhiH|| athApi syAd ; bAhyeSu kArakeSu vyApAravatsu phalaM dRSTam ; anyathA siddhakhabhAvAnAM kArakANAmekaM dhAtvartha sAdhyamanaGgIkRtya kaH parasparasambandhaH; atastadantarAlavartinI sakalakArakaniSpAdyA'bhimataphalajanikA vyApArasvarUpA kriyA'bhyupagantavyA, iti prakRte'pi vyApArasiddhiriti / etdsmbddhm| vikalpAnupapatteH / tathAhi / vyApAro'bhyupagamyamAnaH, kiM kArakajanyo'bhyupagamyate, Ahovit ajanya iti vikalpadvayam / tatra yadyajanya iti pakSaH / so'yuktaH / yato'janyo'pi kiM bhAvarUpo'bhyupagamyate, Ahosvid abhaavruupH| yadyabhAvarUpa itybhyupgmH| so'pyyuktH| yato'bhAvarUpatve tasyArthaprakAzalakSaNaphalajanakatvaM na syAt / tasya phljnktvvirodhaat| avirodhe vA, phalArthinaH kArakAnveSaNaM vyartha syAt / tata evAbhimataphalaniSpattervizvamadaridraM ca syAt / tannAbhAvarUpo vyaapaaro'bhyugntvyH|| atha bhAvarUpo'bhyupagamaviSayaH / tadA'trApi vaktavyam / kimasau nityaH, Ahosvit anitya iti / tatra yadi nitya iti pkssH| so'saGgataH / nityabhAvarUpavyApArAbhyupagame'ndhAdInAmapyarthadarzanaprasaGgaH; suptAdyabhAvaH, sarvasarvajJatAbhAvaprasaGgazca / kArakAnveSaNavaiyarthya tu vyaktam / athAnitya itybhyupgmH| so'pyalaukikaH / ajanyasya bhAvasyAnityavena kenacidanabhyupagamAt / atha vadenmayaivAbhyupagataH / tatrApi vaktavyam / kiM kAlAntarasthAyI, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 . sammatitAkhyaprakaraNasyauta kSaNikaH / yadi kAlAntarasthAyI; tadA 'kSaNikA hi sA na kAlAntaramavatiSThate' iti vacaH pariplaveta / kArakAnveSaNaM cAtrApi pakSe, phalArthinAmasaGgatam / kiyatkAlasthAyyajanyabhAvarUpavyApArAbhyupagame, tatkAlaM yAvat tatphalasyApi niSpatteH, AvyApAravinAzamarthaprakAzalakSaNakAryasadbhAvAdandhatvamUrchAdInAmabhAvaH syAt / atha kSaNika iti pakSaH / so'pi na yuktaH / kSaNAnantaraM vyApArAsattvenArthapratibhAsAbhAvAt / apagatArthapratibhAsaM sarva jagat syAt / atha khata eva dvitIyAdikSaNeSu vyApArotpatternAyaM doSaH / ajanyatvaM tu tasyAparakArakajanyatvAbhAvena / naitadasti / kArakAnAyattasya dezakAlakharUpapratiniyamAbhAvasvabhAvatAyAH pratipAdanAt / kiMca / anavaratakSaNikAjanyavyApArAbhyupagame, tajjanyArthapratibhAsasyApi tathaiva bhAvAt suptAdyabhAvadoSastadavasthaH / tannAjanyavyApArAbhyupagamaH zreyAn // atha janyo vyApAra iti pakSaH kakSIkriyate / tadA'trApi vikalpadvayam / kimasau janyo vyApAraH kriyA''tmakaH, uta tadanAtmaka iti / tatra yadi prathamaH pakSaH / sa na yuktaH / atrApi vikalpahayAnativRtteH / tathAhi / sApi kriyA kiM spandAtmikA, uta aspandAtmikA / yadi spandAtmikA; tadA''tmano nizcalatvAdanyeSAM kArakANAM vyApArasadbhAve'pi vyApAro na syAt, yadartho'yaM prayAsaH; tadevetyuktaM bhavataivamabhyupagacchatA / athAparispandAtmikA kriyA vyApArasvabhAvA / na / tathAbhUtAyAH parispandAbhAvarUpatayA phalajanakatvAyogAt, abhAvasya janakatvavirodhAt / na ca kriyA kAraNaphalApAntarAlavartinI parispandakhabhAvA, tadviparItakhabhAvA vA pramANagocaracAriNIti na tasyAH sadvyavahAraviSayatvamabhyupagantuM yuktamiti na kiyA''tmako vyApAraH // nApi tadanAtmako vyApAro'GgIkartu yuktaH / tatrApi vikalpadvayapravRtteH / tathAhi / kimasAvakriyA''tmako vyApAro bodhasvarUpaH, abodhasvabhAvo vA / yadi bodhasvarUpaH, pramAtRvanna pramANAntaragamyatA'bhyupagantuM yuktA / athAbodhasvabhAvaH / nAyamapi pkssH| bodhaatmkjnyaatRvyaapaarsyaabodhaatmktvaasmbhvaat| na hi cidrUpasyAcidrUpo vyApAro yuktaH / jAnAtIti ca jJAtRvyApArasya bodhAtmakasyaivAbhidhAnAt / tanna abodha. khabhAvo'pi vyApAraH / kiMca / asau jJAtRvyApAro dharmisvabhAvaH, uta dharmasvabhAva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 1 iti punarapi kalpanAdvayam / dharmikharUpatve, jJAtRvanna prmaannaantrgmytvmityuktm| dharmasvabhAvatve'pi dharmiNo jJAturvyatirikto vyApAraH, avyatiriktaH, ubhayam, anubhayaM ceti catvAro vikalpAH / na tAvadvyatiriktaH / tattve, saMbandhAbhAvena jJAturvyApAra iti vyapadezAyogAt / avyatirikte, jJAtaiva; tatkharUpavat nAparo vyApAraH / ubhayapakSastu, virodhamaparihRtya nAbhyupagamanIyaH / anubhayapakSastu, anyo'nyavyavacchedarUpANAmekavidhAnenAparaniSedhAdayukta iti pratipAditam // kiMca / vyApArasya kArakajanyatvAbhyupagame, tajjanane pravartamAnAni kArakANi kim aparavyApArabhAJji pravarttante, uta tannirapekSANIti vikalpadvayam / yadyAdyo vikalpaH; tadA tadvyApArajanane'pi, tairaparavyApArabhAgbhiH pravarttitavyam ; tajjanane'pyaparavyApArayugbhiH pravarttitavyamityanavasthiteH na phalajananavyApArodbhUtiriti tatphalasyApyanutpattiprasaGgAt na vyApAraparikalpanaM zreyaH // atha aparavyApAramantareNApi phalajanakavyApArajanane pravarttante, nAyaM doSaH tarhi prakRtavyApAramantareNApi phalajanane pravarttiSyanta iti kimanupalabhyamAnavyApArakalpanaprayAsena // kiMca / asau vyApAraH phalajanane pravarttamAnaH kimaparavyApArasavyapekSaH, atha nirapekSa ityatrApi klpnaadvym| tatra yadyAdyA kalpanA / sA na yuktA / aparAparavyApArajananakSINazaktitvena vyApArasyApi phalajanakatvAyogAt // atha vyApArAntarAnapekSa eva phalajanane pravarttate tarhi kArakANAmapi vyApArajanananirapekSANAM phalajanane pravRttau, na kazcicchaktivyAghAtaH sambhAvyate // atha vyApArasya vyApArasvarUpatvAnnAparavyApArApekSA; kArakANAM tvavyApArarUpatvAttadapekSA / kA punariyaM vyApArasya vyApArasvabhAvatA ? / yadi phalajanakatvam ; tadvihitapratikriyam / atha kArakAzritatvam / tadapi bhinnasya, tajjanyatvaM vihAya, na sambhavatItyuktam / atha kArakaparatantratvam / tadapi n| anutpannasyAsattvAt / nApyutpannasya / anyaanpeksstvaat| tathApi tatparatantratve, kArakANAmapi vyApAraparatantratA syAt / atha evaM paryanuyogaH sarvabhAvapratiniyatasvabhAvavyAvartaka ityayuktaH / tathAhi / evamapi paryanuyogaH sambhavati; vahnerdAhakasvabhAvatve AkAzasyApi sa syAt; itarathA vahnerapi sa na syAditi / syAdetad yadi pratyakSasiddho vyApArasvabhAvo bhavet; sa ca na tatheti pratipAdi 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tam / tata evoktamH-. sammatitarddhAkhyaprakaraNasya : "svabhAve'dhyakSataH siddhe yadi paryanuyujyate / tatrottaramidaM yuktaM na dRSTe'nupapannatA" // 1 // tanna tatra vyApAro nAma kazcit yathA'bhyupagataH paraiH // athAnumAnagrAhyatve syAdayaM doSaH ata evArthApattisamadhigamyatA tasyAbhyupagatA / nanu dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityadRSTakalpanA'rthApattiH; tatra kaH punarasau bhAvo vyApAravyatirekeNa nopapadyate, yo vyApAraM kalpayati / artha iti cet / kA puna - rasya tena vinA'nupapadyamAnatA ? | notpattiH; svahetutastasyAH bhAvAt / kiMca | asAvarthaH kim ekajJAtRvyApAramantareNAnupapadyamAnastaM kalpayati, uta sarvajJAtRvyApAramantareNeti vaktavyam / tatra yadi sakalajJAtRvyApAramantareNeti pakSaH / tadandhAnAmapi rUpadarzanaM syAt tadvyApAramantareNArthAbhAvAt sarvajJatAprasaGgazca / atha ekajJAtRvyApAramantareNAnupapattiH; tarhi yAvadarthasadbhAvaH tAvat tasyArthadarzanamiti suptAdyabhAvaH // atha arthadharmo'rthaprakAzatAlakSaNo vyApAramantareNAnupapadyamAnastaM kalpayati / nanu sA'pyarthaprakAzatA'rthadharmo, yadyartha eva tadA'rthapakSokto doSaH / atha tadvyatiriktaH / tadA tasya svarUpaM vaktavyam / tasyAnubhUyamAnatA sA ili - cet / na / paryAyamAtrametat, na tatsvarUpapratipattiH iti sa eva praznaH / kiMca / prakAze'nubhavazca jJAnameva, tadanavagame tatkarmatAyAH sutarAmanavagama ityarthaprakAzatA'nubhUyamAnate svarUpeNAnavagate, kathaM jJAtRvyApAraparikalpike ? / kiMca / arthaprakAzatAlakSaNo'rthadharmo'nyathAnupapannatvenAnizcitastaM kalpayati, Ahokhit nizcita iti / tatra yadyAdyaH kalpaH / sa na yuktaH / atiprasaGgAt / tathAhi / yadyanizcito'pi tathAtvena sa taM parikalpayati, tathA yena vinA'pi sa upapadyate tamapi kiM na kalpayati / vizeSAbhAvAt / athAnizcito'pi tena vinA'nupapadyamAnalena nizcitaH sa taM parikalpayati, tarhi liGgasyApi niyatatvenAnizcitasyApi svasAdhyagamakatvaM syAt / tathA ca arthApattireva parokSArthanizcAyikA, nAnumAnamiti SaTpramANavAdAbhyupagamo vizIryeta // atha anyathAnupapadyamAnatvena nizcitaH sa dharmastaM parikalpayati / tadA vaktavyam / kva tasyAnyathAnupapannatvanizcayaH / yadi dRSTAntaH Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 45 dharmiNi, tadA liGgasyApi tatra niyatatvanizcayo'stItyanumAnamevArthApattiH syAt / evaMcArthApattiranumAne'ntarbhUteti punarapi pramANaSaTakAbhyupagamo vizIryeta / atha sAdhyadharmiNi, tannizcaya ityanumAnAt pRthagapattiH / tadAtrApi vaktavyam / kutaH pramANAt tasya tannizcayaH / yadi vipksse'nuplmbhaat| tanna yuktam / sarvasambandhino'nupalambhasyAsiddhatvapratipAdanAt ; AtmasaMbandhinastu, anaikAntikatvAditi naanythaa'nuppdymaantvnishcyH| kiNc| arthApattyutthApakasyArthAnubhUyamAnatAlakSaNasyArthadharmasya ya eva svaprakalpyArthAbhAve'vazyaMtayA'nupapadyamAnatvanizcayaH, sa eva svaprakalpyArthasadbhAva evopapadyamAnatvanizcaya ityarthApattyutthApakasyArthasya, svasAdhyAnumApakasya ca liGgasya, na kazcidvizeSa ityanumAnanirAse'rthApatterapi nirAsaH kRta eveti nArthApatterapi jJAtRvyApAralakSaNapramANanizvAyakatvam // ye'pi saMvittyAkhyaM phalaM jJAtRvyApArasadbhAve sAmAnyatodRSTaM liGgamAhuH / tanmatamapyasamyak / yataH saMvedanAkhyasya liGgasya kim arthapratibhAsasvabhAvatvam , uta tadviparItatvamiti kalpanAdvayam / tatrArthapratibhAsasvabhAvatve'pi, kim apareNa jJAtRvyApAreNa kathitena, iti vaktavyam / tadutpattistena vinA na sambhavatIti cenna / indriyAdestadutpAdakasya sadbhAvAt vyartha tatparikalpanam / kriyAmantareNa kArakakalApAtphalAniSpatteH tatkalpaneti cet / nanvindriyAdisAmagnyasya ka vyApAra iti vaktavyam / kriyotpattAviti cet / sA'pi kriyA, kriyAntaramantareNa kathaM kArakakalApAdupajAyata iti punarapi tadeva codyam / kriyAntarakalpane'navasthA prAkpratipAditaiva / tannArthapratibhAsasvabhAvatve'nyo vyApAraH kalpanIyaH / niSprayojanatvAt // atha dvitIyA kalpanA'bhyupagamyate / sApi na yuktA / yato'rthasya saMvedanaM tadbhavat jJAtRvyApAraliGgatAM samAsAdayati / sA ca tadasaMvedanasvabhAvasya kathaM saGgatA / zeSaM tu pUrvameva nirNItamiti na punarucyate / kiMca / arthapratibhAsasvabhAvaM saMvedanaM jJAnaM, jJAtA, tadvyApArazca bodhAtmakaH; naitat tritayaM kvacidapi pratibhAti // atha ghaTamahaM jAnAmIti pratipattirasti, na caiSA nihrotuM zakyA, nApyasyA kiJcid bAdhakamupalabhyate; tatkathaM na tritayasadbhAvaH / tathAhi / ahamiti jJAtuH pratibhAso, jAnAmIti saMve Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sammatitAkhyaprakaraNasyadanasya, ghaTamiti pratyakSasyArthasya; vyApArasya vaparasya pramANAntarataH pratipattirityabhyupagamaH / ayuktametat / yataH kalpanodbhUtazabdamAtrametat, na punareSa vastutrayapratibhAsaH / ataevoktamAcAryeNa-'ekamevedaM saMvidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivartta samutpazyAmastatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm / kiMca / vyApAranimice kArakasaMbandhe vikalpadvayam / kiM pUrva vyApAraH, pazcAtsaMbandhaH; uta pUrva saMbandhaH, pazcAdvyApAraH / pUrvasmin pakSe na vyApArArthaH sNbndhH| pUrvameva vyApArasanAvAt / uttarasmin punarvikalpadvayam / saMbandhe sati kiM parasparasApekSANAM svavyApArakartRtvam, uta nirapekSANAm / sApekSatve svavyApArakartRtvAnupapattiH / anekajanyatvAttasya / nirapekSatve kiM mIlanena; tatazca saMsargAvasthAyAmapi svavyApArakaraNAdanavarataphalasiddhiH / na caitat dRSTamiSTaM vA / tanna yuktaM vyApArasyApratIyamAnasya kalpanam / kohyanyathAsaMbhavati phale pratIyamAnakalpanenAtmAnamAyAsayati / anyathAsaMbhavazva, indriyAdiSu satsu phalasya prAgeva drshitH| indriyaadestvaabhyupgmniiytvaat| ito'pi saMvedanAkhyaM phalamaparokSaM vyApArAnumApakamayuktam / khadarzanavyAghAtaprasakteH / tathAhi / bhavatA zUnyavAdaparataHprAmANyaprasaktibhayAt smRtipramoSo'bhyupagataH / viparItakhyAto, tayoravazyaMbhAvitvAt / tathAhi / tasyAmanyadezakAlo'rthastaddezakAlayorasan pratibhAti / naca taddezAdyasattvasyAtyantAsattvasya cAsatpratibhAse kazcidvizeSaH / yathA'nyadezAdyavasthitamAkAraM kutazvid bhramanimittAt jJAnaM darzayati; tathA avidyAvazAdatyantAsantamapi kiM na darzayati / tathAca kathaM zUnyavAdAnmuktiH // tathA parataH prAmANyamapi, mithyAtvAzaGkAyAM kasyacijjJAnasya bAdhakAbhAvAnveSaNAd vaktavyam / tadanveSaNe ca, sApekSatvaM pramANAnAmaparihArya viparItakhyAtau / tato na kasyacid jJAnasya mithyAtvam ; tadabhAvAnnAnyadezakAlAkArArthapratibhAso, nApi bAdhakAbhAvApekSA / bhrAntAbhimateSu tu tathA vyapadezaH, smRtipramoSAt / tathAhi / idaM rajatamiti pratItAvidamiti puro vyavasthitArthapratibhAsaM, rajatamiti pUrvAvagatarajatasmaraNaM, sAdRzyAdeH kutazvinnimittAt; tacca smaraNamapi, svarUpeNa nAvabhAsate iti smRtipramoSa ucyate / yatra smarAmIti pratyayastatra smRterprmossH| yatra smR. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| titve'pi smarAmIti rUpApravedanaM kutazcitkAraNAt, tatra smRtiprmosso'bhidhiiyte| asminmate rajatamiti yatphalasaMvedanaM; tatkiM pratyakSaphalasya sataH, kiM vA smRteH / yadi pratyakSaphalasya; tadA yathedamiti pratyakSaphalaM pratibhAti, tathA rajatamityapi; tatazca tulye pratibhAse; ekaM pratyakSam, aparaM smaraNamiti kiM kRto vizeSaH / athoktaM smaraNasyApi satastadrUpAnavagamAt tenAkAreNAvagamaH / tatki rajatamityatrApratipattireva / tasyAM cAbhyupagamyamAnAyAM kathaM smRtipramoSaH / anyathA mUrchAdyavasthAyAmapi syAt / athedamiti tatra prtyyaabhaavaannaasau| nanvidamityatrApi vaktavyam / kimAbhAti / puro'vasthitaM zuktizakalamiti cet / nanu kiM pratibhAsamAnatvena tattatra pratibhAti, uta sannihitatvena / pratibhAsamAnatvena tathA'bhyupagame, na smRtipramoSaH / zuktikAzakale hi svagatadharmaviziSTe pratibhAsamAne, kuto rajatasmaraNasaMbhAvanA / nahi ghaTagrahaNe paTasmaraNasaMbhavaH / atha zuktikArajatayoH sAha. zyAt zuktipratibhAse rajatasmaraNam / na / tasya vidyamAnatve'pyakiMcitkaratvAt / yadAhyasAdhAraNadharmAdhyAsitaM zuktisvarUpaM pratibhAti, tadA kathaM sadRzavastusmaraNam / anyathA sarvatra syAt / sAmAnyamAtragrahaNe hi tatkadAcidbhavedapi; nAsAdhAraNasvarUpapratibhAse / tannedamityatra zuktikAzakalasya pratibhAsanAt tathA vyapadezaH // sannihitatvenApratibhAsamAnasyApi tadviSayatvAbhyupagame, indriyasaMbadvAnAM taddezavarttinAmaNvAdInAmapi pratibhAsaH syAt / na cApratibhAsamAnAnAM indriyAdInAmiva pratItijanakAnAmapi tadviSayatA saGgacchate / tannedamityatra shuktikaashklprtibhaasH| nApi rajatamityatra smRtitve'pi tasyAH svarUpeNAnavagamAtpramoSa ityabhyupagamo yuktH| atha smRtirapyanubhavatvena pratibhAtIti ttprmosso'bhyupgmyte| nanvevaM saiva zUnyavAdaparataHprAmANyabhayAdanabhyupagamyamAnA viparItakhyAtirApatitA / nacAtrApratipattireva / rajatamityevaM smaraNasyAnubhavasya vA pratibhAsanAt // idamatraidaMparyam | arthasaMvedanamaparokSaM sAmAnyatodRSTaM liGgaM yadi jJAtRvyApArAnumApakamabhyupagamyate, tadA smRtipramoSe rajatamityatra saMvedanam, utAsaMvedanam / pratibhAsotpatteH saMvedane'pi, rajatamanubhUyamAnatayA na saMvedyate / smRtiprmossaabhaavprsnggaat| nApi smrymaanntyaa| pramoSAbhyupagamAt / viparItakhyAtistu nAbhyupa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smmtitaakhyprkrnnsygmyte| tadrajatamityatra saMvedanasyAparokSatvAbhyupagame'pi, pratibhAsAbhAvaH prsktH| kiMca / smRtipramoSaH pUrvoktadoSadvayabhayAdabhyupagataH; tacca tadabhyupagame'pi samAnam / tathAhi / samyagrajatapratibhAse'pi AzaGkotpadyate / kimeSa smRtAvapi smRtipramoSaH, uta samyaganubhava iti sApekSavAt bAdhakAnveSaNe parataHprAmANyam / tatra ca bhavanmatenAnavasthA pradarzitaiva / yatra hi smRtipramoSastatrottarakAlabhAvI bAdhakapratyayo, yatra tu tadabhAvaH tatra smRtipramoSAsambhava iti kathaM na bAdhakAbhAvApekSAyAM parataHprAmANyadoSabhayasyAvakAzaH / zUnyavAdadoSabhayamapi smRtipramoSAbhyupagame'vazyaMbhAvi / tathAhi / dhvastazrIharSAdyAkAro'nutpannazaGkhacakravAdyAkArazca jJAne yaH pratibhAti, so'vazyaM jJAnaracito'satpratibhAti / rajatAdismRterapyasannihitarajatAkArapratibhAsakhabhAvatvAt tatsattvaM tadutpattAvasannihitaM nopayujyata iti asadarthaviSayatve jJAnasya, kathaM zUnyavAdabhayAdbhavataH smRtipramoSavAdino muktiH; tanna smRtipramoSaH // kazcAyaM smRtiprmossH| kiM smRterabhAvaH, utAnyAvabhAsaH, Ahosvit anyAkAraveditvamiti vikalpAH / tatra nAsau smRterabhAvaH / pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / athAnyAvabhAso'sau / tadA'trApi vaktavyam / kiM tatkAlo'nyAvabhAso'sau, athottarakAlabhAvI / yadi tatkAlabhAvI anyAvabhAsaH smRteH pramoSaH, tadA ghaTAdijJAnaM tatkAlabhAvi tasyAH pramoSaH syAt / athottarakAlabhAvyasau tasyAH pramoSaH / tadapyayuktam / atiprasaGgAt / yadi nAmottarakAlamanyAvabhAsaH samutpannaH pUrvajJAnasya smRtipramoSatvenAbhyupagatasya, tattve kimAyAtam / anyathA sarvasya pUrvajJAnasya smRtipramoSatvaprasaGgaH / athAnyAkAravedit tasyA asau; tadA viparItakhyAtiH syAt, na smRtipramoSaH / kazcAsau viparIta AkArastasyAH / yadi sphuTArthAvabhAsilaM; tadasau pratyakSasyAkAraH, kathaM smRtisambandhI / tatsambandhive vA tasyAH pratyakSarUpataiva syAt , na smRtirUpatA / ata eva zuktikAyAM rajatapratibhAsasya na smRtirUpatA tatpratibhAsena vyavasthApyate / tasya pratyakSarUpatayA pratibhAsanAt / nApi bAdhakapratyayena tasyAH smRtirUpatA vyavasthApyate / yato bAdhakapratyayaH tatpratibhAtasyArthasyAsadrUpatvamAvedayati, na punaH tajjJAnasya smRtirUpatAm / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / tathAhi / bAdhakapratyaya evaM pravarttate / na idaM rajatam, na punA rajatapratibhAsaH prakRtaH smRtiriti // tanna smRtipramoSarUpatA bhrAntadRzAmabhyupagantuM yuktA / ato nAyamapi satpakSaH // tannArthasaMvedanakharUpamapyaparokSaM sAmAnyato dRSTaM liGgaM prAbhAkarairabhyupagamyamAnaM, jJAtRvyApAralakSaNapramANAnumApakamiti, mImAMsakamate pramANasyaivAsiddhatvAtkathaM yathAvasthitArthaparicchedazaktikhabhAvasya prAmANyasya svataH siddhiH / nahi dharmiNo'siddhau taddharmasya siddhiryuktA; ato na sarvatra svataH prAmANyasiddhiriti sthitam // zabdasamutthasya tu abhidheyaviSayajJAnasya yadi prAmANyamabhyupagamyate, tadA apauruSeyatvasyAsambhavAd guNavatpuruSapraNItastadutpAdakaH zabdo'bhyupagantavyaH / atha tatpraNItatvaM nAbhyupagamyate, tadA tatsamutthajJAnasya prAmANyamapi na syAdityabhiprAyavAnAcAryaH prAha "jinAnAm" / rAgadveSamohalakSaNAn zatrUn jitavanta iti jinAsteSAm, " zAsanaM" tadabhyupagantavyamiti prasaGgasAdhanam / nacAtredaM preryam // yadi jinazAsanaM jinapraNItatvena siddhaM nizcitaprAmANyamabhyupagamanIyam, anyathA prAmANyasyApyanabhyupagamanIyatvAditi prasaGgasAdhanamatra pratipAdyatvenAbhipretaM; tatkimiti bauddhayuktyA''rhatena tvayA svataH praamaannyniraaso'bhihitH|| yataH sarvasamayasamUhAtmakatvamevAcAryeNa pratipAdayitumabhipretam / yadvakSyatyasyaiva prakaraNasya parisamAptau / yathA "bhaI micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao sNviggsuhaahigmmss"||1|| ityAdi / ayamevArtho bauddhayuktyupanyAsena samarthitaH / anyatrApyanyamatopakSepeNAnyamatanirAse'yamevAbhiprAyo draSTavyaH / sarvanayAnAM parasparasApekSANAM samyagmatatvena viparItAnAM viparyayatvenAcAryasyeSTatvAt // ata evoktamanenaiva dvAtriMzikAyAm:"udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / naca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH" // 1 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyaathApi syAt ; yadi prAmANyApavAdakadoSAbhAvo guNanimitta eva bhavet , tadA syAdetatprasaGgasAdhanam ; yAvatA'pauruSeyatvenApi tasya sambhavAtkathaM prasaGgasAdhanasyAvakAzaH / asadetat / apauruSeyatvasyAsiddhatvAt / tathAhi / kimapauruSeyatvaM zAsanasya, prasajyapratiSedharUpamabhyupagamyate, uta paryudAsarUpam / tatra yadi prasajyarUpaM; tadA kiM sadupalambhakapramANagrAhyam, uta abhAvapramANavedham / yadi sadupalambhakapramANagrAhyam / tadyuktam / sadupalambhakapramANaviSayasyAbhAvatvAnupapatteH / abhAvatve vA na tadviSayatvam / tasya tadviSayatvavirodhAt, anbhyupgmaanyc||abhaavprmaanngraahytvaabhyupgme'pi vaktavyam / kimabhAvapramANaM jJAnavinirmuktAtmalakSaNam, uta anyajJAnasvarUpam / prathamapakSe'pi kiM sarvathA jJAnavinirmuktAtmasvarUpam, Ahosvit niSedhyaviSayapramANapaJcakavinimuktAtmalakSaNamiti / prathamapakSe, nAbhAvaparicchedakatvam / paricchedasya jJAnadharmatvAt ; sarvathA jJAnavinirmuktAtmani ca tadabhAvAt // niSedhyaviSayapramANapaJcakavinirmuktAtmano'pi nAbhAvavyavasthApakatvam / AgamAntare'pi tasya sadbhAvena vyabhicArAt // tadanyajJAnamapi yadi tadanyasattAviSayaM syAnnAbhAvapramANaM syAt / tasya sahiSayatvavirodhAt // pauruSeyatvAdanyastadabhAvaH, tadviSayajJAnaM tadanyajJAnam, abhAvapramANamiti cet / atrApi vaktavyam / kimasyotthApakam / pramANapaJcakAbhAvazcet / nanvatrApi vaktavyam / kimAtmasaMbandhI, sarvasaMbandhI vA pramANapaJcakAbhAvastadutthApakaH / na sarvasaMbandhI / tasyAsiddhatvAt / nAtmasaMbandhI / tasyAgamAntare'pi sadbhAvena vyabhicAritvAt // AgamAntare pareNa puruSasadbhAvAbhyupagamAt pramANapaJcakAbhAvo nAbhAvapramANasamutthApaka iti cet / na / parAbhyupagamasya bhavato'pramANatvAt // pramANatve vA vede'pi nAbhAvapramANapravRttiH / pareNa tatrApi kartRpuruSasadbhAvAbhyupagamAt // pravRttau cAgamAntare'pi syaat| avizeSAt // naca vede puruSAbhyupagamaH parasya mithyA / anyatrApi tanmithyAtvaprasakteH // kiMca / pramANapaJcakAbhAvaH kiM jJAto'bhAvapramANajanakA, utaajnyaatH| yadi jJAtaH, tadA na tasyAparapramANapaJcakAbhAvAd jnyptiH| anavasthAprasaGgAt // nApi prameyAbhAvAt / itaretarAzrayadoSAt // athAjJAtastajanakaH / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / na / samayAnabhijJasyApi tajjanakatvaprasaGgAt / nacAjJAtaH pramANapaJcakAbhAvo'* bhAvajJAne janakaH / kRtayatnasyaiva pramANapaJcakAbhAvo'bhAvajJApaka ityabhidhAnAt // naca indriyAdekhi ajJAtasyApi pramANapaJcakAbhAvasyAbhAvajJAnajanakatvam / abhAvasya sarvazaktirahitasya janakatvavirodhAt // avirodhe ca bhAve'pyabhAva iti nAma kRtaM syAt // na tucchAttadabhAvAttadabhAvajJAnaM, kintu pramANapaJcakarahitAdAtmana iti cet / na / AgamAntare'pi tathAbhUtasyAtmanaH sambhavAt, abhAvajJAnotpattiH syAt // prameyAbhAvo'pi taddhetuH; tadabhAvAnnAgamAntare'bhAvajJAnamiti cet / na / abhAvAbhAvaH prameyasadbhAvaH, tasya pratyakSAdyanyatamapramANenAnizcaye, kathamabhAvAbhAvapratipattiH // abhAvajJAnAbhAvAttatpratipattiH, na sadupalambhakapramANasadbhAvAditi cet / na / abhAvajJAnasya prameyAbhAvakAryatvAt, tadabhAvAnnAbhAvAbhAvAvagatiH / kAryAbhAvasya kAraNAbhAvavyabhicArAt / apratibaddhasAmarthyasyAbhAvapratItAvapi neSTasiddhiH / kvacitpradeze ghaTAbhAvapratipatistu na ghaTajJAnAbhAvAt kintvekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhAt // na ca puruSAbhAvAbhAvapratipattAvayaM nyAyaH / tadekajJAnasaMsargiNaH kasyacidapyabhAvAt // na, puruSa eva tadekajJAnasaMsargI / puruSabhAvAbhAvayorvirodhenaikajJAnasaMsargitvAsambhavAt // sambhave'pi na puruSopalambhabhAvAt tadabhAvAbhAvapratipattiH / tadupalambhasyaiva tatpratipattirUpatvAt / ataeva viruddhavidhirapyatra na pravarttata iti // kiNc| kasyAbhAvajJAnAbhAvAt prameyAbhAvAbhAvaH vAdinaH, prativAdinaH, sarvasya vA / yadi vAdino'bhAvajJAnAbhAvAnnAgamAntare prameyAbhAvaH / vede'pi mAbhUt / tatrApi prativAdino'bhAvajJAnAbhAvasyAvizeSAt // athAgamAntare vAdiprativAdinorubhayorapyabhAvajJAnAbhAvAnna prameyAbhAvaH vede tu prativAdino'bhAvajJAnAbhAve'pi, vAdino'bhAvajJAnasadbhAvAt / na / vAdino yadabhAvajJAnaM tatsAGketikaM, nAbhAvabalotpannam; AgamAntare prativAdinaH apraamaannyaabhaavjnyaanvt| na ca sAGketikAdabhAvajJAnAdabhAvasiddhiH / anyathA''gamAntare'pi tato'prAmANyAbhAvasiddhiprasaGgaH / tannAgamAntare vAdino'bhAvajJAnAbhAvAd gatiH // nApi prativAdino'bhAvajJAnAbhAvAttatra tadgatiH / vede'pi tatprasaGgAt // ata eva na 51 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya sarvasyAbhAvajJAnAbhAvAt // asiddhazca sarvasyAbhAvajJAnAbhAvaH / tannAtmA pramANapaJcakavinirmukto abhAvajJAnajanakaH // atha vedAnAdisattvamabhAvajJAnotthApakam / nanvatrApi vaktavyam / jJAtamajJAtaM vA tattadutthApakam / na jJAtam / tajjJAnAsambhavAt / pratyakSAdeH tajjJApakatvenApravRtteH // pravRttau vA tata eva puruSAbhAvasiddherabhAvapramANavaiyarthyam / anAdisattvasiddheH puruSAbhAvajJAnanAntarIyakatvAt // nApyajJAtaM tat tadutthApakam / agRhItasamayasyApi tatra tadutpattiprasaGgAt ; kenacitpratyAsattiviprakarSAbhAvAt // tannAnAdisattvamapi tadutthApakamiti nAbhAvapramANAtpuruSAbhAvasiddhiH // nacAbhAvapramANasya prAmANyam / prAkpratiSiddhatvAt ; pratiSetsyamAnatvAcca // atha paryudAsarUpamapauruSeyatvam / kiM tatpauruSeyatvAdanyatsattvam / tasyAsmAbhirapyabhyupagamAt // na, anAdisattvam / taddAhakapramANAbhAvAt / tathAhi / na tAvat tagrAhakaM pratyakSam | akSAnusAritayA tathAvyapadezAt / akSANAM ca anAdikAlasaGgatyabhAvena tatsambaddhatatsatvenApyasaMbandhAt, na tatpUrvakapratyakSasya tathApravRttiH // pravRttau vA tadvadanAgatakAlasambaddhadharmasvarUpagrAhakatvenApi pravRtteH, na dharmajJaniSedhaH / tathA 'satsaMprayoge puruSasya indriyANAM buddhijanma tatpratyakSamanimittam, vidyamAnopalambhanatvAt' iti sUtram ; "bhaviSyati na dRSTaM ca, pratyakSasya manAgapi // sAmarthyam - " // iti ca vArttikaM vyAhataM syAditi na pratyakSAt tatsiddhiH // nApyanumAnAt / tasyAbhAvAt // atha " atItAnAgatau kAlau vedakAravivarjitau // kAlatvAt; tadyathA, kAlo varttamAnaH samIkSyate " // 1 // ityato'numAnAttatsiddhiH / na / asya hetorAgamAntare'pi samAnatvAt // kiMca / kiM yathAbhUto vedakaraNAsamarthapuruSayukta idAnIM tatkartRpuruSarahitaH kAlaupalabdhaH, atIto'nAgato vA tathAbhUtaH kAlatvAt sAdhyate; uta anyathAbhUtaH / yadi tathAbhUtaH, tadA siddhasAdhyatA / athAnyathAbhUtaH; tadA sanni vezAdivadaprayojako hetuH / tathAhi / yathAbhUtAnAmabhinava kUpaprAsAdAdInAM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / sannivezAdi buddhimatkAraNapUrvakatvena vyAptamupalabdhaM; tathAbhUtAnAmeva jIrNakUpaprAsAdAdInAM tad buddhimatkAraNatvaprayojakatvAnanyathAbhUtAnAm / yadi punaranyathAbhUtasyApyatItasyAnAgatasya kAlasya tadrahitatvaM sAdhayetkAlatvam ; tadA'nyathAbhUtAnAmapi bhUdharAdInAM sannivezAdi buddhimatkAraNapUrvakatvaM sAdhayet ; na tasya sarvajagajjJAtuH kartuzcezvarasya siddhezvAnyathAbhUtakAlabhAvasiddhiritIva apauruSeyatvasAdhanaM ca vedAnAmanavasaram // atha tathAbhUtasyaivAtItasyAnAgatasya vA kAlasya tadrahitatvaM sAdhyate / naca siddhsaadhytaa| anyathAbhUtasya kAlasyAbhAvAt / na / anyathAbhUtaH kAlo nAstIti kutaH pramANAdavagatam / yadyanyataH, tata evApauruSeyatvasiddhiH, kimanena / ato'numAnAccet / na / anyathAbhUtakAlAbhAvAt ; ato'numAnAttadrahitatvasiddhistatsiddhestatsiddhiritItaretarAzrayadoSaprasaGgAt // tadevamanyathAbhUtakAlasyAbhAvAsiddhestathAbhUtasya tadrahitatvasAdhane siddhasAdhanamiti // nApi zabdAttatsiddhiH / itaretarAzrayadoSapra. saGgaH / tadevamanyathA kathaM vedavacanamasti // nApi vidhivAkyAdaparasya bhavadbhiH prAmANyamabhyupagamyate / abhyupagame vA pauruSeyatvameva syAt / tathAhi / tatpratipAdakAni vedavacAMsi zrUyante / "hiraNyagarbhaH samavarttatAgre tasyaiva caitAni niHzvasitAni yAjJavalkya itIhovAca" ityAdIni / tanna zabdAdapi tatsiddhiH // nApyupamAnAt siddhiH| yadi hi codanAsadRzaM vAkyamapauruSeyatvena kiMcit siddhaM syAt, tadA tatsAdRzyopamAnena vedasyApauruSeyatvamupamAnAt siddhaM syAt / naca tatsiddhamityupamAnAdapi na ttsidviH|| nApyarthApatteH / apauruSeyatvavyatirekeNAnupapadyamAnasya siddhavede kasyaciddharmasyAbhAvAt // nAprAmANyAbhAvalakSaNo dharmo'nupapadyamAno vedasyApauruSeyatvaM parikalpayati / AgamAntare'pi tasya dharmasya bhAvAdapauruSeyatvaM syAt // nacAsau tatra mithyA / vede'pi tanmithyAtvaprasaGgAt // athAgamAntare puruSasya karturabhyupagamAt puruSANAM ca sarveSAmapi AgamAdiSu raktatvAt , tadveSajanitasyAprAmANyasya tatra saMbhavAta, nAprAmANyAbhAvalakSaNo dharmastatra satyaH / vede tvaprAmANyajanakadoSAspadasya puruSasya karturabhAvAdaprAmANyAbhAvalakSaNo dharmaH satyaH // kutaH puna Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 sammatitakAvyaprakaraNasyastatra puruSAbhAvo nizcitaH / anyataH pramANAditi cet / tadevocyatAm , kima pittyA / arthaapttitshcet|n|itretraashrydossprsnggaat| tathAhi / arthApattitaH puruSAbhAvasiddhAvaprAmANyAsiddhiretatsiddhau cArthApattitaH puruSAbhAvasiddhiritItaretarAzrayatvaM, cakrakacocaM cAtrApi / tathAhi / yadyaprAmANyAbhAvalakSaNo dharmo 'nupapadyamAno vede'pauruSeyatvaM kalpayati, AgamAntare'pyasau dharmastatkiM na kalpayati / tatra puruSadoSasambhavAdasau dharmo mithyA; tena tatra tanna klpyti| vede kutaH puruSAbhAvaH / arthApattezcaitadAgamAntare samAnamityAdi tadevAvarttata iti cakrakAnuparamaH // nApyatIndriyArthapratipAdanalakSaNo dharmo'nupapadyamAno vede puruSAbhAvaM klpyti| AgamAntare'pi samAnatvAt ||n cAprAmANyAbhAve puruSAbhAvaH siddhyati / kAryAbhAvasya kAraNAbhAvaM prati vyabhicAritvenAnyathAnupapannatvAsambhavAt / apratibaddhAsamarthasya puruSasyAbhAvasiddhAvapi, na sarvathA puruSAbhAvasiddhiH / puruSamAtrasyApi niraakrnnaadissttsiddhishc| aprAmANyakaraNasya tatkartRtve. nAsmAkamapyaniSTatvAt // nApi prAmANyadharmo'nyathA'nupapadyamAno vede puruSAbhAvaM saadhyti| AgamAntare'pi tulyatvAt // zeSamatra cintitamiti na punarucyate // ___ parArthavAkyoccAraNAnyathA'nupapattestatpratipattiriti cet / aymrthH| svArthenAvagatasaMbandhaH zabdaH svArtha pratipAdayati / anyathA'gRhItasaMketasyApi puMsaH tato vAcyArthapratipattiH syAt / saca saMbandhAvagamaH prmaanntrysNpaadyH| tathAhi / yadaiko vRddho'nyasmai pratipannasaGgataye pratipAdayati-'devadatta!gAmabhyAjainAM zuklAM daNDena' iti, tadA pArzvasthito'vyutpannasaGketaH zabdArthau pratyakSataH pratipadyate,zrotuzca tadviSayakSepaNAdiceSTAdarzanAt anumAnato gavAdiviSayAM pratipattimavagacchati; tatpratItyanyathA'nupapattyA zabdasya ca tatra vAcikAM zaktiM sa eva parikalpayati / sa ca pramANatrayasaMpAdyo'pi saGgatyavagamo na sakRdvAkyaprayogAtsaMbhavati / vAkyAsaMmugdhArthapratipattAvavayavazakterAvApohApAbhyAM nishcyaat||ncaasthirsy punaH punaruccAraNaM saMbhavati, tadabhAve nAnvayavyatirekAbhyAM vAcakazakyavagamaH, tadasattvAt na prekSAvadbhiH parAvabodhAya vAkyamuccAryam ; uccAryate ca parAvabodhAya vAkyam ; ataH parArthavAkyoccAraNAnyathAnupapattyA nizcIyate dhUmAdiriva gRhItasaMba Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / ndho'rthapratipAdakaH zabdo nityH| tduktm| "darzanasya parArthatvAnnityaH zabdaH" iti // atha matam ; bhUyo bhUya uccAryamANaH zabdaH sAdRzyAdekatvena nizcIyamAno'rthapratipattiM vidadhAti, na punarnityatvAt ; tanna kiMcinnityatvaparikalpanena pramANabAdhitena / tadayuktam / sAdRzyena zabdAdarthApratipatteH / nahi sadRzatayA zabdaH pratIyamAno vAcakatvenAdhyavasIyate, kintvekatvena / tathAhyevaM pratipattiH / ya eva saMbandhagrahaNasamaye mayA pratipannaH zabdaH sa evAyamiti // kiMca / sAdRzyAdarthapratipattau bhrAntaH zabdAdarthapratyayaH syAt / nAnyasmin gRhiitsngkete'nysmaadrthprtyyo'bhraantH| yathA gozabde gRhItasaMbandhe'zvazabdAdgavArthapratyayaH // na ca bhUyo'vayavasAmAnyayogasvarUpaM sAdRzyaM zabde saMbhavati / viziSTavarNAtmakatvAcchabdasya; varNAnAM ca niravayavatvAt // naca samAnasthAnakaraNajanyatvalakSaNaM sAdRzyaM pratipattuM zakyam / parakIyasthAnakaraNAderatIndriyatvena tajanyasyApyaprAtipatteH // naca gatvAdiviziSTAnAM gAdInAM vAcakalamabhyupagantuM yuktam / gatvAdisAmAnyasyAbhAvAt / tadabhAvazca, gAdInAM nAnAtvAyogAt / tadayogazca, pratyabhijJayA gaadiinaamekvnishcyaat| ata eva na sAmAnyanibandhanA gAdiSu pratyabhijJA |bhednibndhnsy sAmAnyasyaiva gAdiSvabhAvAt , kutastannibandhanA gAdiSu pratyabhijJA / kiMca / kiM galAdInAM vAcakatvam , uta gAdivyaktInAm / na tAvadgatvAdInAm / nityatvenAsmadabhyupagamAzrayaNaprasaGgAt / nApi gAdInAM vAcakatvam / vikalpAnupapatteH / tathAhi / kiM gatvAdiviziSTa vyaktimAtraM vAcakam, uta gAdivyaktivizeSaH / tatra na tAvat gAdivyaktivizeSaH / sAmAnyayuktasyApi tsyaannvyaat| ananvitAcca nArthapratibhAsaH / nApi gAdivyaktimAtram / yatastadapi vyaktimAtraM kiM sAmAnyAntarbhUtam, uta vyaktyantabhUtamiti kalpanAdvayam / yadi sAmAnyAntaHpAti, tadA punarapi nityasya vAcakatvamityasmatpakSapravezaH / atha vyaktyantarbhUtamiti pakSaH, tadA'nanvayadoSastadavasthita iti / kiNc| yadyanityaH zabdaH, tadA''lambanarahitAcchabdapratibhAsamAtrAdarthapratipacityapagratA syAt / tathAhi / zabdazravaNaM, tataH saGketakAlAnubhUtasmaramAvatA tatsaMdezatvenAdhyavAsayaH / nacaitAvantaM kAlaM zabdasyAvasthAnaM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyabhavatparikalpanayA, tadvAcakazUnyAttatpratibhAsAdarthapratipattiH syAt / ato'rthapratibhAsAbhAvaprasaGgAt nAnityatvaM zabdasya // ___atra pratividhIyate // yaduktam / darzanasya parArthatvAnnityaH zabdo'nityatve punaH punaruccAraNAsaMbhavAt na samayagrahaH; tadabhAve zabdAdarthapratipattirna syAt, iti parArthazabdoccAraNAnyathA'nupapatternityaH zabdaH / tadayuktam / anityasyApi dhUmAderivAvagatasaMbandhasyArthapratyAyakatvasaMbhavAt zabdasya / nahi dhUmAdInAmapye. kaiva vyaktiragnyAdipratipAdikA, kintvanyaiva / nacAnAzritasamAnapariNatInAM sarvadhUmAdivyaktInAmarvAgdRzA svasAdhyena saMbandhaH zakyo grahItum / asAdhAraNarUpeNa sarvadhUmAdivyaktInAmadarzanAt / na ca liGgAnumeyasAmAnyayostatra saMbandhagrahaNam / zabde'pyasya nyAyasya samAnatvAt / naca dhUmatvAt mayA pratipanno'gniriti pratipattiH, kintu dhUmAditi / sA ca liGgAnumeyayoH sAmAnyaviziSTavyaktimAtrayoH saMbandhagrahaNe sati, sAmAnyaviziSTAgnivyaktyavagame yuktA / naca dhUmasAmAnyAdagnisAmAnyasya, yathA ca sAmAnyaviziSTasya vizeSasya, anumeyatvaM, vAcyatvaM vA'bhyupagamanIyam / anyathA sAmAnyamAtrasya dAhAdyarthakriyA'janakale, jJAnAdyarthakriyAyAzca sAmAnyasAdhyAyAstadaiva samudbhUtehArthinAmanumeyavAcyapratibhAsAtpravRttyabhAvena, liGgivAcyapratibhAsayoraprAmANyaprasaGgaH / tathA dhUmazabdayostadviziSTayoH tattvamabhyupagantavyam; nyAyasya smaantvaat|| nacAnumeyatvavAcyatvasAmAnya vyaktivyatirekeNAnupapadyamAnaM tAM lakSayatIti lakSaNayA pravRttirbhaviSyatIti vaktuM zakyam / kramapratIterabhAvAt / nahi liGgavAcakajanitaliGgivAcyapratibhAse, prAk sAmAnyapratibhAsaH, pazcAdyaktipratibhAsa iti kramapratItyanubhavaH / na ca lakSaNA saMbhavatIti prapaJcataH pratipAdayiSyAma ityAstAM tAvat // evaM sAmAnyaviziSTadhUmAdiliGgasya gamakatvavadgatvAdiviziSTagA-- divAcakatve, na kiJcinnityatvena |tdbhaave'pi dhUmAdibhya ivArthapratipattisaMbhavAt / atha dhUmAdau sAmAnyasya saMbhavAt pUrvoktena nyAyena gamakatvamastu; zabde tu na kiMcitsAmAnyamasti, yadviziSTasya zabdasya vAcakabhAvaH / zabdatvamiti cet / n| gozabdasya zabdatvaviziSTasya, svavAcye na saMbandhagrahaH / naca zabdatvamapi Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / gAdiSu vidyte| gozabdatvagatvAdInAM tu sattve kA kth|| zabdatvAdInAM tvabhAvaH, varNAntaragrahaNe varNAntarAnusandhAnAbhAvAt / yatra sAmAnyamasti tatraikagrahaNe'parasyAnusandhAnaM dRSTam ; yathA zAbaleyagrahaNe bAhuleyasya |vrnnaantre ca gAdau gRhyamANe na kAdInAmanusandhAnam ; tanna tatra zabdatvAdisaMbhavaH / etadayuktam / yataH kimidamanusandhAnaM bhavato'bhipretaM yad varNAntare gRhyamANe varNAntarasya nAstIti pratipAdyate / yadi gAdau varNAntare gRhyamANe, ayamapi varNa ityanusandhAnAbhAvaH / tadayuktam / evaMbhUtAnusandhAnasyAnubhUyamAnatvenAbhAvAsiddheH // atha gAdau varNAntare gRhyamANe, ayamapi kAdirityanusandhAnAbhAvAnna sAmAnyasadbhAvaH; tadA'tya. lpamidamucyate / zAbaleyAdAvapi vyaktyantare gRhyamANe, ayamapi bAhuleya ityanusandhAnAbhAvAt gotvasyApyabhAvaH prasaktaH // atha tatra gauY=rityanugatA. kArapratyayasyAbAdhitasya sadbhAvAt na gotvAsattvam / etad gAdiSvapi samAnam / tatrApi varNo varNa ityanugatAkArasyAbAdhitasya pratyayasya sadbhAvAt ; kathaM na varNeSu varNatvasya, gAdiSu gatvAdeH, zabde zabdatvasya saMbhavaH / nimittasya samAnatvAt / tathAhi / samAnAsamAnarUpAsu vyaktiSu kacitsamAnA iti pratyayo'nveti, anyatra vyAvarttate / yatra ca pratyayAnuvRttistatra sAmAnyavyavasthA, nAnyatra / sA ca pratyayAnuvRttirgAdiSvapi samAnA iti kathaM na tatra sAmAnyavyavasthA / yadi punargAdiSvanugatAkArapratyayasattve'pi na gatvAdisAmAnyamabhyupagamyate, tarhi zAbaleyAdiSvapi na gotvasAmAnyamabhyupagamanIyam / nahi tatrApi tathAbhUtapratyayAnuvRttimantareNa sAmAnyAbhyupagame'nyat nimittmutpshyaamH| akSajanyatvamabAdhitatvAdi ca pratyayasyobhayatrApi vizeSaH samAnaH / yadi cAnugatAbAdhitAkSajapratyayavizeSaviSayatve satyapi gatvAderabhAvaH; gAderapi vyAvRttatathAbhUtapratyayaviSayasyAbhAvaH syAt / tatazca kasya darzanasya parArthatvAnnityavaM sAdhyeta // atha gAdau zrotragrAhyatvanimitto'nugataH pratyayo na saamaanynimittH| tadapyayuktam / zrotragrAhyatvasyAtIndriyatvenAnavagame nimittAgrahaNe, tadgrahaNanimittAnugatapratyayasya gAdAvabhAvaprasaGgAt / na ca pratyabhijJayA gAdInAmekatvasiddharbhedanibandhanasya teSu gatvAdisAmAnyasyAbhAva iti yuktamabhidhAnam / gAdhekatvagrAhi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya kAyA lUnapunarjAtakezanakhAdiSviva tasyA bhrAntatvAt / atha dalitapunarudite nakhazikharAdau pratyabhijJAyA bAdhitatvena bhrAntatvaM, na punargAdau / nanu tatra pratyabhijJAyAH kiM bAdhakam | antarAle'darzanamiti cet / nanu gAdAvapyantarAle'darzanaM samAnam / atha dalitapunarudite nakhazikharAdAvabhAvanimittamantarAle'darzanaM na gAdAvabhAvanimittam / kiM punaratrAdarzananimittamiti vaktavyam / kimatra vaktavyam, abhivyakterabhAvaH / atha keyamabhivyaktiryadabhAvAdantarAle gAdyapratipattiH / varNAdisaMskAraH / atha ko'yaM varNAdisaMskAraH / AtmamanaH saMyogapUrvakaprayatnapreritena koSTheyana vAyunA tAlvAdisaMyogavibhAgavazAt pratiniyatavarNAdyabhivyaJjakatvena bhedamAsAdayatA, vaktRmukhasamIpagataiH sparzanendriyapratyakSeNa, taddezasya ca tUlAdeH preraNAtkAryAnumAnena, dezAntare zabdopalabdhyanyathA'nupapatyA ca pratIyamAnena; nitya sarvagatasya gakArAdervarNasya, zrotrasya, ubhayasya vA vArakANAM vAyUnAmapanayanaM; yathAkramaM varNasaMskAraH, zrotrasaMskAraH, ubhayasaMskArazceti cet / nanu varNa saMskAro'bhivyaktirityabhyupagame, AvArakavAyubhirvijJAnajananazaktipratighAtAdvarNo'pAntarAle jJAnaM na janayatIti abhyupagantavyam / sA ca zaktirvarNasvarUpAt kathaJcidabhinnA'bhyupagantavyA / ekAntabhede tato varNAdanupakAre, tasya zaktiriti saMbandhAnupapatteH / upakAre vA tadupakArikA aparA zaktirabhyupagantavyA; tasyA api tato bhede'navasthA / abhede prathamaiva zaktiH kathaJcidabhinnA'bhyupagamanIyA / evaM hi pAramparyaparizramaH parihRto bhavati / tathAbhyupagame ca tacchaktipratighAte varNakharUpameva tadabhinnamAvArakeNa pratihataM bhavati / tatazca kathaM nAnityatvam / vyaJjakenApi zaktipratibandhApanayanaMdvAreNa vijJAnajanakazaktyAvirbhAvena varNasvarUpamevAvirbhAvitaM bhavatIti kathaM na varNasya vyaJjakajanyatvam / vyaJjakAvAptavijJAnajananaskharUpo varNo yadi tenaiva kharUpeNAvatiSThate, tadA sarvadA tadavabhAsijJAnaprasaGgaH; sarvadA tadjananasvabhAvasya bhAvAt / sahakAyepekSA ca nityasya na bhavatIti pratipAdayiSyAmaH / ajanane vA na tatsvabhAvateti prathamamapi jJAnaM na janayet / yo hi yanna janayati na sa tajjananakhabhAvaH / yathA zAlibIjaM yavAGkuramajanayanna tajjananakhabhAvam / na janayati ca varNo vyaJjakAbhi * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / matavAyvabhivyakto'pi sarvadA svapratibhAsijJAnam, iti na srvdaatjnnsvbhaavH| tatsvabhAvAbhAve cottarakAlaM tadevAniyatvamiti vyarthamabhivyaktikalpanam / api ca / varNAbhivyaktipakSe koSThayena vAyunA yAvadvegamabhisarpatA yAvAnvarNavibhAgo'panItAvaraNaH kRtastAvata eva zravaNaM syAt, na samastasya varNasyeti khaNDazastasya pratipattiH syAt ||ath varNasya niravayavatvAdekatrotsAritAvaraNaH sarvatrApanItAvaraNa iti nAyaM doSaH, tarhi nirvibhAgalAdevaikavAnapanItAvaraNaH sarvatra tatheti manAgapi zravaNaM na syAt / sarvatra sarvAtmanA varNasya prismaapttvaat| sAmastyena zrava. NAbhyupagame, varNasyAvyApakatvamanekavaM ca durnivAram / yadi caikatrAbhivyakto nirvibhAgalena sarvatrAbhivyaktaH, tadA sarvadezAvasthitaistasya zravaNaM syAt / yadapyucyate / yathaivotpadyamAno'yamutpattivAdinA pakSe digAdInAmavibhAgAdavibhaktadigAdisaMbandhilena svarUpeNAsarvagato'pi, sarvAn prati bhavannapi, na sarvairavagamyate; kintu yaccharIrasamIpavartI varNa utpannastenaivAsau gRhyate; tathA'smatpakSe'pi svataH sarvagato 'pi varNo na sarvairdUrasthairavagamyate, kintu yaccharIrasamIpastho'bhivyaktastaireveti vyaJjakadhvanisannidhAnAsannidhAnakRtaM varNasya zravaNamazravaNaM ca yuktam / etadevAha "yathaivotpadyamAno'yaM na sarvairavagamyate / digdezAdyavibhAgena sarvAn prati bhavannapi // 1 // tathaiva yatsamIpasthairnAdaiH syAt yasya saMskRtiH / taireva gRhyate zabdo na dUrasthaiH kthnycn"|| 2 // iti / tadapi pralApamAtram / yato yadi vyaJjakA vAyavo yatraiva saMnihitAstatraiva varNasaMskAraM kuryustadA syAdapyetat, kintu tathAbhyupagame varNasya sAvayavatvam; anabhivya. ktasvarUpAdabhivyaktasvarUpasya ca bhedAt, anekatvaM ca syAt / sarvAtmanA tu saMskAre "yaccharIrasamIpasthairnAdaiH syAdyasya sNskRtiH| tairyathA zrUyate zabdastathA dUragatairna kim" // 1 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitANyaprakaraNasya utpattipakSe tu avyApakatvAt yatsamIpavartI varNa utpannastenaivAsau gRhyate, na dUrasthairiti yuktm| digdezAdyavibhAgeneti caatiivaasnggtm| avibhAgasya kasyacidvastuno'saMbhavenAnabhyupagamAt / kiMca / vyApakatvena varNAnAmekavarNAvaraNApAye, samAnadezatvena sarveSAmanAvRtatvAt, yugapatsarvavarNazrutizca syAt / athApi syAt ; pratiniyatavarNazravaNAnyathA'nupapattyA vyaJjakabhedasiddheH, pratiniyataiya'JjakaiH prati. niyatAvArakanirAkaraNadvAreNa pratiniyatavarNasaMskArAt na yugapatsarvavarNazrutidoSaH / syAdetat, yadi vyaJjakAnAM vAyUnAM bhedaH syAt / sa cAvArakabhedanibandhanaH / anyathA tadabhede'bhinnAvArakApanetRtvena kuto vyaJjakabhedaH / AvArakabhedo'pi varNadezabhedanibandhanaH / anyathA samAnadezAnAM yadevaikasyAvArakaM tadevAparasyApItyAvArakabhedo na syAt / dezabhedo'pi varNAnAmavyApakatve sati syAt / vyApakatve tu parasparadezaparihAreNa varNAnAmavasthAnAbhAvAnna dezabhedaH / na cAvyApakatvaM varNAnAmabhyupagamyate bhavadbhiriti na dezabhedaH, tadabhAvAnnAvArakabhedaH, tadasattvAnna vyaJjakabheda iti yugapatsarvavarNazrutiriti tadavastho dossH| nApyAvArakANAM varNapidhAyakatvenAvArakatvaM, kintu varNe dRzyasvabhAvakhaNDanAt / vyaJjakAnAmapi na tadAvArakApanetRtvena vyaJjakatvaM, kintu varNe dRzyasvabhAvAdhAnAditi pUrvoktadoSAbhAva iti vaktuM na zakyam / yata evamabhidhAne svavAcaiva tasya pariNAmitvamabhihitaM syaadityviprtipttiprsnggH| tanna varNasaMskAro'bhivyaktiriti pakSoyuktaH // nApi zrotrasaMskAro'bhivyaktiriti pakSo yuktH| tasminnapi pakSe sakRtsaMskRtaM zrotraM sarvavarNAn yugapat zRNuyAt / nahyaJjanAdinA saMskRtaM cakSuH saMnihitaM svaviSayaM kiJcit pazyati, kiJcinneti dRSTam ||ath vyaJjakAnAM vAyUnAM bhinneSu karNamUlAvayaveSu vartamAnAnAM saMskArAdhAyakatvenArthApattyA pratiniyatavarNazravaNAnyathA'nupapattilakSaNayA pratiniyatavarNagrAhakatvena, saMskArAdhAyakavasya pratIternaikavarNagrAhakatvena saMskRtaM zrotraM sarvavarNAn yugapad gRhnnaatiiti|tthaahi| vAyavIyazabdapakSe yathA gakArAderniSpattyartha prayatnaprerito vAyurnAnyaM varNamutpAdayati, tathA'smatpakSe'pyanyavarNagrAhakazrotrasaMskAre samartho nAnyavarNagrAhakazrotrasaMskAraM vidhAsyati / yeSAM tu tAlvAdisaMyogavibhAganimittaH zabda iti pakSaH, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / teSAM yathA'nyagakArAdi janakaiH saMyogavibhAgairnAnyo varNoM janyate, tathA'smatpakSe'pi nAnyavarNagrAhakazrotrasaMskArAdhAyakavyaJjakaprerakairanyavarNagrAhaka zrotrasaMskArAdhAyaka - vAyupreraNaM kriyata ityutpattyabhivyaktipakSayoH kAryadarzanAnyathA'nupapattyA samaH sAmarthyabhedaH prayatnavivakSayoH siddhaH // atazca yaduktaM kaizcit / samAnendriyagrAhyeSvartheSu vyaJjakeSu na dRSTo niyama iti / etadayuktam / arthApatterdRSTAntAnapekSatvAt / dRSTazca tailAbhyaktasya marIcibhiH, bhUmestUdakasekena gandhAbhivyaktibheda iti kathaM na vyaJjaka niyamaH // taduktam: "vyaJjakAnAM hi vAyUnAM bhinnAvayavadezatA / jAtibhedazva, tenaiva saMskAro vyavatiSThate // 1 // anyArtha prerito vAyuryathA'nyaM na karoti vaH / tathA'nyavarNasaMskArazakto nAnyaM kariSyati // 2 // anyaistAlvAdisaMyogairnAnyo varNo yathaiva hi / tathA dhvanyantarAkSepo na dhvanyantarasAribhiH // 3 // tasmAdutpattyabhivyaktyoH kAryArthApatitaH samaH / 61 sAmarthyabhedaH sarvatra syAt prayatnavivakSayoH " // 4 // iti / etadasaMbaddham / indriyasaMskArakANAM vyaJjakAnAM, samAnadezasamAnendriyagrAhyeSvartheSu pratiniyataviSayagrAhakatvenendriya saMskArakatvasya kadAcidadarzanAt / nahyakhanAdinA saMskRtaM cakSuH sannihitaM svaviSayaM kiJcitpazyati, kiJcinnetyupalabdham / tathA bAdhiryanirAkaraNadvAreNa valAtailAdinA saMskRtaM zrotraM svagrAhyAn gakArAdIn varNAnavizeSeNaivopalabhamAnamupalabhyate / evaM ghrANAdInIndriyANi svavyaJjakaiH saMskRtAni svaviSayagrAhakatvenAvizeSeNa pravarttamAnAni pratIyanta iti prakRte' pyayameva nyAyo yuktaH // yazca tailAbhyaktasya marIcibhiH, bhUmestUdakasekena gandhAbhivyaktiriti vyaJjakaM prati niyamo darzitaH; so'pi viSayasaMskArakavyaJjakapratiniyamo, nendriya saMskArakavyaJjakapratiniyamaH / viSayasaMskAra keSvapyayaM niyamo bhinnadezeSu darzito, na samAnadeza samAnendriyagrAhyeSu / tata Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyaindriyasaMskArakeSu samAnendriyagrAhye samAnadeze'rthe pratiniyataviSayagrAhakatvena, indriyAntaraviSayagrAhakatvena ca indriyasaMskArakatvasyAdarzanAt, atyantAsaMbhavino nApattisAmarthyAtkalpanA yuktA / kArakANAM tu pratiniyatakAryakartRtvasyAnyatrApyupalabdheH pratiniyatavarNotpAdanasAmarthyabhedasya tAlvAdipvapattitaH kalpanA saMbhAvyata eva / kiMca / indriyaM saMskurvad vyaJjakaM yadi yathAvasthitavarNagrAhakatvenendriyasaMskAraM vidadhyAt, tadA sakalanabhastalavyApino gAdeH pratipattiH syAt / nacAsau dRSTA / athAnyathA na tarhi varNasvarUpapratibhAsa iti na tatsvarUpasiddhiH; tanna shrotrsNskaaro'pybhivyktiH|| nApyubhayasaMskAro'bhivyaktiH, pratyekapakSoktadoSaprasaGgAt / nacAnyaprakAraH saMskAro'bhivyaktiH saMbhavati / tadabhivyakterasaMbhavAt / nAnabhivyaktinimitto'ntarAle gAdInAmanupalambhaH kintu dalitanakhazikharAdiSvivAbhAvanimittaH, iti lUnapunarjAtanakhAdiSvivApAntarAlAdarzanena gAdipratyabhijJAyA baadhymaantvaadpraamaannym| atha khaNDitapunaruditakararuhasamUhaviSayAyA api pratyabhijJAyAstatsAmAnyavi. Sayatvena nAprAmANyam; tasyAstadviSayatayA'vAdhyamAnatvAt / nacAyaM prakAro gAdiviSayapratyabhijJAyAH sambhavati / tathAbhUtakezAdiSviva gAdibhedaviSayAbAdhitapratibhAsAbhAvena taddedAsiddhau, samAnAnAM bhAvaH sAmAnyamiti kRtvA tatra sAmAnyasyaivAsambhavAt / asadetat / gAdiSvapi pUrvopalabdhagAdeH sakAzAdayamalpo mahAn karkazo madhuro vA gAdirityabAdhitAkSajapratibhAsasadbhAvena bhedanibandhanasA. mAnyasambhavasya nyAyAnugatatvAt / naca yathA turagajavasya puruSe'dhyAropAtpuruSo yAtIti pratyayo vyapadezazca, tathA vyaJjakadhvanigatasyAlpakarkazAdergAdAvupacArAt tathA pratyayo, vyapadezazvetyabhyupagantuM zakyam / tathA'bhyupagame, vAhIke go. pratyayavad, gAdipratyayasya bhrAntatvenagAdisvarUpAsiddhiprasaGgAt / nahi bhrAntapratyayasaMvedyA dvicandrAdayaH svarUpasaMgatimanubhavanti / nacAlpamahattvapratyayayontitve, alpamahattve eva gAdiviSaye avyavasthitasvarUpe; na punargAdiko vrnnH| tatpra. tyayasyAbhrAntatvAt / nacAnyaviSayapratyayasya bhrAntatve'nyasya tathAbhAvo'tipra. saGgAditi vaktuM yuktam / yato yadyalpamahattvAdidharmavyatiriktasya gAdeH,dvitvara Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 63 hitasyeva nizIthinInAthasya, pratyayaviSayatvaM syAt tadaiva tadyujyetApi vaktum / naca svapre'pi taddharmAnadhyAsito gAdiH kenacit pratIyata iti kathaM tasya mahattvAdidharmarahitasya svarUpavyavasthA / ata eva mahattvAdidharmayuktasya sarvadA pratIyamAnatvAd gAderna taddharmayuktatayA pratIyamAnasya, upacaritapratyayaviSayatA // taduktam: "yo hyanyarUpasaMvedyaH saMvedyetAnyathA'pi vA / sabhrAnto, natu tenaiva yo nityamupalabhyate // 1 // iti / tanna vyaJjakadharmAdhyAropAdupacaritapratyayaviSayatvaM tathAbhUtasya gAdeH / sarvabhAvAnAmupacaritapratyayaviSayatvena svarUpAbhAvaprasaGgAt / naca vyaJjakasya pradIpAderalpa mahattvabhedAt vyaGgyasya ghaTAderalpamahattvabhedapratibhAso dRSTaH // atha vyaJjakadharmAnukAritvaM vyaGgye upalabhyate / tathAhi / ekasvarUpamapi mukhaM, khaDge pratibimbitaM dIrgham, Adarze vartulaM, nIlakAce gauramapi zyAmaM vyaJjakadharmAnukAritayA pratibhAsaviSayamupalabhyata iti prakRte'pi tathA syAt / etadapyasaGgatam / dRSTAntamAtrAdarthAsiddheH / tasya hi sAdhyasAdhanapratibimbasAdhakapramANaviSayatayA sAdhyasiddhAvupayogo, na svatantrasya / anyathA 'eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH' ityAdidRSTAntamAtrato, advaitavAdino'pi puruSAdvaitasiddheH, zabdasvarUpasyApyabhAvAt kasyopacArAt mahattvAdipratibhAsa ityucyate / mukhAdInAM ca cchAyA khaDgAdau saMkrAntA taddharmAnukAriNI pratibhAti, na mukhAdayaH / naca gAdInAM chAyA vyaJjakadhvanisaMkrAntA taddharmAnukAriNI pratibhAtIti zakyaM vaktum / zabdasya bhavatA'mUrttatvenAbhyupagamAt / amUrttasya ca mUrttadhvanau chAyApratibimbanAsaMbhavAt / mUrttAnAmeva hi mukhAdInAM mUrtte AdarzAdau chAyApratibimbanaM dRSTaM, nAmUrttAnAmAtmAdInAm / adRSTe ca dhvanau chAyA pratibimbitA'pi na gRhyeta, kathaM taddharmAnukAritayA pratItiviSayaH / naca dhvaneH zabdapratibhAsakAle zravaNapratipattiviSayatvam / ubhayAkArapratipatterasaMvedanAt / tanna vyaJjake dhvanau pratibimbitA gakArAdicchAyA pratibhAti / nApyamUrtte gAdau dhvanicchAyApratibimbanaM yuktam / amUrtte AkAzAdau ghaTAdicchAyApratibimbanA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAtatakA sammatitAkhyaprakaraNasyanupalabdheH / tadayuktamuktaM khaDgAdau dIrghamukhAdipratibhAsavadalpamahattvAdiyuktazabdapratibhAsa iti / dRSTAntadAAntikayovaiSamyAt / ato'bAdhitamahattvAdibhedabhinnagAdipratibhAsAd gAdibhedasiddheH, tannibandhanasya sAmAnyasya gAdau sadbhAvAt ; tannibandhanA pratyabhijJA dalitoditanakhazikharAdiSviva gAdAvabhyupagamanIyA / ata eva dhUmAdInAmivAnityatve'pi gAdInAM, sAmAnyasadbhAvataH saGgatyavagamasya saMbhavAt ; na parArthazabdoccAraNAnyathA'nupapattyA tannityatvakalpanA yuktA / tad gatvAdiviziSTasya gAderavivakSitavizeSasya svArthena saGgatyavagamena, na kiJcinityatvena / yathA golAdiviziSTasya govyaktimAtrasya vAcyatve na kazcidoSaH; tadvad vAcakave'pi tadarthapratipAdakatvasya anyathApi sambhavAt 'darzanasya parArthatvAt nityaH zabdaH' ityayuktamabhihitam // yatpunaruktam / sadRzatvenAgrahaNAt na sAdRzyAdarthapratipattiriti / tatra yadi sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnyaM, vyakteH sAdRzyamabhipretam ; tadA tasya yathA zaktivizeSaNasya vAcakatvaM tathA pratipAditam / athAnyathAbhUtaM sAdRzyamatra vivikSitaM, tadA tasya vAcakatvAnabhyupagamAt sa eva parihAraH / yattUktam / varNAnAM niravayavatvAt na bhUyo'vayavasAmAnyayogalakSaNasya sAdRzyasya sambhavaH / tadatyantAsaGgatam / varNAnAM bhASAvargaNArUpapariNatapudgalapariNAmasyaiva sAvayavatvAt ||ath paudgalikale varNAnAM, mahatyadRSTakalpanA prasajyate / tathAhi / zabdasya zravaNadezAgamanaM, mUrtisparzAdimattvaM ca anupalabhyamAnaM parikalpanIyam / teSAM ca mUrtisparzAnAM satAmapyanudbhUtatA kalpanIyA, tvagagrAhyatvaM ca parikalpanIyam / ye cAnye sUkSmA bhAgAstasya kalpyante, teSAM ca zabdakaraNavelAyAM sarvathA'nupalabhyamAnAnAM kathaM racanAkramaH kriyatAm / upalabhyamAnatve'pi kIdRzAdracanAbhedAt gakArAdivarNabhedaH, dravatvena ca vinA kathaM varNAvayavAnAM parasparataH saMzleSo varNaniSpAdakaH / yadyapi ca kathaJcit kA niSpAditA varNAH, tathApi AgacchatAM kathaM na vAyunA vizleSaH / laghUnAM tadavayavAnAmudakAdinibandhanAbhAvAt / nibaddhAnAmapyAgacchatAM vRkSAdyabhihatAnAM vizleSo loSTavat / nacaikazabdasyaikazrotrapraveze mUrttatvena pratibaddhatvAdanyeSAM zrotRNAM tadezavyavasthitAnAmapi zravaNamupapadyate / prayatnA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / ntarasyAsattvena punarniSkramaNAsambhavAt / nacaikagozabdApekSayA'vAntaravarNanAnAtvakalpanAyAmasti prayojanam / ekasmAdeva gozabdAdarthapratIteH / ato gakArAdivarNanAnAtvamadRSTaM parikalpanIyam / na caikasyaiva gozabdAvayavinaH sarvAsu dikSu gamanaM yujyata ityanekAdRSTaparikalpanA syAt / taduktam :"zabdasyA''gamanaM tAvadadRSTaM parikalpyate / mUrtisparzAdimattvaM ca teSAmabhibhavaH satAm // 1 // tvagagrAhyatvamanye ca sUkSmA bhAgAH prakalpitAH / teSAmadRzyamAnAnAM kathaM ca racanAkamaH // 2 // kIdRzAdracanAbhedAvarNabhedazca jAyatAm / dravatvena vinA caiSAM saMzleSaH kalpyatAM katham // 3 // AgacchatAM ca vizleSo na bhavedvAyunA katham / laghavo'vayavA hyete nibaddhA naca kenacit // 4 // vRkSAdyabhihatAnAM tu vizleSo loSTavadbhavet / ekazrotrapraveze ca nAnyeSAM ca punaH zrutiH // 5 // nacAvAntaravarNAnAM nAnAtvasyAsti kAraNam / nacaikasyaiva sarvAsu gamanaM dikSu yujyte|| 6 // iti / etadbhavatpakSe'pi sarva samAnam / tathAhi / vAyorAgamanaM tAvadadRSTaM parikalpyata ityAdyapi vaktuM zakyata eva / kevalaM varNasthAne vAyuzabdaH paThanIya iti kathaM na bhavatpakSe'pi bhUyasyadRSTaparikalpanA / api ca / bhavatpakSe'yamaparaH parikalpanAgauravadoSaH sampadyate / varNasya pUrvAparakoTyoH sarvatra deze'nupalabhyamAnasya sattvaM parikalpanIyam; tasya cAvArakAH stimitA vAyavaH pramANato'nupalabhyamAnAH, tadapanodakAzcAnye tathAbhUtA eva vyaJjakAH parikalpanIyAH; teSAM cobhayarUpANAmapi zaktinAnAtvaM parikalpanIyam / asmatpakSe tatsarvamapi nAstIti kathamadRSTaparikalpanA gurvI / paudgalikatvaM ca zabdasya,ambaraguNapratiSedhaprastAvepramANopapannaM kariSyata ityAstAM tAvat // yatpunardhAntatvaM zabdAdarthapratyayasyAbhihitam ; Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAMkhyaprakaraNasyatadhUmAlliGgAlliGgipratyayena pratyuktam ||gtvaadivishissttsy gAdevAcakatvamayuktam / gatvAdeH sAmAnyasyAsambhavAt ; tadanantaraM nirAkRtam / yatpunaruktam / gAdivyaktimAnaM gatvAdiviziSTaM nopapadyate, tasya sAmAnyavizeSayoranyataratrAntarbhAva ekatra vAcakasya nityatvaprasaGgAt, anyatrAnanvayAt vAcakatvAyogAt / etadasAram / vyaktimAtrasya sAmAnyaviziSTasya pUrva vAcakatvavyavasthApanAt / tA eva vyaktayo'vivakSitAsAdhAraNavizeSAH sAmAnyaviziSTavyaktimAtrazabdAbhidheyAH / kiMca / kiM varNAnAM nityatvamabhyupagamyate, uta varNakramasya, Ahosvit varNAbhivyakteH, kiMvA tatkramasya / tatra na tAvadabhivyaktenityatvam / tasyA niSiddhatvAt / aniSedhe'pi puruSaprayatnapreritavAyujanyatvenApauruSeyatvAsambhavAt / nApyabhivyaktikamasya / abhivyaktyabhAve tatkramasyApyabhAvAt / tatpauruSeyatve tasyApi pauruSeyatvAt // avaM pauruSeyatvasyAnAdisiddhasya kenacidAdAvakRtasya sarvapuruSaiH parigrahAt, puruSANAM khAtantryAbhAvAdapauruSeyatvamucyate / taduktam:"vaktA nahi kramaM kazcitvAtantryeNa prapadyate / yathaivAsya parairuktaH tathaivainaM vivakSati // 1 // paro'pyevaM tatazcAsya saMbandhavadanAditA / teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nityatA // 2 // . yatnataH pratiSedhyA naH puruSANAM svatantratA" // iti / etadasaMbaddham / apauruSeyatvapratipAdakapramANasyAsiddhatvAt // atha varNakamasyApauruSeyatvamabhyupagamyate / tadapyacAru / varNAnAM nityatvena kAlakRtasya tantupaTavad; vyApakatvena dezakRtasya muktAvalImuktAphalamAlAvat ; asyAsaMbhavAt // atha varNAnAmapauruSeyatvamaGgIkriyate / tadapyasaGgatam / 'ya eva laukikAH zabdAsta eva vaidikAH' ityabhidhAnAt vedavallokAyatazAstramapi pramANaM syAditi tadarthAnuSThAnaM bhavataH prasajyate / laukike ca vAkye yo visaMvAdaH kacidupalabhyate, sa bhavannItyA na praapnoti|| atha laukikavaidikazabdayorbhedo'bhyupagamyate / tathA rAgAdisamanvitatvAbhyupagamAtsarvapuruSANAM, na teSAM yathAvasthitavedArtha Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / parijJAnam svayaM vedo'pi na bhavatAM vedArthe pratipAdayati ; nApi vedArtha pratipAdakamapauruSeyaM vedavyAkhyAnamavagatArthaM siddham, yena tato vedArthapratipattiH; laukikazabdAnusAreNa vedazabdArtha prakalpanamapi tadbhedAbhyupagame'nupapannamiti na vedArthaprasiddhiH syAditi na vaidikalaukikazabdayorbhedAbhyupagamaH zreyAniti laukikavadvaidikasyApi pauruSeyatvamabhyupagantavyam / na ca laukikavaidikazabdayoH zabdasvarUpAvizeSe, saGketagrahaNavyapekSalenArthapratipAdakale, anuccAryamANayozca puruSeNAzravaNe satyato'paro vizeSo vidyate; yato vaidikA apauruSeyAH, laukikAH pauruSeyAH syuH / tathA niyoge cArthapratyAyanamubhayorapi / naca nityatve puruSecchAvazAdarthapratipAdakatvaM yuktam; upalabhyante ca yatra puruSaiH saGketitAstamarthamavigAnena pratipAdayantaH / anyathA niyogAdyarthabhedaparikalpanamasAraM syAt / ataH pauruSeyatvamanumAnAdavasIyate / tathAhi / ye nararacitaracanAviziSTAste pauruSeyAH, yathA'bhinava kUpaprAsAdAdiracanAviziSTA jIrNakUpaprAsAdAdayaH, nararacitaracanAviziSTaM ca vaidikaM vacanamiti prayogaH // nacAtrAzrayAsiddho hetuH / vaidikInAM racanAnAM pratyakSata upalabdheH // nApyaprasiddhavizeSaNaH pakSaH / abhinavakUpaprAsAdAdiSu puruSapUrvakatve'sya sAdhyadharmalakSaNasya vizeSaNasya siddhatvAt // naca hetoH svarUpAsiddhatvam / vaidikISu vacanaracanAsu vizeSagrAhakapramANAbhAvena tasyAbhAvAt / naca prAmANyAbhAvalakSaNo vizeSaH tatra iti zakyamabhidhAtum / tathAbhUtasya vizeSasya vidyamAnasyApi pauruSeyatvAnirAkaraNAt / yAdRzo hi vizeSa upalabhyamAnaH pauruSeyatvaM nirAkaroti, tAdRzasya vizeSasyAbhAvAdaviziSTatvamucyate, na punaH sarvathA vizeSAbhAvAta ekAntenAviziSTasya ksycidbhaavaat| aprAmANyAbhAvalakSaNazca vizeSo doSavantamaprAmANyakaraNaM puruSaM nirAkaroti, naca guNavantamaprAmANyanivarttakam / naca guNavataH puruSasyAbhAvAt, anyasya ca tena vizeSeNa nivarttitatvAtsiddhamevApauruSeyatvaM veda ityabhyupagamanIyam / apaurupayetvasya nirAkRtatvAd, guNavatpuruSAbhAve'prAmANyAbhAvalakSaNasya vizeSasyAbhAvaprasaGgAt / naca guNavataH puruSasyAnyena vizeSeNa nirAkaraNamiti tathAbhUtavizeSasyAbhAvAt nAsiddho nararacitavacanaracanAviziSTatvalakSaNo hetuH / pauruSeyeSu 1 ; Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya prAsAdAdiSu nararacitaracanAviziSTatvadarzanAdapauruSeyeSvAkAzAdiSvadarzanAcca, naanaikaantikH|| athApauruSeyeSvadRSTamapi nararacitaracanAviziSTatvaM, tatra virodhAbhAvAdAzaGkayamAnaM sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikam / na / apauruSeyeSvapi nararacitaracanAviziSTatvasya bhAve, pauruSeyatvena nizciteSu prAsAdAdiSu sakRdapi tasya sadbhAvo na syAt / anyahetukasya tataH kadAcidapyabhAvAt / bhAve vA taddhetuka evAsAviti nApauruSeye tasya sadbhAvaH zaGkanIyaH // ata eva na viruddhaH / pakSadharmatve sati vipakSa eva vRttiryasya sa viruddhaH / nacAsya vipakSe vRttiriti pratipAditam // nApi kAlAtyayApadiSTa prakaraNasamA prayojakatvAni hetordoSAH sambhavanti / tathAhi / pratyakSAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvaM hetoH kAlAtyayApadiSTatvamucyate / naca yatra khasAdhyAvinAbhUto heturdharmiNi pravarttamAnaH khasAdhyaM vyavasthApayati, tatraiva pramANAntaraM pravRttimAsAdayattameva dharmaM vyAvarttayati / ekasyaikadaikatra vidhipratiSedhayorvirodhAt / tanna bAdhAvinAbhAvayoH sambhava iti na kAlAtyayApadiSTatvamavinAbhUtasya hetordoSaH saMbhavati // prakaraNasamatvamapi pratihetorviparItadharmasAdhakasya prakaraNacintApravarttakasya tatraiva dharmiNi sadbhAva ucyate / na ca khasAdhyAvinAbhUtahetusAdhitadharmiNo dharmiNi viparItatvaM saMbhavatIti na viparItadharmAdhAyino hetvantarasya tatra pravRttiriti na prakaraNasamatvamavinAbhUtasya hetordoSaH // aprayojakatvaM tu pakSadharmAnvayavyatirekANAmanyatamarUpAbhAvaH / naca prakRte hetau tadabhAvaiti darzitam // athA'numAnalakSaNayuktasya pratyanumAnasyApauruSeyatvasAdhakasya sadbhAvAt prakaraNasamatA, prakRtasya hetoranumAnabAdhitatvaM vA pakSasya doSaH / pratyanumAnaM ca darzitam : "vedAdhyayanamakhilaM gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunA'dhyayanaM yathA // 1 // iti / 1 nacaitadAzaGkanIyam / evaMvidhe pratyanumAne'bhyupagamyamAne kAdambaryAdI - nAmapyapauruSeyatvasiddhiH / yatasteSu bANAdInAM karttRNAM nizcayaH / tathAhi / kAlidAsakRtatvena kumArasaMbhavAdIni kAvyAni avigAnena smaryante // atha veve'pi kartRsmaraNamasti / tathAca / keciddhiraNyagarbha vedAnAM karttAraM smaranti; Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / apare aSTakAdIna RSIn / satyamasti, natvavigItaM; yathA bhAratAdiSu / tathA chinnamUlaM ca smaraNasyAnubhavo mUlam / naca vede kartRsmaraNasya kenacitpramANena mRlAnubhavo vyavasthApayituM zakyaH / yadapi kartRsadbhAvapratipAdakaM vacanaM kaizcit kRtam, 'hiraNyagarbhaH samavarttatAgre' ityAdi; tadapi mantrArthavAdAnAM zrUyamANe 'rthe prAmANyAyogAt, na tatsadbhAvAvedakam / taduktam :"bhArate'pi bhavedevaM, kartRsmRtyA tu bAdhyate / vede tu tatsmRtiryA tu, sA'rthavAdanibandhanA" // 1 // etadapyayuktam / yataH kimatra pratisAdhanatvena vivakSitam ? | kimadhyayanazabdavAcyatvam, uta karturasmaraNam / pUrvasmin pakSe, nirvizeSaNo vA heturapauruSeyatvapratipAdakaH, karcasmaraNaviziSTo vA / nirvizeSaNasya nizcitakartRkeSu bhAratAdiSvapi bhAvAdanaikAntikatvam / kiMca / kiM yathAbhUtAnAM puruSANAmadhyayanapUrvakaM dRSTaM tathAbhUtAnAmevAdhyayanavAcyatvam, adhyayanapUrvakatvaM sAdhayati, uta anyathAbhUtAnAm / yadi tathAbhUtAnAM, tadA siddhasAdhanam / athAnyathAbhUtAnAM, tadA sannivezAdivadaprayojako hetuH // atha tathAbhUtAnAmeva sAdhayati / na ca siddhasAdhanam ; sarvapuruSANAmatIndriyArthadarzanazaktivaikalyena atIndriyArthapratipAdakapreraNApraNetRtvAsAmarthyenedRzatvAt / syAdetat ; yadi preraNAyAstathAbhUtAthapratipAdane'pramANyAbhAvaH siddhaH syAd; yAvatA guNavadvakturabhAve tadguNairanirAkRtairdoSairapoditatvAtsApavAdaM prAmANyamityuktam, tathAbhUtAM ca preraNAmatIndriyadarzanazaktivikalA api kartuM samarthA iti kutastathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthyena sarvapuruSANAmIdRzatvasiddhiH, yataH siddhasAdhanaM na syAt / atha na guNavadvaktRkatvena codanAyA aprAmANyanivRttiH, kintvapauruSeyatvena; tato nAyaM doSaH / nanu kutaH punarapauruSeyatvaM codanAyA avagatam / yadyanyato'numAnAt, tadA tata evApauruSeyatvasiddheyartha prakRtamanumAnam / ata evAnumAnAccet / nanvato'numAnAdapauruSeyatvasiddhau, preraNAyA aprAmANyAbhAvaH; tadabhAvAcca tathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthyena sarvapuruSANAmIdRzatvasiddhiH, itItaretarAzrayadoSasadbhAvaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAkhyaprakaraNasya ataH sthitametat tathAbhUtAnAM tathAbhUtAdhyayanasAdhane siddhasAdhanam / tanna nivizeSaNo hetuH prAktano'pauruSeyatvaM sAdhayati // atha savizeSaNo hetuH pUrvoktaH prakRtasAdhyagamakaH, tadA vizeSaNasyaiva kevalasya gamakatvAdvizeSyopAdAnamanarthakam / bhavatu vizeSaNasyaiva gamakatvam, sarvathA apauruSeyatvasiddhyA naH prayojanamiti cet / asadetat / yataH karcasmaraNaM vizeSaNaM kimabhAvAkhyaM pramANam, arthApattiH, anumAnaM vA / yadyabhAvAkhyamiti pakSaH / sa na yuktaH / abhAvapramANasya prAmANyAbhAvAt / kiNc| tadupalambhakapramANapaJcakanivRttinibandhanA'sya pravRttirabhyupagamyate bhavatA; 'pramANapaJcakaM yatra' ityAdyabhidhAnAt ; naca pramANapazcakasya vede puruSasadbhAvAvedakasya nivRttiH / nararacitaracanAviziSTatvasya pauruSeyatvapratipAdakatvenAnumAnasya pratipAdanAt // nacAsyAprAmANyamabhi. dhAtuM zakyam / yato'syAprAmANyaM kim, abhAvapramANabAdhitatvena, uta svasAdhyAvinAbhAvitvAbhAvena / tatra na tAvadabhAvapramANabAdhitatvena / cakrakadoSaprasaGgAt / tathAhi / na yAvadabhAvapramANapravRttirna tAvat prastutAnumAnabAdhA; yAvacca na tasya bAdhA, na tAvatsadupalambhakapramANanivRttiH, yAvacca na tasya nivRttirna tAvattannibandhanAbhAvAkhyapramANapravRttiH, tadapravRtau ca nAnumAnabAdheti duruttaraM cakrakam / tannAbhAvapramANabAdhitatvAtprastutAnumAnasyAprAmANyam / nacAbAdhitatvamanumAnaprAmANyanibandhanam / tathA'bhyupagame tasya prAmANyameva na syAt ; tasya nizvetumazakyatvAt / tathAhi / bAdhAbhAvo naanuplmbhaannishciiyte| vidyamAnabAdhakeSvapi bAdhAnupalambhasya bhAvAt / nApi bAdhakAbhAvajJAnAt / yataH tadapi jJAnaM yadi tadaiva bAdhakAmAvaM nizvAyayati, tadA na tatprAmANyanibandhanam ; tathAbhUtajJAnasya saMbhavAt ; bAdhakeSvapi bhAvAt / atha sarvadA tadvAdhakAbhAvaM nizcAyayati / tadasat / na pUrva bAdhakamatra pravRttaM, nApyuttarakAlaM pravartiSyata ityevaMbhUtasya jJAnasyArvAgdRzAmabhAvAt / bhAve vA tasyaiva sarvajJatvAt, na preraNaiva dharme pramANamityanyayogavyavacchedena tadviSayatatprAmANyAvadhAraNopapattiHsyAt; kintu nishcitsvsaadhyaavinaabhuutlinggprbhvtvm|svsaadhyaavinaabhaavnishvaaykN ca prakRtasya hetoH pauruSeyatvena kAryakAraNabhAvanizcAyakam ; tadeva ca Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 71 khasAdhyaviparyaye tasya sadbhAvabAdhakam ; tasya ca prakRtahetau sattvena darzitatvAnna tatprabhavasyAnumAnasyAprAmANyam // ata eva svasAdhyAvinAbhAvitvAbhAvena tasyAprAmANyamiti dvitIyo'pi pakSo na yuktH| tannAbhAvAkhyaM kartrasmaraNalakSaNaM pramANaM apauruSayetvasAdhakam ; nApi pauruSe yatvabAdhakam / athArthApattiH kasmaraNam / tadapyasaGgatam / arthApatteranumAne'ntarbhAvasya pratipAdayiSyamANatvAt ; tadUSaNaizvAsya pakSasya dUSitatvAt / athAnumAnam / tadapyasaGgatam / apauruSeyo vedaH karbasmaraNAdityevaM prayoge hetoya'dhikaraNatvadoSAt / athAsmaryamANakartRkatvAditi hetuprayogAnna vyadhikaraNatvadoSaH, tasmayamANakartRkatvaM bhAratAdiSu nizcitakartRkeSvapi vidyata ityanaikAntikatvam / athAgamAntare paraiH kartuH smaraNAttato vyAvRttamasmaryamANakartRkatvamapauruSeyatvena vyApyata iti nAnaikAntikatvam / na / parakIyasya kartuH smaraNasya bhavatA prmaanntvenaanbhyupgmaat| abhyupagame vA, parairvede'pi kartuH smaraNAdasmaryamANakartRkatvAditi prativAdyasiddho bhavan bhavato'pyasiddhaH syAt / atha vede savigAnaM, kartRvizeSavipratipatteH kartRsmaraNamasatyam / tathAhi / kecit hiraNyagarbha, apare'STakAdIn vedasya kartRn smaranti iti kartRvizeSavipratipattiH / nanvevaM kartRvizeSavipratipattestadvizeSasmaraNamevAsatyaM syAt , tatra na kartRmAtrasmaraNam / anyathA kAdambaryAdInAmapi kartRvizeSavipratipatteH kartRmAtrasmaraNasyAsatyatvena tatrApyasmaryamANakartRkatvasya sadbhAvAtpunarapyanaikAntikatvaM prkRthetoH| atha vede kartRvizeSavipratipattivatkartRmAtre'pi vipratipattiriti tatra kartRsmaraNamasatyam / kAdambaryAdInAM tu kartRvizeSa eva vipratipattirna kartRmAtre; tena tatra kartuH smaraNasya viruddhasya satyatvAt nAsmaryamANakartRkatvaM teSu varttata iti nAnaikAntikatvam / nanu vede saugatAH kartRmAnaM smaranti, na mImAMsakA ityevaM kartRmAtre'pi vipratipatteH, yadi kartRsmaraNaM mithyA, tadA kartRsmaraNavadasmaryamANakartRkatvamapyasatyaM syAt vipratipatteravizeSAt / tathAca punarapyasiddho hetuH / etena 'satyaM vede kartRsmaraNamasti natvavigItaM, yathA bhAratAdiSu' iti nirstm| yadapyuktam / tathA chinnamUlaM ca vede kartRsmaraNaM tasyAnubhavo mUlaM, nacAsau tatra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarddhAkhyaprakaraNasya " tadviSayatvena vidyate' iti tadapyasaGgatam / yataH kiM pratyakSeNa tadanubhavAbhAvAt tatra tacchinnamUlatvam uta pramANAntareNa / tatra yadi pratyakSeNeti pakSastadA vaktavyam / kiM bhavatsaMbandhinA pratyakSeNa tatra tadanubhavAbhAvaH, uta sarvasaMbandhinA tatra tadnubhavAbhAvaH / yadi bhavatsaMbandhinAH tadAgamAntare'pi tatkartRgrAhakatvena bhavatpratyakSasyApravRtteH tatkartRsmaraNasya cchinnamUlatvenAsmaryamANakartRkatvasya bhAvAdanaikAntikaH punarapi hetuH / atha sarvasaMbandhinA pratyakSeNAnanubhavaH / asAvasiddhaH / nahyarvAgRhazA sarveSAmatra tadgrAhakatvena pratyakSaM na pravRttimaditi nizretuM zakyamiti tatra tatsmaraNasya cchinnamUlatvAsiddheH asmaryamANakartRkatvAdityasiddho hetuH / atha pramANAntareNa tadanubhavAbhAvaH / tatrApi vaktavyam / AgamalakSaNaM kiM tatpramANAntaramabhyupagamyate, uta anumAnakharUpam / aparasya prAmANyAsambhavAt / tatra yadyAgamalakSaNena tadananubhava iti pakSaH / sa na yuktaH / hiraNyagarbhaH samavartatAgra ityAderAgamasya tatra tatsadbhAvAvedakasya saMbhavAt / naca mantrArthavAdAnAM kharUpArthe prAmANyAbhAva iti vaktuM zakyam / yato mantrArtha - vAdAnAM svAbhidheyapratipAdanadvAreNa kAryArthopayogitA; teSAM tatrAprAmANye, vidhyarthAGgatA'pi na syAt // athAnumAnena tatra tadananubhavaH / so'pi na yuktaH / anumAnena tatra tadanubhavasya pratipAditatvAt / athAnupalambhapUrvakamasmaryamANakartRkatvaM yadyasmAbhirhetutvenocyeta tadA pUrvoktaprakAreNAsiddhatvAnaikAntikatveM syAtAm; natu tatkartranupalambhapUrvakama smaryamANakartRkatvaM hetuH, kintu tadabhAvapUrvakam / nanvatrApi yadi tadabhAvaH pramANAntarAt siddha:, tadA'syAnumAnasya vaiyarthyam / naca tadabhAvapratipAdakamanyat pramANamastItyuktam / asmAdevAnumAnAt tadabhAvasiddhiH, tadA'to'numAnAt tadabhAvasiddhau, tatpUrvakamasmaryamANakartRkatvaM siddhyati tatsiddhau cAto'numAnAt tadabhAvasiddhiritItaretarAzrayadoSAt, tadavasthaM savizeSaNasyApyasya hetorasiddhatvam / atha matam, yatra siddhakartRkeSu bhAveSvasmaryamANakartRkatvam; tatra kartuH smaraNayogyatA nAstIti nirvizeSaNasyAnaikAntikatvam / vaidikInAM tu racanAnAM sati pauruSeyatve'vazyaM puruSasya kartuH tadarthAnuSThAnasamaye'nuSThAtRRNAM smaraNaM syAt / tehyadRSTaphaleSu " 72 d Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 73 karmasvevaM nirvicikitsAH pravarttante yadi teSAM tadviSayaH satyatvanizcayaH / tasyApyevaM bhAvo yadi tadupadeSTuH smaraNam; yathA pitrAdiprAmANyavazAt svayamadRSTaphaleSvapi karmasu tadupadezAtpravarttante, pitrAdibhiretadupadiSTaM tenAnu. SThIyate / evaM vaidikeSvapi karmasvanuSThIyamAneSu tatra smaraNaM syAt / nacAbhiyuktA - nAmapi vedArthAnuSThAtRRNAM traivarNikAnAM kartuH smaraNamasti / ataH smaraNayogyasya karturasmaraNAt, apauruSeyo vedaH / evaM cAyaM hetvarthaH / kartuH smaraNayogyatve'pi sati, asmaryamANakartRkatvAt, apauruSeyo vedaH / nacaivaMvidhasya hetoH siddhakartRkeSu bhAveSu vRttiH, ato nAnaikAntikaH / yatra pauruSeyatvaM tatra savizeSaNo heturna saMbhavatIti viruddhatvamapi na vidyate / vipakSe varttamAnaH sapakSe'san viruddha ucyate / asya tu savizeSaNasya prasiddhapauruSeye vastunyapravRttiH, nApi sapakSa AkAzAdAvasattvam; ataH parizuddhAnvayavyatirekahetusadbhAvAtkartRsmaraNayogyatve satyasmaryamANakartRkatvAt, apauruSeyo vedaH siddhyati / tadapyasaMbaddham / AgamAntare'pi kartuH smaraNayogyatve satyasmaryamANakartRkatvAdityasya hetoH sadbhAvabAdhakapramANAbhAvena sadbhAva saMbhavAt, saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikatvasya tadavasthatvAt / kiMca / vipakSavi - ruddhaM hi vizeSaNaM vipakSAd vyAvarttamAnaM svavizeSyamAdAya nivarttata iti yuktam / naca pauruSeyatvena saha kartuH smaraNayogyatvasya sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaparihArasthitalakSaNo vA virodhaH siddhaH / siddhau vA tata eva sAdhyasiddherasmaryamANakartRkatvAditi vizeSyopAdAnaM vyartham / yadapyuktam / tadarthAnuSThAnasamaye'vazyaMtayA traivarNikAnAmanizcitatatprAmANyAnAmapravRttiprasaGgAt sati karttari tatsmaraNaM syAt, nacAbhiyuktAnAmapi tadastIti tadAgamAntare'pi samAnaM naveti cintyatAM svayameva // nacAyaM niyamaH, anuSThAtAro'bhipretArthAnuSThAnasamaye tatkarttAramanusmRtyaiva pravarttante / nahi pANinyAdipraNItavyAkaraNapratipAdita zAbdavyavahArAnuSThAnasamaye tadanuSThAtAro'vazyaMtayA vyAkaraNapraNetAraM pANinyAdikamanusmRtyaiva pravarttanta iti dRSTam / nizcitatatsamayAnAM kartRsmaraNavyatirekeNApyavilambena bhavatyAdisAdhuzabdoccAraNadarzanAt / tat sthitametatsavizeSaNasyApyasmaryamANakartRkatvAditi hetorvAdisaMbandhino'naikAntikatvam; prativAdisaMbandhino'siddhatvam ; sarvasaMba 10 " Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 sammatitAkhyaprakaraNasyandhino'pi tadeveti nAsmA torapauruSeyatyasiddhiH / ato'pauruSeyatvaprasAdhakapramANAbhAvAcchAsanasyApauruSeyatvAsambhave, yadi sarvajJapaNItatvaM nAbhyupagamyate, tadA prAmANyamapi na syAt / tathAca dharme preraNApramANamevetyayogavyavacchedenAvadhAraNamanupapannam // atha preraNAprAmANyasiddhyartha sarvajJaH preraNApraNetA'bhyupagamyate, tadA "codanaiva ca bhUtaM, bhavantaM, bhaviSyantaM, sUkSma, vyavahitamevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalam , nAnyatkiJcanendriyam" ityAdyabhidhAnamasaGgataM prApno. tItyubhayataH pAzArajjurmImAMsakasya / tat sthitametadAcAryeNa mImAMsakApekSayA prasaGgasAdhanametadupanyastam / yadi siddhaM zAsanamabhyupagamyate bhavadbhiH, tadA jinAnAm ; tat jinapraNItamabhyupagantavyamiti // atha bhavatu preraNAprAmANyavAdinAM mImAMsakAnAmetatprasaGgasAdhanam / ye tu tadaprAmANyavAdinacArvAkAstAn prati, svapratipattau vA bhavataH ki pramANam / naca pramANAviSayasya sadvyavahAraviSayatvaM yuktam / tathAhi / ye dezakAlasvabhAvaviprakarSabantaH sadupalambhakapramANaviSayabhAvamanApannA bhAvA na te prekSAvatAM sadvyavahArapathAvatAriNaH; yathA naakpRsstthaadystthaatvenaabhyupgmvissyaaH| tathA ca samastavastuvistAravyApijJAnasaMpatsamanvitaH puruSa iti sadvyavahArapratiSedhaphalAnupalabdhiH / nacAsiddho hetuH / tathAhi / sakalapadArthasAkSAtkArijJAnAGganAliGgitaH puruSaH pratyakSasamadhigamyo vA abhyupagamyeta, anumAnAdisaMvedyo vaa| na tAvadadhyakSagocaraH / pratiniyatasaMnihitarUpAdiviSayaniyamitasAkSAtkaraNasvabhAvA hi cakSurAdikaraNavyApArasamAsAditAtmalAbhA jJaptayo na parasthaM saMvedanamAtramapi tAvadAlambituM kSamAH, kimaGga ! punaranAdyanantAtItAnAgatavartamAnasUkSmAdisvabhAvasakalapadArthasAkSAtkAri saMvedanavizeSaM, tadadhyAsitaM vA purussm| aviSaye cakSurAdikaraNapravartitasya jJAnasya pravRttyasambhavAt / sambhave vA'nyatamakaraNa. pravartitasyApi jJAnasya, rUpAdisakalaviSayagrAhakatvena saMbhavAt , zeSendriyaparikalpanA vyarthA / naca sUkSmAdisamastapadArthagrahaNamantareNa pratyakSeNa tatsAkSAtkaraNapravRttajJAnagrahaNam / grAhyAgrahaNe tadgrAhakatvasyApi tadgatasya tenAgrahaNAt / tadagrahe ca taddharmAdhyAsitasaMvedanasamanvitasyApi na pratyakSataH pratipattiH / nApyanumAnataH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 1 sakalapadArthajJapratipattiH / anumAnaM hi nizcitakhasAdhyadharmadharmisaMbandhAd hetorudayamAsAdayatpramANatAmApnoti / pratibandhazca samastapadArthajJasattvena khasAdhyena hetoH kiM pratyakSeNa gRhyate, utAnumAnena / na tAvadadhyakSeNa / adhyakSasyAtyakSajJAnavatsattvasAkSAtkaraNAkSamatvena tadavagatinimittahetupratibandhagrahaNe'pyakSamatvAt / nahyanavagatasaMbandhinA tadgatasaMbandhAvagamo vidhAtuM zakyaH // nApyanumAnena tadgatasaMbandhAvagamaH / tathAbhyupagame'navasthetaretarAzrayadoSadvayAnativRtteH / nacAgRhItapratibandhAddhetorupajAyamAnamanumAnaM pramANatAmAsAdayati / tathA dharmisaMbandhAvagamo'pi na pratyakSataH / anakSajJAnavatpratyakSe'kSaprabhavasyAdhyakSasyApravRtteH / pravRttau vA'dhyakSeNaiva sarvavidaH saMvedanAt, anumAnanibandhana hetuvyApAraNaM vyartham / nacAnumAnato'pyanakSajJAnavato'vagamaH / hetupakSadharmatAvagamamantareNAnumAnasyaiva dharmigrAhakasyApravRtteH / nacApratipannapakSadharmatvo hetuH pratiniyata sAdhyapratipattiheturiti nAnumAnato'pi sarvajJapratipattiH / kiMca / sarvajJasattAyAM sAdhyAyAM trayIM doSajAtiM heturnAtivarttate asiddhaviruddha naikAntikalakSaNAm / tathAhi / sakalajJasattve sAdhye kiM bhAvadharmoM hetuH, utAbhAvadharmaH, AhokhidubhayadharmaH / tatra yadi bhAvadharmaH, tadA'siddhaH / athAbhAvadharmaH, tadA viruddhaH / bhAve sAdhye abhAvadharbhasyAbhAvAvyabhicAritvena viruddhatvAt / athobhayadharmaH, tadobhayAvyabhicAritvena sattAsAdhane'naikAntikatvamiti na sakalajJasattvasAdhane kazcit samyag hetuH sambhavati / apica / yadyaniyataH kazcit sakalapadArthajJaH sAdhyo'bhipretaH, tadA tatkRtapratiniyatAgamAzrayaNaM nopapannaM bhavatAm / atha pratiniyata eka evAn sarvajJo 'bhyupagamyate, tadA tatsAdhane prayuktasya hetorapara sarvajJasyAbhAvena dRSTAntAnuvRttyasaMbhavAdasAdhAraNAnaikAntikatvAdasAdhakatvam / kiMca / yata eva hetoH pratiniyato'rhan sarvajJaH tata eva buddho'pi syAditi kutaH pratiniyatasarvajJapraNItAgamAzrayaNamupapattimaditi na kazcit sarvajJasAdhako hetuH // atha sarve padArthAH kasyacitpratyakSAH prameyatvAdagnyAdivaditi tatsAdhana hetusadbhAvaH / tadasat / yato'tra kiM sakalapadArthasAkSAtkAryekajJAnapratyakSatvaM sarvapadArthAnAM sAdhyatve'bhipretam, Ahosthit pratiniyataviSayAnekajJAnapratyakSatvamiti kalpanAdvayam / yadyAdyaH pakSaH / sa na yuktaH / prati 75 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyaniyatarUpAdiviSayagrAhakAnekapratyayapratyakSatvena vyAptasyAgnyAdidRSTAntadharmiNi, prameyatvalakSaNasya hetorupalambhADetuviruddhatvasAdhyavikaladRSTAntadoSadvayAghrAtatvAt / atha dvitiiyH| so'pyasaGgataH / siddhasAdyatAdoSaprasaGgAt / tathA prameyatvamapi hetutvenopanyasyamAnaM, kimazeSajJeyavyApipramANaprameyatvavyaktilakSaNamabhyupagamyate, uta asmadAdipramANaprameyatvavyaktisvarUpam, Ahokhit ubhayavyaktisAdhAraNasAmAnyakhabhAvamiti viklpaaH| tatra yadi prathamaH pakSaH / sa na yuktH| vivAdAdhyAsitapadArtheSu tathAbhUtapramANaprameyatvasyAsiddhatvAt / siddhatve vA sAdhyasyApi hetuvat siddhatvAt vyartha hetUpAdAnam; tathAbhUtapramANaprameyatvasya dRSTAnte'gnyAdilakSaNe'siddheH saMdigdhAnvayazca hetuH syAt / athAsmadAdipramANa. prameyatvaM hetuH, tadA tathAbhUtapramANaprameyatvasya vivAdagocareSvatIndriyeSvasaMbhavAdasiddho hetuH / siddhau vA tatastathAbhUtapratyakSatvasiddhireva syAt ; tatra cAvivAda iti na hetUpanyAsaH saphalaH / athobhayaprameyatvavyaktisAdhAraNaM prameyatvasAmAnyaM heturiti pakSaH / so'pysnggtH| atyantavilakSaNAtIndriyendriyaviSayapramANapra. meyatvavyaktidvayasAdhAraNasya sAmAnyasyAsambhavAt / nahi zAbaleyakarkavyaktidvayasAdhAraNamekaM gotvasAmAnyamupalabdhamiti prameyatvasAmAnyalakSaNo heturasiddha iti nAnumAnAdapi sarvajJasiddhiH // nApi zabdAt / yataH zabdo'pi tatpratipAda. ko'bhyupagamyamAnaH kiM nityaH, utAnitya iti klpnaadvym| na tAvat nityaH / sarvajJabodhakasya nityasyAgamasyAbhAvAt / bhAve'pi tatpratipAdakatvena tasya prAmANyAsambhavAt ; kArye'rthe tatprAmANyasya vyavasthApitatvAt / athAnityastatpratipA. daka iti pakSaH / so'pi na yuktaH / yato'nityo'pi kiM tatpraNItaH sa tadavabodhakaH, atha puruSAntarapraNIta iti viklpdvym| tatra na sarvajJapraNItaH sa tadavabodhaka iti pakSo yuktaH / itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi / tatpraNItatve tasya prAmANyam, tataH tasya tatpratipAdakatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvam / nApi puruSAntarapraNItastadavabodhakaH / tasyonmattavAkyavadapramANatvAt / tanna zabdAdapi tasya siddhiH // nApyupamAnAt ttsiddhiH| yata upamAnopameyayoradhyakSatve sAdRzyAlambanaM tadabhyupagamyate / nacopamAnabhUtaH kazcit sarvajJatvena pratyakSataH siddhaH; Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / I yena tatsAdRzyAdanyasya sarvajJatvamupamAnAt sAdhyate / siddhau vA pratyakSata eva sarvajJasya siddhatvAnnopamAnAdapi tatsiddhiH // sarvajJasadbhAvamantareNAnupapadyamAnasya pramANaSaTka vijJAtasyArthasya kasyacidabhAvAt nAthapatterapi sarvajJasattvasiddhiH / nacAgamaprAmANyalakSaNasyArthasya tamantareNAnupapadyamAnasya tatparikalpakatvam / atIndriye svargAdyarthe tatpraNItatvanizcayamantareNa tasya prAmANyAnizcayAt / apauru SeyatvAdapi tatprAmANyasaMbhavAt kutastasya tamantareNAnupapadyamAnatA; tannArthA - pattito'pi tatsiddhiH // abhAvAkhyasya tu pramANasyAbhAvasAdhakatvena vyApArAt na tatsadbhAvasAdhakatvam / na copamAnArthApattyabhAvapramANAnAM bhavatA prAmANyamabhyupagamyate iti na tebhyastatsiddhiH / 77 taduktam: " sarvajJo dRzyate tAvannedAnImasmadAdibhiH / dRSTo na caikadezo'sti liGgaM vA yo'numApayet // 1 // na cAgamavidhiH kazcinnityaH sarvajJabodhakaH / naca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpate // 2 // nacAgamena sarvajJastadIye'nyonyasaMzrayAt / nantarapraNItasya prAmANyaM gamyate katham " // 3 // ityAdi / tato 'ye dezakAla -' ityAdiprayoge nAsiddha hetuH / sadvyavahAraniSedhazva, anupalambhamAtranimittaH / anekadhA'nena anyatra pravarttita ityatrApi tannimittasadbhAvAt pravarttayituM yuktaH / atha yathA'smAkaM tatsadbhAvAvedakaM pramANaM nAsti, tathA bhavatAM tadabhAvAvedakamapi nAstIti sadvyavahAravadabhAvavyavahAro'pi na pravarttayitavyaH // tathAhi / sarvavido'bhAvaH kiM pratyakSasamadhigamyaH, pramANAntaragamyo vA / tatra na tAvatpratyakSasamadhigamyaH / yataH pratyakSaM sarvajJAbhAvAvedakamabhyupagamyamAnaM, kiM sarvatra sarvadA sarvaH sarvajJo na ityevaM pravarttate; uta kacitkadAcit kazcit sarvajJo nAstItyevamiti kalpanAdvayam / tatra yadi sarvatra sarvadA sarvaH sarvajJo neti pratyakSasya pravRttiH, tarhi na sarvajJAbhAvaH / tajjJAnavata eva sarvajJatvAt / nahi sakaladezakAlavyavasthitapuruSapariSatsAkSAtkaraNamantareNa tadAdhArama sarvajJatvamavagantuM zakyam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sammatitakAkhyaprakaraNasyatatsAkSAtkaraNe ca kathaM na tajjJAnavataH sarvajJatvamiti nAdyaH pakSaH // dvitIye'pi pakSe na sarvathA sarvajJAbhAvasiddhiriti na pratyakSAta sarvajJAbhAvasiddhiH / atha na pravarttamAnaM pratyakSaM sarvajJAbhAvasAdhakaM, kiMtu nivartamAnam / nanu yadi nikhiladezakAlAdhArasakalapuruSapariSadAzritAnantapadArthasaMvidvyApakaM, kAraNaM vA tat syAt, tadA tannivartamAnaM tathAbhUtaM sarvajJatvaM vyAvarttayet, nAnyathA / tathAbhUtanivRttau tannivRtterasiddheH / tathA'bhyupagame vA sa eva sarvajJa iti na tena tanniSedhaH / kiMca / pratyakSanivRttiryadi pratyakSameva, tadA sa eva dossH| atha pratyakSAdanyA, tadA'sau pramANamapramANaM vaa|aprmaanntve, nAtaH sarvajJAbhAvasiddhiH / pramANave nAnumAnatvam; sarvAtmasaMbandhinyAH tannivRtteryathAsaGkhyamasiddhAnaikAntikatvadoSa. dvayasadbhAvAt / naca tucchA tannivRttiH tadabhAvajJApikA / tucchAyAH kenacit saha pratibandhAbhAvena sarvasAmarthyaviraheNa ca jJApakatvAsambhavAt / tanna pravarttamAnaM, nivartamAnaM vA pratyakSaM tadabhAvaM sAdhayati // pramANAntaragamyatve'pi tadabhAvo na tAvadanumAnagamyaH / tadabhAvasAdhakAnumAnAbhAvAt / atha vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati, vaktRtvAt , rathyApuruSavadityanumAnaM tadabhAvasAdhakam / nanvatra kiM pramANAntarasaMvAdino'rthasya vaktRtvaM hetuH, uta tadviparItasya, Ahosvit vaktRtvamAtramiti vaktavyam / yadi pramANAntarasaMvAdyarthasya vaktRtvAditi hetuH, tadA viruddho hetuH / tathAbhUtavaktRtvasya sarvajJa eva bhAvAt / atha pramANAntaravi. saMvAdino'rthasya vaktRtvAditi hetuH, tadA siddhasAdhanam / tathAbhUtasya vakturasarvajJatvenAsmAbhirapyabhyupagamAt / atha vaktRtvamAtraM hetuH / na / tasya sAdhyaviparyayeNa sarvajJatvenAnupalabdhena sahAnavasthAnalakSaNasya tadavyavacchedasvabhAvena ca parasparaparihArasvarUpasya ca virodhasyAbhAvAt na tato vyAvRttisiddhiriti na vasAdhyaniyatatvam ; tadabhAvAnna vasAdhyasAdhakatvam / atha sarvajJo vaktA nopalabdha iti tato vyAvRttisiddhiH / na / sarvasaMbandhino'nupalambhasyAsaMbhavAt / sarvajJa eva vaktRtvamAtmanyupalapsyate, sarvajJAntareNa vA tattatra saMvediSyata iti na sambhavaH sarvasaMbandhino'nupalambhasya / atha sarvajJasya kasyacidabhAvAt sarvasaMbandhino'nupalambhasya saMbhavaH / nanu sarvajJAbhAvaH kutaH siddhaH / anyataH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / pramANAt cet / tata eva tadabhAvasiddherasya vaiyarthyam / ata evAnumAnAditi na vaktavyam / itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / siddhe'to'numAnAt sarvajJAbhAve, sarvasaMbandhyanupalambhasaMbhavasAmarthyAt hetorvipakSato vyAvRttiH syAt tasya ca vipakSAdvyAvRttasya tatsAdhakatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvam / bhavatu vA sarvasaMbandhyanupalambhasaMbhavaH; tathApi sakalapuruSa cetovRttivizeSANAmasarvajJena jJAtumazakterasiddhaH sarvasaMbandhyanupalambha iti na tato vipakSavyAvRttinizvayo vaktRtvasyeti kutaH saMdigdhavipakSavyAvRttikAd heteostadabhAvasiddhiH / nApi svasaMbandhino'nupalambhAt tadvyatirekanizcayaH / tasya svapitRvyapadezahetunA'pyanaikAntikatvAt / nacaivaMbhUtAdapi hetoH sAdhyasiddhiH tathA'bhyupagame na kazcitsarvajJAbhAvamavabuddhyate vaktRtvAtU, rathyApuruSavAdati tadabhAvAvagamAbhAvasyApi siddhiH syAt / athAnyatrApi hetAvayaM doSaH samAna iti sarvAnumAnocchedaH / tadayuktam / anyatra vipakSavyAvRttinimittasyAnupalambhavyatirekeNa bAdhakapramANasya sadbhAvAt / nacAtrApi tasya sadbhAva iti zakyaM vaktum / tadabhAvasya hetulakSaNaprastAve vakSyamANatvAt / kiMca / sarvajJapratipAdakapramANAbhAve tasyAsiddhatvAt tadabhAvasAdhanAyopanyasyamAnaH sarvo'pi heturAzrayAsiddha iti na tasmAdabhAvasiddhiH / atha tavAhakatvena pramANaM pravarttata ityAzrayAsiddhatvAbhAvaH, tarhi tatsAdhakapramANabAdhitatvAt pakSasya na tatsAdhanAya hetuprayogasAphalyamiti nAnumAnAvaseyaH sarvajJAbhAvaH / apauruSeyatvasya prAktananyAyenAsiddhatvAt, sarvajJapraNItatvAnabhyupagame zabdasya puruSadoSasaMkrAntyA'prAmANyAt na tato'pi tdbhaavsiddhiH| naca tadabhAvAbhidhAyakaM kiJcidavAkyaM zrUyate; kevalaM tadbhAvAvedaka vedavacanopalabdhiravigAnena samasti - 79 "apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / sa vetti vizvaM nahi tasya vettA tamAhuragyaM puruSaM mahAntam" // 1 // tathA hiraNyagarbha prakRtya sarvajJa ityAdi / naca svarUpe'rthe tasyAprAmANyam; tatra tatprAmANyasya pratipAdayiSyamANatvAt; tanna zabdAdapi tadabhAvasiddhiH // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sammatitAkhyaprakaraNasyanApyupamAnAttadabhAvAvagamaH / yata upamAnamupamAnopameyayoradhyakSatve sAdRzyAlambanamudeti; anyathA " tasmAdyat smayate tatsyAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam" // 1 // ityabhidhAnAt pratyakSeNopamAnopameyayoragrahaNe upameye smaraNAsaMbhavAt ; kathaM smaryamANapadArthaviziSTaM sAdRzyaM, sAdRzyaviziSTaM vA smaryamANaM vastu upamAnaviSayaH syAt / tasmAdidAnIMtanopamAnabhUtAzeSapuruSapratyakSatvam, upameyAzeSAnyakAlamanuSyavargasAkSAtkaraNaM cAvazyamabhyupagamanIyam / tadabhyupagame ca sa eva sarvajJa iti kathaM upamAnAt tadabhAvAvagamo yuktaH / ato yaduktam: "yajAtIyaiH pramANaistu yajjAtIyArthadarzanam / dRSTaM saMprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt" // 1 // iti / tannirastam / upamAnasyoktanyAyenAtra vstunyprvRtteH|| nApyarthApattitastadbhAvAvagamaH / tasyAH pramANatve'numAne'ntarbhUtatvAt / tathAhi / dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata itydRssttaarthklpnaa'rthaapttiH| nacAsAvartho'nyathAnupapadyamAnatvAnavagame adRSTArthaparikalpanAnimittam / anyathA sa yena vinopapadyamAnatvena nizcitastamapi parikalpayet; yena vinA nopapadyate tamapi vA na kalpayet / anavagatasyAnyathA'nupapannatvenArthApattyutthApakasyArthasyAnyathA'nupapadyamAnatve satyapyadRSTArthaparikalpakatvAsaMbhavAt / saMbhave vA liGgasyApyanizcitaniyamasya parokSA rthAnumApakatvaM syAditi; tadapi nArthApattyutthApakAdadbhidyeta / sa cAnyathA'nupapadyamAnatvAvagamaH, tasyArthasya na bhUyo darzananimittaH sapakSe / anyathA lohalekhyaM vajraM pArthivatvAt , kASThavadityatrApi sAdhyasiddhiH syAt / nApi vipakSe tasyAnupalambhanimitto'sau / vyatirekanizvAyakatvenAnupalambhasya pUrvameva niSiddhatvAt ; kintu viparyaye tadbAdhakapramANanimittaH / tacca bAdhakaM pramANamarthApattipravRtteH prAgevAnupapadyamAnasyArthasya tatra pravRttimadabhyupagantavyam / anyathA'rthA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| pattyA tasyAnyathA'nupapadyamAnalAvagame'bhyupagamyamAne yAvattasthAnyathA'nupapadyamAmalaM nAvagataM, na tAvadarthApattipravRttiH; yAvacca na tatpravRttiH, na tAvadarthApattyu. sthApakasyArthasyAnyathA'nupapadyamAnavAvagama itItaretarAzrayatvAnnArthApattipravRttiH / ataeva yaduktam :"avinAbhAvitA cAtra tadaiva parigRhyate / na prAgavagatetyevaM satyapyeSA na kAraNam // 1 // tena saMbandhavelAyAM saMbandhyanyataro dhruvam / arthApattyaiva mantavyaH pazcAdastvanumAnatA" // 2 // ityAdi / tannirastam / evamabhyupagame'rthApatteranutthAnasya pratipAditatvAt / sa ca tasya pUrvamanyathA'nupapadyamAnatvAvagamaH kiM dRSTAntadharmipravRttapramANasaMpAdyaH, Ahokhit khasAdhyamipravRttapramANasaMpAdya iti / tatra yadyAdyaH pakSaH / tadA'trApi vktvym| kiM tat dRSTAntadharmiNi pravRttaM pramANaM, sAdhyadharmiNyapi sAdhyA. nyathA'nupapannatvaM tasyArthasya nizvAyayati, Ahosvit dRSTAntadharmiNyeva / tatra yadyAyaH pakSaH / tadA'rthApattyutthApakasyArthasya, liGgasya vA svasAdhyapratipAdanavyApAra prati na kazcidvizeSaH / atha dvitIyaH / sa na yuktH| nahi dRSTAntadhamiNi nizcitasvasAdhyAnyathA'nupapadyamAnatvo'rtho'nyatra sAdhyadharmiNi tathA bhvti| naca tathAtvenAnizcitaH sa sAdhyadharmiNi svasAdhyaM parikalpayatIti yuktam / atiprasaGgAt / atha liGgasya dRSTAntarmipravRttapramANatvavazAtsarvopasaMhAreNa svasAdhyaniyatatvanizcayaH, arthApattyutthApakasya tvarthasya svasAdhyadharmiNyeva pravRttAspramANAtsarvopasaMhAreNAdRSTArthAnyathA'nupapadyamAnatvanizcaya iti liGgArthApattyutthA. pkyorbhedH| nAsmA dAdarthApatteranumAnaM bhedamAsAdayati / anumAne'pi svasAdhyadharmiNyeva viparyayAvetuvyAvartakatvena pravRttaM pramANaM sarvopasaMhAreNa svasAdhyaniyatatvanizvAyakamabhyupagantavyam / anyathA sarvamanekAntAtmakaM sattvAdityasya hetoH pakSIkRtavastuvyatirekeNa dRSTAntadharmiNo'bhAvAtkathaM tatra pravartamAnaM bAdhakaM pramANamanekAntAtmakatvaniyatatvamavagamayet sattvasya / naca sAdhyadharmiNi dRSTAmtadharmiNi ca pravarttamAnena pramANenArthApattyutthApakasyArthasya, liGgasya ca yathA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAkhyaprakaraNasyakramaM pratibandho gRhyata ityetAvanmAtreNArthApattyanumAnayorbhedo'bhyupagantuM yuktaH / anyathA pakSadharmatvasahitahetusamutthAdanumAnAttadrahitahetusamutthamanumAnaM pramANAntaraM syAditi pramANaSaTravAdo vizIryeta / niyamavato liGgAtparokSArthapratipatteravizeSAt na tatastadbhinnamityabhyupagame, svasAdhyAvinAbhUtAdarthAdarthapratipatteravi. zeSAdanumAnAdarthApatteH kathaM nAbhedaH / tadevaM pramANatve'rthApatteranumAne'ntarbhAvAt, anumAnasya ca sarvajJAbhAvapratipAdakasya niSedhAttanniSedhe cArthApatterapi tadabhAvagrAhakatvena niSedhAnnArthApattisamadhigamyo'pi sarvajJAbhAvaH // abhAvAkhyaM tu pramANamapramANatvAdeva na tadabhAvasAdhakam / pramANatve'pi kimAtmano'pariNAmalakSaNaM tat, aahosvidnyvstuvijnyaanlkssnnmiti| tatra yadyAtmano'pariNAmalakSaNa tadabhAvasAdhakamiti pkssH| sa na yuktaH / tasya sattvenAbhyupagate paracetovRttivizeSe'pi sadbhAvenAnaikAntikatvAt / athAnyavijJAnalakSaNamiti pkssH|so'pysNbddhH| yataH sarvajJatvAdanyadyadi kiJcijjJatvaM tadviSayajJAnaM tadanyajJAnaM, tadA'trApi vaktavyam; kiM sakaladezakAlavyavasthitapuruSAdhAraM kizcijjJatvaM abhyupagamyate, Ahosvit ktipypurussvyktismaashritmiti| tatra yadi samastadezakAlAzritapuruSAdhAraM kiJcijjJavaM tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM tatsarvajJAbhAvaprasAdhakam / tadayuktam / sakaladezakAlavyavasthitapuruSapariSatsAkSAtkaraNavyatirekeNa tadAdhArasya kiJcijJavasya viSayIkartumazakterna tadviSayasya tadanyajJAnasya sarvajJAbhAvAvagamanimitalaM yuktm| sarvadezakAlavyavasthitAzeSapuruSasAkSAtkaraNe ca sa eva sarvadarzIti na tadabhAvAbhyupagamaH zreyAn / atha katipayapuruSavyaktivyavasthitaM kiJcijjJalaM tadanyat tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM sarvajJAbhAvAvedakam / tdpyyuktm|tjjnyaanaat tadabhAvAvagame katipayapuruSavyaktivyavasthitasyaiva sarvajJavasyAbhAvaH siddhyeta, na sarvatra sarvadA sarvapuruSeSu / tathAca siddhasAdhanam / asmAbhirapi kutracidrathyApuruSAderasarvajJavenAbhyupagamAt / atha sarvajJavAdanyastadabhAvastadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnam tadA'trApi kiM sarvadA sarvatra sarvaH sarvajJo na ityevaM tatpravarttate, uta kutracitkadAcitkazcit sarvajJo na ityevam / tatra nAdyaH pkssH| sakaladezakAlapuruSAsAkSAkaraNe tadAdhArasya tadabhAvasyAvagantumazakyalAt, pradezApratyakSIkaraNe tadAdhArasya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| ghaTAbhAvasyeva, tatsAkSAtkaraNe ca tadeva sarvajJatvamiti na tadabhAvasiddhiH / atha dvitIyaH pakSaH / tadA na sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvasiddhiriti tadeva siddha. sAdhanam / pramANapaJcakanivRttestadabhAvajJAnamityAdi sarva prativihitamiti nAbhAvapramANAdapi tadabhAvAvagamo'bhyupagantuM yukta ityAdi yat ; tadapyaviditaparAbhiprAyasya sarvajJavAdino'bhidhAnam / yato nAsmAkamatIndriyasarvajJAdipadArthabAdhakaM pratyakSAdipramANaM khatantraM pravartata ityabhyupagamaH / atIndriyeSu khatantrasya pratyakSAdipramANasya bhavadabhihitaprAktanadoSaduSTatvena pravRttyasaMbhavAt / kintu prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa sarvameva sarvajJapratikSepapratipAdakaM yuktijAlamabhihitaM ythaarthmbhidhaanmudvhdbhirmiimaaNskaiH| ata eva tadabhiprAyaprakAzanaparaM bhagavato jaimineH sUtraM 'sat samprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam' iti / yato nAnenApi sUtreNa svAtantryeNa pratyakSalakSaNamabhyadhAyi bhagavatA; kintu lokaprasiddhalakSaNalakSitapratyakSAnuvAdena tasya dharma pratyanimittatvaM vidhIyate / nacaitadatrApi vaktavyam; katarasya pratyakSasya dharma pratyanimittatvaM vidhIyate; asmadAdipratyakSasya, sarvajJapratyakSasya vA / asmadAdipratyakSasya tadanimittatvapratipAdane siddhasAdhanam / sarvajJapratyakSasya bhavanmatenAprasiddhatvAcchazaviSANasyeva kathaM taM prtynimitttaavidhiH| athApi syAt pareNa tasyAbhyupagatatvAt , taM pratyanimittatvaM tatprasidhaivocyate / tdyuktm| parIkSApUrvakatvenAbhyupagamasya sthitatvAt / tatpUrvakazcet parasyAbhyupagamaH, tadA bhavato'pi tasya tadbhAvaH, parIkSAyAHpramANarUpatvAt / pramANasiddhaM ca na parasyaiva siddham / pramANasiddhasya sarvairevAbhyupagamanIyatvAt / atha pramANavyatirekeNa pareNa sarvajJapratyakSamabhyupagatam, tadA'sau pramANAbhAvAdeva nAbhyu. pagamo yuktaH / naca pramANAbhyupagatasyAsmadAdipratyakSavilakSaNasya sarvavitpratyakSasya taM pratyanimittatvaM vidhAtuM yuktam , yato'smadAdipratyakSavilakSaNatvaM sarvavitpratyakSasya dharmAdigrAhakatvenaiva; taccatpramANato'bhyupagataM, kathaM tasya taM prtynimitttvmuppdyte| tdgraahkprmaannbaadhittvaat| kiJcAyaM parasparaviruddho'pi vAkyArthaH syAt ; pramANato dharmAdigrAhakaM sarvavitpratyakSaM yatprasiddhaM tad dharmAdigrAhakaM na bhavatIti / yato na prasaGgasAdhane AzrayAsiddhatvAdidUSaNaM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarddhAkhyaprakaraNasya 4deg 1 , kramate / nahi pramANamUlaparAbhyupagamapUrvakameva prasaGgasAdhanaM pravarttate, kiM tarhi yadyarthAbhyupagamadarzanapUrvakam / ata eva prasaGgasAdhanasya viparyayaphalatvam / viparyayasya ca atIndriya padArthaviSayapratyakSaniSedhaphalatvam, tanniSedhe ca kiM pratyakSasya dharmiNo niSedhaH atha taddharmasya pratyakSatvasyeti / pUrvasmin pakSe hetUnAmAzrayAsiddhateti pratipAditam ; uttaratra pratyakSatvaniSedhe pramANAntaratvaprasaktiH, vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAnalakSaNatvAt; iti na preryam / yato vizeSaniSedhe tasya vizeSarUpatvena sarvasyaiva pratiSedhaH / naca dharmyasiddhatvAdidoSaH / yadyarthasyAbhyupagatatvAt / kathaM 1 punaratra prasaGgo, viparyayo vA kriyate iti cet / taducyate / sArvajJaM pratyakSaM yadyabhyupagamyate tadA tat dharmagrAhakaM na bhavati; vidyamAnopalambhanatvAt / nacAsiddho hetuH / tathAhi / vidyamAnopalambhanamatIndriyArthajapratyakSaM, satsaMprayogajalAt / asyApyasiddhatodbhAvane evaM vaktavyam / vivAdagocaraM pratyakSaM satsaMprayogajaM, pratyakSatvAt / taccha bdavAcyatvAdvA'smadAdipratyakSaM sarvatra dRSTAnta iti prasaGgaH / viparyayastvevam ; taddharmagrAhakaM cet, tarhi avidyamAnopalambhanam ; avidyamAnatvAt dharmasya / avidyamAnopalambhanatve na stsNpryogjm| asatsaMprayogajatve na pratyakSaM; nApi tacchabdavAcyam / prasaGgasAdhanAbhiprAyeNaiva yadyarthopakSepeNa vArttikakRtA'pyabhihitam :"yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvajJaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate / nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn pratipadyate // 1 // yajjAtIyaiH pramANaistu yajjAtIyArthadarzanam / dRSTaM saMprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt " // 2 // punarapyuktam "ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena natvatIndriyadarzanAt // 3 // yatrApyatizayo dRSTaH sa khArthAna tilaGghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitA" // 4 // ityAdi / tenAtrApi khatantrAnumAnAbhiprAyeNAzrayAsiddhatvAdidUSaNam, upamAnopanyAsa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvavodhavidhAyinI vyaakhyaa| budhA vA zeSopamAnopameyabhUtapuruSapariSatsAkSAtkaraNe upamAnaM pravarttate ityAdi dUSaNAbhidhAnaM ca, sarvajJavAdinaHsvajAtyAviSkaraNamAtrakamevAato'tIndriyasarvavido na pratyakSa pravRttihAreNa nivRttihAreNa vA bhAvasAdhanamityAdi sarvamabhyupagamavAdA. nirastam / yaccAnumAnena sarvajJAbhAvasAdhane dUSaNamabhihitam / kiM pramANAntarasaMvAdyarthasya vaktRtvAdityAdi; taDUmAdagnyanumAne'pi samAnam / tathAhi / tatrApi vaktuM zakyate; kiM sAdhyamisaMbandhI dhUmo hetutvenopanyastaH, uta dRSTAntadharmisaMbandhI / tatra yadi sAdhyadharmisaMbandhI hetuH, tadA tasya dRssttaante'sNbhvaadnvydossH| atha dRSTAntadharmisaMbandhI so'siddhH| dRSTAntadharmidharmasya sAdhyadharmiNyasaMbhavAt / athobhayasAdhAraNa dhUmatvasAmAnyaM hetuH, tadA tasya vipakSe'nanau virodhAsiddheH, sandigdhavipakSavyAvRttikatvena svasAdhyAgamakatvam / atha vipakSe'nagnau dhUmasyAnupalambhAdvirodhasiddheH na sandigdhavipakSavyAvRttikalam / nanvatrApivaktuM shkym| sarvasaMbandhino'nupalambhasyAsambhavAdanamau dezAntare kAlAntare vA kenacita dhUmasyopalambhAt, tadupalabdhimataH kasyacidabhAvAt sarvasaMbandhino'nupalambhasya saMbhava iti cet ; kena punaH pramANenAnagnau dhUmasattvagrAhakapuruSAbhAvaH pratipannaH / yadyanyataH pramANAta; tata evAnaggedhUmasya vyAvRttisiddheyartha sarvasaMbandhyanupalambhalakSaNasya vipakSe dhUmavirodhasAdhakasya prmaannsyaabhidhaanm| atha tathAbhUtAnupalambhAt tadabhAvAvagamaH / nanu tathAbhUtapuruSAbhAve tadanupalambhasaMbhava. statsaMbhavAcca tathAbhUtapuruSAbhAvasiddhiritItaretarAzrayatvAt na sarvasaMbandhino'nupalambhasya sNbhvH| saMbhave'pi tasyAsiddherna viparyaye virodhasAdhakatvam / athAtmasaMbandhino'nupalambhasya dhUmatvalakSaNahetorvipakSAt na vyaavRttisaadhktvm| tasya paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt / athAnupalambhavyatiriktaM dhUmalakSaNasya hetorviparyaye bAdhakaM pramANamasti, natu vaktRtvalakSaNasya / kiM punastaditi vktvym| agnidhUmayoH kAryakAraNabhAvalakSaNapratibandhagrAhakamiti cet; kaH punarasau kAryakAraNabhAvaH, kiMvA tadrAhakaM pramANam / agnibhAva eva dhUmasya bhAvastadabhAve cAbhAva evAsau; tabAhakaM ca pramANe pratyakSAnupalambhasvabhAvam / nanu kiJcijjJavasya tadvyApakasya vA rAgAdimattvasya bhAva eva vaktRtvasya bhAvaH khAtmanyeva dRSTastadabhAve Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNasya sammatitAkhyaprakaraNasyavA'bhAva evopalAdAvavigAnenAnupalambhato jJAta iti kathaM na viparyaye sarvajJatve, vItarAgatve vA vaktRtvalakSaNasya hetobAdhakaM, kAryakAraNabhAvalakSaNapratibandhagrAhakaM pratyakSAnupalambhAkhyaM pramANaM, darzanAdarzanazabdavAcyaM yuktm| naca darzanAdarzanazabdavAcyasyAsmadabhyupagatapramANasya pratyakSAnupalambhazabdavAcyasya vA bhavadabhipretasya kazcidvizeSaH prakRtahetusAdhyapratibandhasAdhane upalabhyate / atha kiJcijjJatvarAgAdimattvasadbhAve'pi svAtmani na tahetukaM vaktRtvaM pratipannaM, kintu vaktukAmatAhetukam ; rAgAdisadbhAve'pi vaktukAmatA'bhAve'bhAvAdvacanasya / nanvevaM vyabhicAre,vivakSA'pi na vacane nimittaM syAt,tatrApyanyavivakSAyAmanyazabdadarzanAtA anyathA gotrskhlnaaderbhaavprsnggaat| athArthavivakSAvyabhicAre'pi shbdvivkssaayaamvybhicaarH|n| svapnAvasthAyAmanyagatacittasya vA zabdavivakSAbhAve'pi vktRtvsNvednaat|n cavyavahitA vivakSA tasya nimittamiti prihaarH| evamabhyupagame, pratiniyatakAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt sarvasya tatprAptaH,tanna vaktukAmatAnimittamapyekAntato vacanaM siddhm|vytirekaasiddheH / anvayastu kiJcijjJalena, rAgAdimattvena vA vacanasya siddho na vktukaamtyaa|ath kiJcijjJatvAdyabhAve, sarvatra vaktRtvaM na bhavatItyatra pramANAbhAvAnnAsarvajJavaktRtvayoH kAryakAraNabhAvalakSaNaH pratibandhaH siddhyti| tarhi vahnayabhAve dhUmaH sarvatra na bhavatItyatrApi pramANAbhAvastulya iti na pratibandhagrahaH |athaagnybhaave'pi yadi dhUmaH syAcadA'sau tahetuka eva na bhavediti sakRdapyahetoragnestasya na bhAvaH syAt / dRzyate ca mahAnasAdAvagmita iti nAnaggedhUmasadbhAva iti prtibndhsiddhiH| nanu yathendhanAderekadA samudbhUto'pi vahniranyadA'raNito maNyAdervA bhavannupalabhyate, dhUmo vA vahnita upajAyamAno'pi gopAlaghaTikAdau pAvakozUtadhUmAdapyupajAyate ityavagamastadA kadAcidagnyabhAve'pi bhaviSyatIti kutaH prtibndhsiddhiH| atha yAdRzo vahirindhanAdisAmagrIta upajAyamAno dRSTo na tAdRzo'raNito maNyAdervA, dhUmo'pi yAdRzo'gnita upajAyate na tAdRza eva gopaalghttikaadaavgniprbhvdhuumaat| anyAdRzAttAdRzabhAve tAdRzatvamahetukamiti na tasya kacidapi pratiniyamaH syAt / ahetodezakAlakhaMbhAvaniyamAyogAditi nAgnijanyadhUmasya tatsahazasya vA'narbhAvaH / bhAve vA tAdRzadhUmajanakasyAmikhabhAvataiveti na vybhicaarH| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| taduktam"agnisvabhAvaH zakrasya mUrdA yadyabhireva saH / athAnamisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet" // 1 // ityAdi / tadetadvaktRtve'pi samAnam / tathAhi / yadi sarvajJe, vItarAge vA vacanaM syAda. sarvajJAdrAgAdiyuktAdvA kadAcidapi na syAdahetoH sakRdapyasaMbhavAt ; bhavati ca ttttH| ato na sarvajJe tasya tatsadRzasya vA saMbhava iti prtibndhsiddhiH| atha dezAntare, kAlAntare vA'sarvajJakAryameva vacanaM; na sarvajJaprabhavamiti na drshnaadrshnprmaanngmym| darzanasyeyavyApArAsaMbhavAd ,adarzanasya ca prAgevaivaMbhUtArthagrAhakalena nissiddhtvaat|trhi sarvadA'gniprabhava eva dhUmo'gnyabhAve kadAcanApi na bhavatItyatrApi pratyakSasya sannihitavartamAnArthagrAhakatvenApravRtteH,anupalambhasyApi tadviviktapradezaviSayapratyakSasvabhAvasyAtra vastuni vyApArAsaMbhavAt,na kAryakAraNabhAvalakSaNaH pratibandhaH pratyakSAnupalambhasAdhanaH syaat| nApyanumAnato'pi prakRtaH pratibandhaH siddhimAsAdayati / itaretarAzrayAnavasthAdoSaprasaGgasya prdrshittvaat| na cAnyatpratibandhaprasAdhakaM pramANamastIti prasiddhAnumAnasyApi sarvajJAbhAvAvedakAnumAnanirAsayuktyupakSepamicchato'trAbhAvaH prasaktaH / atha prasiddhAnumAne sAdhyasAdhanayoH pratibandhaH, tatprasAdhakaM ca pramANaM kiJcidasti; tarhi sa eva pratibandhaH kizcijjJatvavaktRtvayoH, tatprasAdhakaM ca tadeva pramANaM bhaviSyatIti siddhaH pratibandhaH kiJcijjJatvavaktRtvayoragnidhUmayoriva / ata eva vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra darzyate tatprasaGgasAdhanamiti tallakSaNasya yuSmadabhyupagamenAtra sadbhAvAt bhavatyevAto'numAnAt sarvajJAbhAvasiddhiH / pakSadharmatAbhAvapratipAdanaM ca yatprakRta. prasaGgasAdhane prtipaaditN,tdbhyupgmvaadaannirstm| tatra pakSadharmatAyA hetorabhAve'pi gamakatvasya siddhatvAt / zeSastu pUrvapakSagrantho'nabhyupagamAnnirasta iti na pratyuccArya duussitH| ato'yuktamuktaM sarvajJavAdinAM yathA tatsAdhakapramANAbhAvAt na tadviSayaH sadvyavahAraH, tathA tadabhAvavAdinAM mImAMsakAdInAM tadabhAvagrAhakapramANA. bhAvAdeva na tadabhAvavyavahAra iti / prasaGgasAdhanasya tadabhAvasAdhakasya samarthitatvAt / atha yadabhyAsavikalacakSurAdijanitaM pratyakSaM taddharmAdigrAhakaM na bhavatIti Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sammatitAkhyapakaraNasyaprasaGgasAdhanAsiddhayati, na punrnyaadRgbhuutm|codnaavdnyaadRshsy dhrmgraahktvaavirodhaat| nanu kiM tajjJAnaM pratiniyatacakSurAdijanitaM dharmAdigrAhakama, utAbhyAsajanitaM,Ahokhit shbdjnitN,kiNvaa'numaanprbhaavitm|ttr yadi cakSurAdiprabhavam / tdyuktm| cakSurAdInAM pratiniyatarUpAdiviSayatvena tatprabhavasya tajjJAnasya dharmAdigrAhakatvAyogAt / ata eva 'yadiSabhiH' ityAdyuktaM dUSaNamatra pksse|athaabhyaasjnitN taditi pkssH| tathAhi / jJAnAbhyAsAtprakarSataratamAdiprakrameNa tatprakarSasambhave taduttarottarAbhyAsasamanvayAtsakalabhAvAtizayaparyantaM saMvedanamavApyata iti / tadapi mnorthmaatrm| yato'bhyAso hi nAma kasyacitpratiniyatazilpakalAdau pratiniyatopadezasadbhAvavato janmato janasya saMbhAvyate, na tu srvpdaarthvissyopdeshsNbhvH| naca sarvapadArthaviSayAnupadezajJAnasaMbhavaH, yena tjjnyaanaabhyaasaatskljnyaanpraaptiH|ttsNbhve vA sakalapadArthaviSayajJAnasya siddhtvaatkimbhyaaspryaasen| kiNc| tadabhyAsapravartakaM jJAnaM yadi cakSurAdipratiniyatakaraNaprabhavamapyanyendriyaviSayarasAdigocaraM, atIndriyArthagocaraM ca syAt, tadA padArthazakteH pratiniyatatvena pramANasiddhAyA abhAvAt, pratiniyatakAryakAraNabhAvAbhAvaprasaktisadbhAvAt sakalavyavahArocchedaprasaktiH / athAbhyAsasahAyAnAM cakSurAdInAmapi sarvajJAvasthAyAmatIndriyadarzanazaktiH, naca vyavahArocchedaH, asmadAdi. cakSurAdInAmanabhyAsadazAyAM zaktipratiniyamAdasmadAdaya eva vyavahAriNa iti / etdpysmiiciinm| na khalvabhyAse satyapyanyato vA hetoH kasyacidatIndriyadarzanaM cakSurAdibhya upalabhyate; dRSTAnusAriNyazva kalpanA bhavantIti / kiNc| sarvapadArthavedane cakSurAdijanitajJAnAttadabhyAsaH, tatsahAyaM cakSurAdikaM sarvajJAvasthAyAM sarvapadArthasAkSAtkArijJAnaM janayatIti kathamitaretarAzrayametatkalpanAgocaracAri caturacetaso bhavata iti na dvitIyo'pi pakSo yuktikSamaH / atha zabdajanitaM tajjJAnam / nanu zabdasya tatpraNItatvena prAmANye sarvapadArthaviSayajJAnasaMbhavaH, tajjJAnasaMbhave ca sarvajJasya tathAbhUtazabdapraNetRtvamitItaretarAzrayadoSAnuSaGgaH / ataevoktam: "marte tadAgamAt sidhet naca tenAgamo vinA" / iti / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / naca zabdajanitaM spaSTAbhamitinatajjJAnavAn sakalajJa ityabhyupagamyate / evaM ca preraNAjanitajJAnavato dharmajJalam / ata evoktam 'codanA hi bhUtaM bhavantam' ityAdi / tanna tRtIyapakSo'pi yuktisnggtH| anumAnajanitajJAnena tu sarvavittve na dharmajJavam / dharmAderatIndriyatvena tajjJApakaliGgatvenAbhyupagamyamAnasyArthasya tena saha sNbndhaasiddheH|asiddhsNbndhsy cAjJApakatvAnna tato dharmAdyanumAnam, ityanumAnajanitaM jJAnaM na sakaladharmAdipadArthAvedakam / kiMca / tathAbhUtapadArthajJAnena yadi sarvavidabhyupagamyate, tadA'smadAdInAmapi srvvittvmnivaaritprsrm|bhaavaabhaavobhyruupN jagat prameyatvAdityanumAnasyAsmadAdInAmapi bhAvAt, aspaSTaM vA'numAnamiti tajjanitasyApyavaizadyasaMbhavAnna tajjJAnavAn sarvajJo yuktH| athAnumAnajJAnaM prAgavizadamapi tadevAzeSapadArthaviSayaM punaHpunarbhAvyamAnaM bhAvanAprakarSaparyante yogijJAnarUpatAmAsAdayadezadyabhAg bhavati / dRSTaM cAbhyAsabalAjjJAnasyAnakSajasyApi kAmazokabhayonmAdacaurasvapnAyupaplutasya vaizadyam / nanvevaM tajjJAnavadatIndriyArthavidvijJAnasyApyupaplutatvaM syAditi tajjJAnavataH kAmAdyupaplutapuruSavahiparyastatvam / atha yathA rajonIhArAdyAvaraNAvRtavRkSAdidarzanamavizadaM, tadAvaraNApAye vaizadyamanubhavati; evaM rAgAdyAvArakANAM vijJAnAvaizaghahetUnAmapAye sarvajJajJAnaM vishdtaamnubhvissytiiti| asdett| raagaadiinaamaavrnntvaasiddeH| kuDyAdInAmeva hyAvArakatvaM loke prasiddha, na rAgAdInAm / tathAhi / rAgAdisadbhAve'pi kuDyAdyAvaraNakAbhAve vijJAnamutpadyamAnaM dRSTam ; rAgAdhabhAve'pi kuDyAdhAvArakasadbhAve na vijJAnodaya ityanvayavyatirekAbhyAM kuDyAdInAmevAvaraNatvAvagamo, na rAgAdInAmiti na rAgAdaya AvArakA iti na tadvigamo'pi sarvavidvijJAnasya vaizayahetuH / kiMca / sarvavedanaM sarvajJajJAnena kiM samastapadArthagrahaNam, uta zaktiyuktalam , Ahokhit pradhAnabhUtakatipayapadArthagrahaNam / tatra yadyAdyaH pakSaH / tatrApi vktvym| kiM krameNa tadrahaNam, Ahokhid yaugapadyena / tatra yadi krameNa tadbrahaNam / tadayuktam / atItAnAgatavartamAnapadArthAnAmaparisamAptestajjJAnasyApyaparisamAptitaH sarvajJatA'yogAt / atha yugapat anantAtItAnAgatapadArthasAkSAtkAri tavedanamabhyupagamyate / tadapyasat / parasparaviruddhAnAM zItoSNAdInA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAtyaprakaraNasyamekajJAne pratibhAsAsaMbhavAt / saMbhave vA na kasyacidarthasya pratiniyatasya tadrAhakaM syAditi kiM tajjJAnena; asmadAdibhyo'pi vyavahAribhyo hInatara iti kathaM srvjnyH| kiNc| yadi yugapat sarvapadArthagrAhakaM tajjJAnaM, tadaikakSaNe eva sarvapadArthagrahaNAt , dvitIyakSaNe kizcijjJa eva syAt ; tatazca kiM tena tAdRzA kiJcijjJena sarvajJatvena / nacAnAdyanantasaMvedanasya parisamAptiH; parisamAptau vA kthmnaaynnttaa| kiMca / sakalapadArthasAkSAtkaraNe parasya rAgAdisAkSAtkaraNamiti rAgAdi. mAnapi sa syAdviTa iva / atha rAgAdisaMvedanameva nAsti, na tarhi sakalapadArthasAkSAtkaraNam / tanna prathamaH pakSaH / atha zaktiyuktatvena sakalapadArthasaMvedanaM tajjJAnamabhyupagamyate / tadapi na yuktam / sarvapadArthAvedane tacchakte tumazakteH, kAryadarzanAnumeyatvAcchaktInAm / kiNc| sarvapadArthajJAnaparisamAptAcapIyadeva sarvamiti kathaM paricchedazaktiH / athavedanAbhAvAdabhAvo'parasyeti srvsNvednm| ave. danAdabhAvo'parasyeti kuto nishcyH| tadapekSayA tasyopalabdhilakSaNaprAptatvAt tathAbhUtAnupalabdhyA'bhAvanizcaya iti cet / evaM sati sa evetretraashrydossH| sarvajJatvanizcaye tadabhAvanizcayaH, tadabhAvanizcaye ca sarvajJatvanizcaya iti naikasyApi siddhiH / tanna dvitIyo'pi pakSaH / atha yAvadupayogipradhAnabhUtapadArthajAtaM tAvadasau vettIti tatparijJAnAtsakalajJaH, tadapi sarvapadArthAvedane niyamena nasaMbhavati / sakalapadArthavyavacchedena teSAmeva prayojananirvarttakatvamiti sakalaparijJAnamantareNAzakyasAdhanamiti na tRtIyo'pi pakSo yuktaH / kiMca / nityasamAdhAnasaMbhave vikalpAbhAvAtkathaM vacanam / vacane vA vikalpasaMbhavAt samAdhAnavirodhAnna samAhitatvamiti bhrAntacchAdmasthikajJAnayuktaH sa syAt / kathaM vA'tItAnAgatagrahaNam / atItAdeH svarUpasyAsaMbhavAt / asadAkAragrahaNe ca taimirikajJAnavatpramANatvaM na syAt / athAtItAdikamapyasti; evaM satyatItAditvAderapyabhAva eva iti sarvajJavyavahArocchedaH / atha pratipAdyApekSayA tsyaabhaavH| tadapyayuktam / nahi vidyamAnamevApekSayA tadaivAvidyamAnaM bhavati / tasyAnupalabdheravidyamAnatvameveti cet / tadnupalabdhirevAstu kathamavidyamAnam / nAnyasyAbhAve'nyasyApyabhAvaH / atiprasaGgAt / tasyAsAvavidyamAnatvena pratibhAtIti cet sa tarhi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvaSodhavidhAyinI vyaakhyaa| bhrAntaH / asadvikalpasaMbhavAt / tasyAsadvikalpasya viSayIkaraNAtsarvajJo'pi bhrAnta eveti kathaM sarvavit / atha vikalpasyApi kharUpe'bhrAntatvameva, tena tasya vedanaM sarvajJajJAnamabhrAntam / evaM tarhi svarUpasAkSAtkaraNameva kevalaM, kathamatItAdyavidyamAnasAkSAtkaraNam / tatazvAtItAnAgatapadArthAbhAvAttatsAkSAkaraNAsaMbhavAnna tadgrahaNAtsarvajJaH / kiMca / svarUpamAtravedane tanmAtrasyaiva vidyamAnatvAttavedane'dvaitavedanAt na sarvajJavyavahAraH / sadbhAve vA sarvaH sarvavit syAt / athApi syAt, satyasvapnadarzanavadatItAnAgatAdidarzanaM, tato vyavahAra iti / tadapyayuktam / satyasvapnadarzanasya svarUpamAtravedane na satyAsatyavibhAgaH, kintvAnumAnikaH / satyasvapnasvarUpasaMvedanasya tanmAtraparyavasitatvAt / kiMca / atItAnAgatakAlasaMbandhitvAtpadArthAnAmatItAnAgatatvam, taddhi bhavatkimaparAtItAnAgatakAlasaMbandhAdatItAnAgatatvamabhyupagamyate, Ahokhit svata eva / yadyaparAtItAnAgatakAlasaMbandhAtkAlasyAtItAnAgatatvaM, tadA tasyApyaparAtItAnAgatakAlasaMbandhAdatItAnAgatatvaM, tasyApyaparasmAdityanavasthA / athAtItAnAgatapadArthakriyAsaMbandhAtkAlasyAtItAnAgatatvam, tenAyamadoSaH / nanu padArthakriyANAmapi kuto'tItAnAgatatvam / yadyaparAtItAnAgatapadArthakriyAsadbhAvAta ; tadA'trApi saivaanvsthaa| atItAnAgatakAlasaMbandhAtpadArthakriyANAmatItAnAgatatvaM,tarhi kAlasyApyatItAnAgatapadArthakriyAsaMbandhAdatItAnAgatatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvam / tanna prathamaH pakSaH / atha svarUpata eva kAlasyAtItAnAgatatvaM; tadA padArthAnAmapi svata evAtItAnAgatatvamastu, kimatItAnAgatakAlasaMbandhitvena / tacca padArthasvarUpamasmadAdijJAne'pi pratibhAtIti nAtItAnAgatapadArthagrAhitvenAsmadAdibhyaH sarvajJasya vishessH| apica / saMbandhasyAnyatra vistarato niSiddhatvAnna kasyacitkenacitsaMbandha ityatItAnAgatAdisaMbaddhapadArthagrAhijJAnamasadarthaviSayatvena bhrAntaM syAditi na bhrAntajJAnavAn sarvajJaH kalpayituM yuktaH / bhavatu vA sarvajJaH, tathApyasau tatkAle'pyasarvajJAtuM na shkyte| tadgrAhyapadArthAzAne tadgrAhakajJAnavataH kenacitpramANena pratipattumazakteH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAvyaprakaraNasya taduktam:"sarvajJo'yamiti hyetattatkAle'pi bumutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham // 1 // kalpanIyAstu sarvajJA bhaveyurbahavastava / ya eva syAdasarvajJaH sa sarvajJaM na budhyate" // 2 // naca tadaparijJAne tatpraNItatvenAgamasya prAmANyamavagantuM zakyam / tadanapagame ca tadvihitAnuSThAne prvRttirpysnggtaa| - taduktam :"sarvajJo nAvabuddhazcedyenaiva, syAnna taM prati / tadvAkyAnAM pramANatvaM, mUlAjJAne'nyavAkyavat" // 1 // iti / tadevaM sarvajJasadbhAvagrAhakasya pramANasyAbhAvAt, tatsadbhAvabAdhakasya cAnekadhA pratipAditatvAt , sarvajJAbhAvavyavahAraH pravarttayituM yuktH| tathAhi |ye bAdhakapramANagocaratAmApannAste asaditi vyavaharttavyAH; yathA aGgulyo kariyUthAdayaH; bAdhakapramANagocarApannazca bhavadabhyupagamaviSayaH sakalapadArthasArthasAkSAtkArItyasadyavahAraviSayatvaM sarvavido'bhyupagantavyamiti puurvpkssH|| atra prtividhiiyte|yttaavduktm| ye dezakAlasvabhAvavyavahitAH pramANaviSayatAmanApannA nate sadvyavahAragocaracAriNaH' ityaadi| tadyuktam / sarvavidi pramANaviSayatvasya pratipAdayiSyamANatvAt asiddho hetustdvissytvlkssnnH| ydpybhydhaayi|n taavdksssNbhvjnyaansNvedystgaavH|akssaannaaN pratiniyataviSayatvena tatsAkSAskaraNavyApArAsaMbhavAt / tat siddhameva sAdhitam / yadapyuktam / nApyanumAnasya tatra vyaapaarH| taddhi pratibandhagrahaNe pakSadharmatAgrahaNe ca hetoH pravartate / naca pratibandhagrahaNaM pratyakSatastatra saMbhavatItyAdi / tad dhUmAderagnyAdiprabhavatvAnumAne'pi samAnam / athAgnyAdeH pratyakSatvAttata eva tatprabhavatvakAryavizeSatvayodhUmAdau pratibandhasiddhiH / nanu dhUmasya kimanisvarUpagrAhakapratyakSeNa pAvakapUrvakatvamavagamyate, uta dhUmasvabhAvagrAhiNeti kalpanAdvayam / tatra na tAvadAyaH pakSaH / pAvakarUpagrAhipratyakSaM tat khabhAvamAtragrahaNaparyavasitameva, na dhUmarUpapravedanaprava Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvabodhavidhAyinI vyAkhyA / Nam / tadapravedane ca na tadapekSayA tena vahneH kaarnntvaavgmH| nahi pratiyogikharUpAgrahaNe taM prati kasyacitkAraNatvamanyadvA dharmAntaraM grahItuM zakyam / atiprasaGgAt / atha dhUmakharUpapratipattimatA pratyakSeNa tasya citrabhAnu prati kAryatvasvabhAvaM tatprabhavatvaM gRhyate / nanu tasyApi pAvakakharUpagrAhakatvenApravRttestadagrahaNe tadapekSaM kAryatvaM dhUmasya kathamavagamaviSayaH / athAnidhUmadyasvarUpagrAhiNA pratyakSeNa tayoH kaarykaarnnbhaavnishcyH| tadapyasaGgatam / iyagrAhiNyapi jJAne tayoH svarUpameva bhAti, na punaragnebUMmaM prati kAraNatvam ; dhUmasya vA taM prati kAryatvam / nahi padArthadvayasya svasvarUpaniSThasyaikajJAnapratibhAsamAtreNa kAryakAraNabhAvapratibhAsaH / anyathA ghaTapaTayorapi khasvarUpaniSThayorekajJAnapratibhAsaH kacidastIti tayorapi kaarykaarnnbhaavaavgmprsnggH| atha yasya pratibhAsAnantaraM yatpratibhAsa ekajJAnanibandhanastayostadavagama iti nAyaM doSaH / tadapi ghaTapratibhAsAnantaraM paTapratibhAse kvacita jJAne smaanm| naca kramabhAvipadArthadvayapratibhAsamanvayyekaM jJAnamiti zakyaM vaktum / pratibhAsabhedasya bhedanibandhanatvAt / anyatrApi tadbhedavyavasthApitatvAJadasya / sa ca kramabhAvipratibhAsadvayAdhyAsitajJAne samastIti kathaM na tasya bhedaH / nacaikameva jJAnaM janmAnantarakSaNAdikAlamAsta iti bhavatAmabhyupagamaH / taduktam / 'kSaNikA hi sA, na kAlAntaramAste' iti / atha vahnidhUmasvarUpaDhayagrAhijJAnadvayAnantarabhAvismaraNasahakArIndriyaM savikalpakajJAnaM janayati, tatra tavayasya pUrvAparakAlabhAvinaH pratibhAsAt kAryakAraNabhAvanizcayo bhaviSyati / tadapyasaGgatam / pUrvapravRttapratyakSadvayasya tatrAvyApArAttaduttarasmaraNasya ca padArthamAtragrahaNe'pyasAmarthyAccakSurAdInAM ca tadavagamajJAnajanane'zakteH / zaktau vA prathamAkSasannipAtavelAyAmeva tadavagamajJAnotpattiprasaGgAt, akiJcitkarasya smaraNAderanapekSaNIyatvAt / parimalasmaraNavyapekSasya locanasya surabhi candanamityaviSaye gandhAdau jJAnajanakatvasyeva, tatrApi tajjanakatvavirodhAt / atha tatsmaraNasavyapekSalocanavyApArAnantaraM kAryakAraNabhUte ete vastunI ityetadAkArajJAnasaMvedanAtkAryakAraNAbhAvAvagamaH savikalpakapratyakSanibandhano vyavasthApyate / nanvevaM parimalasmaraNasahakAricakSurvyApArAna Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarkAkhyaprakaraNasya ntarabhAvI surabhi malayajamiti pratyayaH samanubhUyata iti parimalasyApi cakSurjapratyayaviSayatvaM syAt / atha parimalasya locanAviSayatvAt nAyaM pratyayastajjaH, kintu gandhasahacaritarUpadarzanaprabhavAnumAnasvabhAvaH / tadetatprakRte'pi kAryakAraNabhAve locanAviSayatvaM samAnam / pratyayasya tu tadadhyavasAyino'paraM nimittaM kalpanIyam / tanna pratyakSataH savikalpakAdapi dhUmapAvakayoH kAryakAraNatvAvagamaH / mAnasapratyakSaM tu tadavagamanimittaM bhavatA nAbhyupagamyate / apica / kAryakAraNabhAvaH sarvadezakAlAvasthitAkhiladhUmapAvakavyaktikoDIkaraNenAvagato'numAnanimittatAmupagacchati / naca pratyakSasyeyati vastuni savikalpakasya, nirvikalpakasya vA vyApAraH saMbhavatItyasakRtpratipAditam / kiMca / na kAraNasya prAgbhAvitvamAtrameva bauddhAnAmiva kAraNatvam ; yena tasya kAraNakharUpAbhedAttatsvarUpagrAhiNA pratyakSeNa tadabhinnasvabhAvasya kAraNatvasyAvagamaH; kevalaM kAryadarzanAduttarakAlaM tannizcIyate, kintu kAraNasya kAryajananazaktiH kAraNatvam / sA ca zaktirna pratyakSAvaseyA; api tu kAryadarzanasamavagamyA bhavatA parikalpitA / taduktam: 94 "zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattigocarAH" / tataH kathaM pratyakSAtkAraNasya kAraNatvAvagamaH / atha kAryAdeva kAraNasya kAraNatvAvagamo bhavatu, kiM nazchinnam / nanu kAryAtkAraNatvAvagame'numAnAcchaktyavagamaH, tatra ca tadapi kArya liGgabhUtaM yadi kAraNazaktimavagamayati, tadA zaktikAryayoH pratibandhagrahaNamabhyupagantavyam / saca pratibandhAvagamo na pratyakSAditi pratipAditam / anumAnAttadavagame itaretarAzrayAnavasthAdoSAvatAro'trApi samAnaH / arthApattestvanumAne'ntarbhAvaH pratipAdita iti na prasiddhAnumAnasyApi pravRttirbhavadabhiprAyeNa / atha vahnigatadharmAnuvidhAnAt dhUmasya tatpUrvakatvaM kutazcitpramANAtprasiddhamiti dhUmatvasya tatpUrvakatvavyAptisiddhiH / anyathA dhUmAdagnyasiddheH sakalalokaprasiddhavyavahArAbhAvaH / anumAnAbhAve pratyakSato'pi vyvhaaraasmbhvaat| tarhi vacanavizeSasyApi yadi viziSTakAraNapUrvakatvaM tata eva pramANAtprasiddham : vivAdAdhyAsite vacane vacanavizeSatvAtsAdhyeta, tadA ko'parAdhaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 95 yadapyuktam / 'pakSatvanizcaye sati hetoranumAnaM pravartate; naca sarvavit kutazcitpamANAtsiddhaH' ityaadi| tadapyayuktam / yato yadi sarvavido dharmitvaM kriyeta, tadA tasyAsiddhatvAtsyAdapyapakSadharmatvalakSaNaM dUSaNam ; yadA tu vacanavizeSasya dharmitvaM tasya viziSTakAraNapUrvakatvaM sAdhyatvenopakSiptaM, tadA tatra tadvizeSatvAdilakSaNo heturupAdIyamAnaH kathamapakSadharmaH syAt / nacApakSadharmAdapi hetorupajAyamAnamanumAnaM pramANaM bhavatA'bhyupagacchatA pakSadharmatvAbhAvalakSaNaM dUSaNamAsaJjayituM yuktam / anyathA" pitrozca brAhmaNatvena putrabrAhmaNatA'numA / sarvalokaprasiddhA, na pakSadharmamapekSate" // 1 // ityAdyapakSadharmahetusamutthAnumAnaprAmANyapratipAdanaM bhavato'pyayuktaM syAt / yadapyabhyadhAyi / 'sarvajJasattAyAM sAdhyAyAM trayIM doSajAti heturnAtivarttate' ityAdi / tatra syAdRpyayaM doSaH, yadi tatsattA sAdhyatvenAbhyupagamyate, yAvatA pUrvoktaprakAreNa vacanavizeSasya viziSTakAraNapUrvakatvaM sAdhyamityuktam ; tatra cAsya doSasyopakSepo'yukta ev| yadapyabhyadhAyi / yadyaniyataH kazcitsakalapadArthajJaH sAdhyo'bhipreta ityaadi| tdpysnggtmev|yto nAsmAbhiHpratiniyata eva kazcitsarvajJo'numAnAtsAdhyate, kintu viziSTakAraNapUrvakatvaM viziSTazabdasya / tacca svasAdhyavyAptahetubalAsAdhyamiNi siddhimAsAdayahetupakSadharmalabalAtpratiniyatasarvajJapUrvakatvenaiva si. dvimAsAdayati / naca tata eva hetoranyasyApi sarvajJasiddheH, anyAgamAzrayaNamapi bhavatAM prasajyate iti dUSaNam |anyaagmaanaaN dRSTaviSaya eva pramANaviruddhArthapratipAdakalenAprAmANyasya vyavasthApayiSyamANatvAt , kathaM tatpraNetRNAmapi srvjnylsidviH| yccaanydbhihitm| na kazcitsarvajJapratipAdakaH samyag hetuH sNbhvti| tadapyasaGgatam / tatpratipAdakasya samyaghetorvacanavizeSatvAdeH prtipaadyissymaanntvaat| yccaanydbhihitm| sarve padArthAH kasyacitpratyakSAH prameyatvAdagnyAdivadityatra yadi sakalapadArthagrAhipratyakSavaM saadhymityaadi| tadapyasaGgatam / evaM sAdhyavikalpane'gnyAderapyanumAnAnna siddhiH syAt / tathAhi / atrApyevaM vaktuM shkyte| yadi pratiniyatasAdhyadharmo vahniH sAdhyavenAbhipretastadA tadviruddhena dRSTAntadharmiNi taddharmi Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyadharmeNa pAvakena vyAptasya dhUmalakSaNasya hetorasiddhatvAt viruDo hetuH syAt, sAdhyavikalazca dRssttaantH| atha dRSTAntarmidharmaH sAdhyadharmiNi sAdhyate, tadA pratyakSAdivirodhaH / athobhayagataM vahnisAmAnyaM, tadA siddhasAdhyatAdoSaH / tathA prameyatvamapi hetutvenopanyasyamAnamityAdi yaduktam; tad dhUmatvalakSaNe'pi hetau smaanm|tthaahi| atrApi kiM sAdhyadharmidharmoM hetutvenopAttaH, uta dRSTAntadharmidharmaH, athobhayagataM sAmAnyam / tatra yadi sAdhyadharmidharmo hetuH sa dRSTAntadharmiNi nAnvetItyananvayo hetudoSaH / atha dRSTAntadharmidharmaH sa sAdhyamiNyasiddha ityasiddhatAhetudoSaH / athobhayagataM sAmAnyaM, tadapi pratyakSApratyakSamahAnasaparvatapradezavilakSaNavyaktidvayAzritaM na saMbhavatIti hetorasiddhatA tadavasthitA / atha parvatapradezAzritAmitamavyaktaruttarakAlabhAvipratyakSapratIyamAnatvena na mahAnasopalabdhadhUmavyatyA'tyantavailakSaNyamiti nobhygtsaamaanyaabhaavH| nanubhayagatasAmAnyapratipattau tato'numAnapravRttistatpravRttau ca tadarthakriyArthinastatra pravartamAnasya pratyakSapravRttistasyAM ca satyAmatyantavailakSaNyAbhAvastadyakteH, tatsadbhAve cobhayagatasAmAnyasiddhitastadanumAnapravRttiriti cakrakadUSaNAvakAzaH / atha kaNThakSINatAdilakSaNadharmakalApasAdhAnna mahAnasaparvatapradezasaGgatadhUmavyatyoratyantavailakSaNyamityubhayagatasAmAnyasiddhau na dhUmAnumAne helasiddhatAdidoSaH, tarhi vAcyAvisaMvAdAdidharmakalApasAdharmyasya vacanavizeSavyaktidvaye'pyatyantavailakSaNyanivarttakasya sadbhAvena kathaM na tadvizeSatvasAmAnyasaMbhavaH / prameyatvaM tu yathA prakRtasAdhye heturbhavati tathA pratipAdayiSyAma AstAM taavt|| yattu nApi zabdAttatsiddhirityAdi prtipaaditm| ttsiddhsaadhytaadossaaghaatbaannirstm|ydpyuktm|ye dezakAletyAdiprayoge nAsiddho heturiti| etdpyyuktm| anumAnasya tadupalambhakhabhAvasya pratipAdayiSyamANatvenAnupalambhalakSaNasya hetoH paraprayuktasyAsiddhatvAt / ata eva sadyavahAraniSedhazcAnupalambhanimitto'nenetyAdyasAratayA sthitam / atha yathA'smAkaM tatsadbhAvAvedakaM pramANaM nAsti, tathA bhavatAM tadabhAvAvedakamapi nAstItyAdi yAvatprasaGgasAdhanAbhiprAyeNa sarvameva sarvajJapratikSepapratipAdakaM yuktijAlamabhihitamiti, yduktm| tadapyacAru / yataH 'sarvajJo dRzyate tAvannedAnIm' ityAdinA tatsadbhAvopalambhakapramANapaJcakanivR. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / ttipratipAdanadvAreNa yadabhAvAkhyapramANapravRttipratipAdanaM, tattAvAvedakakhatantrAbhAvAkhyapramANAbhyupagamavyatirekeNAsaMbhavadbhavatAM mithyAvAditAM sUcayati / yadapyavAdi / tathAca prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa bhagavato jaimineH sUtramityAdi / tadapyasaGgatam / yataH prasaGgasAdhanasya, tatpUrvakasya ca viparyayasya vyApyavyApakabhAvasiddhau yatra vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH; vyApakanivRttito vyApyanivRttiravazyaMbhAvinI ca pradarzyate, tatra yathAkramaM pravRttiH / atra tu pratyakSavasya satsaMprayogajalena, tasya ca vidyamAnopalambhanalena, tasyApi dharmAdikaM pratyanimittatvena ka vyApyavyApakabhAvAvagamaH, yena prasaGgatadviparyayayoH pravRttiH syAt / nanUktamevaitat svAtmanyeva satyamuktam, natu yuktmuktm| ayuktatA ca sarva cakSurAdikaraNagrAmaprabhavaM pratyakSaM sannihitadezakAlapadArthAntarasvabhAvAviprakRSTapratiniyatarUpAdigrAhakaM sarvatra sarvadA ceti na vyApyavyApakabhAvagrAhaka pramANamasti, viparyayazvopalabhyate / yojanazataviprakRSTasyArthasya grAhakaM saMpAtigRdhrarAjapratyakSaM rAmAyaNabhAratAdau bhavatpramANatvenAbhyupagate zrUyate, tathedAnImapi gRdhravarAhapipIlikAdInAM cakSuHzrotraghrANajasya pratyakSasya yathAkramaM rUpazabdagandhAdiSu dezaviprakRSTeSu prvRttiruplbhyte| tathA kAlaviprakRSTasyApyatItakAlasaMbandhilasya, pUrvadarzanasaMbandhitvasya ca smaraNasavyapekSalocanAdijanyapratyabhijJApratyakSagrAhyatvaM purovyavasthite'rthe bhavatA'bhyupagamyate / anyathA"dezakAlAdibhedena tadA'styavasaro miteH / idAnIMtanamastitvaM nahi pUrvadhiyA gatam" // 1 // ityAdivacanasaMdarbheNa pratyabhijJApratyakSasyAgRhItArthAdhigantRtvaM pUrvAparakAlasaMbandhitvalakSaNanityatvagrAhakatvaM ca pratipAdyamAnamasaGgataM syAt / athAtItAtIndriyakAlasaMbandhitvaM, pUrvadarzanasaMbandhitvaM vA vartamAnakAlasaMbandhinaH purovyavasthitasyArthasya yadi cakSurAdiprabhavapratyabhijJAnena gRhyate, tadA "saMbaddha vartamAnaM ca gRhyate ckssuraadibhiH| iti vacanaM viruddhArtha syAt / tathA'tIndriyakAladarzanAdervartamAnArtha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitolyaprakaraNasyavizeSaNatvena grahaNe'tIndriyadharmAderapi grahaNaprasaGgAt prasaGgasAdhanatadviparyayayorapravRttiH svayameva pratipAditA syAt, natvayamevAtra doSaH / kAlaviprakR. STArthagrAhakatvena indriyajapratyakSasya pratipAdayitumasmAbhirabhipreta iti kasyAtropAlambhaH / atha vartamAnakAlasaMbaddhe vizeSye purovartini vyApArakccakSustadvize. SaNabhUte'tIndriye'pi pUrvakAladarzanAdau pravartate / anyathA cakSurvyApArAnantaraM pUrvadRSTaM pazyAmIti vizeSyAlambanaM pratyabhijJAnaM nopapadyeta / nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhirupajAyate, daNDAgrahaNa iva daNDibuddhiH / naca dharmAdAkyaM nyAyaH saMbhavatIti cet / nanu dharmAdeH kimatIndriyatvAJcakSurAdinA'grahaNaM, uta avidyamAnatvAt , Ahostrit avizeSaNatvAt / tatra nAdyaH pkssH|atiindriysyaapytiitkaalaadegrhnnaabhyupgmaat / naapyvidymaantvaat|bhaavidhrmaaderivaatiitkaalaadervidymaantve'pi pratibhAsasya bhaavaat| athaavishessnnvaaddrmaaderprtibhaasH| tdpysnggtm| sarvadA padArthajanakatvena, dravyaguNakarmajanyalena ca dharmAdeH srvpdaarthvishessnnbhaavsNbhvaat| atItAtIndriyakAlAderiva tasyApi vizeSyagrahaNapravRttacakSurAdinA grahaNasaMbhava iti kathaM dharma pratyAnimittatvaprasaGgasAdhanasya, tadviparyayasya vA sNbhvH| tathA praznAdimantrAdidvAreNa saMskRtaM cakSuryathA kAlaviprakRSTapadArthagrAhakamupalabhyate, tathA dharmAderapi yadi grAhakaM kasyacitsyAt, tadAna kshciddossH| apica / anAlokAndhakAravyavahitasya mUSikAdernaktaMcaravRSadaMzAdezcakSuryathA grAhakamupalabhyate, tathA yadyatIndriyAtItAnAgatadharmAdipadArthasAkSAtkAri kasyacittadeva syAt , tadA'trApi ko dossH| naca jAtyantarasyAndhakAravyavahitarUpAdigrAhakaM cakSurdRSTaM, na punarmanupyadharmaNa iti pratisamAdhAnamatrAbhidhAtuM yuktam / manuSyadharmaNo'pi nirjIvikAdevyavizeSAdisaMskRtaM cakSuH samudrajalAdivyavahitaparvatAdigrahaNe samarthamupalabhyata iti dharmAderapi dezakAlasvabhAvaviprakRSTasya kasyacitpuruSavizeSasya puNyAdisaMskRtaM cakSurAdi grAhakaM bhaviSyatIti na kazcit dRssttsvbhaavvytikrmH| atha cakSurAdeH karaNasya pratiniyatarUpAdiviSayatvenAnyakaraNaviSayagrAhakale khArthAtikramo vyavahAravilopI syAt / nanu zrUyata eva cakSuSA zabdazravaNaM prANivizeSANAm ; 'cakSuHzravaso bhujaGgAH' iti lokapravAdAt / mithyA sa pravAda iti cet / naitt| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / pravAdabAdhakasyAbhAvAt , karNacchidrAnupalabdhezca / naca dandazUkacakSuSo jaatyntrtkhaadityuttrmtropyogi| anyatrApi prakRSTapuNyasaMbhArajanitasarvaviccakSuSi samAnatvAt / tadevaM dharmAdisamastapadArthagrAhakatvena cakSurAdijanitapratyakSasya virodhAt, na pratyakSatvasatsaMprayogajavAdervyApyavyApakabhAvasiddhiriti na prasaGgaviparyayayoH pravRttiriti na ttsttprtikssepH| etena yadi SaDbhiHpramANaiH syAt sarvajJaH' ityAdi vArtikakRtpratipAditaM prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa yuktijAlamakhilaM nirstm| vyAptipratiSedhasya pUrvoktaprakAreNa vihitatvAt / yacca kiM pramANAntarasaMvAdyarthasya vaktRtvAdityAdi, tad dhUmAdagnyanumAne'pi samAnam / tthaahi| atrApi vaktuM zakyam , kiM sAdhyadharmisaMbandhI dhUmo hetutvenopanyasta ityAdi yAvasiddhaH pratibandho'sarvajJatvavaktRtvayoragnidhUmayoriveti paryantam / tadapyayuktam / yato'sarvajJatvavaktRtvayoriva nAmidhUmayoH kAryakAraNatvapratibandhasya, tadrAhakapramANasya vA bhAvaH / nahi vahniH sadbhAve dhUmo dRSTastadabhAve ca na dRSTa ityetAvatA dhUmasyAgnikAryatvamucyate, kintu "kArya dhUmo hutabhujaH kArye dharmAnuvRttitaH" / nacAsau darzanAdarzanamAtragamyaH, kintu viziSTAtpratyakSAnupalambhAkhyAtpramA. NAt / pratyakSameva pramANaM pratyakSAnupalambhazabdAbhidheyam , tadeva kAryakAraNAbhimatapadArthaviSayaM pratyakSam; tadviviktAnyavastuviSayamanupalambhazabdAbhidheyam ; kadAcidanupalambhapUrvakaM pratyakSaM tadbhAvasAdhakaM, kadAcitpratyakSapuraHsaro'nupalambhaH / tatrAyena yeSAM kAraNAbhimatAnAM sannidhAnAt prAganupalabdhaM sad dhUmAdi, tatsannidhAnAdupalabhyate; tasya tatkAryatA vyavasthApyate / tathAhi / etAvadbhiH prakArairdhUmo'mijanyo na syAta; yadyagnisannidhAnAtprAgapi tatra deze syAt, anyato vA''gacchet, tadanyahetuko vA bhavet ; tadetatsarvamanupalambhapurassareNa pratyakSeNa nirastam / etena prAganupalabdhasya rAsabhasya kumbhakArasannidhAnAnantaramupalabhyamAnasya tatkAryatA syAditi nirastam / tathAhi / tatrApi yadi rAsabhasya tatra prAgasattvam, anyadezAdanAgamanam, anyAkAraNatvaM ca nizcetuM zakyeta; tadA syAdeva kumbhakArakAryatA; kevalaM tadeva nizcetumazakyam / evaM tAvadanupalambhapurassarasya pratyakSasya tatsAdhanavamuktam / tathA pratyakSa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.. sammatitAkhyaprakaraNasyapurassaro'nupalambho'pi tatsAdhano, yeSAM sannidhAne pravarttamAnaM tatkArya dRSTaM, teSu madhye yadaikasyApyabhAvo bhavati tadA nopalabhyate tattasya kAraNamitaratkAryam / nacAgnikASThAdisannidhAne bhavato dhUmasyApanIte kumbhakArAdAvanupalambho'sti; agnyAdau sapanIte bhavatyanupalambhaH / evaM parasparasahitau pratyakSAnulambhAvabhimateSveva kAryakAraNeSu niHsandigdhaM kAryakAraNabhAvaM sAdhayataH, sarvakAlaM cAmisannidhAne bhavato dhUmasyAnamijanyatvaM kadAcitnadasatorajanyatvenAhetukatvenAdRzyahetukatvena vA bhavet / tatra na tAvatprathamaH pakSaH / asato janyatvAt / sadeva ca na janyate iti tvadabhiprAyAta, sata eva janyamAnatvAnupapatteH, kAryasya ca kAdAcitkatvena siddhatvAt / nApyahetukatvam / kAdAcitkatvenaivAhetutve tadayogAt / nApyadRzyahetukatvam / dhUmasyAgnyAdisAmagyanvayavyatirekAnuvidhAnAt / athApi syAt, adRzyasyAyaM svabhAvo yadagnyAdisannidhAna eva dhUma, karpUro'didAhakAle sugandhAdiyuktaM ca karoti nAnyadeti, tatkimagnimantareNa kadAcid dhUmotpattidRSTA, yenaivamucyate / neti, cet , kathaM nAgnikAryoM dhUmaH / tadAve bhAvAt / dhUmotpattikAle ca sarvadA pratIyamAno'gniH, kAkatAlIyanyAyena vyavasthita ityalaukikam / atha sa evAdRzyasvabhAvo yadagmisannidhAna eva dhUmaM karoti / nanu yadyagniMnA nAsAvupakriyate, kimamisannidhAnAt na pUrva pazcAt vA dhUmaM vidadhAti; nacAnyadA karotIti tasya tajjanyasvabhAvasavyapekSasya dhUmajanane tadevaM pAraMparyeNAgmijanyatvaM dhuumsy| kiNc| yathA dezakAlAdikamantareNa dhUmasyAnutpattestadapekSA pratIyate, tathA'mimantareNApi dhUmasyAnutpattidarzanAttadapekSA kena vAryate; tadapekSA ca tatkAryataiva / yathA cAdRzyabhAve eva dhUmasya bhAvAttajanyatvamiSyate, tathA sarvadA'gnibhAve eva dhUmasya bhAvadarzanAttajanyatA kiM neSyate; yAvatAM ca sannidhAne bhAvo dRzyate tAvatAM hetutvaM sarveSAmityagnyAdisAmagrIjanyavAd dhUmasya kuto'bhivybhicaarH| nacAyaM prakAro'sarvajJatvavaktRtvayoH sNbhvti| asarvajJatvadharmAnuvidhAnasya vacane adarzanAt / tathAhi / yadi sarvajJatvAdanyatparyudAsavRttyA kiJcijjJatvamasarvajJatvamucyate, tadA taddharmAnuvidhAnAdarzanAnna tajjanyatA vacanasya / nahi kizcijjJatvataratamabhAvAta vacanasya taratamabhAva upalabhyate / tathAhi / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / kiJcijjJatvaM prakRSTamatyalpavijJAneSu kRmyAdiSu / naca teSu vacanapravRtterutkarSa uplbhyte| atha prasajyapratiSedhavRttyA sarvajJatvAbhAvo'sarvajJatvaM tatkArya tuvacanam, tadA jJAnarahite mRtazarIre tasyopalambhaH syAta; naca kadAcanApi ttttroplbhyte| jJAnAtizayavatsu ca sakalazAstravyAkhyAtRSu vacanasyAtizayabhAvo dRzyate iti jJAnaprakarSataratamAdyanuvidhAnadarzanAt tatkAryatA tasya; dhUmasyevAgnyAdisAmagrIgatasurabhigandhAdyanuvidhAyino yathoktapratyakSAnupalambhAbhyAM vyavasthApyate / ataeva kAraNagatadharmAnuvidhAnameva kAryasya tatkAryatAvagamanimittaM, na punaranvayavyatirekAnuvidhAnamAtram / taduktam:___"kArya dhUmo hutabhujaH kArye dhrmaanuvRttitH"| iti / yacca yatkAryatvena nizcitaM tat tadabhAve na kadAcidapi bhavati; anyathA tahetukameva tanna syAditi sakRdapi tato na bhaved bhavati ca; yadyatra nizcitAvisaMvAdaM vacanaM, tat tadavisaMvAdijJAnavizeSAdityAtmanyevAsakRnizcitamiti nAnyatastasya bhAvaH // tena "yadyasyaiva guNadoSAnniyamenAnuvartate / ___tannAntarIyakaM tatsyAdato jJAnodbhavaM vcH"|| 1 // atha yadi nAmAvisaMvAdijJAnadharmAnukaraNato'visaMvAdi vacanamekaM tatprabhavaM yathoktapratyakSAnupalambhato'vagataM, tadanyato na bhavati;tathApyanyavacanasya taddharmAnukaraNato natatkAryatvasiddhiriti tasyAnyato'pi bhAvasaMbhavAtkuto vybhicaarH| na / IdRgbhUtaM vacanamIdRkSajJAnataH sarvatra bhavatIti skRtprvRttprtykssto'vgmaat| nanu sakalavyakyanugatatiryaksAmAnyAnabhyupagame yAvanti tathAbhUtavacAMsi tAni sarvANi pratyakSIkaraNIyAni tthaabhuutjnyaankaarytyaa| anyathaikasyApi vacasastavyAptatayA'pratyakSIkaraNe tenaiva vyabhicArI hetuH syaat| nacaitAvatpratyakSIkaraNasamartha pratyakSam / tasya snnihitvissytvaat| nacAnyeSAM svalakSaNAnAmanumAnAt sAdhyadharmeNa vyaaptigrhnnm| anvsthaaprsnggaat| tadayuktam / yataH pratyakSaM tathAbhUtajJAnasannidhAna eva tathAbhUtavacana Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sammatitakAsyaprakaraNasyabhedAt pratipathaiSvatathAbhUtavacanavyAvRttaM rUpamatathAbhUtajJAnavyAvRttajJAnajanyamityavadhArayati yathA'tra; tathA'nyatrApi dezakAlAdau tathAbhUtajJAnajanyamevetyapyavadhArayati / anyathA'trApi tathAbhUtajJAnajanyatayA na pratyakSeNAvadhAryeta / evaM hi tathAbhUtAtathAbhUtajJAnajanyatayA tathAbhUtAtathAbhUtavacanasya pratItiH syAt, na tathAbhUtajJAnajanyatayaivApratIyate ca tathAbhUtajJAnajanyatayA tathAbhUtavacanam tasmAdanyatrAnyadA ca tathAbhUtajJAnAdeva tathAbhUtavacanamiti kuto vybhicaarH| yatha tadrUpamanyato vyAvRttamavadhArayituM zaknoti tasyaiva tadanumAnam; yathA bASpAdi vilkssnndhuumaavdhaarnne'gnynumaanm|kiNc| tiryaksAmAnyavAdino'pigopAlaghaTikAdau dhUmasAmAnyasyAgnimantareNApi darzanAt vyabhicArAzaGkayA'miniyatadhUmasAmAnyAvadhAraNenaiva tadanumAnam / agniniyatadhUmasAmAnyAvadhAraNaM cAmisaMbaddhadhUmavyaktyavadhAraNapurassarameva / naca sarvadezAdAvamisaMbadhUmavyaktiviziSTasya dhUmasAmAnyasya kenacitpramANenAvadhAraNaM saMbhavati / naca mahAnasAdAvaminiyatadhUmavyaktiviziSTaM dhUmasAmAnyaM prtipnnmnytraanuyaayi| vyakterananvayAt / yacca dhUmasAmAnyamanuyAyi, tannAgnyavyabhicAri / tasmAt sAmAnyavyAptigrahaNavAdinAmapi kathaM viziSTadhUmasAmAnyaM sarvatrAminA vyAptaM pratipannamiti tulyaM codyam / atha viziSTadhUmasyAnyatrAmijanyatve na kiJcidvAdhakamasti tadevedamiti ca pratIteH tatsAmAnyaM pratItamiSyate / asmAkamapi tadevedaM vacanamiti pratyayasyotpattestapratipannamiti sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyavAdino jainasya, bhavato vA ko vizeSo'tra vastunIti yatkiJcidetat / tenAgnigamakavena dhUmasya yonyAyaH so'trApi samAna iti viziSTajJAnagamakavaM viziSTazabdasyAbhyupagantavyam / atha jJAnavizeSagrahaNe pravRttaM savikalpakaM, nirvikalpakaM vA tato bhinnamabhinnaM vA jJAnaM na vacanavizeSe prvrttte| tasya tadAnImanutpannatvenAsattvAt / tadapravRttena ca jJAnavizeSasvarUpameva tena gRhyate, na tadapekSayA tasya kaarnntvm| vacanavizeSagrAhakeNApi tatvarUpameva gRhyate, na pUrva prati kAryatvam / kAraNasyAtItatvenAgrahaNAt / naapyubhygraahinnaa| bhinnakAlatvena tyorekjnyaaneprtibhaasnaayogaat| ataeva smaraNamapi na tayoH kaarykaarnnbhaavaavedkm| anubhavAnusAreNa tasya pravRtyupapatteH / anubhava Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / sya cAtra vastuni niSiddhatvAt / asadetat / yataH kAryasya na tAvadasAvanutpannasyaiva kAryatvaM dhrmH| asattvAt tdaaniim| nApyutpannasyAtyantabhinnaM, tttddhrmtvaadev|tthaa kAraNasyApi kAraNatvaM kAryaniSpattyaniSpattyavasthAyAM na bhinnmev| nApi tayoH kAryakAraNabhAvaH saMbandho'nyo'sti; bhinnkaaltvaadev| saMbandhasya ca dvisstthtvaabhyupgmaat| tatastatsvarUpagrAhiNA pratyakSeNa tadabhinnasvabhAvadharmarUpaM kAraNatvaM, kAryatvaM ca gRhyate eva kssyopshmvshaat|ytr tusa nAsti tatra kAryadarzanAdapi na tannizcIyate, yato nAkAryakAraNayoH kAryakAraNabhAvaH sNbhvti| nApi tenAbhinnA uttarakAlaM tayoH kAryakAraNatA kartuM shkyaa| virodhaat| nApi bhinnaa| tayoH svruupennaakaarykaarnntaaprsnggaat| nApi svarUpeNa kAryakAraNayorarthAntarabhUtakAryakAraNabhAvakharUpasaMbandhaparikalpanena pryojnm|tdvytirekennaapi svarUpeNaiva kaarykaarnnruuptvaat| naca bhinnapadArthagrAhi pratyakSadvayaM, dvitIyAgrahaNe tadapekSaM kAryatvaM kAraNatvaM vA grahItumaza. ktamiti vaktuM yuktam / kSayopazamavatAM dhUmamAtradarzane'pi vahnijanyatAvagamasya bhaavaat| anyathA bASpAdivalakSaNyena tasyAnavadhAraNAt, tato'nalAvagamAbhAvena srvvyvhaarocchedprsnggaat| kAraNAbhimatapadArthagrahaNapariNAmAparityAgavatA, kAryavarUpagrAhiNA ca pratyakSeNa kAryakAraNabhAvAvagame na kshciddossH| na ca kAraNakhabhAvAvabhAsaM pratyakSaM na kAryasvarUpAvabhAsayuktam, pratibhAsabhedena bhedopapatteriti prernniiym| citrapratibhAsijJAnasya nIlapratibhAsAparityAgapravRttapItAdipratibhAsasyaikatvavatprakRtajJAnasyApi tadavirodhAt / naca citrajJAnasyApyekatvamasiddhamiti vaktuM yuktam / tathA'bhyupagame nIlapratibhAsasyApi pratiparamANubhinnapratibhAsatvena bhinnatvAt , ekaparamANvavabhAsasya vA'saMvedanAtpratibhAsamAtrasyApyabhAvaprasaGgAtsarvavyavahArAbhAvaH syAt / ataH pratyakSameva yathoktaprakAreNa sarvopasaMhAreNa pratibandhagrAhakamanumAnavAdinA'bhyupagantavyam / anyathA prasiddhAnumAnasyApyabhAvaH syaat| atheyato vyApArAn pratyakSaM kartumasamartham ; tasya sannihitaviSayabalotpattyA tanmAtragrAhakatvAt / tarhi pratyakSeNa pratibandhagrahaNAbhAve'numAnena tadgrahaNe'navasthetaretarAzrayadoSasadbhAvAdanumAnApravRttiprasaGgato vyavahArocchedabhayAdavazyamanumAnapravRttinibandhanAvinAbhAvanizcAyakamaparamaspaSTasarvapadArthaviSayamUhAkhyaM pramA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sammatitAkhyaprakaraNasyaNAntaramabhyupagantavyam / anyathA sarvamubhayAtmakaM vastviti kuto'numAnapravRttirmImAMsakasya / tato'sarvajJatvarAgAdimattvasAdhane vaktRtvalakSaNasya hetoH pratibandhasya, tatsAdhakapramANasya ca prasiddhAnumAna ivAbhAvAnna prasaGgasAdhanAnumAnapravRttitaH sarvajJAbhAvasiddhiH / viparyayeNa vacanavizeSasya vyAptatvadarzanAdvi. paryayasiddhireva tato yuktA / yacca sarvajJajJAnaM kiM cakSurAdijanitamityAdi pakSacatuSTayamutthApya cakSurAdijanyatvena cakSurAdInAM pratiniyatarUpAdiviSayatvena dharmAdigrAhakatvAyogastajjJAnasya dUSaNamabhyadhAyi / tadapyasaGgatam / dharmAdigrAhakatvAvirodhasya cakSurAdijJAne prAk pratipAditatvAt / abhyAsapakSe tu yat dUSaNamabhyadhAyi; na sakalapadArthaviSaya upadezaH saMbhavati; nApi samastaviSayo'bhyAsa iti| tadapi na samyak / "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti sakalapadA. thaviSayasyopadezasya sAmAnyataH saMbhavAt / nacAsyAprAmANyam, anumAnAdipramANasaMvAdataH prAmANyasiddheH / anumAnAdipravarttanadvAreNa caitadarthAbhyAse kathaM na sakalaviSayAbhyAsasaMbhavaH // yadapi, naca samastapadArthaviSayamupadezajJAnaM saMbhavatItyuktam / tadapyacAru / sarvamanekAntAtmakaM sattvAdityanumAnanibandhanavyAptiprasAdhakapramANasya sakalapadArthaviSayasya saMbhavAt / anyathA'numAnAbhAvasya pratipAditatvAt / naca tajjJAnavata eva srvjnytvaadyrtho'bhyaasH| sAmAnyaviSayatvenAspaSTarUpasyaivAsya jJAnasya bhaavaat|abhyaasjsy ca sakalatadgatavizeSaviSayatvena spaSTatvAnna tadabhyAso viphalaH / yadapi tadabhyAsapravartakaM cakSurAdijanitaM ydytiindriyvissymityaadyvaadi| tadapi pratikSiptam / atIndriyArthagrAhakatvasyAnyendriyaviSayagrAhakatvasya ca prAk pratipAdanAdvyavahArocchedAbhAvasya ca drshittvaat| atIndriye'pi ca kAlAdau vizeSaNabhUte cakSurAdeH pravRttipratipAdanAccetaretarAzrayatvadoSasyApyanavakAzaH pUrvapakSapratipAditasya / zabdajJAnajanitajJAnapakSe tu itaretarAzrayadoSaprasaGgApAdanamapyayuktam / kAraNapakSe tdsNbhvaat|anysrvjnyprnniitaagmprbhvtven jJAnasya kathamitaretarAzrayatvam / tadAgamapraNeturapyanyasarvajJapraNItAgamapUrvakatve'navasthA syaat|saa ceSyata eva; anaaditvaadaagmsrvjnyprmpraayaaH| ydpyvaadi| zabdajanitaM jJAnamaspaSTAbhaM, tajjJAnavataH kathaM skljnytvmiti| tdpysnggtm| nahi Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 105 zabdajanitena jJAnenAbhyAsAnAsAditavaizadhena sakalajJo'bhyupagamyate, yenAyaM doSaH syAt ; kintvabhyAsAsAditasakalavizeSasAkSAtkAritvalakSaNanairmalyavatA / ataeva preraNAjanitaM jJAnamasmadAdInAmapyatItAnAgatasUkSmAdipadArthaviSayamastIti sarvajJatvaM syAditi yaduktam ; tadapi nirastam / abhyAsajasya spaSTavijJAnasya sakalapadArthaviSayasyAsmadAdInAmabhAvAt liGgajanitatve'pi tajjJAnasyAtIndriyadharmAdipadArtha saMbandhAnavagamAt / liGgasyAnavagatasAdhyasaMbandhasya ca tasya, dharmAdisAdhyAnumApakatvAsaMbhavAdityAdi yat ; tadapyasaGgatam / avagatadharmAdyatIndriyasAdhyasaMbaddhasya hetoH prasiddhatvAt / tathAhi / svaviSayagrahaNakSamasya jJAnasya tadgrAhakatvaM viziSTadravyasaMbandhapUrvakam ; pItahatpUrapuruSajJAnasyeva / sarvamanekAntAtmakamiti sakalasAmAnyaviSayasya ca jJAnasya tadgatAzeSavizeSAgrAhakatvaM ca suprasiddhamiti bhavati paudgalikAtIndriyadharmAdisiddhirato hetoH / yadapyuktam / anumAnajJAnena sakalajJatvAbhyupagame'smadAdInAmapi tatsyAt bhAvanAbalAtadvaizadye tu kAmAdiviplutavizadajJAnavata ivAsarvajJatvaM tajjJAnasya tadvadupaplutatvaprApteriti / tadapyacAru / yato bhAvanAvalAjjJAnaM vaizadyamanubhavatItyetAvanmAtreNa dRSTAntasyopAttatvAt na sakaladRSTAntadharmANAM sAdhyadharmiNyAsa naM yuktam / tathA'bhyupagame sakalAnumAnocchedaprasakteH / nacAnumAnagRhItasyArthasya bhAvanAbalAdvaizayaM tatpratibhAsinyabhyAsaje jJAne'nubhavato vaiparItyasaMbhavaH; yena tadavabhAsino jJAnasya kAmAdyupaplutajJAnasyevopaplutatvaM syAt / yadapyabhyadhAyi / rajonIhArAdyAvaraNApAye vRkSAdidarzanavadrAgAdyAvaraNAbhAve sarvajJajJAnaM vaizadyabhAg bhaviSyati naca rAgAdInAmAvArakatvaM siddhamityAdi / tadapyasaGgatam / kuDyAdInAmapyanvayavyatirekAbhyAmAvArakatvAsiddheH / tathAhi / satyasvapnapratibhAsasyArthagrahaNe, na kuDyAdInAmAvArakatvam / nizchidrApavArakamadhyasthitenApi bhAvyatIndriyArthasyAntarAvaraNAbhAve pramANAntarasaMvAdina upalambhAt / kuDyAdInAM tvAvaraNatve taddarzanamasaMbhAvyeva syAt / tathA pratibhAsenAdRSTArthe'pi kuDyAdInAM nAvArakatvam / yacca prAtibhaM jJAnaM jAgradavasthAyAM, zabdaliGgAkSavyApArAbhAve'pi zvo bhrAtA me AgantA ityAdyAkAramutpadyamAnamupalabhyate tatra 14 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya kuDyAdInAM kathamAvArakatvaM; kathaM vA vijJAnasya naatiindriyvishessbhuutshvstnkaalaadyvbhaasktvm|anindriyjsy ca jJAnasya bAhyasUkSmAdipadArthasAkSAtkAritvaM na siddham / yena sarvajJajJAnasyAnakSajatve bAhyAtIndriyAdisakalapadArtha sAkSAtkaraNaM spaSTatvaM ca na syAdityAdi preryeta / ataeva sakalapadArthagrahaNasvabhAvasya jJAnasya indriyAdijanyatvakRta eva pratiniyatarUpAdigrAhakatvaniyamo'vasIyate / prAtibhAdau tadajanye tasyAbhAvAt / sakalajJajJAnaM cAtIndriyamiti kathaM 'ye'pi sAtizayA dRSTAH ' ityAdi; tathA 'yatrApyatizayo dRSTaH' ityAdi ca dUSaNaM tatra kramate / nahi zabdajJAnasyAzeSajJeyajJAnasvabhAvasya kazcitpratiniyato rUpAdikaH svArthaH saMbhavati ityasakRdAveditam / atha rAgAdInAmAvArakatve'pi kathamAtyantikaH kSayaH, kathaM vA'bhyasyamAnamapyavizadaM jJAnaM, laGghanodakatApAdivatprakRSTaprakarSAvasthAM vaizadyaM vA'vApnotIti / naitatpreryam / yato yadi rAgAdInAmAvArakatvAdisvarUpaM na jJAyeta nityatvamAkasmikatvaM vA teSAM syAt; taddhetUnAM vA svarUpAparijJAnaM nityatvaM vA saMbhAvyeta; tadvipakSasya vA svarUpato'jJAnaM anabhyAsazca syAt / tadetanna syAdapi, yAvatA rAgAdInAM jJAnAvaraNahetutvenAvaraNasvarUpatvaM siddham ; naca teSAM nityatvam / tatsadbhAve sarvajJajJAnasya pratipAdayiSyamANapramANanizcitasyAbhAvaprasaGgAt / nApyAkasmikatvam, ataeva / nacaiSAmutpAda ko heturnAvagataH / mithyAjJAnasya tajjanakatvena siddhatvAt / naca tasyApi nityatvam / anyathA'vikalakAraNasya mithyAjJAnasya bhAve prabandhapravRttarAgAdidoSasadbhAvAt tadAvRtatvena sarvavidvijJAnasyAbhAvaH syAditi sa eva doSaH / Akasmikatve'pi mithyAjJAnasya hetuvyatirekeNApi pravRttestatkAryabhUtarAgAdInAmapi pravRttiriti punarapi sarvajJajJAnAbhAvo 'hetukasya ca mithyAjJAnasya dezakAlapuruSapratiniyamAbhAvo'pi syAditi na cetanAcetanavibhAgaH / naca tatpratipakSabhUtasyopAyasyAparijJAnam / midhyAtvavipakSatvena samyagjJAnasya nizcitatvAt / tadutkarSe mithyAjJAnasyAtyantikaH kSayaH / tathAhi / yadutkarSatAratamyAd yasyApacayatAratamyaM tasya vipakSaprakarSAvasthAgamane bhavatyAtyantikaH kSayaH; yathoSNasparzasya tathAbhUtasya prakarSagamane zItasparzasya tathAvidhasyaiva / samyagjJAnApacayatAratamyAnuvidhAyI ca mithyAjJAnApacayataratamAdibhAva iti tadutkarSe'syAtya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| ntikakSayasadbhAvAt tatkAryabhUtarAgAdyanutpatterAvaraNAbhAvaH siddhaH / rAgAdivipakSabhUtavairAgyAbhyAsAhA rAgAdInAM nirmUlakSaya iti kathaM naavrnnaabhaavH| naca laGghanodakatApAdivadabhyasyamAnasyApi samyagjJAnavairAgyAderna paraprakarSaprAptiriti kutastadviSaye mithyAjJAnAbhAvAdrAgAderAtyantiko'nutpattilakSaNaH kSayalakSaNo vA'bhAva iti vaktuM yuktam / yato laGghanaM hi pUrvaprayatnasAdhyaM yadi vyavasthitameva syAt tadottaraprayatnasyAparAparalaGghanAtizayotpattau vyApArAt , bhavellaGghanasyApyanapekSitapUrvAtizayasadbhAvaprayatnAntarasya prkrssaavaaptiH| na caivm|apraaprlngghnaatishyprytnsy pUrvapUrvAtizayotpAdana evopkssiinnshktitvaat|arthttsyaat , yadi tatrApi pUrvaprayatnotpAdito'tizayo na vyavasthitaH syAt , tatkimiti prathamameva yAvallaGghayitavyaM tAvanna laGghayati; tallaGghanAbhyAsApekSaNAt pUrvaprayatnAhitAtizayasadbhAve'pi na laGghanaprakarSaprAptiriti yathA tasya vyavasthitotkarSatA tathA jJAnasyApi bhvissyti| na / yataH zleSmAdinA prAk zarIrasya jADyAd yAvallaGghAyitavyaM na tAvadvyAyAmAnapanItazle. SmA'nAsAditapaTubhAvaH kAyo laGghayati / abhyAsAsAditazleSmakSayapaTubhAvastu yAvallaGghayitavyaM tAvallaGghayatItyabhyAsastatra saprayojanaH / jJAnasya tu yo'bhyAsasamAsAdito'tizayaH so'tizayAntarotpattau punaH prAktanAbhyAsApekSo na bhavatItyuttarottarAbhyAsAnAmaparAparAtizayotpAdane vyApArAt, na vyavasthitotkarSateti bhavati jJAnasya paraprakarSakASThA / udakatApe tu atizayena kriyamANe tadAzrayasyaiva kSayAt nAtitApyamAnamapyudakamagnirUpatAmAsAdayati / vijJAnasya tvAzrayo'tyabhyasyamAne'pi tasmin na kSayamupayAtIti kathaM tasya vyavasthitotkarSatA / naca vijJAnamapi prAktanAbhyAsAdAsAditAtizayaM pUrvameva vinaSTam ; aparAbhyAsAdanyadatizayavadutpannamiti kathaM pUrvAbhyAsasamAsAdito'tizayo nAbhyAsAntarApekSaH; yena vyavasthitotkarSatA tasyApi na syAditi vaktuM yuktam / tatra puurvaabhyaasjnitsNskaarsyottrtraanuvRtteH| anyathA zAstraparAvartanAdivaiyarthyaprasaGgAt / nApi yadupacayatAratamyA. nuvidhAyI yadapacayataratamabhAvastasya tadvipakSaprakarSagamanAdAtyantikaH kSaya ityatra prayoge zleSmaNA vyabhicAra udbhAvayituM zakyaH kila / nimbAdyauSadhopacArayogAtprakarSatAratamyAnubhavavatastaratamabhAvApacIyamAnasyApi zleSmaNo nAtyanti Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyakakSaya iti / yatastatra nimbAdyauSadhopayogasyaiva notkarSaniSThA ApAdayituM zakyA / tadupayoge'pi zleSmapuSTikAraNAnAmapi tadaivAsevanAt / anyathauSadhopayogAdhArasyaiva vinAzaH syAt / cikitsAzAstrasya ca dhAtudoSasAmyApAdanAbhiprAyeNaiva pravRtteH, tatpratipAditauSadhopayogasyodriktadhAtudoSasAmyavidhAne eva vyApAro, na punastasya nirmUlane / anyathA doSAntarasyAtyantakSaye maraNAvApteriti na zleSmaNA tathAbhUtenAnaikAntiko hetuH / naca samyagajJAnasAtmIbhAve'pi punarmithyAjJAnasyApi saMbhavo bhaviSyati tadutkarSa iva samyagajJAnasyeti vaktuM yuktam / yato mithyAjJAne, rAgAdau vA doSadarzanAt, tadvipakSe ca samyagajJAnavairAgyalakSaNe guNadarzanAttatra punarabhyAsapravRttisaMbhavAt prakRSTe'pi mithyAjJAnarAgAdAvutpadyate eva samyagjJAnavairAgye / naivaM tayoH prakarSAvasthAyAM doSadarzanaM, tatra tadviparyaye vA guNadarzanaM, yena punastat sAtmIbhAve'pi mithyAjJAnarAgAderutpattiH sNbhaavyet| nacAnakSajasya jJAnasya sarvavitsaMbandhinaH kathaM pratyakSazabdavAcyateti vaktuM yuktam / yato'kSajatvaM pratyakSasya zabdavyutpattinimittameva;na punaH zabdapravRttinimittam / tannimittaM hi tdekaarthaashritmrthsaakssaatkaaritvm| anyaddhi zabdasya vyutpattau nimittam, anyacca pravRttau / yathA gozabdasya gamanaM vyutpattI, gopiNDAzritagotvaM pravRttau nimittam / anyathA yadi yadeva vyutpattinimittaM tadeva pravRttA. vapi; tadA gacchantyAmeva gavi gozabdapravRttiH syAt ;na sthitaayaam| mahiSyAdau ca gamanapariNAmavati gozabdaH pravarteta / tathA'trApi nimittasadbhAvAtpratyakSavyapadezaH sNbhvtyev| yhaa| yadeva vyutpattinimittaM tadeva pravRttAvapyastu, tathApi tacchandavAcyatAyAstatra nAbhAvaH / tathAhi / aznute sarvapadArthAn jJAnAtmanA vyApnotIti vyutpatizabdasamAzrayaNAdakSa AtmA, tamAzritamutpAdyatvena taM prati gatamiti pratyakSamiti vyutpatteH, abhyupagamavAdena cAbhyAsavazAtprAptaprakarSeNa jJAnena sarvajJa iti pratipAditam / natvasmAkamayamabhyupagamaH, kintu jJAnAdyAvArakaghAtikarmacatuSTayakSayodbhUtAzeSajJeyavyApyanindriyazabdaliGgasAkSAtkArijJAnavataH sarvajJatvamabhyupagamyate / yaccoktam / yadyatItAnAgatavartamAnAzeSapadArthasAkSAtkArijJAnena sarvajJastadA krameNAtItAnAgatapadArthavedane padArthAnAmAnanyAta na jJAnaparisamA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / ptiriti / tadayuktam / tthaa'nbhyupgmaat| zAstrArthe krameNAnubhUte'pyatyantAbhyAsAnna krameNa saMvedanamanubhUyate; tadvadatrApi syaat| yadapyabhyadhAyi / atha yugapasarvapadArthavedakaM tajjJAnamabhyupagamyate tadA parasparaviruddhAnAM zItoSNAdInAmekajJAne pratibhAsAsaMbhavAt ; saMbhave'pItyAdi / tadapyayuktam / yataH parasparaviruddhAnAM kimekadA'saMbhavaH, kiMvA saMbhave'pyekajJAne'pratibhAsanaM bhavatA pratipAdayitumabhipretam / tatra yadyAdyaH pkssH| sa na yuktH| jalAnalAdInAM chAyA''tapAdInAM caikadA viruddhAnAmapi sNbhvaat| athaikatra viruddhAnAmasaMbhavaH, tadA'saMbhavAdeva naikatra jJAne teSAM pratibhAso, na punrviruddhtvaat| viruddhAnAmapi teSAmekajJAne pratibhAsasaMvedanAt / etena viruddhArthagrAhakasya ca tajjJAnasya na pratiniyatArthagrAhakatvaM syAdityAdyapi nirastam / chAyA''tapAdiviruddhArthagrAhiNo'pi jJAnasya pratini. yatArthagrAhakatvasaMvedanAt / yaccoktam / yadi yugapatsarvapadArthagrAhakaM tajjJAnaM tadaikakSaNa eva sarvapadArthavedanAt dvitIyAdikSaNe kiJcijjJa eva sa syaadityaadi| tadapyatyantAsaMbaddham / yato yadi dvitIyakSaNe padArthAnAM tajjJAnasya cAbhAvaH syAt, tadA syAdapyetat ; ncaittsNbhvti| tathA'bhyupagame dvitIyakSaNe sarvapadArthAbhAvAtsakalasaMsArocchedaH syAt / yadapyabhyadhAyi / anAdyanantapadArthasaMvedane ttsNvednsyaaprismaaptirityaadi| tadapyayuktam / atyantAbhyastazAstrArthajJAnasyeva yugapadanAdyanantArthagrAhiNastajjJAnasyApi parisamAptisaMbhavAt / anyathA bhUtabhaviSyatsUkSmAdipadArthagrAhiNaH preraNAjanitajJAnasyApi kathaM prismaaptiH| tatrApyaparisamAptyabhyupagame, 'codanA bhUtaM bhavantaM bhaviSyantam' ityAdivacanasya nairarthakyaM syAditi / yadapi, parastharAgAdisaMvedane sarAgaH syaadityaadi|tdpysnggtm / nahi parastharAgAdisaMvedanAdrAgAdimAn bhvti| anyathA zrotriyadvijasyApi svapnajJAnena madyapAnA. disaMvedanAnmadyapAnadoSaH syAt / athApyarasanendriyajaM tajjJAnamiti nAyaM doSaH, tarhi sarvajJajJAnamapi nendriyajamiti kathamazucirasAsvAdadoSastatrAsajyeta / naca rAgAdisaMvedanAdrAgIti loke vyavahAraH, kintvaGganAkAmanAghabhilASasvasaMvidi. tasyAziSTavyavahArakAriNaH svaatmsvbhaavsyotptteH| nacAsau tatreti kathaM sa raagaadimaan|ydpi, atha zaktiyuktatvena srvpdaarthvednmityaadi| tdpycaaru| yathopa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sammatitAkhyaprakaraNasyalabdhilakSaNaprApte sannihitadezAdAvanupalabdheraparamatra nAstIti idAnIMtanAnAmiyattA nizcayaH, tathA srvjnysyaapi| svazaktiparicchedAt / anyathA ghaTAdInAmapi kacit pradeze'bhAvanizcaye'paraprakArAsaMbhavAtsakalavyavahAravilopaH syAt / atha yAvadupayogipradhAnapadArthajAtamityAcapyayuktam / sakalapadArthajJatvapratipAdanAt / ata eva jJo jJeye kathamajJaH syAt / asati pratibandhari satyeva dAhye nahyagniH kvacit dRSTo na dAhaka iti / atra yaduktam ; kiM sarvajJatvAt , atha kiJcijjJatvAditi; nobhayathApi hetuH| yadi tAvat sarvajJatvAditi hetvarthaH parikalpyate, tadA pratijJArthaikadezo heturasiddha eva / kathaM hi tadeva sAdhyaM tadeva hetuH / atha kiJcijjJatvAditi hetuH, tadA viruddhatA syAt / kathaM hi kiJcijjJatvaM sarvajJatvena viruddha sarvajJatvaM sAdhayet / atha jJatvamAtraM hetuH, tadA'naikAntikaH / jJatvamAtrasya kiJcijjJatvenApyavirodhAditi / tadapi nirastam / sAmAnyena sarvajJatvAdityasya hetutvAt , vizeSeNa tajjJatvasya sAdhyatvAt ; sAmAnyavizeSayozca bhedasya kathaJcitpratipAdayiSyamANatvAt / sAmAnyena sarvajJatvasya cAnumAnavyavahAriNaM prati saadhittvaat| etena sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAdityatra prayoge prameyatvahetoryad dUSaNamupanyastaM pUrvapakSavAdinA, tadapi nirastam / sarvasUkSmAntaritapadArthAnAM vyAptiprasAdhakenAnumAnapramANena vA ekena sAmAnyataH prameyatvasya prasAdhitatvAt / yacca pradhAnapadArthaparijJAnaM na sakalapadArthajJAnamantareNa saMbhavatIti, tat sarvajJavacanAmRtalavAsvAdasaMbhavo bhavato'pi kathaJcitsaMpanna iti lakSyate / tathAhi tadvacaH-"jo egaM jANai" ityAdi / tanmatAnusAribhiH pUrvAcAryairapyayamartho nyagAdi "eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvastattvatastena dRSTaH" // 1 // asyaaymrthH| nAsarvavidA kazcideko'pi padArthastattvato draSTuM shkyH| ekasyApi padArthasyAnugatavyAvRttadharmadvAreNa sAkSAtpAraMparyeNa vA srvpdaarthsNbndhikhbhaavtvaat| tatsvabhAvAvedane ca tasyAvedanameva / paramArthatastajjJAnaM svapratibhAsameva vettIti nArtho viditaH syAt ; kevalaM tatrAbhimAnamAtrameva lokasya / atha saMba Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / ndhikhabhAvatA padArthasya svarUpameva na bhavati, yatkevalaM pratyakSapratItaM sannihitamAtraM sa eva vastusvabhAvaH / saMbandhitA tu tatra parikalpitaiva padArthAntaradarzanasaMbhavatayA / tathAcoktam " niSpatteraparAdhInamapi kArya, khahetunA / saMbadhyate kalpanayA, kimakArya kathaJcana ?" // 1 // iti / tadetadayuktam / evaM hi parikalpyamAne kharUpamAtra saMvedanAdadvaitameva prAptam, tataH sarvapadArthAbhAve vyavahArAbhAvaH / atha vyavahArocchedabhayAt padArthasadbhAvo'bhyupagamyate, tarhi sarvapadArthasaMbandhitA'pi sAkSAt pAraMparyeNa ca padArthasvabhAvo'bhyupagantavyaH / anyathA sAkSAtpAraMparyeNa vA'nyapadArthajanyajanakatAlakSaNasaMbandhitA'nabhyupagame, tadvyAvRttyanugati saMbandhitA'nabhyupagame ca padArthasvarUpasyApyabhAvaH tatpadArthaparijJAne ca tadvizeSaNabhUtA tatsaMbandhitA'pi jJAtaiva / anyathA tasya tatparijJAnameva na syAt tatparijJAne ca sakalapadArtha parijJAnamasmadAdInAmanumAnataH, sarvajJasya ca sAkSAt tajjJAnena sakalapadArthajJAnam / lokastu pratyakSeNa kathaJcit kasyacit pratipattA / tathAhi / dhUmasyApyagnijanyatayA pratipattau bASpAdivyAvRttadhUmasvarUpapratipattiH; anyathA vyavahArAbhAvaH / tathA nIlAdipratibhAsasya bAhyArthasaMbandhitayA'pratipattau bAhyArthApratipattireva syAt / tasmAt saMbandhitayaiva padArthasvarUpapratipattiH / tacca saMbandhitvaM prameyamanumAnena pratIyate'bhyAsadazAyAmasmadAdibhiH, yatra kSayopazamalakSaNo'bhyAsastatra tasya pratyakSato'pi pratipattiriti kathaM na pradhAnabhUtapadArthavedane sakalapadArthavedanam / ekavedane'pi sakalavedanasya pratipAditatvAt / vikalpAbhAve'pi mantrAviSTa kumArikAdi - vacanavannityasamAhitasyApi vacanasaMbhavAd, vikalpAbhAve kathaM vacanamityAdi nirastam / dRzyate cAtyantAbhyaste viSaye vyavahAriNAM vikalpanamantareNApi vacanapravRttiriti kathaM tataH sarvajJasya cchAdmasthikajJAnAsaJjanaM yuktam / yadapyuktam / atItAderasattvAt kathaM tajjJAnena grahaNam, grahaNe vA'sadarthagrAhitvAt tajjJAnavAn bhrAntaH syAdityAdi / tadapyayuktam / yataH kimatItAderatItAdikAla saMbandhitvenAsattvaM, uta tajjJAnakAlasaMbandhitvena / yadyatItAdikAla saMbandhitveneti pakSaH / sa 111 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyana yuktH| vartamAnakAlasaMbandhitvena vartamAnasyeva tatkAlasaMbandhitvenAtItAderapi sttvsNbhvaat| athAtItAdeH kAlasyAbhAvAt tatsaMbandhino'pyabhAvaH, tadasattvaM ca pratipAditaM pUrvapakSavAdinA'navasthetaretarAzrayAdidoSapratipAdanena / satyaM pratipAditaM naca samyak / tathAhi / nAsmAbhiraparAtItAdikAlasaMbandhitvAdasyAtItAditvamabhyu. pagamyate, yenAnavasthA syAt ; nApi padArthAnAmatItAditvena kAlasyAtItAditvam , yenetaretarAzrayadoSaH; kintu svarUpa evAtItAdisamayasyAtItAditvam / tathAhi / anubhUtavartamAnatvasamayo'tIta ityucyate, anubhaviSyavartamAnatvavAnAgataH; tatsaMbandhitvAta padArthasyApyatItAnAgatatve aviruddhe / atha yathA'tItAdeH samayasya kharUpeNaivAtItAditvaM tathA padArthAnAmapi tadbhaviSyatIti vyrthstdbhyupgmH| etaJcAtyantAsaGgatam / nokapadArthadharmastadanyatrApyAsaJjayituM yuktH| anyathA nimbA. destitatA guDAdAvapyAsaJjanIyA syAt , naca sA'traiva pratyakSasiddhetyanyatrAsAne tadvirodha ityuttaram / prakRte'pyasyottarasya smaantvaat| bhavatu padArthadharma evAtItAditvaM, tathApi naasmaakmbhyupgmksstiH| viziSTa padArthapariNAmasyaivAtItAdikAlatveneSTeH, pariNAmavartanAdiparAparatvetyAdyAgamAt / tathAhi / smaraNaviSayatvaM padArthasyAtItatvamucyate / anubhavaviSayatvaM vartamAnatvaM, sthirAvasthAdarzanaliGgabalotpadyamAnakAlAntarasthAyyayaM padArtha ityanumAnaviSayatvaM dhrmo'naagtkaaltvmiti| tena yaducyate, yadi khata eva kAlasyAtItAditvaM, padArthasyApi tat svata eva syAditi pareNa tatsiddha sAdhitam / tadatItAdikAlasya sattvAnna tatkAlasaMbandhitvenAtItAdeH pdaarthsyaa'sttvm|vrtmaankaalsNbndhitven tvatItAderasattvapratipAdane'bhimatameva pratipAditaM bhvti| nhytiitkaalsNbndhitvsttvmevaitjjnyaankaalsNbndhitvmsmaabhirbhyupgmyte| nacaitatkAlasaMbandhitvenAsattve khakAlasaMbandhitvenApyatItAderasa. tvaM bhvti|anythaittkaalsNbndhitvsyaapytiitaadikaalsNbndhitvenaasttvaat sarvA. bhAvaH syAditi sklvyvhaarocchedH| athApi syAt, bhavatvatItAdeH sattvaM, tathApi sarvajJajJAne na tasya pratibhAsaH; tajjJAnakAle tasyAsannihitatvAt / sannidhAne vA tajjJAnAvabhAsina iva vartamAnakAlasaMbandhino'tItAderapi vrtmaankaalsNbndhitvpraapteH| nahi vartamAnasyApi sannihitatvena tatkAlajJAnapratibhAsitvaM muktvA'nya Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / dvarttamAnakAlasaMbandhitvam / evamatItAdestajjJAnAvabhAsitve vartamAnatvameveti vartamAnamAtrapadArthajJAnavAnasmadAdivanna sarvajJaH syAt / kiNc|atiitaadestjjnyaankaale'snnihittven tjjnyaane'prtibhaasH| pratibhAse vA svajJAnasaMbandhitvena tasya grahaNAt tajjJAnasya viparItakhyAtirUpatAprasaktiH / etadasaMbaddham / yato yathA'smadAdInAmasannihitakAlo'pyarthaH satyasvapnajJAne prtibhaati| nacAsannihitasya tasyAtItAdikAlasaMbandhino vartamAnakAlasaMbandhitvaM; nApi vakAlasaMbandhitvena satyakhapnajJAne tasya pratibhAsanAt tadrAhiNo jJAnasya viparItakhyAtitvam / yatra hyanyadezakAlo'rtho'nyadezakAlasaMbandhitvena pratibhAti sA viparItakhyAtiH / atra tvatItAdikAlasaMbandhyatItAdikAlasaMbandhitvenaiva pratibhAtIti na tatpratibhAsino'rthasya tatkAlasaMbandhitvena vartamAnatvam ; nApi tadgrAhiNo vijJAnasya vipriitkhyaatitvm| tathA sarvajJajJAne'pi yadA'tItAdikAlo'rtho'tItAdikAlasaMbandhitvena pratibhAti, tadA kathaM tasyArthasya vartamAnakAlasaMbandhitvam ; kathaM vA tajjJAnasya viparItakhyAtitvamiti / yathA vA viziSTamantrasaMskRtacakSuSAmaGguSThAdinirIkSaNenAnyadezA api caurAdayo gRhyamANA na taddezA bhavanti, nApi tajjJAnaM taddezAdisaMbandhitvamanubhavati; tathA sarvavidvijJAnamapyasannihitakAlaM yadyarthamavabhAsayati, svAtmanA tatkAlasaMbandhitvamananubhavadapi,tadA ko virodhaH; kathaM vA tasyAtItAderarthasya tajjJAnakAlatvamiti / naca satyasvapnajJAne'pyatItAdyarthapratibhAse samAnameva dUSaNamiti na tadRSTAntadvAreNa sarvajJajJAnamatItAdyarthagrAhakaM vyavasthApayituM yuktamiti vaktuM yuktam / avisaMvAdavato'pi jJAnasya visaMvAdaviSaye vipratipattyabhyupagame, svasaMvedanamAtre'pi vipratipattisadbhAvAdatisUkSmekSikayA tasyApi tatsvarUpatvAsaMbhavAtsarvazUnyatAprasaGgAt ; tanniSedhasya ca pratipAdayiSyamANatvAdato na yuktamuktam , pratipAdyApekSayetyAdi na bhrAntajJAnavAn sarvajJaH kalpayituM yukta iti paryantam / yadapyuktam / bhavatu vA sarvajJastathApyasau tatkAle'pyasarvajJAtuM na zakyate ityAdi / tadapyasaMgatam / yato yathA sakalazAstrArthAparijJAne'pi vyavahAriNA sakalazAstrajJa iti kazcitpuruSo nizcIyate; tathA sakalapadArthAparijJAne'pi yadi kenacit kazcit sarvajJatvena nizcIyate, tadA ko virodhH| yuktaM caitat / anyathA yuSmAbhirapi sakalavedA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sammatitAkhyaprakaraNasyaparijJAne kathaM jaiminiranyo vA vedArthajJatvena nizcIyate / tadanizcaye ca kathaM tadvyAkhyAtArthAnusaraNAdamihotrAdAvanuSThAne pravRttiriti yatkiJcidetat sarvajJo'yamiti hyetat' ityaadi| tadevaM sarvajJasadbhAvagrAhakasya pramANasya jJatvaprameyatvavacanavizeSatvAderdarzitatvAt tadabhAvaprasAdhakasya ca nirastatvAt ; ye bAdhakapramANagocaratAmApannAste'saditivyavaharttavyA iti prayogahetorasiddhatvAt ; ye tunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANatve sati sadupalambhakapramANagocarAste saditi vyavaharttavyAH, yathobhayavAdyapratipattiviSayA ghaTAdayaH, tathAbhUtazca sarvavit iti bhavatyataH prmaannaatsrvjnyvyvhaarprvRttiriti|athaapi syAt svaviSayAvisaMvAdivacanavizeSasya tadviSayAvisaMvAdijJAnapUrvakatvamAtrameva bhavatA prsaadhitm| nacaitAvatA'nantArthasAkSAtkArijJAnavAn sarvajJaH siddhimAsAdayati / sakalasUkSmAdipadArthasArthasAkSAtkArijJAnavizeSapUrvakatve hi vacanavizeSasya siddhe tajjJAnavataH sarvajJatvasiddhiH syAt / naca tathAbhUtajJAnapUrvakatvaM vacanavizeSasya siddhm| anumAnAdijJAnAdapi svaviSayAvisaMvAdivacanavizeSasya sNbhvaat| naca tathAbhUtajJAnavAn sarvajJo bhavadbhirabhyupagamyata ityetad hRdi kRtvA''ha suuriH| "kusamayavisAsaNam" iti| samyak pramANAntarAvisaMvAdiveneyante paricchidyante iti samayAH, naSTamuSTicintAlAbhAlAbhasukhAsukhajIvitamaraNagrahoparAgamantrauSadhazaktyAdayaH padArthAH; teSAM vividhamanyapadArthakAraNatvena kAryatvena cAnekaprakAraM zAsanaM pratipAdakam ; yataH zAsanaM kuH pRthvI tasyA ivaaymbhipraayH| jJavaprameyavAderanekaprakArasya pratipAditanyAyena sarvajJasattvapratipAdakasya hetoH sadbhAve'pi tatkRtatvena zAsanaprAmANyapratipAdanArtha sarvajJo'bhyupagamyate, tasya cAnyato hetoHpratipAdane'pi tadAgamapraNetRlaM hetvantarAtpunaH pratipAdanIyaM syAditi hetvantaramutsRjya pratipAdanagauravaparihArArtha vacanavizeSalakSaNa eva hetusta sadbhAvAvedaka upanyasanIyaH / sa cAnena gAthAsUtrAvayavena sUcitaH / ataeva saMskRtya hetuH krttvyH| tthaahi|yo yadviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvako vacanavizeSaH, sa ttsaakssaatkaarijnyaanvishessprbhvH| yathA'smadAdipravartitaH pRthvIkAThinyAdiviSayastathAbhUto vcnvishessH|nssttmussttivishessaadivissyaavisNvaadylinggaanupdeshaannvyvytirekpuurvkvcnvishessshvaayN zAsanalakSaNo'rtha iti / na Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / cAtrAvisaMvAdilaM vacanavizeSatvalakSaNasya hetorvizeSaNamAsaddham / naSTamuSTyAdInAM vacanavizeSapratipAditAnAM pramANAntaratastathaivopalabdheravisaMvAdasiddheH / yo'pi kvacidvacanavizeSasya tatra visaMvAdo bhavatA parikalpyate; so'pi tadarthasya samyagaparijJAnAta sAmagrIvaikalyAnna punarvacanavizeSasyAsatyArthatvAt / naca sAmagrIvaikalyAdekanAsatyArthatve sarvatra tathAtvaM parikalpayituM yuktam / anyathA pratyakSasyApi dvicandrAdiviSayasya sAmagrIvaikalyenopajAyamAnasyAsatyatvasaMbhavAt samagrasAmagrIprabhavasyApyasatyatvaM syAt / athAvikalasAmagrIprabhavaM pratyakSaM vikalasAmagrIprabhavAttasmAdvilakSaNamiti nAyaM dossH| tatrApi smaanm| tathAhi / samyagajJAtatadarthAdvacanAd yannaSTamuSTyAdiviSayaM visaMvAdijJAnamutpadyate tatsamyagavagatatadarthavacanodbha. vaadvilkssnnmev| yathA ca viziSTasAmagrIprabhavasya pratyakSasya na kacid vyabhicAra iti tasyAvisaMvAditvam ; tathA'vagatasamyagarthavacanodbhavasyApi naSTamuSTayAdiviSayavi. jJAnasyeti siddhamatrAvisaMvAditvalakSaNaM vizeSaNaM prkRthetoH| nApyaliGgapUrvakatvaM vizeSaNamasiddham / naSTamuSTyAdInAmasmadAdIndriyAviSayatvena talliGgatvenAbhimatasyApyarthasyAsmadAdyakSAviSayatvAnna tatpratipattiH / pratipattau vA'smadAdInAmapi talliGgadarzanAhacanavizeSamantareNApi grahoparAgAdipratipattiH syAt / nahi sAdhyavyApta. liGganizcaye'gnyAdipratipattau vacanavizeSApekSA dRSTA; na bhavati cAsmadAdInAM vacanavizeSamantareNa kadAcanApi pratiniyatadikpramANaphalAdyavinAbhUtagrahoparAgAdipratipattiriti tathAbhUtavacanapraNeturatIndriyArthaviSayaM jJAnamaliGgamabhyupagantavyamityaliGgapUrvakatvamapi vizeSaNaM prakRtahetonIsiddham / nApyayamupadezaparamparayA'tIndriyArthadarzanAbhAve'pi pramANabhUtaH prabandhenAnuvartata ityanupadezapUrvakalavizeSaNAsiddhiriti vaktuM yuktam / upadezaparamparAprabhavatve naSTamuSTayAdipratipAdakavacanavizeSasya vakturajJAnaduSTAbhiprAyavacanAkauzaladoSaiH zroturvA mandabuddhitvaviparyastabuddhitvagRhItavismaraNaiH pratipuruSaM hIyamAnasyAnAdau kAle mUlatazviroccheda eva syAt / tathAhi / idAnImapi kecit jyotiHzAstrAdikamajJAnadoSAdanyathopadizanta upalabhyante; anye samyagavagacchanto'pi duSTAbhiprAyatayA; anye vcndossaadvyktmnythaaceti| tathA zrotAro'pi kacinmandabuddhitvadoSAduktamapi yathAvannAvadhAra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyayanti; anye viparyastabuddhayaH samyagupadiSTamapyanyathA'vadhArayanti; kecit punaH samyakparijJAtamapi vismarantItyevamAdibhiH kAraNaiH pratipuruSa hIyamAnasya, etAvantaM kAlaM yAvadAgamanameva na syAccirocchinnatve nAgacchati ca / tasmAdantarA'ntarA vi. cchinnaH sUkSmAdipadArthasAkSAtkArijJAnavatA kenacidabhivyakta iyantaM kAlaM yAvadAgacchatItyabhyupagamanIyamiti naanupdeshpuurvktvvishessnnaasiddhiH| nApyanvayavyatirekAbhyAM naSTamuSTyAdikaM jJAtvA tadviSayavacanavizeSapravarttanaM kasyacit saMbhavati, yenAnanvayavyatirekapUrvakatvavizeSaNAsiddhiH syAt / yato nAnvayavyatirekAbhyAM prahoparAgauSadhazaktyAdayo jJAtuM shkynte| prAvRTsamaye zilIndhrodbhedavat grahoparA. gAdInAM dikpramANaphalakAlAdiSu niymaabhaavaat|drvyshktiprijnyaanaabhyupgme'nv. yavyatirekAbhyAM yAvanti jagati dravyANi tAnyakatra mIlayitvA ekasya rasakalkAdibhedena, karSAdimAtrAbhedena, bAlamadhyamAdyavasthAbhedena, mUlapatrAdyavayavabhedena,prakSepoddhArAbhyAmeko'pi yogo yugasahasreNApi na jJAtuM pAryate, kimutAneka iti kutstaabhyaamaussdhshktyvgmH| tena nAnanvayavyatirekapUrvakatvavizeSaNasyAsiddhiH / nApi naSTamuSTyAdiviSayavacanavizeSasyApauruSeyatvAt viziSTajJAnapUrvakatvasyAsiherasiddhaH prakRto hetuH / apauruSeyasya vacanasya pUrvameva nissiddhtvaat| nApyasAkSAtkArijJAnapUrvakatve'pi prakRtavacanavizeSasya sNbhvaadnaikaantikH|svishessnnsy hetorvipakSe sattvasya pratiSiddhatvAt / ata eva na viruddhaH / vipakSa eva vartamAno viruddhaH / nacAsya pUrvoktaprakAreNAvagatakhasAdhyapratibandhasya vipakSe vRttisaMbhavaH / atha bhavatu grahoparAgAbhidhAyakavacanasya tatpUrvakatvasiddhiH, ato hetoH| tatra tasya saMvAdAt / dharmAdipadArthasAkSAtkArijJAnapUrvakatvasiddhistu kathaM, tatra tasya saMvAdAbhAvAt / na / tatrApi tasya saMvAdAt / tathAhi / jyotiHzAstrAdegrahoparAgAdikaM viziSTavarNapramANadigvibhAgAdiviziSTaM pratipadyamAnaH pratiniyatAnAM pratiniyatadezavartinAM prANinAM pratiniyatakAle pratiniyatakarmaphalasaMsUcakatvena pratipadyate / uktaM ca tatra" nakSatragrahapaJjaramaharnizaM lokakarmavikSiptam / bhramati zubhAzubhamakhilaM prakAzayat pUrvajanmakRtam" // 1 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / ato jyotiHzAstraM grahoparAgAdikamiva dharmAdharmAvapi pramANAntarasaMvAdato'. vgmyti| tena grahoparAgAdivacanavizeSasya dharmAdharmasAkSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddham ; tatsiddhau sakalapadArthasAkSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddhimaasaadyti| nahi dharmAdharmayoH sukhaduHkhakAraNatvasAkSAtkaraNaM sahakArikAraNAzeSapadArthatadAdhArabhUtasamastaprANigaNasAkSAtkaraNamantareNa saMbhavati / sarvapadArthAnAM parasparapratibandhAdekapadArthasarvadharmapratipattizca sakalapadArthapratipattinAntarIyakA prAk pratipAditA / ato bhavati sakalapadArthasAkSAtkArijJAnapUrvakatvasiddhirato hetorvacanavizeSasya / tatsiddhau ca tatpraNetuH sUkSmAntaritadUrAnantArthasAkSAtkAryatIndriyajJAnasampatsamanvitasya kathaM na siddhiH / nApyetadvaktavyam / sAdhyoktitadAvRttivacanayoranabhidhAnAt nyUnatAnAmA'tra saadhndossH| pratijJAvacanena prayojanAbhAvAt / atha viSayanirdezArtha pratijJAvacanam / nanu sa eva kimrthH| sAdharmyavatprayogAdipratipattyarthaH / tathAhi / asati sAdhyanirdeze yo vacanavizeSaH sa sAkSAtkArijJAnapUrvaka ityukte kimayaM sAdharmyavAn prayogaH, uta vaidharmyavAniti na jJAyeta / ubhayaM hytraashngkyet| vacanavizeSatvena sAkSAtkArijJAnapUrvakatve sAdhye sAdharmyavAn , asAkSAtkArijJAnapUrvakatve vacanAvizeSatve sAdhye vaidharmyavAniti hetuviruddhAnaikA- . ntikapratItizca na syaat|prtijnyaapuurvke tuprayoge zabdavizeSaH sAkSAtkArijJAnapUrvakaH zabdavizeSatvAditi hetubhAvaH pratIyate / asAkSAtkArijJAnapUrvako vacanavizeSatvAditi viruddhtaa| cakSurAdikaraNajanitajJAnapUrvako vacanavizeSatvAdityanaikAntikatvam / hetozca trairUpyaM na gamyeta / tasya sAdhyApekSayA vyvsthiteH| sati pratijJAni. deze'vayave samudAyopacArAta sAdhyadharmI iti pakSa iti tatra pravRttasya vacanavizeSatvasya pakSadharmatvam ; sAdhyadharmasAmAnyena ca samAno'rthaH sapakSa iti tatra vartamAnasya sapakSe sattvam ; na sapakSo'sapakSa ityasapakSe'pyasattvaM pratIyate / tadidamanAlocitAbhidhAnam / tathAhi / yo vacanavizeSaH sa sAkSAtkArijJAnapUrvaka iti etAvanmAtramabhidhAya naiva kazcidAste, kintu hetordharmiNyupasaMhAraM kroti| tatra yadi vacanavizeSavAyaM naSTamuSTyAdiviSayo vacanasaMdarbha iti brUyAt, tadA saadhrmyvtpryogprtiitiH| athAsAkSAtkArijJAnapUrvakazcetyabhidhyAta, tadA vaidharmyavata iti saMbandhavacanapUrva Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sammatitAkhyaprakaraNasyakAtpakSadharmatvavacanAt prayogadvayAvagatiH, vivakSitasAdhyAvagatizca / hetuviruddhAnekAntikA Apa pakSadharmatvavacanamAtreNa na pratIyante; yadA tu saMbandhavacanamapi kriyate tadA kathamapratItiH / tathAhi / yo vacanavizeSaH sa sAkSAtkArijJAnapUrvaka ityukte heturavagamyate / vidhIyamAnenAnUdhamAnasya vyaapteH|yo vacanavizeSaH so'sAkSAtkArijJAnapUrvaka ityukte viruddhH| vipryyvyaapteH| yo vacanavizeSaH sa cakSurAdijanitajJAnapUrvaka iti anaikaantikaadhyvsaayH| vyabhicArAt / tathA trairUpyamapi hetorgamyata eva / yato vyAptipradarzanakAle vyApako dharmaH sAdhyatayA avgmyte| yatra tu vyApyo dharmo vivAdAspadIbhUte dharmiNyupasaMhiyate sa samudAyaikadezatayA pakSa iti tatropasaMhRtasya vyApyadharmasya pakSadharmakhAvagatiH / sA ca vyAptiryatra . dharmiNyupadaryate sa sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH pratIyata iti sapakSe sattvamapyavagamyate / sAmarthyAt hi vyApakanivRttau vyApyanivRttiryatrAvasIyate so'sapakSa iti asapakSe'pyasattvamapi nizcIyate iti nArthaH prtijnyaavcnen| tadAha dharmakIrtiH yadi pratItiranyathA na syAt sarva zobheta, dRSTA ca pakSadharmasaMbandhavacanamAtrAt pratijJAvacanamanteraNApi pratItiriti kstsyopyogH| yadAca pratijJAvacanaM nairarthakyamanubhavati tadA tadAvRttivacanasya nigamanalakSaNasya sutarAmanupayoga iti na pratijJAdyavacanamapi prastutasAdhanasya nyUnatAdoSaH; kevalaM tatpratipAdyasyArthasya svasAdhyAvinAbhUtasya hetoH svasAdhyamiNyupasaMhAramAtrAdeva siddhatvAt / arthAdApannasya svazabdena punarabhidhAnaM nigrahasthAnamiti pratijJAdivacanaM vAdakathAyAM kriyamANaM tadvakturnigrahamApAdayati / upanayavacanaM tu hetoH pakSadharmatvapratipAdanAdeva labdhamapi tasyApi tataH pRthak pratipAdane punaruktatAlakSaNa eva doSa iti na tadanabhidhAne'pi nyUnaM sAdhanavAkyam, tataH sarvadoSarahitatvAta sAdhanavAkyasya bhavatyataH prakRtasAdhyasiddhiH / svasAdhyAvinAbhUtazca hetuH sAdhyadhamiNyupadarzayitavyo vAdakathAyAmityabhiprAyavatA AcAryeNa gAthAsUtrAvayavena tathAbhUtahetupradarzanaM kRtamiti / tthaahiN| samayavizAsanamityanena gAthAsUtrAvayavavacanena khasAdhyavyAptasya hetoH sAdhyadharmiNyupasaMhAraH sUcitaH / hetozca khasAdhyavyAptiH pramANataH sarvopasaMhAreNa prdrshniiyaa| tacca pramANaM vyAptiprasAdhakaM kavA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| cit sAdhyamiNyeva pravRttaM tAM tasya sAdhayati; kadAcit dRSTAntarmiNi / yatra hi sarvamanekAntAtmakaM sattvAdityAdau prayoge na dRSTAntadharmisadbhAvaH, tatra vyAptiprasAdhakaM pramANaM pravarttamAnaM sAdhyarmiNyeva sarvopasaMhAreNa hetoH svasAdhyavyAptiM prasAdhayati / yatra tu prakRtaprayogAdau dRSTAntarmiNo'pi sattvaM tatra dRSTAntadharmiNyapi pravRttaM tatpramANaM sarvopasaMhAreNaiva tasyAH prasAdhakamabhyupagantavyam / anyathA dRSTAntarmiNi hetoH khasAdhyavyAptAvapi sAdhyadharmiNi tasya tadavyAptau na tatastatra tatpratipattiH syAt / dRSTAntarmiNyeva tena tasya vyAptatvAt ; bahirvyAptevidyamAnAyA api sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattAvanupayogAt saadRshymaatrsyaakinycitkrtvaat| anyathA zuklaM suvarNa sattvAdrajatavadityatrApi zuklatvapratipattiH syAt / athAtra pakSasya pratyakSabAdhanaM, pratyakSabAdhitadharmanirdezAnantaraprayuktatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvaM vA dossH| tadayuktam / bAdhA'vinAbhAvayorvirodhAt / tathAhi / satyeva sAdhyadharmiNi sAdhye heturvarttata iti tasya tadavinAbhAvaH, tatpratipAditasAdhyadharmAbhAvazca pramANato baadhaa|saadhydhrmbhaavaabhaavyoshcaiktr dharmiNyekadA virodha iti naitadoSAdasya sAdhanasya duSTatvam, kintu sAdhyamiNi saadhydhrmaavinaabhuuttvenaanishcyH| sa ca bahirvyAptimAtreNa hetoH sAdhyasAdhakatvAbhyupagame'nyatrApi samAna iti nAnumAnAt kacidapi sAdhyanizcayaH syAt / ato dRSTAntadharmiNi pravRttena pramANena vyAptyA hetoH svasAdhyAvinAbhAvo nishcyH| saca nizcitAvinAbhAvo yatra dharmiNyupalabhyate tatra svasAdhyamavidyamAnapramANAntarabAdhanaM nizcAyayati; yathA'traiva sarvajJalakSaNe sAdhye vacanavizeSalakSaNe sAdhyadharmiNi tadvizeSalakSaNo hetuH / pratibandhaprasAdhakaM cAsya hetoH prAgeva dRSTAntadharmiNi pramANaM pradarzitamityabhiprAyavataivAcAryeNApi 'kusamayavisAsaNam' iti sUtre kurityanena dRSTAntasUcanaM vihitam, naca pakSavacanAdyupakSepaH sUcitaH / nanu bhavatvasmAddhetoryathoktaprakAreNa sarvajJamAtrasiddhirna punstdvishesssiddhiH| tathAhi / yathA naSTamuSTayAdiviSayavacanavizeSasyAhatsarvajJapraNItatvaM vacanavizeSatvAt siddhyati, tathA buddhAdisarvajJapUrvakatvamapi tata eva setsyatIti kutstdvishesssiddhiH| naca naSTamuSTayAdipratipAdako vacanavizeSo'rhacchAsana dilavazavakatvamApata eveti vaktuM yuktam / buddhazAsanAdiSvapi tasyopalambhAdityAzaGkyAha suuriH| "si Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sammatitAkhyaprakaraNasyaitthANam" iti / asyaaymbhipraayH| pratyakSAnumAnAdipramANaviSayatvena pratipAditAH zAsanena ye te tadviSayatvenaiva tairnizcitA iti siddhAste cAryanta ityarthA ucyante, teSAM zAsanaM pratipAdakamarhatsarvajJazAsanameva, na buddhAdizAsanam / ato vacanavizeSatvalakSaNasya hetosteSvasiddhatvAt kutasteSAmapi sarvajJatvam yena vizeSa. sarvajJatvasiddhirna syaat| yathA cAgamAntareNa pratyakSAdiviSayatvena pratipAditAnAmarthAnAM tadviSayatvaM na saMbhavati, tathA'traiva yathAsthAnaM pratipAdayiSyate / athavA siddhArthAnAmityanena hetusaMsUcanaM vihitamAcAryeNa / siddhAH pramANAntarasaMvAdato nizcitA ye'rthA naSTamuSTayAdayasteSAM zAsanaM pratipAdakam ; yato dvAdazAGgaM pravacanamato jinAnAM kAryatvena saMbandhi; tenAyaM prayogArthaH suucitH| prayogazca pramANAntarasaMvAdiyathoktanaSTamuSTayAdisUkSmAntaritadUrArthapratipAdakatvAnyathA'nupapatterjinapraNItaM zAsanam / atra ca sUkSmAdyarthapratipAdakatvAnyathA'nupapattilakSaNasya hetorjinapraNItatvalakSaNena svasAdhyena vyAptiH sAdhyadharmiNyeva nizciteti tannizcAyakapramANaviSayasyeha dRSTAntasya pradarzanamAcAryeNa na vihitm|tdrthsy tayatirekeNaiva siddhtvaat| yathA cArthApatteH sAdhyadharmiNyeva vyAptinizcayAd dRSTAntavyatirekeNApi tadutthApakAdarthAdupajAyamAnAyAH sarvajJapratikSepavAdibhirmImAMsakaiH prAmANyamabhyugamyate, tathA prakRtAdanyathA'nupapattilakSaNADetorupajAyamAnasyAsyAnumAnasya tat kiM nessyte| pratipAditazvArthApatteranumAne'ntarbhAvaHprAgitibhavatyato hetoHprkRtsaadhysiddhiH| ataeva pUrvAcArhetulakSaNapraNetRbhirekalakSaNo hetuH "anyathA'nupapannatvaM yatra, tatra trayeNa kim / __ nAnyathA'nupapannatvaM yatra, tatra trayeNa kim" // 1 // ityAdivacanasaMdarbheNa pratipAdita iti manvAnenAcAryeNApi na dRSTAntasUcanaM vi. hitam / atra prayoge kusamayavizAsanamiti cAtra vyAkhyAne buddhAdizAsanAnAmasarvajJapraNItatvapratipAdakatvena vyAkhyeyam / tathAhi / kutsitAH pramANabAdhitaikAntasvarUpArthapratipAdakatvena samayAH kapilAdipraNItasiddhAntAsteSAM "santi paJcamahanbhUyA."ityAdivacanasaMdarbheNa dRSTeSTaviSaye virodhAdhujhAvakatvena vizAsanaM vidhvaMsakaM yato'to dvAdazAGgameva jinAnAM zAsanamiti bhavatyato vizeSaNAt sarvajJavizeSasiDiriti sthitametajinazAsanaM hAdazAGgam tattvAdeva siddha nishcitpraamaannymiti|| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / atrezvarakRtajagaddAdinaH prAhuH / yuktamuktaM sarvajJapraNItaM zAsanaM, tatpraNItalAcca tatpramANamiti / idaM tvayuktam / rAgadveSAdikAn zatrUn jitavanta iti jinaaH|saamaanyyogin evezvaravyatiriktA etallakSaNayogino, na punaH zAsanAdisarvajagatsraSTA iishvrH| tathAca ptnyjliH| "klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" iti / anena sUtreNa rAgAdilakSaNaklezazatrurahitavaM sahajamIzvarasya pratipAditaM, na punarvipakSabhAvanAdyabhyAsavyApArAt klezAdikSayastasya, yena rAgAdIn khavyApAreNa jitavanta iti vacaH sArthakaM tadviSayatvena syAt / tathA cAnyairapyuktam"jJAnamapratighaM yasya aizvarya ca jgtpteH| vairAgyaM caiva dharmazca saha siddha catuSTayam" // 1 // ityaashngkyaah| "bhvjinnaannm"iti| bhavanti nArakatiryagnarAmaraparyAyavenotpadyante prANino'sminniti bhavaH saMsAraH; tahetuvAd rAgAdayo'tra bhavazabdenopacArAdvivakSitAH; taM jitavanta iti jinaaH| upacArAzrayaNe ca prayojanaM,nahyavikalakAraNe rAgAdau adhvaste, tatkAryasya saMsArasya jayaH zakyo vidhAtumiti prtipaadnm| bhavakAraNabhUtarAgAdijaye copAyaH pratipAditaH prAk / tadupAyena ca vipakSarAgAdijayadvAreNa tatkAryabhUtasya bhavasya jayaH saMbhavati, nAnyatheti / naapaayvytirekennopeysiddhiH| anyathopeyasya nirhetukatvena dezakAlasvabhAvapratiniyamo na syAditi sarvaprANinAmIzvaratvam ; navA kasyacitsyAt / / pratipAditazcAyamarthaH "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH" // 1 // ityAdinA granthena dharmakIrtinA // tanna rAgAdiklezavigamaH svabhAvataevezvarasyeti yuktam // atra bRhaspatimatAnusAriNaH svabhAvasaMsiddhajJAnAdidharmakalApAdhyAsitasya sthANorabhAvapratipAdanaM jainena kurvatA'smAkaM sAhAyyamanuSThitamiti manvAnAH praahuH| yuktamuktaM yat svabhAvasaMsiddhajJAnAdisaMpatsamanvitasye 16 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 smmtitkaakhyprkrnnsyshvrsyaabhaavH| nArakatiryaGnarAmararUpapariNatikhabhAktayA utpadyante prANino'sminityetaccAyuktamabhihitam / paralokasadAve prmaannaabhaavaat| tathAhi / paralokasadbhAvAvedakaM pramANaM pratyakSam, anumAnam,Agamo vA jainenaabhyupgmniiyH| anyasya pramANatvena tenaanisstteH| nacAtraitadvaktavyam / bhavato'pi kiM tat pratikSepakaM pramANam / yato nAsmAbhistatpratikSepakapramANAt tadabhAvaH pratipAdyate, kintu paropanyastapramANaparyanuyogamAtrameva kriyte| ataeva "sarvatra paryanuyogaparANyeva sUtrANi bRhaspateH" iti caarvaakairbhihitm| sa ca paropanyastapramANaparyanuyogaH;tadabhyupagamasya praznAdidvAreNa vicAraNA, na punHsvsiddhprmaannopnyaasH| yenAtIndriyArthapratikSepakatvena pravarttamAnaM pramANamAzrayAsiddhatvAdidoSaduSTalena kathaM pravarttata ityasmAn prati bhavatA'pi paryanuyogaH kriyeta / ataeva paralokaprasAdhakapramANAbhyupagamaM pareNa grAhayitvA tadabhyupagamasyAnena prakAreNa vicAraH kriyate / tatra na tAvat paralokapratipAdakatvena cakSurAdikaraNavyApArasamAsAditAtmalAbhaM sannihitapratiniyatarUpAdiviSayatvAt pratyakSaM pravartate / nApyatIndriyaM yogipratyakSaM tatra pravartata iti vaktuM zakyam / paralokAdivattasyApyasiddheH / nApyanumAnaM pratyakSapUrvakaM tatra pravRttimAsAdayati / pratyakSApravRttau tatpUrvakasyAnumAnasyApi tatrApravRtteH / atha yadyapi pratyakSAvagatapratibandhaliGgaprabhavamanumAnaM na tatra pravarttate, tathApi sAmAnyato dRSTaM tatra prvrtissyte| tadapi na yuktam / yatastadapi sAmAnyato dRSTamavagatapratibandhaliGgodbhavam, Ahosvit anavagatapratibandhaliGgasamuttham / yadyanavagatapratibandhaliGgodbhavamiti pkssH| sa na yuktaH / tathAbhUtaliGgaprabhavasya svaviSayavyabhicAriNazca darzanAnantarotarAjyAvAptivikalpasyevApramANatvAt / atha pratipannasaMbandhaliGgaprabhavaM tat tatra pravarttata iti pakSaH / so'pi na yuktaH / pratibandhAvagamasyaiva tatra liGgasyAsaMbhavAt / tathAhi / pratyakSasya tatra liGgasaMbandhAvagamanimittasyAbhAve'numAnaM liGgasaMbandhagrAhakamabhyupagantavyam / tatra yadi tadeva paralokasadbhAvAvedakamanumAnaM svaviSayAbhimatenArthenAtmotpAdakaliGgasaMbandhagrAhakam, tdetretraashrytvdossH| athAnumAnAntarAd gRhItapratibandhAlliGgAdupajAyamAnaM tadviSayaM tadabhyupagamyate, tadA'navasthA; tathA sarvamapyanumAnamasmAnpratyasiddham / tathAhi / bRhaspa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 123 tisUtram-"anumAnamapramANam" iti / anena pratijJApratipAdanaM kRtam / anizcitArthapratipAdakatvAta,asiddhapramANAbhAsavaditi hetudRssttaantaavbhyuuhyau| viSayavicAreNa vaa'numaanpraamaannymyuktm| dharmadharmyubhayavatantrasAdhane siddhasAdhyatA ytH| mato vizeSaNavizeSyabhAvaH sAdyaH prameyavizeSaviSayAM pramAMkurvat pramANaM pramANatA. mshnute| itaretarAvacchinnazca samudAyo'tra prameyaH; tadapekSayA ca pakSadharmavAdInAmanyatamasyApi ruupsyaaprsiddhiH| nahi samudAyadharmatA hetoH| nApi samudAyenAnvayo vyatireko vA, dharmimAtrApekSayA pakSadharmale sAdhyadharmApekSayA ca vyAptau gauNateti / uktaM c| "pramANasyAgauNatvAdanumAnAdarthanizcayo durlabhaH' iti; dharmidharmatAgrahaNe'pi na gaunntaaprihaarH| pratIyamAnApekSayA gauNamukhyavyavahArasya cintyatvAt ; samudAyazca pratIyate / ekadezAzrayaNenApi trairUpyamayuktam / vyApsyasiddheH / nahi sattAmAtreNAvinAbhAvo gamakaH; api tvvgtH| anyathA'tiprasaGgAt / sa ca sakalasapakSavipakSApratyakSIkaraNe durvijJAno'sarvavidA / nacAtra bhUyodarzanaM shrnnm| sahasrazo'pi dRSTasAhacaryasya vybhicaaraat| ataeva drshnaadrshnmpi| taduktam : "gomAnityeva maryena bhAvyamazvavatA'pi kim ?" iti // dezakAlAvasthAbhedena ca bhAvAnAM nAnAtvAvagamAdanAzvAsaH / taduktam"avasthAdezakAlAnAM bhedAdbhinnAsu zaktiSu / bhAvAnAmanumAnena pratItiratidurlabhA" // 1 // ityAdi / Aha c|avinaabhaavsNbndhsy grahItumazakyatvAt / yacca sAmAnyasya tadviSayasyAbhAvAt svArthaparArthabhedAsaMbhavAd , viruddhAnumAnavirodhayoH sarvatra saMbhavAt ; kvacicca viruddhAvyabhicAriNa ityAdi duussnnjaalm| tdnudghossnniiymev| yato'nizcitArthapratipAdakatvAdanumAnamapramANamityanumAnApramANatApratipAdane kRte zeSadUSaNajAlasya mRtmaarnnklptvaat| tato'numAnasyApramANatvAdatIndriyaparalokasahASapratipAdane kutastasya prvRttiH| athedameva janma pUrvajanmAntaramantareNa na yukta Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sammatitAkhyaprakaraNasyamiti janmAntaralakSaNasya paralokasya siddhiriSyate, tatkimiyamarthApattiH, athAnumAna vaa|n taavdrthaapttiH| tallakSaNAbhAvAt / "dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyate" iti hi tasyA lakSaNaM vicakSaNairiSyate, na tu janmAntaramantareNa nopapattimadidaM janmeti siddham / mAtApitRsAmagrImAtrakeNa tasyopapattestanmAtrahetukatve cAnyaparikalpanAyAmatiprasaGgAt / atha prajJAmedhAdayo janmAdAvabhyAsapUrvakA dRSTAH kathamatapUrvakA bhaveyuH; na vahnipUrvako dhUmaH, tatpUrvakatAmantareNa kadAcidapi bhavannupalabdhaH / tdpyst| avinAbhAvasaMbandhasya dezakAlavyAptilakSaNasya pratyakSeNa prtipttumshkteH| sannihitamAtrapratipattinimittaM hi pratyakSamupalabhyate; nahi sakaladezakAlayovinA vahnimasaMbhava eva dhUmasyeti pratyakSataH pratItiryuktA, atona dhUmo'pi vahnipUrvakaH sarvatra pratyakSAnupalambhAbhyAM siddha iti kutastena dRSTAntena janmA. ntarasvarUpaparalokasAdhanam / tasmAtkecit prajJAmedhAdayastathAbhUtAbhyAsapUrvakAH, kecinmAtApitRzarIrapUrvakA iti| naca prajJAdayaH zarIrato vyatiricyamAnakhabhAvAH saMvedanaviSayatAmupayAnti / zarIraM ca tadanvayavyatirekAnuvRttimadeva dRSTamiti kathamanyathA vyavasthAmarhati / atha pUrvopAttAdRSTamantareNa kathaM mAtApitRvilakSaNaM zarIraM, na tvetenaiva vyabhicAro dRshyte| nahi sarvadA kAraNAnurUpameva kAryam / tena vilakSaNAdapi mAtApitRzarIrAdyadi prajJAmedhAdibhirvilakSaNaM tadapatyasya zarIramupajAyeta, kadAcit tadAkArAnukAri tatkathaM vA'tra virodhH| yathA kazcit zAlUkAdeva zAlUkaH, kazcid gomayAt ; tathA kazcidupadezAdvikalpaH, kazcit tadAkArapadArthadarzanAt / atha darzanAdapi vikalpaH pUrvavikalpavAsanAmantareNa kathaM bhavet, tarhi gomayAdapi zAlUkaH kathaM zAlUkamantareNeti etadapi prssttvym| tasmAtkAryakAraNabhAvamAtrameva tat / tatra ca niyamAbhAvAdavijJAnAdapi mAtApitRzarIrAdvijJAnamupajAyatAm / athavA yathA vikalpAyavahitAdapi vikalpa upajAyate, tathA vyavahitAdapi mAtApitRzarIrata eveti na bhedaM pazyAmaH / yathA caikamAtApitRzarIrAdanekApatyotpattistathaikasmAdeva brahmaNaH prajotpattiriti na jAtyantaraparigrahaH kasyaciditina prloksiddhiH| nahi mAtApitRsaMbandhamAtrameva prlokH| tatheSTAvabhyupagamavirodhAt / athAnAdhananta AtmA'sti, tamAzritya paralokaH saadhyte| no Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 125 kAnubhavitavyatirekeNAnusandhAnaM sNbhvti| bhinnaanubhvitrynusndhaanaadRsstteH| tadayuktam / paralokino'bhAvAt, paralokAbhAva iti vacanAt / nAnAdyananta AtmA pratyakSapramANaprasiddhaH; anumAnena cetaretarAzrayadoSaprasaGgaH / siddhe AtmanyekarUpeNAnusandhAnavikalpasyAvinAbhUtatve AtmasiddhistatsiddhezvAnusandhAnasya tadavinAbhUtatvasiddhiritItaretarAzrayasadbhAvAnnaikasyApi siddhiH; nacAsiddhamasiddhena saadhyte| kiMca / darzanAnusandhAnayoH pUrvAparabhAvinoH kAryakAraNabhAvaH pratyakSasiddhastatkuto'nusandhAnasmaraNAdAtmasiddhiH / api ca / zarIrAntargatasya jJAnasyAmUrtabena kathaM jnmaantrshriirsNcaarH| athAntarAbhavazarIrasantatyA saMcaraNamucyate; tadapi paralokAnna vishissyte| saMcArazca na dRSTo jIvata iha janmani, maraNasamaye bhaviSyatIti duradhigamametanna paralokasiddhiH / athavA siddhe'pi paraloke pratiniyatakarmaphalasaM. bandhAsiddheya'rthamevAnumAnena prlokaastitvsaadhnm| athAgamAtpratiniyatakarmaphalasaMbandhasiddhiH / tathA sati paralokAstitvamapyAgamAdeva siddhamiti kimnumaanpryaasen|ncaagmaadpi prloksiddhiH| tasya praamaannyaasiddheH| nacApramANasiddha paralokAdikamabhyupagantuM yuktam / tadabhAvasyApi tathA'bhyupagamaprasaGgAt / tanna paralokasAdhakapramANapratipAdanamakRtvA bhavazabdavyutpattirarthasaMsparzinyabhidhAtuM yuktaa| DitthAdizabdavyutpattitulyA tu yadi kriyeta, tadA nAsmAbhirapi tatpratipAdakapramANaparyanuyoge manaH praNidhIyata iti puurvpkssH|| // atrocyate // yaduktam ; paryanuyogamAtramasmAbhiH kriyata iti| tatra vaktavyam / paryanuyogo'pi kriyamANaH kiM pramANataH kriyate, utApramANataH / yadi pramANataH / tadayuktam / yatastatkAryapi pramANaM kiM pratyakSam, utaanumaanaadi| yadi pratyakSam / tadayuktam / pratyakSasyAvicArakatvena paryanuyogasvarUpavicAraracanA'caturatvAt / naca pratyakSasyApi pramANatvaM yuktam / bhavadabhyupagamena tallakSaNAsaMbhavAt / tadasaMbhavazva, svarUpavyavasthApakadharmasya lakSaNatvAt / tatra pratyakSasya prAmANyasvarUpavyavasthApako dhrmo'visNvaaditvlkssnno'bhyupgntvyH| taccAvisaMvAditvaM pratyakSaprAmANyenAvinAbhUtamabhyupagamyam / anyathAbhUtAttataH pratyakSaprAmANyAsiddheH / siddhau vA yataH kutazcidyatkizcidanabhimatamapi sidhedityatipra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 smmtitaakhyprkrnnsysngg|s cAvinAbhAvastasya kutshcitprmaannaadvgntvyH| anavagatapratibandhAda rthAntarapratipattau nAlikeradvIpavAsino'pyanavagatapratibandhAd dhUmAt,dhUmadhvajapratipattiH syAt / avinAbhAvAvagamazcAkhiladezakAlavyAptyA prmaannto'bhyupgmniiyH| anyathA yasyAmeva pratyakSavyaktau saMvAditvaprAmANyayorasAvavagatastasyAmevAvisaMvAditvAttatsiyet, na vyaktyantare / tatra tasyAnavagamAt / nacAkgatalakSyalakSaNasaMbandhA vyaktirdezakAlAntaramanuvartate / tasyAH pratyakSavyaktestadaiva dhvaMsAt ; vyktyntraannugmaat|anugme ghAvyaktirUpatAvirahAnugatasya sAmAnyarUpatvAt , tasya ca bhavatA'nabhyupagamAt / amyupagame vA na sAmAnyalakSaNAnumAnaviSayAbhAvapratipAdanena tatpratikSepo yuktH| saca pramANataH pratyakSa lakSyalakSaNayorvyAptyAvinAbhAvAvagamo yadi prtykssaadbhyupgmyte| tadayuktam / pratyakSasya sannihitasvaviSayapratibhAsamAtra eva bhavatA vyaapaaraabhyupgmaat| athaikatra vyaktau pratyakSeNa tayoravisaMvAditvaprAmANyayoravinAbhAvAvagamAdanyatrApyevaMbhUtaM pratyakSaM pramANamiti pratyakSeNApi lakSyalakSaNayorvyAptyA pratibandhAvagamaH, tardhanyatrA'pyevaMbhUtaM jJAnalakSaNaM kAryamevaMbhUtajJAnakAryaprabhavamiti tenaiva kathaM na sarvopasaMhAreNa kAryalakSaNahetoH svsaadhyaavinaabhaavaavgmH| yenAnumAnamapramANamavinAmAvasaMbandhasya vyAptyA grahItumazakyatvAditi dUSaNamanumAnavAdinaM prati bhavatA sajyamAnaM zobhate / kiM c| avisaMvAdivalakSaNo dharmaH pratyakSaprAmANyalakSyavyavasthApakaH pratyakSapratibaddhatvena nishcyH| anyathA tatraiva tataH prAmANyalakSaNalakSyavyavasthA na syaat| asaMbaddhastha kenacitsaha pratyAsattiviprakarSAbhAvAt, tadanyatrApi tatastavyavasthAprasaGgaH / tathA'bhyupagame ca yathA saMvAditvalakSaNo dharmo lakSyAnavagame'pi pratyakSadharmisaMbandhi venAvagamyate, tathA dhUmo'pi parvataikadeze analAnavagatAvapi pradezasaMbandhitayA'vagamyata iti kathaM samudAyaH sAdhyaH, tadapekSayA ca pakSadharmalaM hetoravagantavyam / naca pakSadharmavApratipattau saadhydhrmaanlvishissttttprdeshprtipttiH| pratipattau vA pakSadharmavAdyanusaraNaM vyrthm| tatpratipatteH prAgeva tdutptteH| samudAyasya sAdhyalenopacArAttadekadezarmidharmavAvagame'pi pakSadharmavAvagamAdadoSe upacaritaM pakSadharmalaM hetoH syAditi anumAnasya gauNakhApatteH pramANasyAgauNatvAdanu Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 127 mAnAdarthanirNayo durlabha iti codyaavsrH| pratyakSaprAmANyalakSaNe'pi kriyamANe'sya sarvasya samAnadena pratipAditatvAt / yadA cAvisaMvAditvalakSaNapratyakSaprAmANyalakSyayoH sarvopasaMhAreNa vyAptirabhyupagamyate; avisaMvAditvalakSaNazca prAmANyavyavasthApako dharmastatrAGgIkriyate pUrvoktanyAyena tadA kathamanumAnaM nAbhyupagamyate prmaanntyaa| tthaahi| yatkiJcid dRSTaM tasya yatrAvinAbhAvastadvidastasya tadgamakaM satretyetAvanmAtramevAnumAnasyApi lakSaNam / tacca pratyakSaprAmANyalakSaNamabhyupagacchatA'bhyupagamyate devAnAMpriyeNa / tathA prAmANyamapyanumAnasyAbhyupagatameva; yato yadevAvisaMvAditvalakSaNaM pratyakSasya prAmANyam, anumAnasyApi tadeva // taduktam "arthatyAsaMbhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhakhabhAvasya tahetule samaM dvayam" // 1 // iti / arthAsaMbhave'bhAvaHpratyakSasya saMvAdasvabhAvaH prAmANye nimittam / sa ca sAdhyArthAbhAve'bhAvino liGgAdupajAyamAnasyAnumAnasyApi samAna iti kathaM na tasyApi praamaannyaabhyupgmH|kiNc|ayN cArvAkaH pratyakSaikapramANavAdI yadi parebhyaH pratyakSalakSaNamanavabuddhyamAnebhyastat pratipAdayati, tadA teSAM jJAnasaMbandhilaM kutaH prmaannaadvgcchti|n taavtprtykssaat| paracetovRttInAM pratyakSato jJAtumazakyatvAt ; kiM tarhi svAtmani jJAnapUrvako vyApAravyAhArau pramANato nizcitya pareSvapi tathAbhUtataddarzanAtatsaMbandhitvalakSaNamavabudhyate, ttstebhysttprtipaadyti|tthaa'bhyupgme ca vyApAravyAhArAderliGgasya jJAnasaMbandhitvalakSaNakhasAdhyAvyabhicArilaM pakSadharmavaMcAbhyupagataM bhavatIti kathamanumAnotthApakasyArthasya trairUpyamasiddham ; yena nAsmAbhiranumAnapratikSepaH kriyate, kiMtu trilakSaNaM yadanumAnavAdibhiliGgamabhyupagataM, tanna lakSaNabhAg bhavatIti pratipAdyata iti vacaH zobhAmanubhavati / pratyakSalakSaNapratipAdanArtha paracetovRttiparijJAnAbhyupagame, trilkssnnhelbhyupgmsyaavshyNbhaavitvprtipaadnaat| atha nAsmAbhiH pratyakSamapi pramANatvenAbhyupagamyate; yena tallakSaNapraNayane'vazyaMbhAvyanumAnaprAmANyAbhyupamama ityasmAn prati bhavadbhiH pratipAdyeta / yattu pratyakSamevaikaM pramANamiti vacanaM, tattAntrikalakSaNAlakSitalokasaMvyavahAripratyakSApe Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sya 128 smmtitaakhyprkrnnsykssyaa|atev lakSaNalakSitapratyakSapUrvakAnumAnasya, anumAnamapramANamityAdi granthasandarbheNAprAmANyapratipAdanaM vidhIyate; na punargopAlAdyajJalokavyavahAraracanAcaturasya dhUmadarzanamAtrAvirbhUtAnalapratipattirUpasya / naitaccAru / tasyApi mahAnasAdidRSTAntadharmipravRttapramANAvagatasvasAdhyapratibandhanizcitasAdhyamidharmadhUmabalodbhUtatvena tAntrikalakSaNalakSitapratyakSapUrvakatvasya vastutaH prdrshittvaat| etatpakSadhamatvamiyaM cAsya dhUmasya vyAptiriti sAGketikavyavahArasya gopAlAdimUrkhalokAsaMbhavino'kiJcitkaratvAt / pratyakSasya cAvisaMvAditvaM prAmANyalakSaNaM tadyathA saMbhavati, tathA parataHprAmANyaM vyavasthApayadbhiH siddham" ityetatpadavyAkhyAyAM darzitaM, na punrucyte| tat sthitametanna pratyakSasya bhavadabhiprAyeNa prAmANyavyavasthApakalakSaNasaMbhavaH / tadbhAve cAnumAnasyApi prAmANyaprasiddhiriti na pratyakSa prynuyogvidhaayi| nA'pyanumAnAdikaM paryanuyogakAri |anumaanaadeH pramANatvenAnabhyupagamAt / athAsmAbhiryadyapyanumAnAdikaM na pramANatayA'bhyupagamyate, tathApi pareNa tatpramANatayA'bhyupagatamiti tatprasiddhena tena parasya paryanuyogo vidhiiyte| nanu parasya tatpramANataH prAmANyAbhyupagamaviSayaH, athaaprmaanntH| yadi pramANataH, tadA bhavato'pi pramANaviSayastat syAt / nahi pramANato'bhyupagamaH kasyacidbhavati, kasyacinneti yuktam / athApramANato'numAnAdikaM pramANatayA'bhyupagamyate pareNa, tadA'pramANena na tena paryanuyogo yuktaH / apramANasya prloksaadhnvtttsaadhkprmaannprynuyoge'pysaamrthyaat| atha tena pramANalakSaNAparijJAnAttatprAmANyamabhyupagatamiti tatsiddhenaiva tena paralokAdisAdhanAbhimatapramANaparyanuyogaH kriyate / nanvajJAnAttatparasya pramANavenAbhimatam ; nacAjJAnAdanyathAvenAbhimanyamAnaM vastu tatsAdhyAmarthakriyAM nivarttayati / anyathA viSalenAjJairmanyamAnaM mahauSadhAdikamapi tAnmArayitukAmena dIyamAnaM khakAryakaraNakSamaM syAt / atha nAsmAbhiH paralokaprasAdhakapramANaparyanuyogo'numAnAdinA svatantraprasiddhaprAmANyena, parAbhyupagamAvagataprAmANyena vA kriyate; kiM tarhi yadi paralokAdiko'tIndrayo'rthaH pareNAbhyupagamyate, tadA tatpAtapAdakaM pramANaM vaktavyam / pramANanibandhanA hi prmeyvyvsthitiH| tasya ca pramANasya tallakSaNAdyasaMbhavena tadviSayAbhimatasyApya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 129 bhAva iti; evaM vicAraNAlakSaNaH paryanuyogaH kriyate iti na svatantrAnumAnopanyAsapakSadharmyasiyAdilakSaNadoSAvakAzo bRhaspatimatAnusAriNAm / nanvevamapyanayA bhaGgayA bhavatA paralokAdyatIndriyArthaprasAdhakapramANaparyanuyoge prasaGgasAdha. nAkhyamanumAnaM, tadviparyayasvarUpaM casvavAcaiva pratipAditaM bhavati / tathAhi / pramANanibandhanA prameyavyavasthitiriti evaMvadatA prameyavyavasthA pramANanimittaiva pratipAditA bhavati / etaca prasaGgasAdhanam / tacca vyApyavyApakabhAve siddhe yatra vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH pradIta ityevaMlakSaNam / tena prameyavyavasthA pramANapravRttyA vyAptA pramANato bhavatA prdrshniiyaa| anyathA pramANapravRttimantareNApi prameyavyavasthA syAt / tatazca kathaM paralokAdisAdhakapramANaparyanuyoge'pi paralokavyavasthA na bhavet ? / vyApyavyApakabhAvanAhakapramANAbhyupagame ca kathaM kAryahetoH svabhAvahetorvA paralokAdiprasAdhakatvena pravarttamAnasya pratikSepaH / vyAptiprasAdhakapramANasadbhAve'numAnapravRtteranAyAsasiddhatvAt / pramANAbhAve tannibandhanAyAH prameyavyavasthAyA apyabhAva iti prasaGgaviparyayaH / saca vyApakAbhAve vyApyasyApyabhAva iti evaMbhUtavyApakAnupalabdhisamudbhUtAnumAnasvarUpam / etadapi prasaGgaviparyayarUpamanumAnaM pramANato vyApyavyApakasiddhau pravartata iti vyAptiprasAdhakasya pramANasya tatprasAdalabhyasya cAnumAnasya prAmANye khavAcaiva bhavatA dattaH vahasta iti nAnumAnAdiprAmANyapratipAdane'smAbhiHprayasyate / ato yaduktam ; sarvatra paryanuyogaparANyeva sUtrANi bRhaspateriti / tadabhidheyazUnyamiva lkssyte| uktanyAyAt / yattUktam , pratyakSaM sannihitaviSayatvena cakSurAdiprabhavaM paralokAdigrAhakatvena na pravarttate / tatra siddhasAdhanam / yaccoktam / nApyatIndriyaM yogipratyakSaM, paralokavattasyAsiddheriti / tadvismaraNazIlasya bhavato vcnm|atiindriyaarthprvRttiprvnnsy yogipratyakSasyAnantarameva pratipAditatvAt / yatpunaridamucyate / nApi pratyakSapUrvakamanumAnaM tadabhAve pravartate / tadasaGgatam / pratyakSeNa hi saMbandhagrahaNapUrva parokSe pAvakAdau yathA'numAnaM pravarttamAnamupalabhyate, sa eva nyAyaH paralokasAdhane'pyanumAnasya kimityadRSTo dRSTo vA / tathAhi / yat kArya tat kAryAntarodbhUtam, yathA paTAdilakSaNaM kAryam ; kArya cedaM janma iti 17 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyabhavatyato hetoH prloksiddhiH| .. tathAhi " nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH" // 1 // iti na tAvat kAryatvamihajanmano na siddhm| akAryatve hetunirapekSasya nityaM sttvaasttvprsnggaat| atha svabhAvata eva kAdAcitkavaM padArthAnAM bhvissyti| nahi kAryasya kAraNabhAvapUrvakatvaM pratyakSata upalabdham , yena tadabhAvAnnivarteta; pratyakSataH kAryakAraNabhAvasyaivAsiddheH / yadyevaM, bAhyenApyarthena saha kAryakAraNabhAvasyAsiddheH, svasaMvedanamAtratve satyadvaitaM; vicAratastasyApyabhAve sarvazUnyatvamiti sakalavyavahArocchedaprasaktiH / tasmAdyathA pratyakSeNa bAhyArthapratibaddhatvamAtmanaH pratIyate; anyathehalokasyApyaprasiddheH pratyakSataH tajjanyasvabhAvatvAnavagame tasya tadgrA. hakatvAsaMbhavAt ; tathA cehalokasAdhanArthamaGgIkarttavyaM pratyakSaM svArthenAtmanaH pratibandhasAdhakaM; tathA paralokasAdhanArthamapi tadeva sAdhanamiti siddhaH paraloko'nu. mAnataH / yathA ca bAhyArthapratibaddhatvaM pratyakSasya kAdAcitkatvena sAdhyate, dhUmasyApi vahnipratibaddhatvaM; tathehajanmano'pi kAdAcitkatvena janmAntarapratibaddhatvamapi / tato'nalabAhyArthavatparaloke'pi siddhamanumAnam / athehajanmAdibhUtamAtApitRsAmagrImAtrAdapyutpatteH kAdAcitkatvaM yuktamevehajanmanaH / nanvevaM pradezasamanantarapratyayamAtrasAmagrIvizeSAdeva dhUmapratyakSasaMvedanayoH kAdAcitkatvamiti na siddhyati vahibAhyArthapratItiriti sakalavyavahArAbhAvaH / athAkAravizeSAdevAnanyathAtvasaMbhavino'nalabAhyArthasiddhiH; tarhi ihajanmano'pi prajJAmedhAdyAkAravizeSata eva maataapitRvytiriktnijjnmaantrsiddhiH| tthaa| yathA''kAravizeSa evAyaM taimirikAdijJAnavyAvRttaHpratyakSasya bAhyArthamantareNa na bhavatIti nizcIyate; anyathA bAhyA siddhebauddhAbhimatasaMvedanAdvaitameveti punarapi vyavahArAbhAvaH; tathehajanmAdibhUtaprajJAvizeSAdijanmavizeSAkAro nijajanmAntarapratibaddha iti nishciiytaamnumaantH| atha pratyakSameva savikalpakaM paramArthataH pratipattuH "tataH paraM punarvastudharmaiHityAdi mImAMsakAdiprasiddha sAdhakaM vahnibAhyArthapUrvakatvasya dhUmajAgratpurovRttistambhAdipratya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 131 yasyAtrAbhyupagame, paralokavAdinaH svapakSamanAyAsasiddhameva manyante / nahi dRSTesnupapannamiti nyaayaat| yathaiva hi nizcayarUpA mAtRpitRjanmapratibaddhatvasiddhiH, tathaivehajanmasaMskAravyAvRttAdijanmaprajJAdyAkAravizeSAnnijajanmAntarapratibaddhatvasiddhirapi pratyakSanizcitA syAditi na paralokakSatiH / naca nizcayapratyayo'nabhyAsadazAyAmanumAnatAmatikAmati; pUrvarUpasAdharmyAttattathAprasAdhitAM nAnumeyatAmatipatatIti nyAyAt, anvyvytirekpkssdhrmtaa'nusrnnsyaanbhyaasdshaayaamuplbdheH| abhyAsadazAyAM ca pakSadharmavAdyanusaraNasyAnyatrApyasaMvedanAt, siddhamanumAnapratItavaM paralokasya / athetaretarAzrayadoSAdanumAnaM nAstyevaivaMvidhe viSaya ityucyeta / nanvevaM sati sarvabhedAbhAvato vyavahAroccheda iti taducchedamanabhyupagacchatA vyavahArArthinA'vazyamanumAnamabhyupagantavyam / etena pratyakSapUrvakatvAbhAve'pyanumAnasya prAmANyaM prtipaaditm| nacAnumAnapUrvakatve'pItaretarAzrayadoSAnuSaGgaH / tasyaivetaretarAzrayadoSasya vyavahArapravRttito nirAkaraNAt / yadapyuktam ; anumaanpuurvktve'nvsthaaprsnggaannaanumaanprvRttiriti| tdpysnggtm|evN hi sati pratyakSagRhIte'pyarthe vipratipattiviSaye nAnumAnapravRttimantareNa tannirAsa iti bAhye'rthe pratyakSasyAvyApArAtpunarapyadvaitApatteH, zUnyatApattervA vyavahAroccheda iti vyavahArabalAt saivAnavasthA parAihayata ityabhyupagamavAdena caitaduktam / anyathA bAhyArthavyavasthApanAya pratyakSaM pravartate; tathA pradarzitahetAAptiprasAdhanArtha keSAMcinmatena nirvikalpam ; anyeSAM tu savikalpakaM cakSurAdikaraNavyApArajanyam ; apareSAM mAnasaM; keSAzcighyAvRttigrahaNopayogi jJAnam; anyeSAM pratyakSAnupalambhabalodbhUtAliGgajohAkhyaM parokSaM pramANaM tatra vyApriyata iti kathamanumAnena pratibandhagrahaNe'navasthetaretarAzrayadoSaprasaktiH paralokavAdinaH prati bhavatA preryeta / yadapyuktam ; sarvamapyanumAnamasmAnprati prmaanntvenaasiddhmityaadi| tadapyasaGgatam / yataH kimanumAnamAtrasyAprAmANyaM bhavatA pratipAdayitumabhipretam , anumAnamapramANamityAdigranthena; atha tAntrikalakSaNakSepo'tIndriyArthAnumAnapratikSepo vA / na tAvadanumAnamAtrapratiSedho yuktH| lokavyavahArocchedaprasaGgAt / yataH pratiyanti kovidAH kasyacidarthasya darzane niyamataH kizcidarthAntaraM, na tu sarvasmAtsarvasyAvagamaH / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sammatitAkhyaprakaraNasyauktaM cAnyena. "khagRhAnnirgato bhUyo na tdaa''gntumrhti"| ataH kiJcid dRSTvA kasyacidavagame nimittaM kalpanIyam / tacca niyatasAhacaryamavinAbhAvazabdavAcyaM naiyAyikAdibhiH priklpitm| tadavagamazca pratyakSAnupalambhasahAyamAnasapratyakSataH prtiiyte|saamaanydvaarenn pratibandhAvagamAddezAdivyabhicAro na baadhkH| nApi vyaktyAnantyam / ubhayatrApi sAmAnyasyaikatvAt / sAmAnyAkRSTAzeSavyaktipratibhAnaM ca mAnase pratyakSe; yathA zatasaGkhyA'vacchedena zatamitipratyaye vizeSaNAkRSTAnAM pUrvagRhItAnAM zatasaGkhyAviSayapadArthAnAm / tathAhi / ete zatamiti pratyayo bhavatyeva |saamaanysy ca sattvamanugatAbAdhitapratyayaviSayatvena vyavasthApitam, tadevaM niyatasAhacaryamarthamarthAntaraM pratipAdayadupalabdhaM stprtipaadyti| upalambhazvAvazyaM kvacit sthitasya, saiva pkssdhrmtaa|ttH sambandhAnusmRtau tataH saadhyaavgmH| yastu pratibandhaM nopaiti, tasyApi kathaM na sarvasmAt srvprtipttiH| abhyupagame cApratipanne'pi saMbandhe prtipttiprsnggH| pramAtRsaMskArakArakANAM pUrvadarzanAnAmabhAvAdityanuttaram / saMbandhApratipattau pramAtRsaMskArAnupapatteH / darzanajaH saMskAro'pyanabhivyaktaH sattAmAtreNa na pratipattyupayogI / naca smRtimantareNa tatsadbhAvo'pi / na cAnubhavapradhvaMsanibandhanA smRtiH / kvacidviSaye saMskAramantareNa tadanupapatteH / pradhvaMsasya ca nirhetukatAsaMbhavAt / yatrApyabhyaste viSaye vastvantaradarzanAdavyavadhAnena vastvantarapratipattiH, tatrApi prAktanakramAzrayaNena vastvantarAvagamaH / iyAMstu vizeSaH / ekatrAnabhyastatvAdantarAle smRtisaMvedanam ; anyatrAbhyAsAdvidyamAnAyA apyasaMvittiH / kecittu yogipratyakSa saMbandhagrAhakamAhuH / vyApteH sakalAkSepeNAvagamAt / tathAca yatrayoti dezakAlavikSiptAnAM vyaktInAmanavabhAse'nupapattiH / ata ekatra kSaNe yogitvaM pratibandhagrAhiNaH; etatpUrvasmAdaviziSTam, talloke arthAntaradarzanAt / arthAntarasudRDhapratItau tArkikANAM nimittacintAyAM pakSadharmatvAdyabhidhAnam ; ato na tAntrikalakSaNapratikSepo'pi / utpannapratItInAmastu prAmANyam / utpAdyapratItInAM tu atIndriyAdRSTaparalokasarvajJAdyanumAnAnAM pratikSepa iti cet / tadasat / yadyanavagata Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 tatvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| saMbandhAna pratipattanadhikRtyaitaducyate, tadA dhUmAdiSvapi tulyam / atha gRhItAvinAbhAvAnAmapyatIndriyaparalokAdipratibhAsAnutpatterevamucyate / tadasat / ye hi kAryavizeSasya tadvizeSeNa gRhItAvinAbhAvAste tasmAtparalokAdyavagacchantyeva / ato na jJAyate kena vishessennaatiindriyaarthaanumaanprtikssepH| sAhacaryAvizeSe'pi vyApyagatA niyatatA prayojikA, na vyaapkgtaa| ataH samavyAptikAnAmapi vyApyamukhenaiva prtipttiH| niyatatA'vagame cArthAntarapratipattau na bAdhA; na pratibandhaH / ekasya rUpabhedAnupapatteH; tato na vizeSaviruddhasaMbhavaH, nApi viruddhAvyabhicAriNa iti / yaduktam / viruddhAnumAnavirodhayoH sarvatra saMbhavAt, kvacicca viruddhAvyabhicAriNa iti| etdpypaastm| avinAbhAvasaMbandhasya grahItumazakyatvAt / avasthAdezakAlAdibhedAdityAdezva pUrvanItyA'numAnapramANatve'nupapattiH / parokSasyArthasya sAmAnyAkAraNAnyataH pratipattau lokapratItAyAM bauddhaistu kAryakAraNabhAvAdilakSaNaH pratibandhastannimittatvena kalpitaH / taduktam"kAryakAraNabhAvAhA svabhAvAhA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo darzanAnna na darzanAt" // 1 // ityAdi / tathA___"avazyaMbhAvaniyamaH kaH parasyAnyathA paraiH / arthAntaranimitto vA dharmo vAsasi rAgavat" // 1 // iti ca / tathAhi / kacitparvatAdideze dhUma upalabhyamAno yadyamimantareNaiva syAt tadA pAvakadharmAnuvRttitastasya tatkAryatvaM yannizcitaM viziSTapratyakSAnupalambhAbhyAM tadeva na syAdityahetostasyAsattvAt kvacidapyupalambho na syAt; sarvadA sarvatra sarvAkAreNa vopalambhaH syAt / ahetoH sarvadA sattvAt / svabhAvazca yadi bhAvavyatirekeNa syAt, tato bhAvasya niHsvabhAvatvApatteH svbhaavsyaapybhaavaapttiH| tatpratibandhasAdhakaM ca pramANaM kAryahetorviziSTapratyakSAnupalambhazabdavAcyaM pratyakSameva, sarvajJasAdhakahetupratibandhanizcayaprastAve pradarzitam / svabhAvahetostu kasyacidviparyaye bAdhakaM pramANaM vyApakAnupalabdhisvarUpaM, kasyacittu viziSTaM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAkhyaprakaraNasya pratyakSamabhyupagatam / sarvathA sAmAnyadvAraNa vyaktInAmatadrUpaparAvRttavyaktirUpeNa vA tAsAM pratibandho'bhyupagantavyaH / anyathA'pratibaddhAdanyato'nyapratipattAvatiprasaGgAt / pratibandhaprasAdhakaM ca pramANamavazyamabhyupagamanIyam / anyathA'gahItapratibandhatvAdanyato'nyapratipattAvapi prasaGgastadavastha ev| yatra gRhItapratibandho 'sAvartha upalabhyamAnaH sAdhyasiddhiM vidadhAti, taddharmatA tasya pakSadharmatvasvarUpA; tadgrAhakaM ca pramANaM pratyakSamanumAnaM vA / taduktaM dharmakIrtinA / "pakSadharmatAnizcayaH pratyakSato'numAnato vA" ato lokaprasiddhatAntrikalakSaNalakSitAnumAnayorbhedAbhAvAdatIndriyaparalokAdyarthasAdhakatvamapi tasyaiveti tatprAmANyAnabhyu. pagame ihalokasyApi abhyupagamAbhAvaprasaGgaH / naca kimatra nirvikalpakaM mAnasaM yogipratyakSamUho vA pratibandhanizvAyakam , pratibandho'pi niyatasAhacaryalakSaNaH, kAryakAraNabhAvAditi cintA'tropayoginI / dhUmAdamipratipattivat prajJAmedhAdivijJAnakAryavizeSAnnijajanmAntaravijJAnasvabhAvaparalokapratipattisiddheH / ato'numAnAprAmANyapratipAdanAya pUrvapakSavAdinA yathuktijAlamupanyastaM, tannirastaM draSTavyam / pratipadamuccArya na dUSyate, granthagauravabhayAt / yadapyuktam / paraloke pratyakSasyApravRtterApattireveyamihajanmAnyathA'nupapattyA paralokasadbhAva iti / tadapi na samyak / pUrvAnusAreNa sarvasya niyatapratyayasya prvRtternumaantvprtipaadnaat| avinAbhAvasaMbandhasya grahItumazakyatvAnnAtrAnumAnamiti cet ; nanvevaM tadevAdvaitaM zUnyatvaM vA kasya kena dossaabhidhaanm| tasmAt saMvyavahArakAriNA pratyakSeNohena vA pratibandhasiddhiriti kathaM nAnumAnAtparalokasiddhiH / yadapyuktam / mAtApitRsAmagrImAtreNehajanmasaMbhavAnna tajjanmavyatiriktabhUtaparalokasAdhanaM yukta miti / tadapi prativihitameva / samanantarapratyakSasya bhAvAt / svapnAdipratyayavanna pratyakSAd bAhyArthasiddhirapIti bauddhAbhimatapakSasiddhiprasaGgaH / atastattvAt / yadapi pratipAditam ; sannihitamAtraviSayatvAt pratyakSasya dezakAlavyAptyA pratibandhagrahaNAsAmarthyamiti / tadapi na kiJcit / evaM sati atisannihitaviSayatvena pratyakSasya kharUpamAtra evaM pravRttiprasaGga iti tadeva bauddhAdyabhimataM khasaMvedanamAtraM sarvavyavahArocchedakAri prasaktamiti pratipAditakhAt / tasmAllokavyavahArapravartanakSamasavika Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / lpakapratyakSabalAdUhAkhyapramANAhA dezakAlavyAptyA yathoktalakSaNasya hetoH pratibandhagrahaNe pravRttiranumAnasyeti na vyAhatiH prkRtsyeti| etadapi nirastam ; ke citprajJAdaya iti ityaadi| naca prajJAmedhAdayaH zarIrasvabhAvAntargatA ityAdi codyaM yuktam / tadantargatatve'pi parihArasaMbhavAdanvayavyatirekAbhyAM teSAM mAtApitroH pitRzarIrajanyatvasya pitRzarIraM tarhi hetubhedAnna bhedo mAtApitRzarIrAdapatyaprajJAdInAm / ayamaparo bRhaspatimatAnusAriNa eva doSo'stu, yA kAryabhede'pi kAraNabhedaM necchati / asmAkaM tu harSaviSAdAdyanekaviruddhadharmAkAntasya vijJAnasyAntarmukhAkAratayA vedyasya rUparasagandhasparzAdiyugapadbhAvibAlakumArayauvanavRddhAvasthAdyanekakramabhAviviruddhadharmAdhyAsitataccharIrAderbAhyendriyaprabhavavijJAnasamadhigamyA daH siddhaeva / viruddhadharmAdhyAsaH, kAraNabhedazca padArthAnAM bhedakaH / sa ca jalAnalayoriva zarIravijJAnayorvidyata eveti kathaM na tayorbhedaH / tadbhedAdapyabhede brahmAdvaitavAdApattestadavastha eva pRthivyAditattvacatuSTayAbhAvApattyA vyvhaarocchedH| atha vA mAtApitRpUrvajanmaikasAmagrIjanyametat kAryam / etat na doSo'vyatiriktapakSe'pi vijnyaanshriiryoH| pUrvamapyuktaM vilakSaNAdapyanvayavyatirekAbhyAM mAtApitRzarIrAdvijJAnamupajAyatAm ; nahi kAraNAkArameva sakalaM kAryamiti / tadapyasat / yato nahi kAraNavilakSaNaM kArya na bhavatItyucyate, api tu tdnvyvytirekaanuvidhaanaatttkaarytvm| tathAhi / yadyahikArAnvayavyatirekAnuvidhAyi tattatkAryamiti vyavasthApyate / yathAgurukarpUroNAdidAhyadAhakapAvakagatasurabhigandhAdyanvayavyatirekAnuvidhAyI dhUmastakAryatayA vyavasthitaH / ekasantatyanupatitazAstrasaMskArAdisaMskRtaprAktanavijJAnadharmAnvayavyatirekAnuvidhAyi ca prajJAmedhAdhuttaravijJAnamiti kathaM na ttkaarymbhyupgmyte| tadanabhyupagame dhUmAderapi prasiddhavayAdikAryasya tatkAryatvAprasiddhiriti punarapi sakalavyavahArocchedaH / / "tasmAdyasyaiva saMskAraM niyamenAnuvarttate / tannAntarIyakaM cittamatazcittasamAzritam" // 1 // pratipAditazca pramANataH pratiniyataH kAryakAraNabhAvaH sarvajJasAdhane kusamayavisAsaNamitipadavyAkhyAM kurvadbhirna punarihocyate / yo'pi zAlUkadRSTAntena Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sammatitakAkhyaprakaraNasyavyabhicAraH / yathA gomayAdapi zAlUkaH, kazcit samAnajAtIyAdapi zAlUkAdeva; tathA kecit prajJAmedhAdayastadabhyAsAt; kecit tu rasAyanopayogAt; apare mAtApitRzukrazoNitavizeSAdeveti / so'pi na samyag / tatrApi samAnajAtIyapUrvAbhyAsasaMbhavAt / anyathA samAne'pi rasAyanAdyupayoge yamalakayoH kasyacit kApi prajJAmedhAdikamiti pratiniyamo na syAt / rasAyanAdhupayogasya saadhaarnntvaaditi| naca prajJAdInAM janmAdau, rasAyanAbhyAse ca vizeSaH / zAlUkagomayajanyasya tu zAlUkAdestadanyasmAdvizeSo dRzyate, kacijAtismaraNaM ca darzanamiti na yuktA dRSTakAraNAdeva mAtApitRzarIrAt prajJAmedhAdikAryavizeSotpattiH / naca gomayazAlUkAdervyabhicAraviSayatvena prtipaaditsyaatyntvailkssnnym| rUparasagandhasparzavatpudgalapariNAmatvena dvayorapi availkssnnyaat| vijJAnazarIrayozcAntahirmukhAkAravijJAnagrAhyatayA svaparasaMvedyatayA svasaMvedanabAhyakaraNAdijanyapratyayAnubhUyamAnatayA ca parasparAnanuyAyyanekaviruddhadharmAdhyAsato'tyantavailakSaNyasya pratipAditatvAt, nopAdAnopAdeyabhAvo yuktaH / zarIravRdhyAdezcaitanyavRyAdilakSaNa upAdAnopAdeyabhAvadharmopalambhaH prtipaadyte| asau mahAkAyasyApi mAtaGgAjagarAdecaitanyAlpatvena vyabhicArIti na tdraavsaadhkH| yastu zarIravikArAccaitanyavikAropalambhalakSaNastaddharmabhAvaH pratipAdyate'sAvapi sAttvikasattvAnAmanyagatacittAnAM vA chedAdilakSaNazarIravikArasadbhAve'pi taccittavikArAnupalabdherasiddhaH / dRzyate ca sahakArivizeSAdapi jalabhUmyAdilakSaNAd bIjopAdAnasyAGkurAdevizeSa iti sahakArikAraNatve'pi zarIrAdeviziSTAhArAdyupayogAdau, yauvanAvasthAyAMvA zAstrAdisaMskAropAttavizeSapUrvajJAnopAdAnasya vijJAnasya vivRddhilakSaNo vizeSo naasNbhvii| yadapyuktam / anAdimAtApitRparamparAyAM tathAbhUtasyApi bodhasya vyavahitamAtApitRgatasya sadbhAvAt tato vAsanAprabodhena yukta eva prajJAmedhAdivizeSasya saMbhava iti| tadapyayuktam / anantarasyApi mAtApitRpANDityasya prAyaH prbodhsNbhvaat| tatazcakSurAdikaraNajanitasya svarUpasaMvedanasya cakSurAdijJAnasya vA yugapat krameNa cotpattau mayaivopalabdhametaditi pratyabhijJAnaM santAnAntaratadapatyajJAnAnAmapi syAt / naca mAtApitRjJAnopalabdhestadapatyAdeH ksycitprtybhijnyaanmuplbhyte| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 137 anenaikasmAd brahmaNaH prajotpattiH pratyuktA / ekaprabhavatve hi sarvaprANinAM parasparaM pratyabhijJAprasaGgaH; ekasantAnodbhUtadarzanasparzanapratyayayoriva / yattUktam / Atmano'dRSTAtmAnamAzritya paraloka iti / tadayuktam / tadadRSTyasiddheH / tathAhi / dehendriyaviSayAdivyatirikto'haMpratyayapratyakSopalabhya evAtmA / na ca cakSurAdeH karaNagrAmasyAtIndriyAtmaviSayatvena jJAnajananAvyApArAt, kathaM tajjanyapratyakSajJAnaviSaya iti vaktuM yuktam / svasaMvedanapratyakSagrAhyatvAbhyupagamAt / tathAhi / upasaMhRtasakalendriyavyApArasyAndhakArasthitasya cAhamitijJAnaM sarvaprANinAmupajAyamAnaM svasaMviditamanubhUyate, tatra ca zarIrAdyanavabhAse'pi tadvyatiriktamAtmasvarUpaM pratibhAti / nacaitajjJAnamanubhUyamAnamapyapahnotuM zakyam / anu. bhUyamAnasyApyapalApe sarvApalApaprasaGgAt / nApyetannotpadyate / kAdAcitkatvavirodhAt / nApi bAhyendriyavyApAraprabhavam / tadvyApArAbhAve'pyupajAyamAnatvAt / nApi zabdaliGgAdinimittodbhUtam / tadabhAve'pyutpattidarzanAt / nacedaM bAdhyatvenApramANam / tatra bAdhakasadbhAvasyAsiddheH / nacedaM savikalpakalenApramANam / savikalpakasyApi jJAnasya pramANavena pratipAdayiSyamANatvAt / kadAcicca bAhyandriyavyApArakAle'pi yadA ghaTamahaM jAnAmItyevaM viSayamavagacchati, tadA khAtmAnamapi / tthaahi| tatra yathA viSayasyAvabhAsaH karmatayA, tathA''tmano'pyavabhAsaH kartRtayA / naca zarIrAdInAM jnyaatRtaa| yathA hi zarIrAvyatiriktA ghaTAdayaH pratItikarmatayA pratibhAnti mama ghaTAdayo'haM ghaTAdInAM jJAtA; evaM mama zarIrAdayo'haM zarIrAdInAM jJAteti / evaM ca pratItikarmavena ghaTAdibhistulyatvAnna zarIrAdisaMghAtasya jJAtRtA / naca jJAtrapratibhAsaH / tadapratibhAse hi mamaite bhAvAH pratibhAnti, nAnyasyetyevaM pratibhAso na syAt / tadavabhAsApahnave ca ghaTAderapi kathaM prtiitiH| iyAMstu vizeSaH / ekasya pratItikarmatA'parasya tatpratItikartRtA, natvanavabhAsaH / ato liGgAdyanapekSa AtmA'vabhAso'pyastIti kathaM tsyaadRssttiH| nacAsya pratyayasya bAdhArahitasyApUrvArthaviSayasyAkSajaviSayAvabhAsakasyevAsandigdharUpasya nizcitarUpatvena pratibhAsamAnasya smRtirUpatA'prAmANyaM vA pratipAdayituM yuktam / ato'syAmapi. pratItAvavabhAsamAnasyAparokSataiva yuktA, na prmaannaantrgmytaa| yadapya. 18 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya trAhuH / astyayamavabhAsaH, kintvasya pratyakSatA cintyA / pratyakSaM hIndriyavyApArajaM jJAnam / tathAcoktaM bhavadbhiH / " indriyANAM satsaMprayoge buddhijanma pratyakSam," pratyakSaviSayatvAttadarthasya pratyakSatA, natu sAkSAdanindriyajatvena / tatra ghaTAderbAhyendriyajJAnaviSayatvena sarvalokapratItA'dhyakSatA, natvevamAtmanaH / athaivamucyeta / nAtmano ghaTAditulyA pratyakSatA / ghaTAderhi indriyajajJAnaviSayatvena sA vyavasthApyate, natvAtmA kasyacitpramANasya viSayaH / kathaM tarhi pratyakSaH / na jJAnaviSayatvAtpratyakSaH, api tvaparokSatvena pratibhAsanAtpratyakSa ucyate / tacca kevalasya, ghaTAdipratItyantargatasya vA'parasAdhanaM prAk pratipAditam / etadapyasat / yataH aparasAdhanamiti ko'rthaH / kiM cidrUpasya sattA, Ahokhit svapratItau vyApAraH / yadi cidrUpasya satcaivAtmaprakAzanamucyate, tadA dRSTAnto vaktavyaH / nacAtrAzaGkanIyam; aparokSe dRSTAntAnveSaNaM na karttavyam / yatastathAvidhe vivAdaviSaye suprasiddhaM dRSTAntAnveSaNaM dRzyate / na ca dIpAdidRSTAntaH / tatra hi sajAtIyAlokAnapekSatvena khapratItau prakAzakatvaM vyavasthApitaM kaizcit na tvindriyAgrAhyatvam / tadagrAhyatve suprakAzAH pradIpAdaya iti cakSuSmatAmivAndhAnAmapi tatpratItiprasaGgaH; tasmAnna svaprakAzAH pradIpAdayaH / yattvAlokAntaranirapekSatvam ; tatkasyacidviSayasya kAcitsAmagrI prakAziketi naikatra dRSTatvenAnyatrApi prasakticodyate / atha dvitIyaH pakSaH / so'pyayuktaH / adarzanAdeva / nahi kazcitpadArthaH kartRrUpaH, karaNarUpo vA svAtmani, karmaNIva savyApAro dRSTaH / kathaM tarhyanumeyatve'pyAtmapratItiH / pramAtrantarAbhAvAt / ekasyaiva liGgAdikaraNamapekSA'vasthAbhedena bhede satyadoSaH / kiMca / pramANAviSayatve'pyaparokSatetyasya bhASitasya ko'rthaH / jJAtRtayA kharUpeNAvabhAsanamiti cet, ghaTAdayo'pi kiM pararUpatayA pratItiviSayAH / ato yad yasya rUpaM tatpramANaviSayatve'pi avasIyate iti na jJAnAviSayatA pramAtuH / tathAhi / tasya jJAtRtA, pramAtRtA''tmasvarUpatA, ghaTAdeH prameyatA, jJeyatA, ghaTAdirUpatA / ato yathA tasya svarUpeNAvabhAsanAnna pratyakSatA, tadvadAtmano'pi abhyupagamanIyaM caitat / anyathA''tmAdikhasaMvedanasya pratyakSasyApi pratyakSAdilakSaNavyatiriktaM lakSaNAntaraM vaktavyam / tathAca pramANeyattAvyAghAtaH / kena 1 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 139 citpratyakSAdilakSaNenAtmAdiviSayasya svasaMvedanasyAsaMgrahAt / ito'pyuktaM, pramAtRvaphale'pi sNvednaabhyupgmprsnggaat| tathA'bhyupagamAdadoSa iti cet| tathA coktm| 'saMvittiH saMvittitayaiva saMvedyA, na saMvedyatayA'iti / etatprAk pratikSiptam / na kharUpAvabhAse prmaannaavissytaa| kiMca / evaM kalpyamAne bodhadvayamAntaraM, svasaMvidrUpaM ca kalpitaM syAt / tathAcAyuktam / ekasmAdeva viSayAvabhAsasiddheH kiM dvyklpnyaa| athocyeta, kalpanA hyanavabhAsamAnasya; bodhadvaye tu ghaTAdivadavabhAso'stIti na kalpanA / yadIdRzAH pratibhAsAH pramANavena vyavasthApyante, tadA ghaTamahaM cakSuSA pazyAmIti karaNapratItirapi prmaatRphlprtiitivtklpniiyaa| yA'pi kauzcitkaraNapratItiH pratyakSavenoktA, sA'pi nAtIva saMgacchate / tathAhi / ghaTamahaM cakSuSA pazyAmItyasyAmavagatau kiM golakasya cakSuSTvam , Ahosvit tadvyatiriktasya / golakasya cakSuSTve, na kazcidandhaH syAt / tadvyatiriktasya ca razmeranabhyupagamaH / abhyupagame vA na pratItiviSayaH; kevalaM zabdamAtramuccArayati ghaTapratItikAle / evaM ca pramAtRphalaviSayaM zabdoccAraNamAtramavasIyate / naca tayoH pratItigocaratA, karaNasyeva / tathAhi / indriyavyApAre sati zarIrAdvyavacchinnasya viSayasyaiva kevalasyAvabhAsanamiti nyAyavidaH pratipannAH, kiM tasyAvabhAsanamiti paryanuyoge mUkavaM parihAramAhuH / vyapadeSTumazakyatvAt / ataH pramAtravabhAsAnupapattiH / nanvahamiti pratyayaH sarvalokasAkSiko naivApahnotuM shkyH| anapalave saviSayo nirviSayo vA / nirviSayatA pratyayAnAmabAdhitarUpANAM katham ? / saviSayatve'pi pramAtrapratibhAse kiMviSayo'yaM pratyayaH ? / na pratyayApahnavaH; nacAsya nirviSayatA; kintu dehAdivyatirikto viSayatvenAvabhAsamAna AtmA'sya na vissyH| naca jJAtRvenAvabhAsamAna ityucyate / kastarhi vissyH| zarIramiti bruumH| tthaahi| kRzo'haM sthUlo'haM gauro'hamiti zarIrAdyAlambanaiH pratyayairasya smaanaadhikrnntaa'vsiiyte|nnvevN sukhAdipratyayairapyahaGkArasya samAnAdhikaraNatA; sukhyahaM duHkhyahamiti vA; ato ndehvissytaa| yccocyte|gauro'hmityaadisaamaanaadhikrnnydrshnaacchriiraalmbnbmiti|ttraapyetdvicaarym| gaurAdInAM zarIrAdivyatiriktAnAmanahaGkArAspadalaM dRSTaM, taiccharIrAdigatAnAmapi yuktaM vyvsthaapyitum| tathA ca vaartikkRtoktm| "nahya Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya 1 sya draSTuryadetanmama gauraM rUpaM so'hamiti bhavati pratyayaH, kevalaM matublopaM kRlaivaM nirdizati" / ayamarthaH / zarIre'haGkAra aupacAriko, na tAttvikaH / yathA'nyasmiMstatkAryakAriNyatyantanikaTe'haGkAro gauNaH, yo'yaM so'hamiti evaM zarIre'pi / yato nimittAdayametasmiMstUbhayasaMpratipanne'nAtmarUpe idaMpratyayaviSaye'haGkArastata eva zarIre'pi / AtmaviSayastvahaGkAro naupacArikaH / idaMpratyayAsaMbhinnAhaMpratyayapratibhAsitvAt / pramAtA zarIrAdivyatiriktaH / etadeva katham / mamedaM zarIramiti pratyayo - pAdAnAt, mamAyamAtmeti pratyayAbhAvAcca / nanu mamAyamAtmeti kiM na bhavati pratyayaH // na bhavatIti brUmaH / kathaM tarhyevamucyate ? / kevalaM zabda uccAryate, natu pratyayasya saMbhavaH / atrApi mamapratyayapratibhAsasyAdarzanAt / zabdoccAraNamAtraM kena vAryate / kimidAnIM sukhAdiyogaH zarIrasyeSyate / naivam / sukhAdiyogAbhAvAt / mithyApratyayo 'yaM sukhyahamiti natvetadAlambanaH / ato vyavasthitaM jJAtRpratibhAsAdarzanAt, pratibhAse vA zarIrasya jJAtRtvenAvabhAsanAnna dehAdivyatiriktasyAhaMpratyayaviSayatA, zarIrasya ca jJAtRtvenAvabhAsamAnasyApi pramANasiddhA; buddhiyoganiSedhAnmithyApratyayAlambanatA; na tu tasyAcaitanye'nyaH kazcid jJAtA pratyakSapramANaviSayaH siddhyatItyAdi / tadapyasaGgatam / yato bhavatu jaiminIyAnAM "satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma pratyakSam" itilakSaNalakSitendriyapratyakSavAdinAmamityavabhAsapratyayasyAnindriyajatvenAtrApratyakSadoSo, nAsmAkaM jinamatAnusAriNAm / nahyasmAkamindriyajameva pratyakSaM, kiMtu yadyatra vizadaM jJAnamindriyAnindriyanimittaM tattatra pratyakSAmityabhyupagamAt, "tadindriyAnindriyanimittam" iti vAcakamukhyavacanAt / tena yathA pratyakSaviSayatvena ghaTAdeH pratyakSatA, tathA''tmano'pi svasaMvedanAdhyakSatAyAM ko virodha: ? / ataeva yaducyate / ghaTAderbhinnajJAnagrAhyatvena pratyakSatA vyavasthApyate; AtmanastvaparokSatvena pratibhAsanAtpratyakSatvam / tacca kevalasya, ghaTAdipratItyantargatasya vA'parasAdhanaM prAk pratipAditamityatrAparasAdhanamiti ko'rthaH-kiM cidrUpasya sattA, Ahokhit khapratItau vyApAra iti pakSadvayamutthApya, prathamapakSe cidrUpasya satcaivAtmaprakAzanaM yadyucyate tadA dRSTAnto vaktavya iti / tnnirstm| adhyakSapratIte'rthe dRSTAntAnveSaNasyAyuktatvAt / atha vi Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 141 vAdagocare'dhyakSapratIte'pi dRSTAntAnveSaNaM loke suprasiddhamiti; so'trApi vktvyH| tadA'styeva pradIpAdilakSaNo dRSTAnto'pi, jJAnasya prakAzaM prati sajAtIyAparAnapekSaNe sAdhye / tathAhi / yathA pradIpAdyAloko na khapratipattAvAlokAntaramapekSate, tathA jJAnamapi svapratipattau na smaanjaatiiyjnyaanaapekssm| etAvanmAtreNAlokasya dRSTAntatvaM, na punastasyApi jJAnatvamAsAdyate / yenendriyAgrAhyatvAccakSuSmatAmivAndhAnAmapi tatpratItiprasaGga iti preryate / nahi dRSTAnte sAdhyadharmidharmAH sarve'pi AsaJjayituM yuktAH / anyathA ghaTe'pi zabdadharmAH zabdatvAdayaH prasajyeraniti tasyApi zrotragrAhyatvaprasaGgaH / naca sAdharmyadRSTAntamantaraNa pramANapratItasthApyarthasyAprasiddhiriti zakyaM vaktum / anyathA jIvaccharIrasyApi sAtmakatve sAdhye tatprasiddhadRSTAntasyAbhAvAtprANAdimattvAdestatsiddhirna syAt / atha sAdhaHdRSTAntAbhAve'pi dRSTavaidharmyadRSTAntasya ghaTAdeH sadbhAvAt kevalavyatirekibalAttatra tatsiddhistarhi yatra svaprakAzakatvaM nAsti tatrArthaprakAzakatvamapi nAsti, yathA ghaTAdAviti vyatirekadRSTAntasadbhAvAdarthaprakAzakatvalakSaNAddhetoH khaprakAzakatvaM vijJAnasya kimiti na siddhimAsAdayati ? / yattUktam / kasyacidarthasya kAcitsAmagrI, tena prakAzaH prakAzAntaranirapekSa eva khagrAhiNi jJAne pratibhAti / tadayuktameva / yathA hi khasAmagrIta upajAyamAnAH pradIpAlokAdayo na samAnajAtIyamAlokAntaraM svagrAhiNi jJAne pratibhAsamAnA apekSante, tathA khasAmagrIta upajAyamAnaM vijJAnaM svArthaprakAzasvabhAvaM svapratipattau na jJAnAntaramapekSate / pratiniyatatvAt khakAraNAyattajanmanAM bhAvazaktInAm / yattu pradIpAlokAdikaM sajAtIyAlokAntaranirapekSamapi vapratipattau jJAnamapekSate, tattasyAjJAnarUpatvAt ; jJAnasya ca tadviparyayasvabhAvatvAt yuktiyuktamiti naikatra dRSTaH khabhAva anyatrAsaJjayituM yukta iti pUrvapakSavaco niHsAratayA vyavasthitam / athAlokasya tadantaranirapekSA pratipattirupalabdheti na tadRSTAntabalAt jJAnasyApi jJAnAntaranirapekSA prtipttiH| adRSTatvAt , svAtmani kriyaavirodhaacc| nanvevamupalabhyamAne'pi vastuni yadyadRSTatvaM, virodhazvocyeta, tadA khAtmavat ghaTAderapi bAhyasya na grAhakaM jJAnam, adRSTatvAt , jaDasya prakAzAyogAccetyapi vadataH sau Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sammatitAkhyaprakaraNasya gatasya na vaktravaktA smupjaayte| tathAhi / asAvapyevaM vaktuM samarthaH / jaDaM vastu na svataH prakAzate / vijJAnavajjaDavahAniprasaGgAt / nApi parataH prakAzamAnam / nIlasukhAdivyatiriktasya vijJAnasyAsaMvedanenAsattvAt / atha nIlasya prakAza iti prakAzamAnanIlAdivyatiriktastatprakAzaH / anyathA bhedenAsyApratipattau saMvedanasya tatpratibhAso na syAt / nanu na nIlatavedanayoH pRthagavabhAsaH pratyakSasaMbhavI / prakAzaviviktasya nIlAderananubhavAttadvivekena ca bodhasyApratibhAsanAt / nacAdhyakSato vivekenApratIyamAnayornIlatatsaMvidorbhedo yuktaH / vivekAdarzanasya bhedaviparyayAzrayatvAnnIlatatsvarUpavat / athApi kalpanA nIlatatsaMvidorbhedamullikhati, nIlasyAnubhava iti / nanvabhede'pi bhedollekho dRSTaH / yathA zilaputrakasya vapuH, nIlasya vA svarUpamiti / atha tatra pratyakSArUDho'bhedo bAdhaka iti na bhedollekhaH satyaH, sa tarhi nIlasaMvidorapi pratyakSArUDho'bhedo'stIti na bhedakalpanA styaa| tadevaM nIlAdikaM sukhAdikaM vastu prakAzavapuH pratibhAtIti sthitam / tadvyatiriktasya prkaashsyaaprtibhaasnenaabhaavaat|bhvtu vA vyatirikto bodhastathApina tabAhyA nIlAdayo yuktaaH| tathAhi / tulyakAlo vA bodhasteSAM prakAzako, bhinnakAlo vA / tulyakAlo'pi parokSaH, svasaMvidito vA / na tAvatparokSaH / yato'pratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhyatItyAdinA khasaMviditalaM jJAnasya prasAdhayanta etatpakSaM nirAkariSyAmaH / nApi jJAnAntaravedyaH / anavasthAdidUSaNasyAtra pakSe pradarzayiSyamANavAt / svasaMvedanapakSe tu yathA'ntarnilIno bodhaH svasaMviditaH pratibhAti; tathA tatkAle khaprakAzavapuSo nIlAdayo bahirdezasaMbandhitayA pratibhAnti iti samAnakAlayornIlatatsaMvedanayoH svatantrayoH pratibhAsanAt savyetaragoviSANayoriva na vedyvedkbhaavH| samAnakAlasyApi bodhasya nIlaM prati grAhakatve nIlasyApi saMprati graahktaaprsnggH|smaankaalprtibhaasaa'vishesse'pi buddhirnIlAdInAM grahaNamuparacayatIti grAhikA, nIlAdayastu graahyaaH| naitadapi yuktam / yato nIlabodhavyatiriktA na grahaNakriyA pratibhAti / tathAhi / bodhaH sukhAspadIbhUto hRdi, bahiH sphuTamudbhAsamAnatanuzca nIlAdirAbhAti, natvaparA grahaNakriyA pratibhAsaviSayaH / tadanavabhAse ca na tayA vyApyamAnatayA nIlAdeH karmatA yuktA / bhavatu vA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / nIlabodhavyatiriktA kriyA, tathApi kiM tasyA api khataH pratItiryadvA'nyataH / tatra yadi svato grahaNakriyA pratibhAti; tathA sati bodho, nIlaM, grahaNakriyA ceti trayaM svarUpanimagnamekakAlaM pratibhAtIti na kartRkarmakriyAvyavahRtiH / athAnyato grahaNakriyA pratibhAti / nanu tatrApyaparA grahaNakriyopeyA / anyathA tasyA grAhyatA'siddheH; punastatrApyaparA karmatAnibandhanaM kriyopeyetyanavasthA / tanna grahaNakriyA'parA'sti / tatsvarUpA'navabhAsanAt / tatazcAntaHsaMvedanaM, bahirnIlAdikaM ca svaprakAzameveti svasaMvittimAtravAdaH sAdhIyAn yadi, tapantanilIno bodho nIlAdena bodhakaH, kintu svaprakAza evAsau / tathA sati nIlamahaM vedmIti karmakartRbhAvAbhinivezI pratyayo na bhavet / viSayasya karmakartRbhAvasyAbhAvAt / nanu viSayamantareNApi pratyayo dRSTa eva, yathA zuktikAyAM rjtaavgmH| atha bAdhakodayAtpunantirasau; nIlAdau tu karmatAderna bAdhA'stIti satyatA / nanvatrApi bodhanIlAdeH svarUpAsaMsaktasya dvayasya svAtantryopalambho'sti bAdhakaH karmakartRbhAvollekhasya / atha kimasyA bhrAnternibandhanam , nahi bhrAntirapi nirbIjA bhavati / nanu pUrvabhrAntirevottarakarmakartRbhAvAvagaternibandhanam / pUrvabhrAntikarmatAderapi aparA pUrvabhrAntirityanAdintiparaMparA karmatAdina tattvam / athavA nIlamiti pratItistAvanmAtrAdhyavasAyinI pRthak, ahamityapi matirantarullekhamudvahantI bhinnA; vedmItyapi pratItiraparaiva / tatazca parasparAsaMsaktapratItitritayaM kramavatpratibhAti, na karmakartRbhAvaH / tulyakAlayostasyAyogAt / bhinnakAlayorapyanavabhAsanAnna karmatAdigatiH kathaJcit saMbhavinI / athApi darzanAta prAk sannapi nIlAtmA na bhAti, tadudaye ca bhAtIti karmatA tasya / naitadapi sAdhIyaH / yataH prAgbhAvo'rthasya na siddhaH / darzanena svakAlAvadherarthasya grahaNAt, darzanakAle hi nIlamAbhAti, natu tataH praak| tatkathaM pUrvabhAvo'rthasya siyet / tasya darzanasya pUrvakAle virahAt / naca tatkAle darzanaM prAgarthasannidhiM vyanakti / sarvadA tatpratibhAsaprasaGgAt / athA'nyena darzanena prAgarthaH pratIyate / nanu taddarzanAdapi prAk sadbhAvo'rthasyAnyenAvaseya itynvsthaa| tasmAtsarvasya nIlAderdarzanakAle pratibhAsanAnna tatpUrva sattA sidyti| athApi pUrvadRSTaM pazyAmIti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sammatitAkhyaprakaraNasyavyavasAyAtprAgarthaH sidyati; prAgarthasattAM vinA dRzyamAnasya pUrvadRSTena ekatvagaterayogAt / kena punarekatvaM tyorgmyte| kimidAnIntanadarzanena, pUrvadarzanena vaa| na taavtpuurvdrshnen| tatra tatkAlAvadherevArthasya prtibhaasnaat| nahi tena khapratibhAsino'rthasya vartamAnakAladarzanavyAptiravasIyate / tatkAle sAmpratikadarzanAderabhAvAt / nacAsatpratibhAti / darzanasya vitathatvaprasaGgAt / nApIdAnIntanadarzanena pUrvadarzanAdivyAptirnIlAderavasIyate / tadarzanakAle pUrvadRkkAlasyAstamayAt / nacAstamitapUrvadarzanAdisaMsparzamavatarati prtykssm| vitathatvaprasaMgAdeva / tasmAdapAstatatpUrvagAdiyogaM sarva vastu dRzA gRhyate, pUrvadRSTatAMtu smRtirullikhati / tdpaastm|dRsstttollekhaabhaavaat|nc sa evAyamiti prtiitirekaa|s iti smRtirUpam, ayamiti tu dRzaH svarUpam ; tatparokSAparokSAkAratvAnnaikasvabhAvau pratyayau; tatkuta. stttvsiddhiH| athAnumAnAtprAgbhAvo'rthasya siddhyati;prAksattAM vinA pazcAdarzanAyogAditi / tdpyst|ytH pazcAddarzanasya prAksattAyAH saMbandho na siddhaH, prAksasAyAH kthnycidpysiddheH| nacAsiddhayA sattayA vyAptaM pazcAddarzanaM siyati; yena ttsttsiddhiH| atha yadi prAgarthamantareNa darzanamudayamAsAdayati, tathA sati niyAmakAbhAvAt sarvatra sarvadA sarvAkAra tdbhvet| nAyamapi dossH| niyatavAsanAprabodhena sNvednniymaat| tthaahi|svpnaavsthaayaaN vAsanAbalAddarzanasya dezakAlAkAraniyamo dRSTa iti jAgrahazAyAmapi tata evAsau yuktaH / arthasya tu na sattA siddhA / nApi tadbhedAt saMvittiniyama iti tanna tataH saMvidvaicitryam / tasmAnna kathaJcidapi nIlAdeH prAk sattAsiddhiH atha pUrvasattAvirahe kiM prmaannm| nanvanupalabdhireva prmaannm|ydi nIlaM pUrvakAlasaMbandhikharUpaM syAttenaiva rUpeNopalabhyeta, naca tathA darzanakAlabhuvaH / srvdaa'prtibhaasnaat| yacca yenaiva rUpeNa pratibhAti, tattenaiva rUpeNAsti / yathA nIlaM nIlarUpatayA'vabhAsamAnaM tathaiva sat na pItAdirUpatayA / sarva copalabhyamAnaM rUpaM vartamAnakAlatayaiva pratibhAti, na pUrvAditayA, tanna pUrva sattA'rthasya / atha nIlaM, taddarzanaviratAvapi paradRzi pratibhAtIti sAdhAraNatayA grAhyam ; vijJAnaM tvasAdhAraNatayA prakAzakam |naitdpiyuktm|yto nIlasya na sAdhAraNatayA siddhaH prtibhaasH| pratyakSeNa khapratibhAsitAyA evaavgteH| nahi nIlaM paradRzi pratibhAtItyatra prmaannmsti| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / paradRzo'nadhigame nIlAdestadvedyatA'nadhigateH / athAnumAnena nIlAdInAM sAdhA- . raNatA pratIyate / yathaiva hi vasantAne nIladarzanAt tadAdAnArthI pravRttistathA'parasantAne'pi pravRttidarzanAt , tadviSayaM darzanamanumIyate / naitadapyasti / anumAnena khaparadarzanabhRto nIlAderekatA'siddheH; tadvisadRzavyavahAradarzanAdupajAyamAnaM khadRSTasadRzatAM paradRSTasya pratipAdayet / yathA'paradhUmadarzanAt pUrvasadRzaM dahanamadhigantumIzo, natu tameva pUrvadRSTam / sAmAnyenAnva. yaparicchedAt / nAnumAnato'pi graahyaakaarsyaiktaa| nanu bhedo'pyasya na siddha eva / pratibhAsabhede sati kathamasiddhaH parapratibhAsaparihAreNa svapratibhAsAt , svapratibhAsaparihAreNa ca parapratibhAsAta, vivekakhabhAvAn vyatirecayati ? / anyathA tasyAyogAt / tataH svaparadRSTasya nIlAdeH pratibhAsabhedAt vyavahAre tulye'pi bheda eva / itarathA romAJcanikarasadRzakAryadarzanAt sukhAderapi vaparasantAnabhuvastattvaM bhavet / athApi santAnabhedAt sukhAderbhedaH / nanu santAnabhedo'pi kimanyabhedAt, tathA cedanavasthA / atha tasya svarUpabhedAr3hedaH, sukhAderapi tarhi sa evAstu / anyathA bhedAsiddheH / nAnyabhedAdanyadbhinnam / atiprasaGgAt / nIlAdarapi khaparabhAsinaH pratibhAsabhedo'stIti naikatA / atha dezaikatvAdekatvam / nanu dezasyApi svaparadRSTasyAnantaroktanyAyAt naikatA yuktA / tasmAdrAhakAkAravatpratipuruSamudrAsamAnanIlAdikamapi bhinnameva / taccaikakAlApelambhAt , prAhakavat svaprakAzam / atha grAhakAkArazcidrUpatvAdvedako, nIlAkArastu jaDatvAdvAhyaH / atrocyate / kimidaM bodharaya cidrUpatvam ? / yadyaparokSaM svarUpaM, nIlAderapi tarhi tadastIti na jaDatA / atha nIlAderaparokSastrarUpamanyasmAdbhavatIti grAhyam / nanu bodhasyApi svasvarUpamindriyAderbhavatIti prAhyaM syAt / atha yadindriyAdikArya na tadvedyam / nIlAdikamapi tarhi nayanAdikAryamastu na tu grAhyam / athApi bodho bodhasvarUpatayA nityaH, nIlAdikastu prakAzyarUpatayA'nitya iti grAhyaH / tadapyasat / stambhAdernayanAdibalAdudeti rUpamaparokSatvam / tadanityaH stambhAdirbhavatu, grAhyastu katham ? / nahi yadyasmAdutpadyate, tattasya vedyam / atiprasaGgAt / tasmAdaparokSasvarUpAH stambhA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAkhyaprakaraNasyadayaH svaprakAzAH; bodhastu nityo 'nityo vA tatkAle kevalamuhAti, natu vedkH| dvayorapi parasparaM grAhyagrAhakatApatteH / atha nIlonmukhatvAdbodho graahkH| kimidaM tadunmukhavaM nAma bodhasya / yadi nIlakAle sattA; sA nIlasyApi tatkAle samastIti nIlamapi bodhasya vedakaM syAt / athAnyadunmukhatvaM tata, tarhi kharUpanimanaM cakAsattRtIyasvarUpaM bhavet / tathAhi / tasya tadunmukhatvaM tadyApAraH / sa va vyApAro yadi nIle vyApriyate, tadA tatrApyaparo vyApAra ityanavasthA / atha na vyApriyate, na tabalAbodhasya grAhakatvaM, nIlAdestu grAhyatvam / atha vyApArasyAparavyApAravyatirekeNApi nIlaM prati vyApRtirUpatA / tasya tadrUpatvAt / nanu nIlasyApi khaM svarUpaM vidyata iti bodhaM prati grahaNavyApRtiH syAt / kiJca / bodhena yadi nIlaM prati grahaNakriyA janyate sA nIlAdbhinnA abhinnA vaa| bhinnA cet, na tayA tasya graahylm|bhinntvaadev|athaabhinnaa, tarhi niilaaderjnyaanruuptaa|jnyaanjnytvaadutrjnyaankssnnvt / atha jJAnasya evaMbhUtA zaktiryena tasya nIlaM prati grAhakatA, nIlAdestu taM prati graahytaa| nanu bodhasya grAhakave, nIlAdestu grAhyatve siddhe zaktiparikalpanA yuktA / zakteH kaaryaanumeytvaat| tadasiddhau tu tatparikalpanamayuktam / itaretarAzrayaprasaGgAt / tathAhi / bodhasya zaktivizeSasiddhenIlaM prati grAhakala. siddhiH, tatsiddezva tacchaktisiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam ; tanna bodhasya nIlaM prati grAhakatvasiddhiH / tasmAdyatirikte'pi bodhe'bhyupagate sahopalambhaniyamAt svasaM. vedanameva yuktam / paramArthatastu sukhAdayo nIlAdayazvAparokSA ityetAvadeva bhAti / nirAkArastu SodhaH khapne'pi nopalabhyata iti na tasya sadbhAva iti kathaM tasyArthagrAhakatvam ?|at eva te pramANayanti / iha khalu yatpratibhAti, tadeva sadvyavahRtipathamavatarati; yathA hRdi prakAzamAnavapuH sukham, na tatkAle pIDA'nudAsamAnA samasti, vijJaptireva ca nIlAdirUpatayA sakalatanubhRtAmAbhAtIti svabhAvahetuH / tadevamarthagrAhakatvasyApyasiddheH, jaDasya prakAzaviruddhatvAcca nArthagrAhakalamapi bauddhadRSTyA yuktam / atha bahirdezasaMbaddhasya jaDasyApi nIlAderanubhavAnna nIlAdiprakAzasya tadgrAhakatvamasiddham ; nApyanubhUyamAne stambhAdike jaDe prakAzaviSayatvavirodhoDAvanaM yuktisaMgatam / pratyakSasiddhe khabhAve ca sati tadviruddhasvabhAvAve Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 147 dakasyAnumAnasya, prtykssbaadhitkrmnirdeshaanntrpryuktkaalaatyyaapdisstttvdossdusstthetuprbhvtvenaanumaanaabhaastvaat| naca pratyakSasiddhe svabhAve virodhaH siddhyti| anyathA jJAnasyApi jnyaanvvirodhpraaptiH| nanvevaM nIlAdisaMvedanasyApi hRdi svasaMvedanaviSayatayA'nubhavAnna vasaMveditatvamasiddham ; nApi svAtmani kriyAvirodhodbhAvanaM yuktiyuktam / anubhUyamAne virodhAsiddheH / asvasaMvedanajJAnasAdhakatvenopanyasyamAnasya ca hetoH pratyakSanirAkRtapakSAviSayatvena na sAdhyasAdhakatvamisapi samAnam / kiMca / khasaMviditajJAnAnabhyupagame pratIyate'yamartho bahirdezasaMbandhitayetpatra pratItervyavasthApikAyA apratItatvenA'vyavasthitau vyavasthApyasyArthasya na vyavasthitiH syAt / nahi svayamavyavasthitaM kharaviSANAdi kasyacid vyavasthApakamupalabdham / atha pratIterasaMviditatve'pi ekArthasamavetAnantarapratItivyavasthApitatvena nAvyavasthitatvaM, tarhi tadekArthasamavetAnantarapratIterapi aparatathAbhUtapratItyavasthApitatvenA'rthavyavasthApanapratItivyavasthApakatvamiti punarapi tathAbhUtA'parA pratItiH prtiitivyvsthaapikaa'bhyupgntvyetynvsthaa| atha pratItivyavasthApikA pratItiH svasaMviditatvena khayameva vyavasthiteti nAyaM doSaH, tIrthavyavasthApikA'pi pratItistathA kiM nAbhyupagamyate? / nyAyasya samAnatvAt / atha pratItirapratItA'pi pratItyantaravyavasthApikA, tarhi prathamapratItirapyavyavasthitA'pyarthavyavasthApikA bhaviSyatIti, 'nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH' iti vacaH kathaM na priplvet?| pratIto'rtha iti vizeSyapratipattau pratItivizeSaNAnavagame'pi vizeSyapratipattyabhyupagamAt / api ca / yadi tadekArthasamavetajJAnAntaragrAhyaM jJAnamarthagrAhakamabhyupagamyate, tadA pUrvapUrvajJAnopalambhanasvabhAvAnAmuttarottarajJAnAnAmanavaratamutpatterviSayAntarasaMcAro jJAnAnAM na syAt / viSayAntarasaMnidhAne'pi pUrvajJAnalakSaNasya tadekArthasamavetasyAntaraGgatvenAtisaMnihitatarasya viSayasya sadbhAvAt / yastvAha / viSayopalambhanimittamAtrapratipattau pratItivizeSaNasyArthasya siddhatvAt nAnavasthA / tadetadeva na saMgacchate / svasaMvedanajJAnAnabhyupagamAt / etacca pratipAditam / api ca / pramANasaMplavavAdinA naiyAyikena pratyakSazAbdajJAnayorekaviSayatvamabhyu Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarddhAkhyaprakaraNasya pgtm| tathAcAdhyakSajJAnavat zAbde'pi tasyaivAnyUnAnatiriktasya viSayasyAdhigame na pratipattibheda iti adhyakSavacchAbdamapi spaSTapratibhAsaM syAt / athaikaviSayatve satyapi indriyasaMbandhAbhAvAcchandaviSaye pratipattibhedaH / nanvakSairapi viSayasvarUpamudrAsanIyam / tacca yadi zAbdenApi pradarzyate, tathA sati indriyasaMbandhAbhAve'pi kimiti na spaSTAvabhAsaH zAbdasya / nahi viSayabhedamantareNa jJAnAvabhAsabhedo yuktaH / anyathA jJAnAvabhAsabhedAd viSayabhedavyavasthA na syAt / nahi bahirapi tadavabhAsabhedasaMvedanavyatirekeNAnyadbhedavyavasthAnibandhanamutpazyAmaH / anyacca pratyakSe'pi sAkSAdindriyasaMbandho'stIti na svarUpeNa jJAtuM zakyaH / tasyAtIndriyatvAt kintu svarUpapratibhAsAtkAryAt / taccAvikalaM yadi zAbde'pi vastusvarUpaM pratibhAti, tadA tata evendriyasaMbandhastatrApi kiM nAbhyupagamyate ? | atha tatra spaSTapratibhAsAbhAvAnnAsAvanumIyate / nanu tadabhAvastadakSasaMgativirahAt, tadabhAvazca sphuTapratibhAsAbhAvAditi so'yamitaretarAzrayadoSaH / tasmAdviSayabhedanibandhana eva jJAnapratibhAsabhedAvasAyo'bhyupagantavyaH / sa caikaviSayatve zAbdAdhyakSajJAnayorna saMgacchate / atha zabdairvasturUpAvabhAse'pi na sakalatadgata vizeSAvabhAsa ityaspaSTapratibhAsaM tat / nanvevaM pratyakSAvabhAsino vizeSasyArthakriyAkSamasya tatrApratibhAsanAttadeSa bhinnaviSayatvaM zabdAdhyakSayoH prsktm| athobhayatrApi vyaktikharUpamekameva nIlAditvaM pratibhAti, vizadAvizadau vAkArau jJAnAtmabhUtau / nanvevamakSasaMbaddhe viSaye pratibhAsamAne tatkAlaH spaSTatvAvabhAso jJAnAvabhAsa iti prAptam / viziSTasAmagrIjanyasya jJAnasya vizadatvAt / tadavabhAsavyatirekeNa tu akSasaMbaddha nIlapratibhAsa kAle'nyasya bhavadabhyupagamena vaizadyapratibhAsanimittasyAsaMbhavAt / atha bhavatu vizadajJAnapratibhAsanimitta eva tatra vaizadyapratibhAsavyavahAraH, tathApi na svasaMviditatajjJAnasiddhiH / tadekArthasamavetajJAnAntaravedyatve'pi tadvyavahArasya saMbhavAt / ekakAlAvabhAsavyavahArastu laghuvRttitvAnmanasaH kramAnupalakSaNanimittaH, utpalapatrazatavyatibhedavat / nanvevaM satyaGgulipazcakasyaikajJAnAvabhAso'pi kramAvabhAse satyapi tata eva kramapratibhAsAnupalakSaNakRta iti sadasadvargaH sarvaH kasyacidekajJAnapratyakSaH prameyatvAtpaJcAGgulivaditi 148 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / sarvajJasAdhakaprayoge dRSTAntasya sAdhyavikalatAprasaktiH / tathA samastasadasadvargagrAhakeNa sarvavijjJAnena jJAnAtmA gRhyate, uta neti / yadi na gRhyate, tadA tasya prameyatve sati tenaiva prameyatvalakSaNo heturvyabhicArI; apremayatve tasya bhAgAsiddho hetuH / atha sarvajJajJAnena sarvapadArthagrAhiNA AtmA'pi gRhyata iti nAnaikAntikaH / nanvevaM sati yathezvarajJAnaM jJAnatye'pyAtmAnaM svayaM gRhNAti, naca tatra svAtmani kriyAvirodhaH, tathA'smadAdijJAnamapyevaM bhaviSyatIti na kazcidvirodhaH / kiJca / evamabhyupagame jJAnaM jJAnAntaragrAhyaM prameyatvAt ghaTavadityatra prayoge IzvarajJAnasya prameyatve satyapi jJAnAntaragrAhyatvAbhAvAttenaivAnaikAntikaH prameyatvAditi hetuH / tasmAt jJAnasya jJAnAntaragrAhyatve'nekadoSasaMbhavAt svasaMviditaM jJAnamabhyupagantavyam / jnyaansvruupshcaatmaa| anyathA bhinnajJAnasadbhAvAdAkAzasyeva tasya jJAtRtvaM na syAt / nacAkAzavyatirekeNa jJAnamAtmanyeva samavetamiti tasyaiva jJAtRtvaM nAkAzAderiti vaktuM yuktam / samavAyasya niSetsyamAnatvAt / jJAnasya ca svasaMviditatve siddhe Atmano'pi tadavyatiriktasya tat siddhamiti kathaM na svasaMvedana pratyakSasi - ddhatvamAtmanaH; tanna prathamapakSasya duSTatvam / dvitIyapakSe'pi yaduktam / nahi kazcit padArthaH kartRrUpaH, karaNarUpo vA svAtmani karmaNIva savyApAro dRSTa iti / tdpysnggtm| bhinnavyApAravyatirekeNApi AtmanaH kartuH, pramANasya ca jJAnasya svasaMviditatvapratipAdanAt / ekasyaiva ca liGgAdikaraNamapekSyAvasthAbhedena yathA pramAtRtvaM, prameyatvaM ca bhavadbhiraviruddhatvenAbhyupagamyate, tathaikadA'pyekasyAtmanaH anekadharmasadbhAvAtpramAtRtvapramANatvaprameyatvAnyaviruddhAni kiM nAbhyupagamyante ? / tattaddharmayogAt tattatsvabhAvatvasya pramANanizcitatvenAvirodhAt / yaccoktam / pramANAviSayatve'pyaparokSateti; asya ko'rtha ityAdi / tadapyasAram / jJAtRtayA, pramANatvena ca kharUpAvabhAsanasya pratipAditatvAt / naca ghaTAdeH kharUpasya bhinnajJAnagrAhyatvAt pramAtuH, pramANasya ca svarUpaM bhinnajJAnagrAhyam / tayozcidrUpatvena ghaTAdestu tadviparyayeNa svarUpasiddhatvAt / naca pramANapramAtRsvarUpagrAhakasya pratyakSasya tallakSaNenAsaMgrahaH / tatsaMgrAhakasya lakSaNasya pradarzitatvAt / yadapi ghaTamahaM cakSuSA pazyAmIti, anemAtiprasaGgApAdanaM kRtam / tdpysnggtm| nahi cakSuSo jaDarUpasyAkhasaMviditatve pramA 149 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. sammatitAkhyaprakaraNasyatRpramityorapi cidrUpayorakhasaMviditavaM yuktm| anykhbhaavtvaanupptteH| yttuuktm| indriyavyApAre sati zarIrAdyavacchinnasya viSayasyaiva kevlsyaavbhaasnmiti| tadatya. ntamasaGgatam / viSayasyeva tadavabhAsasaMvedanasyApi vyavasthApitatvAt / tadabhAve viSayAvabhAsa eva na syAdityasya cAtaH pramAtravabhAsa upapanna eva / naca kRzo'haM sthUlo'hamiti zarIrasAmAnAdhikaraNyenAsya pratyayasyopapattestadAlambanatA / cakSurAdikaraNavyApArAbhAve zarIrasyAgrahaNe'pi ahamitipratyayasya sukhAdisamA. nAdhikaraNatvena parisphuTapratibhAsaviSayatvenotpattidarzanAt na zarIrAlambanatvamasya vyavasthApayituM yuktam / naca kRzo'hamiti pratyayasya bhrAntale jJAnavAnahamiti jJAnasAmAnAdhikaraNyenopajAyamAnasyApi pratyayasya bhrAntalaM yuktam / anyathA anirmANavaka iti mANavake'gnipratyayasyopacaritaviSayasya bhrAntatve'nAvapi tatpratyayasyopacaritatvena bhrAntavaM syAt / atha tatra pATavapiGgalabAdilakSaNasyopacAranimittasya sadbhAvAdbhavati tatropacaritaH pratyayaH / nacAtropacAranibandhanaM kizcidasti / tdpysnggtm| saMsAryAtmanaH zarIrAdyupakRtalena tadanubaddhasyopabhogAzrayatvenopabhogakartRtvasyApyupacAranimittasya sdbhaavaat| dRSTazca zarIrAdivyatirikte'pyatyantopakArake khabhRtyAdAvupacaritastannimitto yo'yaM bhRtyaH so'hamiti pratyayaH / naca sukhAdisAmAnAdhikaraNyenopajAyamAnasyaivAhaMpratyayasyopacaritaviSayateti vaktuM zakyam / anAvagnipratyayavadabAdhitatvenAskhaladrUpatvena cAsyA'tra mukhyalAt; gauratvAdestu pudgaladharmatvena baahyendriygraahytyaa'ntrmukhaakaaraanindriyaahNprtyyvissytvaasNbhvaat| naca gauravAdirUpAzrayabhUtasya pratikSaNavizarAru venAbhyupagamaviSayasya zarIrasya ya evAhaM prAgmitraM dRSTavAn sa evAhaM varSapaJcakAdivyavadhAnena spRzAmIti sthirAlambanatvenAnubhUyamAnapratyayaviSayatvaM yuktam / anyathA rUpaviSayatvenAnubhUyamAnasya tasya rasAdyAlambanalaM syaat| naca sukhAdivivartAtmakAtmAlambanale kiJcidvAdhakamutpazyAmaH; yena tadviSayatvenAsya bhrAntatvaM syAt / nApi tatra tasya skhaladrUpatA; yena vAhIke gopratyayasyevopacaritatvakalpanA yuktimatI syaat| tasmAdabAdhitAskhaladrUpA'haMpratyayagrAhyatvAdAtmano naasiddhiH| zeSastu pUrvapakSagrantho niHsAratayA na prtismaadhaanmrhtiityupekssitH| nacAtra bauddhamatAnu Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 151 sAriNaitadvaktuM yujyate / ahaMpratyayasya savikalpakatvenApratyakSatvena na tadrAhyatvamAtmana iti / savikalpakasyaiva pratyakSasya pramANatvena vyavasthApayiSyamANatvAt / pratyakSaviSayatve'pi viprtipttisNbhve'numaansyaavtaarH| naca siddhe Atmana ekatve tatpratibaddho'nusandhAnapratyayaH sidhdhati, tatsiddhau ca ttstsyaiktvmitiitretraashrydossaavtaarH| ya evAhaM ghaTamadrAkSaM sa evedAnIM taM spRzAmIti pratyayAt pratyabhijJApratyakSasvarUpAdAtmana ekatvasiddheH |ncaatraittprerym / draSTarUpamAtmanaH spraSTrarUpAnupravezena pratibhAsate, Ahokhidananupravezena / yadyanupravezena, tadA draSTrarUpasya spraSTarUpe'nupravezAt spraSTarUpataiveti na draSTurUpatA, tathAcAhaM draSTA spRzAmIti, kuta ubhayAvabhAsollekhyekaM pratyabhijJAnam ?, ytstdektvsiddhiH| athAnanupravezena tadA darzanasparzanAvabhAsayorbhedAt kuta ekaM prtybhijnyaanm| nahi pratibhAsabhede stypyektvm| anyathA ghaTapaTapratibhAsayorapi tatsyAt / atha pratibhAsasyaivAtra bhedo na punstdvissysyaatmnH| kutaH punastasyAbhedaH / na tAvatpratibhAsAbhedAt / tasya bhinatvena vyavasthApitatvAt / nApi khtH| svato'dyApi vivAdaviSayatvAt / atha darzanasparzanAvasthAbhede'picidrUpasya tadavasthAturabhinnatvAnnAyaM dossH| tdpysnggtm| yato darzanAvasthApratibhAsena tatsaMbaddhamevAvasthAtRrUpaM gRhItaM, na sparzanajJAnasaMbandhi / tatra tadavasthAyA anutpannatvenApratibhAsanAt; tadapratibhAsane ca tadvyApitvenAvasthAturapyapratibhAsanAt / nApi sparzanapratibhAsena darzanAvasthAvyAptiravasthAturavagamyate / sparzanajJAne darzanasya vinaSTatvenApratibhAsanAt / pratibhAsane vaa'naadyvsthaaprmpraaprtibhaasprsnggH| naca prAgavasthA'pratibhAsane tadavasthAvyAptiravasthAturavagantuM shkyaa| yacca yena rUpeNa pratibhAti, tattenaiva sadityabhyupagantavyam / yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tenaiva rUpeNAbhyupagamyate / darzanaspanijJAnAbhyAM ca svasaMbandhitvamevAvasthAturgRhyate iti tadrUpa evAsAvabhyupagantavya iti kuto'vsthaatRsiddhiH|| yato nIlapratibhAse'pyevaM vaktuM zakyam / kimekanIlajJAnaparamANvavabhAso'paratannIlajJAnaparamANvavabhAsAnupravezena pratibhAti, utAnanupravezena / yadyanupravezena, tadaikatannIlajJAnaparamANvavabhAsAnAmanupravezAnnIlajJAnasaMvedanasyaikaparamANurUpatvam ; tasya cAnanubhaghAtkuto niiljnyaansNvednsiddhiH| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sammatitAsyaprakaraNasyaathAnanupravezena, tadA nIlajJAnaparamANyavabhAsAnAmayaHzalAkAkalpAnAM pratibhAsanAt, kutaH sthUlamekanIlajJAnasaMvedanam ? / pratinIlajJAnaparamANvavabhAsaM bhinnatvAt / atha svasaMvedanAvabhAsabhede satyapi na tatpratibhAsasya nIlajJAnasya bhedaH / nanu kuto nIlajJAnasyAbhedaH / kiM tat svasaMvedanAbhedAt , svato vA / yadi khasaMvedanAbhedAt / tadayuktam / tadbhedasya vyvsthaapittvaat| atha svata eva ldbhedH| tadapyayuktam / tasyAdyApyasiddhatvAt / tathA yadi darzanAvasthAyAM sparzanAvasthA na pratibhAtIti tadavasthA vyAptidarzanajJAnenAvasthAturna grahItuM shkyaa| nanvevaM tadapratibhAsanena tadvyAptirapi kathaM grahItuM zakyA ? / tadapratibhAsane tata idamavasthAtRrUpaM vyAvRttamityetadapi grahItumazakyameva / naca tadviviktapratibhAsAdeva tadvyAptirgRhItaiveti vaktuM yuktam / tadapratibhAsane tadviviktasyaivAgrahaNAt / naca tadvyAptistasya svarUpameveti darzanajJAnena tatsvarUpagrAhiNA tadabhinnakharUpA tadvyAptirapi gRhItaiveti yuktam / tadyAptAvapyasya sarvasya samAnatvAt / nacAbAdhitaikapratyayaviSayasyAtmana ekatvamasiddham / nacAsyakalAdhyavasAyasya kiJcidvAdhakamAsti / tadbAdhakalena saMbhAvyamAnasya pramANasya yathAsthAnaM niSetsyamAnavAt / bhavatu vA'nusandhAnapratyayalakSaNAddhetostadekalasiddhiH, tathApi netretraashrydossH| yato naikavapratibaddhamanusandhAnamanvayidRSTAntadvAreNa nizcIyate, yenAyaM doSaH syAt; api tvanekatve'nusandhAnasyAsaMbhavAt tato vyAvRttamanusandhAnaM tadekatvena vyApyata iti ekasantAne smaraNAdyanusandhAnadarzanAdanumAnato'pi tatsiddhiH / naca bhede darzanasmaraNAdijJAnAnAmanusandhAnaM saMbhavati / anyathA devadattAnubhUte'rthe yajJadattasya smaraNAdyanusandhAnaM syAt / atha devadattayajJadattayorekasantAnAbhAvAnAnusaMdhAnam; yatra tvekaH santAnastatra pUrvAparajJAnayoratyantabhede'pi bhavatyevAnusandhAnam / nanu santAnasya yadi santAnibhyo bheda ekatvaM ca; tadA zabdA. ntareNa sa evAtmA'bhihito yatpratibaddhamanusandhAnam / atha santAnibhyo'bhinnaH santAnaH, tadA pUrvottarajJAnakSaNAnAM santAnizabdavAcyAnAM devadattayajJadattajJAnavadatyantabhedAt tadabhinnasya santAnasyApi bheda iti kuto'nusandhAnanimittabam / athaikasantatipatitAnAM pUrvottarajJAnasantAninAM kAryakAraNabhAvAt Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| bhede'pyekasantAnalam ; tannibandhanazcAnusandhAnapratyayo yuktaH / na punardevadattayajJadattajJAnayoH kAryakAraNabhAvaH / atastannibandhanasantAnAbhAvanimittastatrAnu. sandhAnAbhAvaH / nanu devadattajJAnaM yajJadattena yadA vyApAravyAhArAdiliGgabalAdanumIyate, tadA tat yajJadattAnumAnajanakaM bhavatIti kAryakAraNabhAvanimittaikasantAnanibandhanA anusandhAnaprasaktiH syaat| atha svasantatAvupAdAnopAdeyabhAvena jJAnAnAM janyajanakabhAvo, bhinnasantatau tu sahakAribhAvena tadbhAva iti nA'yaM dossH| nanu kiM punaridamupAdAnalaM, yadabhAvAd bhinnasantAne'nusandhAnAbhAvaH / yat khasantatinivRttau kArya janayati, tadupAdAnakAraNaM, yathA mRtpiNDaH svayaM nivarttamAno ghaTamutpAdayatIti sa ghaTotpattAvupAdAnakAraNam, athavAparam , anekasmAdu. tpadyamAne kArye sakalakhagatavizeSAdhAyakaM tat ; navevaM nimittakAraNam / nanu pratikSaNavizarAruSvekakhabhAvapaurvAparyAvasthitajJAnasvabhAveSu kSaNeSUpAdAnopAdeyabhAva eva na vyavasthApayituM shkyH| tathAhi / uttarajJAnaM janayat pUrvajJAnaM kiM naSTaM janayati, utAnaSTam, ubhayarUpam, anubhayarUpaM vaa|n tAvannaSTam ; cirantaranaSTasyevAnantarana. STasyApyavidyamAnatvenotpAdakatvavirodhAt / nApyanaSTam ;kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt / nA. pyubhayarUpam ; ekasvabhAvasya viruddhobhayarUpAsambhavAt / nApyanubhayarUpam ; anyonyavyavacchedarUpANAmekaniSedhasya tadaparavidhAnanAntarIyakatvenAnubhayarUpatAyA ayogAt / atha yadi vyApArayogAtkAraNaM kAryotpAdakamabhyupagamyeta, tadA syAdayaM doSaH; yaduta naSTasya vyApArAsambhavAt kathaM kAryotpAdakatvam / yadA tu prAgbhAvamAtrameva kAraNasya kAryotpAdakatvaM, tadA kuta etdossaavsrH| nanvetasminabhyupagame prAgbhAvino'nekasmAdupajAyamAne kArye kuto'yaM vibhAgaH, idamatro. pAdAnakAraNamidaM ca sahakArikAraNamiti / dvayorapi kAryeNAnuvihitAnvayavyatirekatvAt / atha satyapyanvayavyatirekAnuvidhAne ekasyopAdAnatvena janakatvamaparasyAnyatheti / nanvetadevopAdAnabhAvena janakavaM kasyacid rUpasyAnanugame prAgbhAvitvamAtreNa durvseym| athAbhihitamevopAdAnakAraNavasya lakSaNaM, tadavagamAt kathaM tad durvseym| stymuktm|n tu kasyacid rUpasyAnanugame tatsaMbhavati; nApyavasAtuM zakyam / tathAhi / yat svagatavizeSAdhAyakatvamu Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sammatitAkhyaprakaraNasyapAdAnatvamuktaM, tatkiM khagatakatipayavizeSAdhAyakatvam , Ahokhit sklvishessaadhaayktvmiti| tatra yadi prathamaH pkssH| sa na yuktH| sarvajJajJAne khAkArArpakasyAsmadAdivijJAnasya taM pratyupAdAnabhAvaprasaGgAt / tathA rUpasyApi rUpajJAnaM pratyupAdAnabhAvaprasaktiH, tasyApi svagatakatipayavizeSAdhAyakatvAt / anyathA nirAkArasya bodhasya sarvAn pratyavizeSAd rUpasyaivAyaM grAhako na rasAderiti tataH pratikarmavyavasthA na syAt / rUpopAdAnatve ca jJAnasya paralokAya datto jalAJjaliH syAt / kiJca / katipayavizeSAdhAyakatvenopAdAnatve ekasyaiva jJAnakSaNasya tatkAryAnugatavyAvRttAnekadharmasambandhitvAbhyupagame viruddhadharmAdhyAso'bhyupagatobhavati / tathAca yathA yugapadbhAvyanekaviruddhadharmAdhyAse'pyekaM vijJAnaM, tathA kramabhAvyanekataddharmayoge kimityekaM nAbhyupagamyeta ? / atha sakalavizeSAdhAyakatvena, na tarhi nirvikalpakAt savikalpakotpattiH / naca nirvikalpakasavikalpakayorapyupAdAnopAdeyatvenAbhyupagatayostadbhAvaH syAt / tathAca kuto rUpAkArAt samanantarapratyayAt kadAcidrasAdhAkArasyApyupAdeyatvenAbhimatasyotpattiH ? / atha vijJAnasantAnabahutvAbhyupagamAt nA'yaM doSaH; tena sarvasya svasadRzasyotpattiH; tayasmin darzana ekasminnapi santAne prmaatRnaanaatvprsnggH| tathAca gavAzvadarzanayobhinnasantAnavartinorekena dRSTe'rthe'parasyAnusandhAnaM na syAt ; devadattayajJadattasantAnagatayorivAnyenAnubhUte'nyasya / dRzyate ca "gAmahaM jJAtavAn pUrvamazvaM jAnAmyahaM punaH" / kiJca / sakalasvagatavizeSAdhAyakatve sarvAtmanopAdeyajJAnakSaNe tasyopayo. gAt anupayuktasyAparasvabhAvasyAbhAvAt yogivijJAnaM rUpAdikaM caikasAmagrayantargataM prati na sahakAritvaM tasyeti sahakArikAraNAbhAve nopAdeyakSaNavyatiriktakAryAntarotpAdaH / atha yeSAM kAraNameva kAryatayA pariNamati, teSAM bhavatvayaM doSo nAsmAkaM prAgbhAvamAtraM kAraNatvamabhyupagacchatAm / nanvatrApi mate yena svarUpeNa vijJAnamupAdeyaM vijJAnAntaraM janayati, kiM tenaiva rUpamekasAmanyantargatam, uta svabhAvAntareNa ? / tatra yadi tenaiva; tadA rUpamapi jJAnamupAdeyabhUtaM syAt / tatsvabhAvajanyatvAt, taduttarajJAnakSaNavat / atha svabhAvAntareNa; Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| tadopAdAnAbhimataM jJAnaM dvisvabhAvamAsajyate; yathA copAdAnasahakArisvabhAvarUpadvayayogastathA trailokyAntargatAnyajanyakAryAntarApekSayA tasyAjanakatvamapi svabhAvaH; tatazcaikatvaM jJAnakSaNasya yathopAdAnasahakAryajanakatvAnekaviruddhadharmAdhyAsitasyAbhyupagamyate, tathA harSAdivivarttAtmanastatsantAnasyApyabhyupagantavyam / athopAdAnasahakAryajanakalAdayo dharmAstatra kalpanAzilpikalpitAH, ekalaM tu tasya svasaMvedanAdhyakSasiddhamiti na taistadapanIyata iti matiH; tAtmano'pyekatvaM santAnazabdAbhidheyatayA prasiddhasya svasaMvedanAdhyakSasiddhasya kramavaddhapaviSAdAdikAryadarzanA'numIyamAnaM tadapekSajanakatvAjanakatvadharmApaneyaM na syAt; tanna khagatasakaladharmAdhAyakatvamupAdAnatvaM bhavadabhyupagamena saGgatam / nApi santAnanivRttyA kAryotpAdakakhabhAvam ; tathA'bhyupagame jJAnasantAnanivRtteH paralokAbhAvaprasaGgaH / atha samanantarapratyayatvamupAdAnavamucyate / tathAhi / samastulyo'nantaro'vyavahitaH pratyayo janakaH, nacaitadbhinnasantAnAditi na tatrAnusandhAnasaMbhavaH / nanvatrApi samalaM kAryeNa yadhupAdAnalaM pratyayasya, tadA vaktavyam / kiM sarvathA samalam, utaikadezena ? / yadi srvthaa| tadasat / kAryakAraNayoH sarvathA tulyale yathA kAraNasya prAgbhAvilaM, tathA kAryasyApi syAt / tathAca kAryakAraNayorekakAlakhAt na kAryakAraNabhAvaH / nokakAlayoH kAryakAraNabhAvaH, savyetaragoviSANavat / tathA kAraNAbhimatasyApi svakAraNakAlatA, tasyApi svakAraNakAlateti sakalasantAnazUnyamidAnIM samastaM jagat syAt / atha kathazcitsamAnatA / tathA sati yogijJAnasyApyasmadAdijJAnAlambanasya tadAkAratvenaikasantAnavaM syAdityAdi dUSaNaM pUrvoktameva / athAnantaratvamupAdAnatvam / nanu kSaNikaikAntapakSe sarvajagatkSaNAnantaraM vivakSitakSaNe jagat jAyata iti sarveSAmupAdAnatvamityekasantAnatvaM jgtH| dezAnantarya tatrAnupayogi / dezavyavahitasyApIhajanmamaraNacittasya bhAvijanmacittopAdAnatvAbhyupagamAt / pratyayatvaM tu nopAdAnatvam / sahakAritve'pi pratyayatvasya bhAvAt / tanna samanantarapratyayatvamapyupAdAnatvam / naca pratikSaNavizarAruSu bhAveSu kathaJcidekAnvayamantareNa janakatvamapi saMgacchate, kimutopAdAnAdivibhAga iti kSaNa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarddhAkhyaprakaraNasva bhaGgabhaGgapratipAdanAvasare'bhidhAsyAmaH / atra kecit tulye'pi janakale svaparasa* ntAnagatayorvijJAnayorupAdAnatve kAraNamAhuH / vasantatau cetitaM jJAnaM jJAnAntarajanakaM, natvevaM parasantatau; ato janakatvavyatiriktasyopAdAnakAraNatve nimittasya saMbhavAditthaMbhUtAddhetuphalabhAvAdvyavasthA / asyApi vyavasthAnimittatvamayuktam ; nahi jJAnamasaMveditaM vyavasthAM labhate / saMvedanaM hi jJAnAnAM svata eveSyate / tacca vasantatipatita iva parasantatipatite'pi tulyam / jJAnAntarakhecatvaM tu na zAkyairabhyupagamyate jJAnasya niyamata iti naaympytiprsnggprihaarH| na ca khasantatAvapi svasaMviditajJAnapUrvakatA jJAnasya siddhA / mUrchAdyavastho'tarakAlabhAvijJAnasya tathAtvAnavagamAt / yato vijJAnapUrvakatve'pi tatra vipratipattAvAditaH kutaH punaH svasaMviditajJAnapUrvakatvam ? / tatraitat syAt, vijJAnapUrvakatvasyAnumAnena nizcayAt kathaM vipratipattiH / tacca darzitam; 'tajjAtIyAt tajjAtIyo - tpattiH' iti / etadasat / atajjAtIyAdapi bhAvAnAmutpattidarzanAd, yathA dhUmAdeH / ye'pyatrAhuH / sadRzatAdRzabhedena bhAvAnAM vijAtIyotpattyasaMbhavAdetadadUSaNam / teSAmapi sadRzatAdRzaviveko nArvAgrahakpramAtRgocaraH / kAryanirUpaNAyAmapi tayorviveko durlabhaH; tasmAdayamaparihAraH / yaiH punarucyate / sarvasya samAnajAtIyAdupAdAnAttadutpattiH / AdyasyApi dhUmakSaNasyopAdAnatvena vyavasthApitAHkASThAntargatA aNavastatrApi sajAtIyatvaM na vidmaH / rUpAdInAM hi rUpAdipUrvakatvena vA sajAtIyatvam, dhUmatvopalakSitAvayavapUrvakatvena vA / prAcye vikalpe, nedAnIM vijAtIyAdutpattirgerapyazvAdupajAyamAnasya / uttaravikalpe'pi, kASThAntargatAnAmavayavAnAM dhUmatvaM laukikaM, pAribhASikaM vA / paribhASAyAstAvadayamaviSayaH / loke'pi tadAkAravyavasthitAnAmavayavAnAM naiva dhUmatvavyavahAraH / tArkikeNApi lokaprasiddhavyavahArAnusaraNaM yuktaM kartum / tasmAnna sajAtIyAdutpattiH / yaccAtrocyate / tasyAmavasthAyAM vijJAnAbhAve tadavasthAtaH pracyutasyottakAlamIdRzI saMvittirna bhavenna mayA kiJcidapi cetitaM smRtirhIyamAnAnubhavapUvikA, ato yenAnubhavena satA na kiJcicetyate, tasyAmavasthAyAM tasyAvazyaM sadbhAvo 'bhyupagantavyaH / etat suvyAhRtam / na kiJciccetitaM mayA iti bruvatA vastvave 156 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 tatvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| danaM vocyeta, svarUpAvedanaM vaa| vastvavedane, sakalapratiSedho na yuktaH / svarUpAvedanaM tu svasaMvedanAbhyupagame dUrotsAritam / tasmAdidAnImeva manovyApArAttadavasthAbhAvI sarvAnavagamaH saMvedyate / astu vA tasyAmavasthAyAM vijJAna, tathApi janakatvAtiriktavyApAravizeSAbhAvaH samanantarapratyayatve janakatvAtirikte'bhyupagamyamAne tayostAttvikabhedaprasaGgaH / tathAca yadevaikasyAM jJAnasantatau samanantarapratyayatvaM, tadeva parasantatAvavalambanatvena janakatvamityetanna syAt / atha janakatvasamanantaratvAdayo dharmAH kaalpnikaaH|aklpitN tu yat svarUpaM tattAttvikaM,taca bodharUpam / kimidAnIM sAMvRtAt rUpAdbhAvAnAmutpattiH, netyucyate, kathaM vA kAlpanikatvam / atha janakatvAtiriktasya samanantarapratyayatvasyaivamucyate, kathaM tannibandhanA vyavasthA / tathAhi / ekasyAM santatau parasantatigatena vijJAnena tulye'pi janakatve, samanantarapratyayatvena jananavizeSamaGgIkRtyaikasantAnavyavasthA kriyate; yadA tu vyavasthAnibandhanasyApi sAMvRtatvaM, tatastatkRtAyA vyavasthAyAH paramArthasattvaM durbhnnmiti|aympi saugatAnAM doSo na jainaanaam|yto jJAnapUrvakatvaM jJAnasya, svasaMvedanaM ca jJAnasya svarUpamityetatprAk pratisAdhitam / yaccoktam / atajjAtIyAdapi bhAvAnAmutpattidarzanAd, yathA dhuumaadeH| ityapi na sNgtm| yato nAsmAbhiratajjAtIyotpattirnAbhyupagamyate, vilakSaNAdapi pAvakAt dhUmotpattidarzanAt , kintu kAraNagatadharmAnuvidhAnaM kAryatvAbhyupagamanibandhanam ; tacca jJAnasya pradarzitaM praak|nc kAyavijJAnayorivAnaladhUmayoH sarvathA vailakSaNyam; pudgalavikAratvena dvayorapi saadRshyaat| sarvathA sAdRzye ca kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgaH, ekatvaprApteH / yattu sadRzatAdRzavivekaH kAryanirUpaNAyAmapi durlabhastatra yaH kAryadarzanAdapi viveka nAvadhArayituM kSamastasyAnumAnavyavahAre'nadhikAra ev| tduktm| suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati, atastadavadhAraNe yatno vidheyH| ata eva rUpAdInAM hi rUpAdipUrvakatvena cetyAdyanabhimatopAlambhamAtram / kathaJcit sAdRzyasya kAryakAraNayordarzi. tatvAt ; tasya ca prakRte pramANasiddhatvAt / yacca suptamUJchitAdyavasthAsu vijJAnAbhAvena tatpUrvakatvamuttarajJAnasya na sNbhviitybhidhaayi| tadasat / tadavasthAyAM vijJAnAbhAvagrAhakapramANAsaMbhavAt / tathAhi / na tAvat supta eva tadavasthAyAM vijJAnAbhAvaM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sammatitAkhyaprakaraNasyavetti / tadA vijnyaanaanbhyupgmaat| tadavagame ca tasyaiva jJAnalAt, na tadavasthAyAM tdbhaavH| nApi pArzve sthito'nyastadabhAvaM vetti| kAraNavyApakasvabhAvAnupalabdhInAM viruddhavidhervA'tra viSaye'vyApArAt , anyasya tadabhAvAvabhAsakatvAyogAt / nacAbhAvavat tadbhAvasyApi tsyaamvsthaayaamprtipttiH| svAtmani svasaMviditavijJAnAvinAbhUtatvena nizcitasya prANApAnazarIroSNatAkAravizeSAdestadavasthAyAmupalabhyamAnaliGgasya sadbhAvenAnumAnapratItyutpatteH / jAgradavasthAyAmapi prsnttiptitcetovRttersmdaadibhirythoktlinggdrshnobhRtaanumaanmntrennaaprtiptteH| na kiJciccetitaM mayeti smaraNAduttarakAlabhAvinastadavasthAyAmanubhavAnumAne, kiM vastvasaMvedanaM svarUpAsaMvedanaM vetyAdi yduussnnmbhihitm|tdpysaarm| jAgradavasthAbhAvikhasaMviditagacchattRNasparzajJAnAzvavikalpasamayagodarzanAdiSUttarakAlabhAvi, na mayA kiJcidupalakSitamiti smaraNaliGgabalodbhUtAnumAnaviSayeSvapyasya smaanlaat| naca vasaMviditavijJAnavAdino'trApi samAno doSa iti vaktuM yuktm| yasya yAvatI mAtreti khasaMviditajJAnasyAbhyupagamAt / yacca samanantarasahakAritvAdyanekadharmayuktatvamekakSaNe jJAnasyAsajyata iti prtipaaditm| tadabhyupagamyamAnalenAdUSaNam / ataH paurvAparyavyavasthitaharSaviSAdAdyanekaparyAyavyApyekAtmavyatirekeNa jJAnayoH vasantAne'pyanusandhAnanimittopAdAnopAdeyabhAvAsaMbhavAt , na parasantAnavadanusaMdhAnapratyayaH syAd, dRzyate c|ato'nektvvyaavRttaadnusndhaanprtyyaadpi linggaadaatmsiddhiH| athApi syAd, gamakatvaM hi hetoH svasAdhyAvinAbhAvagrahaNapUrvakam ;tadrahaNaM ca dhrmyntre| nacAtraikakartRkatvena sAdhyamivyatirikte dharmyantare pratisandhAnasya vyAptiH / yena pratisandhAnAdekaH karttA'numIyeta / atha brUSe kSaNikatAsAdhakasya sattAkhyasya hetoryathA dharmyantare vyAptyagrahaNe'pi gamakatA, tdvdsyaapi| etadacAru / tasya hi kSaNikatAyAM prAk pratyakSeNa nizcayAnnizcayaviSayeNa ca vyAptadarzanAdvipakSAt pracyAvitasya bAdhakapramANena sAdhyadharmiNi yadavasthAnaM, tadeva khasAdhyena vyAptigrahaNam / ata evAsya hetoH sAdhyadharmiNyeva vyaaptinishcymicchnti| nanu vyAptisAdhyanizvayayoniyamena paurvAparyamabhyupagantavyam / vyAptinizcayasya saadhyprtipttynggtvaat| atra tu sAdhyadharmiNi vyAptinizcayAbhyupagame sAdhyapratipattikAlo'nyo'bhyupa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 159 gantavyaH; nacAsAvanyo'nubhUyate / astyetatkAryahetoH, kasyacit svabhAvahetorapi / asya tu bAghakAt pramANAdvipakSAtpracyutasya yadeva sAdhyadharmiNi khasAdhyavyAptatayA grahaNaM tadeva sAdhyagrahaNam / nacAsyaivaM dvairUpyam / yato vipakSAdvyAvRttirevAnvayamAkSipati / iyAMstu vizeSaH / kasyacid hetorvyAptiviSayapradarzanAya dharmivizeSaH pradarzyate, asya tu yatsattat kSaNikamiti dharmivizeSApradarzane'pi dharmimAtrAkSepeNa vyAptipradarzanam / tacca sattvaM kacidvyavasthitamupalabhyamAnaM kSaNikatAprati - pattyaGgam; ataH pakSadharmatA'pyatrAsti / nacAtraivam / atrApyenameva nyAyaM kecidAhuH / kathaM ? tatra hi vyApakasya kramasya yaugapadyasya nivRttyA vipakSAttannivRttiH / atrApi pramAtRniyatatAyA vyApikAyA abhAvAdvipakSAtpratisandhAnalakSaNasya hetornivRttiH / atha tatra bAdhakapramANasya vyAptiH pratyakSeNa nizcIyate / kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAkaraNasya pratyakSeNa nizcayAt / atra tu katham ? / atrApi pramAtRniyamapUrvakatvena khasantAna eva pratisaMdhAnasya vyAptinizcayAt kathaM na tulyatA ? / atha brUyAt pramAtRniyatatetyasya bhASitasya ko'rthaH, yadi paraM bhaGgyantareNaikakartRkatvaM sAdhyaM vyapadizyate, tasya pratyakSeNa nizcayAbhyupagame kathaM bAdhakapramANAvaseyatA vyApteH / naitat / pramAtRniyatatAgrahaNaM naikakartRkatvagrahaNam; sarva eva hi bhAvA dezAdiniyatatayA'vasIyamAnavyavahAragocaratAmupayAnti / pramAturapyavasAya evameva dRzyate; idAnImatrAham / evaM dezAdyasaMsargavat pramAtrantarAsaMsargo'pi nizcIyate / tathAhi / dezakAlanibandhananiyamavadvyatiriktapadArthA saMsarga svabhAvaniyatapratibhAso'pi ghaTAderivAtrai katvAnekatvanizcayAbhAvaH / pUrvapAkSikamate tasya nAnAkartRkeSu santAnAntareSu vyApakasyAbhAvAd, vipakSAtpracyutasya pratisandhAnasya kvacidupalabhyamAnasyaikakartRkatve na vyaaptiH| yathA kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAkaraNadarzane naivaM nizcayaH, kiM kSaNikaiH kramayaugapadyAbhyAM sA kriyate, Ahokhidanyatheti / atha ca pratyakSeNa bAdhakasya vyAptyavasAye, pazcAdyApakAnupalabdhyA mUlahetorvyAptisiddhiH, evamekakartRkatvAnavasAye'pi pramAtRniyatatayA pratisandhAnasya svasantatau vyAptinizcaye satyuttarakAlaM vipakSe vyApakasya pramAtRniyatatvasyAbhAvAdekakartRkatvena pratisaMdhAnasya vyAptisiddhiH / evamanabhyupagame'ha 1 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitakAMkhyaprakaraNasyamanyo veti pramAtranizcaye prameyAnizcayAdandhamUkaM jagat syAt / aupacArikasya pramAtRniyatatayA pratibhAsaviSayatve nAtmapratyakSatvadoSaH / tatraitat syaat| astyayaM pramAtRniyamanizcayaH; sa tu vasantatau kimekakartRkatvakRtaH, utasvinnimittAntarakRto yuktH| taccaikasyAM santatau hetuphalabhAvalakSaNaM prAk pradarzitam / satyaM pradarzitaM, natu sAdhitam / tathAhi / tatkRtaHpramAtRniyamo nAnyakRta iti naitAvatpratyakSasya viSayaH, naca pramANAntarasyApi / tasmin viSaye ucyamAnaM anumAnamucyeta, tadapi pratyakSaniSedhAniSiddham / naca kSaNikatvavyavasthApane hetuphalabhAva. kRto niyama ityabhyupagantuM yuktam / tasyopariSTAt nissetsymaantvaat| nacAta eva doSAdekakartRkalakRto'pi na niyama iti vaktuM shkym|svsNvednprtyksssiddhtvsy, tatpUrvakAnumAnasiddhatvasya cAtmani prAgvyavasthApitatvAt / abhyupagamavAdena tu kSaNikatvavyavasthApakasattvahetutulyatvamanusandhAnapratyayahetoH pradarzitam ; natu kSaNikatvavadAtmaikatvasya pratyakSAsiddhatvam; yenAnumAnAta tatpratisidmabhyupagame itaretarAzrayadoSaprasaGgapreryeta |ato'dhykssaanumaanprmaannsiddhdaat 'paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH' iti sUtraM niHsAratayA vyavasthitam / ydpyucyte| zarIrAntargatasaMvedanaM kathaM zarIrAntarasaMcAri; jIvatastAvat na zarIrAntarasaMcAro dRSTaH; parasmin maraNasamaye bhaviSyatIti duranvayametat / tadapi na yuktam / yataH kumArazarIrAntargatAH pANDityAdivikalpA vRddhAvasthAzarIrasaMcAriNo dRzyante; jIvata eva capalatAdizarIrAvasthAvizeSAH, vAgvikArAzva; tat kathaM na jIvataH zarIrAntarasaMcAraH ? / athaikamevedaM zarIraM bAlakumArAdibhedabhinnaM, janmAntarazarIraMtu mAtApitrantarazukrazoNitaprabhavaM zarIrAntaraprabhavam / etdpyyuktm| bAlakumArazarIrasyApi bhedAt / yathA ca bAlakumArazarIracapalatAbhedastaruNAdizarIrasaJcArI upalabhyate, tathA nijajanmAntarazarIraprabhavazvapalatAdibhedaH parabhavabhAvijanmazarIrasaMcArI bhaviSyatIti; tato na mAtApitRzukrazoNitAnvayi janmAdizarIram , api tu vasantAnazarIrAnvayameva; vRddhAdizarIravat / anyathA mAtApitRzarIracapalatAdivilakSaNaM zarIraM ceSTAvanna syAt / athehajanmabAlakumArAdyavasthAbhede'pi pratyabhijJAnAdekalaM siddhaM, zarIrasya tadavasthAvyApakasya / tena na tadRSTAntabalA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 161 datyantabhinne janmAntarazarIrAdau jJAnasaMcAro yuktaH / tadasat / pUrvottarajanmazarIrajJAnasaMcArakAriNaH kArmaNazarIrasyAta eva kathaJcidekatvasiddheH / tathAhi / jJAnaM tAvadihajanmAdAvanyanijajanmajJAnaprabhavaM prasAdhitam ; tasya cehajanmabAlakumArAdyavasthAbhedeSu tadevedaM zarIramityabAdhitapratyabhijJApratyayAvagataikarUpAnvayiSu saMcAradarzanAt pUrvottarajanmAvasthAkhapi tathAbhUtAnugAmirUpasamanvitAsu tasya saMcAro'numIyate / nacAsmadAdIndriyasaMvedyarUpAdyAzrayasyaudArikazarIrasya janmAntarazarIrAdyavasthA'nugamaH saMbhavati; tasya tadaiva ca dAhAdinA dhvaMsopalabdheH / ato janmadvayAvasthAvyApakasyoSmAdidharmAnugatasya kArmaNazarIrasya vijJAnasaMcArakAriNaH sadbhAvaH siddhaH / pUrvottarajanmAvasthAvyApakasyAvasthAtustadavasthAbhyaH kathazcidabhedAt ; mAtApitRzarIravilakSaNanijazarIrAvasthAcapalatA''dhanuvidhAne, uttarAvasthAyAH kathaM nAvasthAtRdharmAnuvidhAnam / "tasmAdyasyaiva saMskAraM niyamenAnuvartate / ___ zarIraM pUrvadehasya tattadanvayi yuktimat" // 1 // atha pUrvAparayoH pratyakSasyApravRtterna kAryakAraNabhAvaH; anumAnabhAvasiddhAvitaretarAzrayadoSa iti / tadapi prativihitam / evaM hi sarvazUnyatvamAyAtamiti kasya dUSaNaM sAdhanaM vA kena pramANena ?, ihalokasyApyabhAvaprasakteriti pratipAditatvAt / atha kAryavizeSasya viziSTakAraNapUrvakavasiddhau yathoktaprakAreNa bhavatu pUrvajanmasiddhiH, bhAviparalokasiddhistu katham ? / bhAvini pramANAbhAvAt / tatrApi kAryavizeSAdeveti brUmaH / tathAhi / kAryavizeSo viziSTaM sattvameva / tacca na sttaasNbndhlkssnnm| tasya niSetsyamAnatvAt / nApyarthakriyAkAritvalakSaNam / santativyavacchede tasyAbhAvaprasaGgAt / tathAhi / zabdabuddhipradIpAdisantAnAnAM yadyucchedo'bhyupagamyate, tadA tatsantaticaramakSaNasyAparakSaNAjananAdasatvam; tadasattve ca pUrvapUrvakSaNAnAmarthakriyA'jananAdasattvamiti snttybhaavH| atha santatyantakSaNaH sajAtIyakSaNAntarAjanane'pi sarvajJasantAne khagrAhijJAnajanakatvena sanniti nAyaM dossH| tdst|svsnttiptitopaadeykssnnaajnktve prsntaanvrtisvaahijnyaanjnktvsyaapysNbhvaat| nApAdAnakAraNalAbhAve saha 21 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sammatitAkhyaprakaraNasya kArikAraNavaM kacidapyupalabdham / tatsadbhAve vA ekasAmagyadhInasya rUpAdeH, rasatastatsamAnakAlabhAvino'vyabhicAriNI pratipattirna syAt / rUpakSaNasya khopAdeyakSaNAntarAjanane'pi rasasantatau sahakArikAraNalena rasakSaNajanakatvAbhyupagamAt, tatsadbhAve'pi ttsmaankaalbhaavinoruupaaderbhaavaat|tnnopaadaankaarnntvaabhaaveshkaaritvsyaapi saMbhava iti svasantatyucchedAbhyupagame'rthakriyAlakSaNasya sattvasyAsambhava ityutpAdavyayadhrauvyalakSaNameva sattvamabhyupagantavyamiti kAryavizeSalakSaNAdetoyathoktaprakAreNAtItakAlavadanAgatakAlasaMbandhitvamapyAtmanaH siddhm| yadapyuktam / yadyAgamasiddhatvamAtmanaH, tasya vA pratiniyatakarmaphalasaMbandhastatsiddho'bhyupagamyate, tdaa'numaanvaiyrthymiti|tdpi muurkheshvrcessttitm|nhi vyarthamiti nijakAraNasAmagrIbalAyAtavastu pratikSaptuM yuktm| nahyAgamasiddhAH padArthA iti pratyakSasyApi prati. kSepo yuktH| yadapi pratyakSAnumAnAviSaye cArthe AgamaprAmANyavAdibhistasya praamaannymbhyupgmyte| taduktam "AmnAyasya kriyA'rthatvAdAnarthakyamatadarthAnAm-" iti| tadapyayuktam / yato bathA pratyakSapratIte'pyarthe vipratipattiviSaye'numAnamapi pravRttimAsAdayatIti pratipAditam, tathA pratyakSAnumAnapratipanne'pyAtmalakSaNe'rthe tasya vA pratiniyatakarmaphalasaMbandhalakSaNe kimityAgamasya pravRttirnAbhyupagamasya vissyH?| nacAgamasya tatrAprAmANyamiti vaktuM yuktm| sarvajJapraNItatvena tatprAmANyasya vyvsthaapittvaat| prtiniytkrmphlsNbndhprtipaadkshcaagmH| "bahvArambhapratigrahavaM ca nArakasya-' ityAdinA vAcakamukhyena sUtrIkRto'syaivAnumAnaviSayavaM pratipAdayitukAmena / yathA ca karmaphalasaMbandho'pyAtmano'numAnAdavasIyate, tathA yathAsthAnamihaiva pratipAdayiSyAmaH / AtmasvarUpapratipAdakaH, pratiniyatakarmaphalasaMbandhapratipAdakazcAgamaH-"ege AyA puTviM dunviNNANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kammANam " ityAdikaH suprasiddha eva / tadevaM pratyakSAnumAnAgamapramANaprasiddhatvAt nArakatirya narAmaraparyAyAnubhUtikhabhAvasyAtmano na bhavazabdavyutpattirarthAbhAvAt DitthAdizabdavyutpattitulyeti sthitam // _ atraahunaiyaayikaaH| klezakarmavipAkAzayAparAmRSTapuruSAbhyupagame, nityaM sattvamasattvaM vA' iti duussnnmbhydhaayi| tatra tannityasattvapratipAdane nAsmAkaM kAcita ksstiH| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 163 ; pramANato nityajJAnAdidharma kalApAnvitasya tasyAbhyupagamAt / nanu yuktametadyadi tathAbhUtapuruSasadbhAvapratipAdakaM kiJcitpramANaM syAt, tacca nAsti / tathAhi / na pratyakSaM tathAvidhapuruSasadbhAvAvedakamasmadAdInAm asmadvilakSaNayogibhistasyAvasAya ityatrApi na kiJcit pramANamasti / yadA na tatsvarUpagrahaNe pratyakSapramANapravRttiH, tadA tadgatadharmANAM nityajJAnAdInAM sadbhAvavAcaiva na saMbhavati / nAnumAnamapi yuktametatsvarUpAvedakam / pratyakSaniSedhe tatpUrvakasya tasyApi niSedhAt / sAmAnyato dRSTasyApi nAtra viSaye pravRttiH / liGgasya kasyacittatpratipAdakasyAbhAvAt, kAryavasya pRthivyAdyAzritasya keSAJcinmatenAsiddheH / naca saMsthAnavattvasya tatsAdhakatvam / prAsAdAdisaMsthAnebhyaH pRthivyAdisaMsthAnasyAtyantavailakSaNyAt / saMsthAnazabdavAcyatvena cAtiprasaktirdarzitA, "vastubhedaprasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH" ityAdinA / tasmAnnAnumAnaM tatsAdhanAyAlam / nApyAgamaH / nityasyAtra darzane'nabhyupagamAt / abhyupagame vA kAryArthapratipAdakasya, siddhe vastunyavyApRteH / nApIzvarapUrvakasya prAmANyam / itaretarAzrayadeoSaprasaGgAt / anIzvara pUrvakasyApi saMbhAvyamAnadoSatvena praprANatA'nupapatteH / tasyAnyezvarapUrvakatve, tasyApi siddhiH kuta iti vaktavyam / tadasiddhau, na tasya prAmANyam; anekezvaraprasaGgadoSazca / bhavatu ko doSaH / yata ekasyApi sAdhane vayamatIvotsukAH, kiM punarbahUnAmiti cet / na kazcitpramANAbhAvaM muktvA / tannAgamato'pi tatpratipattiH, evaM kharUpAsiddhau kathaM tasya kAraNatA / atrAhuH / yaduktam, na tatra pratyakSaM pramANam / tadevameva / yadapi, sarvaprakArasyAgamasya na tatsvarUpAvedane vyApRtiH / tatrocyate / AgamAvyApAre'pi tatsvarUpasAdhakamanumAnaM vidyate / AgamasyApi siddhe'rthe liGgadarzananyAyena yathA vyApRtistathA pratipAdayiSyAmaH / pratyakSapUrvakAnumAnaniSedhe siddhasAdhanam / sAmAnyato dRSTAnumAnasya tatra vyApArAbhyupagamAt / nanvanumAnapramANatAyAmayaM vicAro yuktA - rambhaH, tasyaiva tu prAmANyaM nAnumanyante cAvIkA iti / etccaanuddhossym| anumAnaprAmANyasya vyavasthApitatvAt / yattUktam / pRthivyAdigatasya kAryatvasyAprati - patteH, na tasmAdIzvarAvagamaH / tatra pRthivyAdInAM bauddhaiH kAryamabhyupagataM, te kathamevaM deyuH / ye'pi cArvAkAdyAH pRthivyAdInAM kAryatvaM necchanti, teSAmapi Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 sammatitakAkhyaprakaraNasyaviziSTasaMsthAnayuktAnAM kathamakAryatA ? / sarva saMsthAnavat kAryam , tacca puruSapUrvakaM dRSTam / ye'pyaahuH| saMsthAnazabdavAcyatvaM kevalaM ghaTAdibhiH samAnaM pRthivyAdInAM na tattvato'rthaH kazcid dvayoranugatasamAno vidyte| teSAmapi, na kevalamatrAnugatArthAbhAvaH kintu dhUmAdAvapi pUrvAparavyaktigato naiva kazcidanugato'rthaH samAno'sti / atha tatra vastudarzanAyAtakalpanAnimittamuktam , atra tathAbhUtasya pratibhAsasyAbhAvAnnAnugatArthakalpanA / tathAhi / kasyacid ghaTAdeH kriyamANasya viziSTAM racanAM kartRpUrvikAM dRSTvA'dRSTakartRkasyApi ghaTaprAsAdAdestasya racanAvizeSasya kartRpUrvakalapratipattiH / pRthivyAdestu saMsthAnaM kadAcidapi kartRpUrvakaM nAvagatam / nApi tAdRzaM dharmyantare dRSTakartRka iva paTAdau; tatpRthivyAdigatasya saMsthAnasya vailakSaNyAttato na tataH kartRpUrvakalapratipattiH / evaM hetorasiddhatvena naitatsAdhanam / ayuktametat / yato yadyanavagatasaMbandhAna pratipattRRn adhikRtya hetorasiddhatvamucyate, tadA dhUmAdiSvapi tulyam / atha gRhItAvinAbhAvAnAmapi kAryatvadarzanAt tattvAdiSu IzvarAdikRtatvapratibhAsAnutpatterevamucyate / tadasat / ye hi kAryatvAderbuddhimatkAraNapUrvakatvena gRhItAvinAbhAvAste tasmAdIzvarAdipUrvakatvaM teSAmavagacchantyeva, tasmAd vyutpannAnAmastyeva pRthivyaadisNsthaanvttvkaarytvaaderhetoiirmidhrmtaa'vgmH| avyutpannAnAM tu prasiddhAnumAne dhUmAdAvapi nAsti / apica / bhavatu prAsAdAdisaMsthAnebhyaH pRthivyAdisaMsthAnasya vailakSaNyaM, tathApi kAryatvaM zAkyAdibhiH pRthivyAdInAmiSyate / kArya ca kartRkaraNAdipUrvakaM dRSTam; ataH kAryatvAd buddhimatkAraNapUrvakatvAnumAnam / atha kartRpUrvakasya kAryatvasya, saMsthAnavattvasya ca tadvailakSaNyAnna tataH saadhyaavgmH| ata evAdhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimadyat saMsthAnaM tadarzanAt karbadarzino'pi tatpratipattiyuktetyasya dUSaNasya kAryatve'pi samAnatvAt kathaM gmktaa?| yadyevam , anumaanocchedprsnggH| dhUmAdikamapi yathAvidhamagnyAdisAmagrIbhAvAbhAvAnuvRttimat, tathAvidhameva yadi parvatopari bhavet , syAt tato vahnayAdyavagamaH; athAdhUmavyAvRttaM tathAvidhameva dhUmAdi, tarhi kAryatvAdyapi tathAvidhaM pRthivyAdigataM kiM neSyate / atha pRthivyAdigatakAryatvAdidarzanAt karbadarzinAM tadapratipattiH; evaM zikharyA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / digatavahnayAdyadarzinAM dhUmAdibhyo'pi tadapratipattirastu / nacAtra zabdasAmAnya vastvanugamo nAstIti vaktuM yuktm| dhUmAdAvapi zabdasAmAnyasya vaktuM shkytvaat| tanna zAkyadRSTyA kAryatvAderasiddhatA; nApi cArvAkamImAMsakadRSTyA / teSAmapi saMsthAnavadavazyaM kAryam , ghaTAdivatpRthivyAdisvAvayavasaMyogairArabdham , avazyaMtayA vizleSAdvinAzamanubhaviSyati / evaM vinAzAdA saMbhAvitAtkAryatvAnumAnaM, racanAsvabhAvAhA / yathoktaM bhASyakRtA / yeSAmapyanavagatotpattInAM bhAvAnAM rUpamupalabhyate; teSAM tantuvyatiSaGgajanitaM rUpaM dRSTvA tadvyatiSaGgavimocanAt , tadvinAzAhA vina kSyatItyanumIyate / anena saMsthAnavato'nupalabhyamAnotpatteH samavAyyasamavAyikAraNavinAzAdvinAzamAha; tathA pRthivyAdeH saMsthAnavato'dRSTajanmano rUpadarzanAt nAzasambhAvanA bhaviSyati; sambhAvitAca nAzAt kAryavAnumitau krtRprtipttiH| yathoktaM nyaayvidbhiH| "tattvadarzanaM pratyakSato'numAnato vA" kAryatvavinAzitvayozca samavyAptikatvAdekenAparasyAnumAnamiSTam ; "tena yatrApyubhau dharmoM-" ityatrAto jaiminIyAnAM na kaarylaadersiddhtaa| nApi cArvAkamate'siddhatvam ; teSAM racanAvattvenAvazyaMbhAvinI kAryatApratipattiradRSTotpattInAmapi kSityAdInAm / anyathA vedaracanAyA api kartRdarzanAbhAvAnna kAryatA / yatastatrApyetAvacchakyaM vaktum / na racanAtvena vedaracanAyAH kAryatvAnumAnaM, kartRbhAvAnuvidhAyinI tadarzanAllaukikyeva racanA tatpUrvikA'stu, mA bhUdvaidikI / atha tayorvizeSAnupalambhAllaukikIva vaidikyapi kartRpUrvikA, tarhi prAsAdAdisaMsthAnavat pRthivyAdisaMsthAnavattvasyApi tadpatA'stu / vizeSAnupalakSaNAt / tanna hetorasiddhatA / mA bhUda. siddhatvaM tathA'pyasmAtsAdhyasiddhirna yuktA / nahi kevalAtpakSadharmatvAd vyAptizUnyAtsAdhyAvagamaH / nanu kiM ghaTAdau kartRkarmakaraNapUrvakatvena kAryatvAde-- pynvgmH?| astyevaM ghaTagate kAryatve pratipattistathApi na vyaaptiH| sA hi sakalAkSepeNa gRhyate, atra tu vyAptigrahaNakAla eva keSAJcit kAryANAmakartRpUrvakANAM kAryatvadarzanAnna sarva kArya kartRpUrvakam , yathA vaneSu vanaspatInAm / atha tatra na kaJabhAvanizcayaH, kiM tu kartragrahaNam ;tacca vidyamAne'pi kartari bhavatIti kathaM sAdhyAbhAve hetordarzanam / ka punarvidhamAnakartRNAM tadapratipattiH, yathA ghaTAdInAmanavagato Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sammatitakAkhyaprakaraNasyatpattInAm ;yuktA tatra karturapratipattiH, utpAdakAlAnavagamAt ; tatkAle ca tasya tatra saMnidhAnam, anyadA'sya snnidhaanaabhaavaadgrhnnm| vanagateSu ca sthAvareSUpalabhyamAnajanmasu kartRsadbhAve tadavagamo'vazyaMbhAvI; yathopalabhyamAnajanmani ghttaadau|at upalabdhilakSaNaprAptasya kartusteSvabhAvanizcayAt, tatra vyAptigrahaNakAla eva kAryatvAdeheMtodarzanAna kartRpUrvakatvena vyaaptiH|itshc dRsstthaanydRssttpriklpnaasmbhvaat| dRSTAnAM kSityAdInAM kAraNatvatyAgo'dRSTasya ca kartuH kAraNatvakalpanA nyuktimtii| atha na kSityAdeH kAraNatvanirAkaraNam, kartRkalpanAyAmapi tatsadbhAve'pi tsyaaprkaarnntvkRteH| tdst| yato yadyasyAnvayavyatirekAnuvidhAyi tattasya kAraNamitaratkAryam, kSityAdInAM tvanvayavyatirekAvanuvidhatte tatrAkRSTajAtaM vanaspatyAdi nAparasya ; kathamato vyatiriktakAraNaM bhavet ? 1 evamapi kAraNatvakalpanAyAM doSa uktaH, caitrasya vraNarohaNe' ityaadinaa| tasmAtpakSadharmatve'pi vyAptyabhAvAdagamakatvaM hetoH / atha teSAM pakSe'ntarbhAvAnna tairvybhicaarH| tadasat / tAttvikaM vipakSatvaM kathamicchAkalpitena pakSatvenApogheta ? / vyAptau siddhAyAM sAdhyatadabhAvayoragrahaNe ghAdIcchAparikalpitaM pakSatvaM kathyate / sapakSavipakSayorhetoH sadasattvanizcayAyAptisiddhiH / evamapi sAdhyAbhAve dRSTasya hetorvyAptigrahaNakAle, vyabhicArAzaGkAyAM nizcaye vA vyabhicAraviSayasya pakSe'ntIvena gamakatvakalpane na kazciddhetuya'bhicArI bhavet / tasmAnnezvarasiddhau kazcit heturavyabhicAryasti / atrAhuH / nAkRSTajAtaiH sthAvarAdibhirvyabhicAro, vyAptyabhAvo vA / sAdhyAbhAve vartamAno heturvyabhicArI ucyate; teSu tu katragrahaNam ; na skrtRktvaabhaavnishcyH| nantam , upalabdhilakSaNaprAptatve karturabhAvanizcayastatra yuktaH / naitadyuktam / upalabdhilakSaNaprAptatAyAH kartusteSvanabhyupagamAt / yattUktam / kSityAdyanvayavyatirekAnuvidhAnadarzanAtteSAM tadvyatiriktasya kAraNatvakalpane'tiprasaGgadoSa iti| etasyAM kalpanAyAM dharmAdharmayorapi na kAraNatA bhvet| naca tyorkaarnntaiv| tayoHkAraNatvaprasAdhanAt / nahi kiJcijjagatyasti yatkasyacinna sukhasAdhanaM, duHkhasAdhanaM vaa| naca ttsaadhnsyaadRssttnirpeksssyotpttiH| iyAMstu vishessH| zarIrAdeH pratiniyatAhaTAkSiptatvaM prAyeNa, sarvopabhogyAnAM tu saadhaarnnaadRssttaakssipttvm| etatsarvavAdibhirabhyu Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| pagamAdapratyAkhyeyam ; yuktizca prdrshitaiv| caarvaakairpyetdbhyupgntvym|taan prati pUrvametatsiddhau prmaannsyokttvaat| pramANasiddhaM tu na kasyacinna siddham / athAdRSTasya kAryeNAnvayavyatirekAnanuvidhAne'pi nAkAraNatA; na tarhi vaktavyaM bhUmyAdivya. tirekeNa sthAvarAdinA kAryeNezvarasyAnvayavyatirekAnanuvidhAnAdakAraNatvam / atha jagadvaicitryamadRSTasya kAraNatvaM vinA nopapadyate iti tat kalpyate / sarvAnutpattimataH prati, bhUmyAdeH sAdhAraNatvAdato'dRSTAkhyavicitrakAraNakRtaM kAryavaicitryam / evamadRSTasya kAraNatvakalpanAyAmIzvarasyApi kAraNatvapratikSepo na yuktaH / yathA kAraNagataM vaicitryaM vinA kAryagataM vaicitryaM nopapadyate iti tat parikalpyate, tathA cetanaM kAraM vinA kAryakharUpAnupapattiriti kimiti tasya nAbhyupagamaH ? / nacAkRSTajAteSu sthAvarAdiSu tasyAgrahaNena pratikSepaH / anupalabdhilakSaNaprAptakhAdadRSTavat / naca sarvA kAraNasAmagyupalabdhilakSaNaprAptA / ata eva dRzyamAneSvapi kAraNeSu kaarnntvmprtykssm| kAryeNaiva tasyopalambhAt / sahakArisattA dRzyamAnasya kAraNatA keSAJcit sahakAriNAM dRzyatve'pyadRSTAdeH sahakAriNaH kAryeNaiva pratipattiH; evamIzvarasya kAraNatve'pi na tatsvarUpagrahaNaM pratyakSeNeti sthitam / tato'nupalabdhilakSaNaprAptatvAt kartarupalabhyamAnajanmasu sthAvareSu hetovRttidarzanAnna vyAptyabhAvaH, yato nizcitavipakSavRttiheturvyabhicArI / nanu nizcitavipakSavRttiryathA vyabhicArI, tathA sndigdhvytireko'pi| ukteSu sthAvareSu karnagrahaNaM kiM karprabhAvAt, Ahokhid vidyamAnatve'pi tasyAgrahaNamanupalabdhilakSaNaprAptatvena / evaM sandigdhavyatirekatvena kshciddheturgmkH|dhuumaaderpi sakalavyaktyAkSepeNa vyAptyupalambhakAle, na sarvA vahnivyaktayo dRzyAH, tAsu vA'dRzyAsu dhUmavyaktInAM dRzyatve sandigdhavyatirekAzaGkA na nivrttte| yatra vaDheradarzane dhUmadarzanaM, tatra kiMvaDheradarzanamabhAvAt, Ahokhid anupalabdhilakSaNaprAptatvAditi na nishcyH| ato dhUmo'pi sandigdhavyatirekatvAnna gamakaH / atha dhUmaH kArya hutamujaH, tasya tadabhAve svarUpAnupapattiH,adRSTatve'Syanalasya sadbhAvakalpanA / nanu tatkAryamatropalabhyamAnaM kimiti kAraNamantareNa kalpyate / atha dRSTazakteH kAraNasya kalpanA'stu, mA bhUd buddhimtH| vahnayAdedhUmAdIn prati kathaM dRssttshktitaa| pratyakSAnupalambhAbhyAmiti cet| buddhimato'pi tAbhyAM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sammatitAkhyaprakaraNasyakAraNatvakRtau vahnayAdibhistulyatA / yathA vahnayAdisAmagyA dhUmAdirjanyamAno dRSTaH, sa tAmantareNa kadAcidapi na bhavati / svarUpahAniprasaGgAt / tadvatsarvamutpattimat kartRkarmakaraNapUrvakaM dRSTaM; tasya sakRdapi tthaadrshnaattjnytaasvbhaavH| tasyaivaMsvabhAvanizcitAvanyatamAbhAve'pi kathaM bhAvaH ? / kiMca / anupalabhyamAnakartRkeSu sthAvareSu karturanupalambhaH, zarIrAdhabhAvAt / natvasattvAt / yatra zarIrasya kartRtA tatra kulAlAdeH pratyakSeNaivopalambhaH; atra tu caitanyamAtreNopAdAnAdyadhiSThAnAt kathaM pratyakSavyApRtiH ? / nApyetadvaktavyam, shriiraadybhaavaat| tarhi kartRtA'pi na yuktA / kAryasya zarIreNa saha vyabhicAradarzanAt / yathA svazarIrasya pravRttinivRttI sarvazcetanaH karoti; te ca kAryabhUte / na ca zarIrAntareNa zarIrapravRttinivRttilakSaNaM kArya cetanaH karoti, tena tasya vyabhicAraH / atha zarIra eva dRSTatvAt karotu nAnyatra / tanna / yataH kArya zarIreNa vinA karotIti naH sAdhyam , tat svazarIragatamanyazarIragataM veti nAnena kizcit / etenaitadapi parAkRtam, yadAhureke "acetanaH kathaM bhAvastadicchAmanuvartate" / acetanasya zarIrAderAtmecchAnuvartitvadarzanAt / nacAcetanasya tadicchAnanuvartino'pi prayatnapreryatvaparihAra iti vaktavyam / yata IzvarasyApi prayatnasadbhAve, na kAcit kSatiH / naca zarIrAbhAvAt kathaM prayatna iti vaktuM yuktam / zarIrAntarAbhAve'pi zarIrasya prayatnapreryatvadarzanAt , tatkartuH zarIrAbhAvAdakRSTotpattiSu sthAvareSvagrahaNam, na tatrAdarzanena hetorvyabhicAraH / ye'pi pratyakSAnupalambhasAdhanaM kAryakAraNabhAvamAhuH, teSAmapi kasyacitkAryakAraNabhAvasya tatsAdhanatve yathendriyANAm , adRSTasya ca tau vinA kAraNatvasiDiH, tathezvarasyApi / ato na vyAptyabhAvaH / ata eva na satpatipakSatA'pi / naikasmin sAdhyAnvite hetau sthite dvitIyasya tathAvidhasya ttraavkaashH| vastuno bairUpyAsaMbhavAt / nApi bAdhaH / abuddhimatkAraNapUrvakatvasya pramANenAgrahaNAt / sAdhyAbhAve hetorabhAvaH svasAdhyavyAptatvAdeva siddhaH / nApi dharmyasiddhatA / kAryakAraNasaGghAtasya, pRthivyAderbhUtagrAmasya ca pramANena siddhatvAt / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / tadAzrayatvena hetoryathA pramANenopalambhastathA pUrva pradarzitam / ato'smAdIzvarAvagame na tatsiddhau prmaannaabhaavH| nApi hetorvizeSaviruddhatA / tadviruddhatve hetorvizeSaNe'bhyupagamyamAne na kazciddheturaviruddho bhavet / prasiddhAnumAne'pi vizeSaviruddhAdInAM sulabhatvAt / yathA'yaM dhUmo dahanaM sAdhayati tathaitaddezAvacchinnavahnayabhAvamapi sAdhayati / nahi pUrvadhUmasyaitaddezAvacchinnena vahninA vyAptiH / evaM kAlAdyavacchedena hetoviruddhatA vktvyaa| atha dezakAlAdIn vihAya vahnimAtreNa hetoAptena viruddhatA, tarhi tahatkAryamAtrasya buddhimatkAraNapUrvakatvena vyApteH yadyapi dRSTAnte'nIzvaro'sarvajJaH kRtrimajJAnasambandhI sazarIraH kSityAdyupaviSTaH kartA, tathApi pUrvoktavizeSaNAnAM dharmivizeSarUpANAM vyabhicArAttadviparyayasAdhakatve'pi na viruddhtaa| viruddho hi hetuH saadhyvipryykaaritvaadbhvti| nacaiteSAM sAdhyatA / buddhimatkAraNapUrvakatvamAtrasyAsmAddhetoH sAdhyatveneSTatvAt / yathA ca vizeSaviruddhAdInAmadUSaNatvaM tathA "siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH" ityatra sUtre nirnniitm| itshcaitdduussnnm| pUrvasmAddhetoH svasAdhyasiddhAvuttareNa pUrvasiddhasyaiva sAdhyasya kiM vizeSaH sAdhyate, uta pUrvahetoH svasAdhyasiddhipratibandhaH kriyate / na tAvatpUrvo viklpH| yadi nAma tatrApareNa hetunA vizeSAdhAnaM kRtaM, kiM tAvatA pUrvasya hetoH sAdhyasiddhivighAtaH / yathA kRtakavena zabdasyAnityavasiddhau, hevantareNa guNavasiddhAvapi na pUrvasya kSatiH, tdvdtraapi|athottro viklpH| tathApi svasAdhyasiddhipratibandho vyAptyabhAvapradarzanena kriyate; vyAptyabhAvazca heturuupaannaamnytmaabhaaven| na ca dharmivizeSaviparyayodbhAvanena kasyacidapi rUpasyAbhAvaH kathyate; naca heturUpAbhAvAsiddhAvagamakatvam / tanna vizeSaviruddhatA / vizeSAstu dharmiNaH svarUpasiddhAvuttarakAlaM pramANAntarapratipAdyAH, na tu pUrvahetubalAdabhyupagamyante / tacca pramANAntaramAgamaH, pUrvahetorhevantaraM ca / taccAnvayavyatirekipUrvakakevalavyatirekisaMjJam / yathA gandhAdhupalabdhyA tatsAdhanakaraNamAtraprasiddhau prasaktapratiSedhe karaNavizeSasiddhiH kevalavyatirekinimittA, tathehApi kAryatvAt buddhimatkAraNamAtraprasiddhau prasaktapratiSedhAt kAraNavizeSasiddhiH kevalavyatirekinimittA / tathAhi / kAryatvAd buddhimatkAraNamAtrasiddhau prasaktAnAM kRtrimajJAnazarIrasaMbaddhalAdInAM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sammatitAkhyaprakaraNasya dharmANAM pramANAntareNa bAdhopapattau viziSTabuddhimatkAraNasiddhiya'tirekibalAditi kecit / anye manyante yatrAnvayavyatirekiNo hetorna vizeSasiddhiH, tatra tatpUrvakAt kevalavyatirekiNo vizeSasiddhirbhavatu; yathA ghrANAdiSu / atra tu pUrvasmAdetorvizeSasiddhau na hetvntrpriklpnaa| yathA dhUmasya vahninA'nvayavyatirekasiddhAvatra deze vahniriti pakSadharmatvabalAtpratipattiH, nAnvayAd vytirekaahaa|tyoyetddeshaavcchinnen vahninA'saMbhavAdyadyapi vyAptikAle sakalAkSepeNa taddezasyApyAkSepaH, anyathA'tra vyApterasaMbhavAta ; tathApi vyAptigrahaNavelAyAM sAmAnyarUpatayA tadAkSepaH, na vizeSarUpeNeti vizeSAvagamo nAnvayavyatirekanimittaH, api tu pkssdhmtvkRtH|at eva pratyutpannakAraNajanyAM smRtimanumAnamAhuH / pratyutpannaM ca kAraNaM pakSadharmatvameva / tathA kAryatvAderbuddhimatkAraNamAtreNa vyAptisiddhAvapi kAraNavizeSapratipattiH pakSadharmatvasAmarthyAt / ya itthaMbhUtasya pRthivyAdeH kartA, niyamenAsAvakRtrimajJAnasaMbandhI zarIrarahitaH sarvajJa eka iti / evaM yadA pakSadharmatvabalAdvizeSasiddhiH, tadA na vishessviruddhaadiinaamvkaashH|anvysaamrthyaadpi vizeSasiddhimanye manyante / yathA dhUmamAtrasya vahnimAtreNa vyAptiH, evaM dhUmavizeSasya vahnivizeSeNa iti dhUmavizeSapratipattau na vahnimAtreNAnvayAnusmRtiH; kintu vahnivizeSegaivaMviziSTakAryatvadarzanAnna kAraNamAtrAnusmRtiH, kintu tthaavidhkaaryvishessjnkkaarnnvishessaanusmRtiH| tadanusmRtAvatrAnvayasAmarthyAdeva kAraNavizeSapratipattiriti na vishessviruddhaavkaashH| eteSAM pakSANAM yuktAyuktatvaM sUrayo vicArayiSyantIti nAsmAkamatra nirbandhaH; sarvathA vizeSaviruddhasyAdUSaNatvamasmAbhiH pratipAdyate, tadviruddhalakSaNaparyAlocanayA prasaktAnAM ca vizeSANAM pramANAntarabAdhayA, anvayavyatirokamUlakevalavyatirekibalAhA, pakSadharmatvasAmarthyena vA, kAryavizeSasya kAraNavizeSAnvitatvena vA; nAtra prytyte|srvthaa prastutahetau na vyaaptysiddhiH| prasaktAnAM vizeSANAM pramANAntarabAdhayA vizeSaviruddhatA'navakAza ityuktam ; tatra katamasya prasaktasya vizeSasya kena pramANena nirAkRtiH ? / zarIrasaMbandhasya tAvayAptyabhAvena; zarIrAntararahitasyApyAtmanaH svazarIradhAraNapreraNakriyAsu ythaa| athAtmanaH prayatnavattvAd dhAraNAdikriyAsu zarIrAdyAdhArAsu kartRvaM yuktam, nezvarasya; tadrahitatvAt / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 171 tathAca bhavatAM mukhyaM kartRlakSaNaM "jJAnacikIrSAprayatnAnAM samavAyaH kartRtA " iti / kenezvarasya tadrahitatvAt prayatnapratiSedhaH kRtaH 1 / AtmamanaHsaMyogajanyatvAt prayatnasyezvarasya tadasaMbhavAtkAraNAbhAvAt tanniSedhaH / buddhistarhIzvare katham ?, tasyA api mnHsNyogjnytaiv| sA'pi mA bhUtkA naH kSatiH ? / nenu tadasatcaiva, na tvanyA kAcit / sA'pi bhavatu; tadabhAve kasya vizeSaH zarIrAdisaMyogalakSaNaH sAdhyate / ata evAnyairuktam, nAtIndriyArthapratiSedho vizeSasya kasyacitsAdhanena, nirAkaraNena vA kAryaH tadabhAve vizeSa sAdhanasya tannirAkaraNa hetorvA''zrayAsiddhatvAt kintvatIndriyamarthamabhyupagacchaMstatsiddhau pramANaM praSTavyaH / sa cetsi prayojakaM hetuM darzayati, omiti kRtvA'sau pratipattavyaH / atha na darzayati pramANAbhAvAdevAsau nAsti, na tu vizeSAbhAvAt / tasmAd jJAnacikIrSAprayatnAnAM samavAyo'stIzvare / te tu jJAnAdayo'smadAdijJAnAdibhyo vilakSaNAH / vailakSaNyaM ca nityatvAdidharmayogAt / tannezvarazarIrasya kartRvizeSasya vyAptyabhAvAt siddhiH / nApyasarvajJatvaM vizeSaH kulAlAdiSu dRSTastatra sAdhyate / tatsiddhAvapi vizeSaviruddhasya vyAptyabhAva eva / na hya sarvavidA kartrA kulAlAdinA kiJcitkAryaM kriyate / nanu kulAlAdeH sarvavittve nedAnIM kazcidasarvavit / evameva, yadyaH karoti sa tasyopAdAnAdikAraNakalApaM, prayojanaM ca jAnAti / anyathA tatkriyA'yogAt / sarvajJatvaM ca prakRtakAryatannimittApekSam / ataH kulAlAdiryathA karttA svakAryasya sabai jAnAtyupAdAnAdi; evamIzvaro'pi sarvakarttA sarvasya kAraNaprayojanaM vivAdaviSayasya sarvasyopAdAnakAraNAdi ca kartRtvAdeva jAnAti; ataH kathamasAvasarvavit ? / anye lAhuH / kSetrajJAnAM niyatArthaviSayagrahaNaM sarvavidadhiSThitAnAm, yathA pratiniyatazabdAdiviSayagrAhakANAmindriyANAmaniyataviSayasarvavidadhiSThitAnAM jIvaccharIre, tathAcendriyavRttyucchedalakSaNaM kecin - maraNamAhuzcetanAnadhiSThitAnAm / asti ca kSetrajJAnAM pratiniyata viSayagrahaNaM, tenApyaniyataviSaya sarvavidadhiSThitena bhAvyam / yo'sau kSetrajJAdhiSThAyako'niyataviSayaH, sa sarvavidIzvaraH / nanvevaM tasyaiva sakalakSetreSvadhiSThAyakatvAt kimantargaDusthAnIyaiH d 1 naiyAyikaH samAdhatte - prAguktaprakAreNa buddhyAderniSedhe tasyezvarasyAsatcaiva kSatirnAnyA kAcit / paraH punaH prAha - sA'pi bhavatviti / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 sammatitAkhyaprakaraNasyakSetrajJaiH kRtyam ?, na kiJcitpramANasiddhatAM muktvA / ntvevmnissttaa| yathendriyAdhiSThAyakaH kSetrajJastadadhiSThAyakazvezvaraH, evamanyo'pi tadadhiSThAyako'stu / bhavatvaniSTA, yadi tatsAdhakaM pramANa kiJcidasti, natvaniSTAsAdhakaM kiJcitpramANamutpazyAmaH / tAvata evAnumAnasiddhatvAt / Agamo'pyasmin vastuni vidyate / tathA ca bhagavAn vyAsaH "hAvimau puruSau loke kSarazvAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // 1 // uttamaH puruSastvanyaH prmaatmetyudaahRtH| yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH" // 2 // iti / tathA zrutizca tatpratipAdikA upalabhyate / "vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvato bAhruta vishvtspaat|sN bAhubhyAM dharmati saMpatatrai_vAbhUmI junayan deva eka Aste" ityAdi / naca svarUpapratipAdakAnAmaprAmANyam / pramANajanakatvasya sadbhAvAt / tathAhi / pramANajanakatvena pramANasya prAmANyaM, na pravRttijanakatvena; taccehAstyeva / pravRttinivRttI tu puruSasya sukhaduHkhasAdhanatvAdhyavasAye samarthasyArthitvAdbhavata iti / atha vidhAvaGgatvAdamISA prAmANyaM, na svarUpArthatvAditi cet / tadasat / svArthapratipAdakatvena vidhyaGgatvAt / tathAhi / stuteH khArthapratipAdakalena pravartakatvam, nindAyAstu nivrtktvmiti|anythaa hi tadarthAparijJAne vihitapratiSiddheSvavizeSeNa pravRttinivRttirvA syAt / tathA vidhivAkyasyApi svArthapratipAdanadvAreNaiva puruSaprerakatvaM dRSTam , evaM svarUpapareSvapi vAkyeSu syaat|vaakysvruuptaayaaavishessaat , vishesshetoshvaabhaavaaditi|tthaa svarUpArthAnAmaprAmANye; medhyA Apo darbhAH pavitram, amedhyamazucItyevaMsvarUpAparijJAne, vidhyaGgatAyAmapya. vizeSeNa prvRttinivRttiprsnggH|ncaitdsti, medhyeSveva pravarttate, amedhyeSu ca nivarttata ityupalambhAt / tadevaM svarUpArthebhyovAkyebhyo'rthasvarUpAvabodhe sati iSTe pravRttidarzanAt, aniSTe ca nivRtteriti jJAyate-svarUpArthAnAMpramAjanakatvena pravRttau,nivRttau vA vidhishkaaritvmiti|aprijnyaanaattu prvRttaavtiprsnggH| atha svarUpArthAnAMprAmANye prAvANaHplavanta ityevamAdInAmapiyathArthatA syaat|n|mukhy baadhkopptteH| yatra hi Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 173 mukhya bAdhakaM pramANamAsta tatropacArakalpanA, tadabhAve tupraamaannymev| nacezvarasadbhAvapratipAdaneSu kizcidasti bAdhakamiti svarUpe prAmANyamabhyupagantavyAmityAgamAdapi siddhaprAmANyAttadavagamaH / Izvarasya ca sattAmAtreNa svaviSayagrahaNapravRttAnAM kssetrjnyaanaamdhisstthaayktaa| yathA sphttikaadiinaamupdhaanaakaargrhnnprvRttaanaaNsvitRprkaashH| yathA teSAM sAvitraM prakAzaM vinA nopadhAnAkAragrahaNasAmarthya, tathezvaraM vinA kSetravidAM na khaviSayagrahaNasAmarthyamiti asti bhagavAnIzvaraH sarvavit / itazcAsau sarvavit / jJAnasya sannihitasadarthaprakAzakatvaM nAma svabhAvaH / tasyAnyathAbhAvaH kutshvidosssdbhaavaat| etattAvadrUpaM cakSurAdyAzrayANAM jJAnAnAm / yatpunazcakSuranAzritaM naca rAgAdimalAvRtam; tasya viSayaprakAzanakhabhAvasya viSayeSu kimiti prakAzanasAmarthyavighAtaH?; yathA dIpAderapavarakAntargatasya / nanu rAgAderAvaraNasya kathaM ttraabhaavo'vgtH| tatpratipAdakapramANAbhAvAt / pramANasyAbhAve saMzayo'. stu rAgAdInAm, ntvbhaavH| viparyAsakAraNA rAgAdayaH, eSAM kAraNAbhAve kathaM tatra bhAvaH?, viparyAsazcAdharmanimittaH / naca bhgvtydhrmH| tatsadbhAve vA itthaMvidhasyAsmadAdibhizcintayitumazakyasya kAryasya kathaM tsmaadutpaadH?| anekaadRssttklpnaaprsnggaat| kiJca / rAgAdaya iSTAniSTasAdhaneSu viSayeSUpajAyamAnA dRssttaaH| naca bhagavataH kazcidiSTAniSTasAdhano vissyH| avaaptkaamtvaat| yA tu pravRttiH zarIrAdisarge sA kaizcit kriiddaarthmuktaa| sA cAvAptaprayojanAnAmeva bhavati, ntvnyessaam|ato yaduktaM vArtikakRtA-"krIDA hi ratimavindatAM; na ca ratyarthI bhagavAn , duHkhaabhaavaat"| tatpratikSiptam / na hi duHkhitAH krIDAsu pravarttante; tasmAt krIDArthI prvRttiH|anye manyante-kAruNyAdbhagavataH prvRttiH| nanvevaM kevalaH sukharUpaHprANisargo'stu / naivam / nirapekSasya kartRtve'yaM doSaH, sApekSatve tu kathamekarUpaH sargaH ? / yasya yathAvidhaH karmAzayaH puNyarUpo'puNyarUpo vA tasya tathAvidhaphalopabhogAya tatsAdhanAn zarIrAdIMstathAvidhAMstatsApekSaH sRjatIti / nacezvaratvavyAghAtaH sApekSatve'pi; yathA savitRprakAzasya sphaTikAdyapekSasya, yathA vA karaNAdhiSThAyakasya kSetrajJasya sApekSatve'pi teSu tasyezvaratAvighAta iti kecit / anye manyante-yathA prabhuH sevAbhedAnurodhena phalabhedaprado nAprabhuH, tathezvaro'pi karmAzayApekSaH phalaM jana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sammatitAkhyaprakaraNasyayatItyanIzvara iti na yujyate vaktum / bhASyakAraH kAruNyapreritasya prvRttimaah| tannimittAyAmapi pravRttau na vArtikakArIyaM dUSaNaM saMsRjet zubhamevaikamanukampAprayojita ityevamAdi / yataH karmAzayAnAM kuzalAkuzalarUpANAM phalopabhogaM vinA na kSaya iti bhagavAnavagacchaMstadupabhogAya prANisarga karoti / upabhogaH karmaphalasya zarIrAdikRtaH; kasyacittvazubhasya karmaNaHprAyazcittAt prkssyH| tatrApi khalpena duHkhopabhogena dIrghakAladuHkhapradaM karma kSIyate, na tu phalamadattvA krmkssyH| yeSAmapi mataM samyagjJAnAd viparyAsanivRttau, tajjanyaklezakSaye, karmAzayAnAM sadbhAve'pi sahakAryabhAvAnna zarIrAdyAkSepakatA; tatrApi kuzalaM karma, samAdhiM vA'ntareNa na tattvajJAnotpattiH; tayostu saMcaye pravRttasya yamaniyamAnuSThAne'nekavidhaduHkhotpattiH; ataH kathaM kevalasukhirUpaHprANisargaH nArakatiryagAdisargo'pi akRtaprA. yazcittAnAM tatratyaduHkhAnubhave punarviziSTa sthAnAvAptAvabhyudayaheturiti siddhaM duHkhiprANisRSTAvapi karuNayA pravarttanam / tannAsarvajJatvaM vishessH| nApi kRtrimjnyaansNbndhitvm| tajjJAnasya pratyarthaniyamAbhAvAt / yajjJAnamanityaM taccharIrAdisApekSaM pratyarthaniyataM tat , jJAnasya tu zarIrAdyabhAve kutaH pratyarthaniyatatA ?|bhvtu tajjJAnaM pratiniyataviSayam ; na tasya pratiniyataviSayatve'smAkaM pkssksstiH| kathaM na ksstiH?| tasya tathAvidhatve yugapat sthAvarAnutpAdaprasaGgaH / tadanutpAde ca krtRtvaasiddhiH| tadasiddhau kasya kRtrimjnyaansNbndhitaavishessH| atha yugapatkAryAnyathAnupapattyA pratyarthaniyatAmanekA buddhimIzvare pratipadyeta; tatrApi santAnena vA tathAbhUtA buddhayaH, yugapaddA bhveyuH| prAcye vikalpe, punarapi yugptkaaryaanutpaadprsngg| yugapadutpattau vA buddhInAM zarIrAdiyogastasyaiSitavyaH; sa ca pUrva pratikSiptaH / atha kAryasya bahutvamahattvAbhyAM bahavo buddhimantaH karttAro bhavantu, natvekaH sarvajJaH srvshktiyuktH| nanvetasminnapi pakSe iishvraanektvprsngg| bhavatu, ko doSaH ? / vyAhatakAmAnAM khatantrANAmekasminnarthe'pravRttiH / atha tanmadhye'nyeSAmekAyattatA tadA sa evezvaraH, anye punastadadhInA aniishvraaH| atha sthapatyAdInAM mahAprAsAdAdikaraNe yathaikamatyaM, tadvadatrApi / naitadevam / tatra kasyacidAbhaprAyeNa niyamitAnAmaikamatyam ; natvatra bahUnAM niyAmakaH kazcidasti / sadbhAve vA sa eveshvrH| evaM yasya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 175 yasya vizeSasya sAdhanAya vA, nirAkRtaye vA pramANamucyate, tasya tasya pUrvoktena nyAyena nirAkaraNaM karttavyam / tanna vizeSaviruddhatA IzvarasAdhakasya / prasaGgaviparyayayorapyanutpattiH / prasaGgasya vyAptyabhAvAt , tanmUlatvAt tadviparyayasya tathe. STavighAtakRtazca / yacca nityatvAdakartRkatvamucyate zAkyaiH; tadapi kSaNabhaGgabhaGge pratikSiptam / yadapi vyApAra vinA na kartRtvam ; tadapi jJAnacikIrSAprayatnalakSaNasya vyApArasyoktatvAnnirAkRtam / vArttikakAreNAparaM pramANadvayamupanyastaM tatsiddhaye-mahAbhUtAdivyaktaM cetanAdhiSThitaM prANinAM sukhaduHkhanimittaM, rUpAdimattvAt turyAdivat, tathA pRthivyAdIni mahAbhUtAni buddhimatkAraNAdhiSThitAni svAsu dhAraNAghAsu kriyAsu pravarttante, anitytvaad,vaasyaadivditi|aviddhkrnnstu tasiddhaye idaM pramANadvayamAha-vIndriyagrAhyAgrAhyaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM buddhimatkAraNapUrvakam; khArambhakAvayavasannivezaviziSTatvAt ; ghaTAdivad, vaidha\Na paramANava iti / tatra dvAbhyAM darzanasparzanendriyAbhyAM grAhyaM mahadanekadravyavattvarUpAdyupalabdhikAraNopetaM, pRthivyudakajvalanasaMjJakaM trividhaM dravyaM dvIndriyagrAhyam / agrAhyaM vAyvAdi, yasmAnmahattvamanekadravyavattvaM rUpasamavAyAdizvopalabdhikAraNamiSyate, tacca vAyvAdau naasti| yathoktam"mahatyanekadravyavattvAd rUpAccopalabdhiH";"-rUpasaMskArAbhAvAdvA vAyvanupalabdhiH" / rUpasaMskAro ruupsmvaayH|ynnukaadiinaa vanupalabdhiramahattvAditi / anye tu vAyorapi sparzanendriyapratyakSagrAhyatvamicchanti / dvIndriyagrAhyalApekSayAtu rUpasamavAyAbhAvAdanupalabdhirityuktam ;tatra sAmAnyena dvIndriyagrAhyAgrAyasya buddhimatkAraNapUrvakatvasAdhane siddhasAdhyatAdoSo ghaTAdiSu ubhayasiddheH vivAdAbhAvAt; abhyupetabAdhA cANvAkAzAdInAM tathA'nabhyupagamAta, teSAM ca nityatvAt pratyakSAdibAdhA; atastadartha vimtydhikrnnbhaavaapnngrhnnm| vividhA matirvimatirvipratipattiriti yAvat, tasyA'dhikaraNabhAvApannaM vivaadaaspdiibhuutmityrthH| evaM ca sati zarIrondriyabhuvanAdaya evAtra pakSIkRtA iti nANvAdiprasaGgaH / kAraNamAtrapUrvakatve. 'pi sAdhye siddhasAdhyatA mA bhUditi buddhimatkAraNagrahaNam / sAGkhyaM prati matubarthAnupapatterna siddhasAdhyatA / avyatiriktA hi buddhiH pradhAnAt sAGkhyairucyate / naca tenaiva tadeva thhvti|svaarmbhkaannaamvyvaanaaN saMnivezaHpracayAtmakaH saMyogaH, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sammatitAkhyaprakaraNasyatena viziSTaM vyavacchinnaM tahAvastasmAt / avayavasannivezaviziSTatvaM gotvAdibhirvyabhicArIti ataH svArambhagrahaNam / gotvAdIni tu dravyArambhakAvayavasannivezena viziSyante, na tu vaarmbhkaavyvsnnivesheneti| tena yo'sau buddhimAn, sa Izvara ityekm| dvitIyaM tu tanubhuvanakaraNopAdAnAni cetanAcetanAni cetanAdhiSThitAni khakAryamArabhanta iti pratijAnImahe; rUpAdimattvAt, yadyadrUpAdimattattaccetanAdhiSThitaM svakAryamArabhate, yathA tantvAdi; rUpAdimaJca tanubhuvanakaraNAdikAraNaM, tasmAccetanAdhiSThitaM svakAryamArabhate / yo'sau cetanastanubhuvanakaraNopAdAnAderadhiSThAtA sa bhagavAnIzvara iti / uddyotakarastu pramANayati-bhuvanahetavaH pradhAnaparamANvadRSTAH svakAryotpattAvatizayabuddhimantamadhiSThAtAramapekSante; sthitvA pravRtte. stntuturyaadivditi| prazastamatistvAha-sargAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH, uttarakAlaM prabuddhAnAM prtyrthniyttvaat|aprsiddhvaagvyvhaaraannaaN kumArANAM gavAdiSu ca pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathA mAtrAghupadezapUrvaka iti / prabuddhAnAM pratyartha niyatatvAditi prabuddhAnAM satAM pratyartha niyttvaadityrthH| yadupadezapUrvakazca sargAdau vyavahAraH, sa IzvaraH; pralayakAle'pyaluptajJAnAtizaya iti siddham / tathA'parANyapyu dyotakareNa tasiddhaye sAdhanAnyupanyastAni-buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdikaM vyaktaM sukhaHdukhanimittaM bhavati, acetanatvAt, kAryatvAt , vinAzitvAd, rUpA. dimattvAd, vaasyaadivditi| atha bhavatvasmAddhetukadambakAdIzvarasya sarvajagaddhetutvasiddhiH,sarvajJatvaM tu kathaM tasya siddham ?; yenAsau niHzreyasAbhyudayakAmAnAM bhaktiviSayatAM yAyAt / jagatkartRsiddhereveti brUmaH / tathAcAhuH prazastamatiprabhRtayaH-kartuH kAryopAdAnopakaraNaprayojanasaMpradAnaparijJAnAt / iha hi yo yasya kartA bhavati, sa tasyopAdAnAdIni jAnIte; yathA kulAlaH kuNDAdInAM kartA, tadupAdAnaM mRtpiNDam , upakaraNAni cakrAdIni, prayojanamudakAharaNAdi, kuTumbinaM ca saMpradAnaM jAnIta ityetat siddham ;tathezvaraH sakalabhuvanAnAM kartA, sa tadupAdAnAni paramANvAdilakSaNAni, tadupakaraNAni dharmAdakkAlAdIni, vyavahAropakaraNAni sAmAnyavizeSasamavAyalakSaNAni, prayojanamupabhoga, saMpradAnasaMjJakAMzca puruSAn jAnIta iti; ataH siddhamasya srvjnytvmiti| ata eva naatraittprernniiym|srvjnypuurvktve kSityAdInAM sA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 177 dhye sAdhyavikalo dRSTAntaH, hetuzca viruddhaH, asarvajJakartRpUrvakatvena kumbhAdeH kAryasya vyAptidarzanAt ; kiJcijjJapUrvakatve sAdhye'bhyupetabAdhA ; kAraNamAtrapUrvakatve sAdhye karmaNA siddhasAdhanamiti / yataH sAmAnyena khakAryopAdAnopakaraNasaMpradAnAbhijJakartRpUrvakatvaM sAdhyate, tatra cAsyeva vastrAdidRSTAntaH / tasya hyupAdAnopakaraNAdyabhijJakartRpUrvakatvaM sakalalokaprasiddham, kathamanyathAkartuM zakyate, apahnotuM vA ? / na tu karmaNA siddhasAdhyatA / tasya sakalajagallakSaNakAryopAdAnAdyanabhijJatvAt / tadabhijJatve vA tasyaiva bhagavataH karma iti nAmAntaraM kRtaM syAt / zeSaM tvatra cintitameva / tadevaM sakaladoSarahitAduktahetukalApAt jJAnAdyatizayavadguNayuktasya siddheH, tasya ca zAsanapraNetRtvaM nAnyeSAM yoginAmiti bhavajinAnAM zAsanamityayuktamuktamiti sthitam / iti pUrvapakSa: // atra pratividhIyate / yattAvaduktam - sAmAnyato dRSTAnumAnasya tatra vyApArAbhyupagamAt pratyakSapUrvakAnumAnaniSedhe siddhasAdhanamiti / tadasaGgatam / sAmAnyata dRSTAnumAnasyApi ttsaadhktvenaaprvRtteH| tathAhi / tanubhuvanakaraNAdikaM buddhimatkArapUrvakaM kAryavADaTAdivadityatra dharmyasiddherAzrayAsiddhastAvat kAryavalakSaNo hetuH / tthaahi| avayavirUpaM tAvat tanvAdi avabhAsamAnam, tattu na yuktam / dezAdi - bhinnasya tanvAdeH sthUlasyaikasyAnupapatteH / nahyanekadezAdigatamekaM bhavituM yuktam / viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt, dezAdibhedasya ca viruddhadharmarUpatvAt / tathApyabhede sarvatra bhinnalenAbhyupagate ghaTapaTAdAvapi bhedoparatiprasaGgAt / nahi bhinnatvenAbhyupagate tatrApyanyadbhedanibandhanamutpazyAmaH / pratibhAsabhedAt tatra bheda iti cet / na / viruddhadharmAdhyAsaM bhedakamantareNa pratibhAsasyApi bhedAnupapatteH / athAvayavyeko na bhavati viruddhadharmAdhyAsitatvAdityetat kiM khatantrasAdhanam, uta prasaGgasAdhanamiti / na tAvat svatantrasAdhanaM yuktam / avayavinaH pramANAsiddhatvena hetorAzrayAsiddhatvadoSAt / pramANasiddhatve vA tatpratipAdakapramANabAdhitapakSanirdezAnantaraprayuktatvena tasya kAlAtyayApadiSTatvadoSaduSTatvAt / naca parasyAvayavI siddha iti nAzrayAsiddhatvadoSa iti vaktuM yuktam / yataH, parasya kiM pramANato'sau siddhaH, utApramANataH / pramANatazcet, tarhi bhavato'pi kiM na siddha: / pramANasiddhasya sarvAn 23 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 sammatitAkhyaprakaraNasyapratyavizeSAt / tathAca tadeva kAlAtyayApadiSTatvaM hetoH / athApramANataH, tadA na parasyApi siddha iti punrpyaashryaasiddhtvm| tanna prathamaH pakSaH / nApi dvitIyaH / yataH vyApyAbhyupagamo yatra vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH pradarzyate, tatprasaGgasAdha. nam / naca parasyabhedaviruddhadharmAdhyAsayorvyApyavyApakabhAvaH siddhaH / dezAdibhedalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUparasayorbhedAbhyupagamAt / tadbhAve'pi sAmAnyAdAvabhedasya pramANasiddhatvAditi na vktvym| yataH prathamaH pakSastAvadanabhyupagamA. deva nirstH| prasaGgasAdhanapakSe tu yad dUSaNamabhihitam-dezabhedalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUparasayorbheda iti; tayApyavyApakabhAvAparijJAnaM sUcayati, na puna ppyavyApakabhAvAbhAvam / yato dezabhede sati yadyabhedaH kvacitsiddhaH syAt , tadA vyApakAbhAve'pi viruddhadharmAdhyAsasya bhAvAnna tasya tena vyAptiH syAt / yadAtu dezAbhede'pi rUparasayorbhedaH, tadA dezabhedo bhedavyApako na syAt, na punaretAvatA bhedo viruddhadharmAdhyAsavyApako na syaat| yadi hi bhedavyAvRttAvapi dezAdibhedo na byAvarteta, tadA vyApakavyAvRttAvapi vyApyasyAvyAvRtterna bhedena dezAdiviruddhadharmAdhyAso vyaapyet| na caitat kvacidapi siddham / yattu sAmAnyAdAvabhedasya pramANataH siddharbhedavyAvRttAvapi na dezAdibhedalakSaNasya viruddhadharmAdhyAsasya nivRttiriti| tadayuktam / sAmAnyAdeH pramANato'bhinnarUpasyAsiddheH / uktaM c| yadi viruddhadharmAdhyAsaH padArthAnAM bhedako na syAt , tadA'nyasya tadbhedakasyAbhAvAdvizvamekaM syAt / pratibhAsabhedasyApi tamantareNa bhedavyavasthApakasyAbhAvAditi vyApyavyApakabhAvasiddheH kathaM na prasaGgasAdhanasyAtrAvakAzaH / athaikatvapratibhAsAddezAdibhede'pi tnvaaderektaa|n|deshbheden vyavasthitAnAmavayavAnAM pratibhAsabhedena bhedAt |n hyekarUpA bhAgA bhAsante, piNDasyANumAtratA''patteH, tadvyatiriktasya cAparasya tanvAdyavayavino drvysyoplbdhilkssnnpraaptsyaanuplmbhenaasttvaat|nc tasyopalabdhilakSaNaprAptatA parairnAbhyupagamyate / "mahatyanekadravyavattvAt rUpAccopalabdhiH" iti vcnaat| tatsiddhamanupalabdharupalabdhilakSaNaprAptasyeti vishessnnm|n ca madhyo - dibhAgavyatiriktavapurbahirlAhyAkAratAM bibhrANastanvAdidravyAtmA darzane cakAstItyanupalabdhirapi siddhaa| na ca samAnadezavAdavayavino'vayavebhyaH pRthaganupalakSaNa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| 179 miti vaktuM zakyam / samAnadezavAditi viklpaanupptteH| tathAhi / samAnadezakhamavayavAvayavinoH kiM pAribhASikam , laukikaM vA / yadi pAribhASikam / tada. nuhossym| paribhASAyA atraandhikaaraat| na ca tat tatra bhavadabhiprAyeNa siddham / tathAhi / anya eva pANyAdaya ArambhakA dezAstanvAdyavayavino bhavadbhiH paribhASyante, anye ca pANyAdInAM tadavayavAnAmArambhakA deshaaH| aarbhyaarmbhkvaadnissedhaat|tnn pAribhASikaM smaandeshtvm| nApi laukikm|aakaashsy lokaprasiddhasya samAnadezasyAsmAn prati asiddhatvAt / prakAzAdirUpasya ca dezasya tatsiddhasya samAnatve'pi bhinnAnAM vAtA''tapAdInAM bhedenoplbdheH| tathAhi / samAnadezA api bhAvA vAtA''tapAdayo bhinnatanavaH pRthak prathante, ncaivmvyvinirbhaasH| tannAvayavI tanvAdibhinno'sti / atha mandamandaprakAze avayavapratibhAsamantareNApyavayavini pratibhAsa upalabhyate, tatkathaM pratibhAsAbhAvAt tsyaabhaavH?|asdett / nahi tathAbhUto'spaSTapratibhAso'vayavisvarUpavyavasthApako yuktaH / tatpratibhAsasyAspaSTarUpasya spaSTajJAnAvabhAsitatsvarUpeNa virodhAt / atha svarUpadvayametadavayavinaH spaSTam , aspaSTaM ca / tatrAspaSTaM mandAlokajJAnaviSayaH; spaSTaM tu saalokjnyaanbhuumiH| nanvetat kharUpadvayaM kenAvayavino gRhyate ? / na tAvanmandAlokajJAnena / tatra sAlokajJAnaviSayaspaSTarUpAnavabhAsanAt / aspaSTatatsvarUpapratibhAsaM hi tadanubhUyate / nApi sAlokajJAnena spssttttsvruupaavbhaasinaa| tatra mandAlokajJAnAvabhAsitatasvarUpAnavabhAsanAt / nahi parisphuTapratibhAsavelAyAmavizadarUpAkAro'vayavyarthaH pratibhAti, tatkathamasAvayavinaH svarUpam / atha mandAlokadRSTamavayavinaH kharUpaM parisphuTamidAnIM pazyAmIti tayorekatA / nanu kimaparisphuTarUpatayA parisphuTaM rUpaM avagamyate, Ahokhita parisphuTatayA'parisphuTam / tatra yadyAdyaH pakSaH, tadA'parisphuTarUpasaMbandhitvamevAvayavinaH prApnoti / parisphuTasya rUpasyAsphuTarUpatA'nupravezena pratibhAsanAt / atha dvitIyaH pakSaH / tathA sati spaSTakharUpasaMbandhitvameva / aspaSTasya vizadasvarUpAnupraviSTalena pratibhAsanAt / tanna svruupddhyaavgmo'vyvinH| ekalapratibhAsanaM tu pratibhAsarahitamabhimAnamAtraM spaSTAspaSTarUpayoH / anyathA sAlokajJAnavanmandAlokajJAnamapi parisphuTa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sammatitakAkhyaprakaraNasyapratibhAsaM syAt / athAlokabhAvAbhAvakRtastatra spaSTAspaSTapratibhAsabhedaH / nnvaalokenaapyvyvisvruupmevodbhaasniiym| taccet , avikalaM mandAloke pratibhAti, kathaM na tatra tadavabhAsakRtaH spssttaavbhaasH?| anyathA viSayAvabhAsavyatirekeNApi jJAnapratibhAsabhedena jJAnAvabhAsabhedo rUparasayorapi bhedavyavasthApakaH syAt / athAvayavikharUpamekamevobhayatra pratIyate, vyaktAvyaktAkArau tu jnyaansyaatmaanaavityucyet| tdpyst| yato yadi jJAnAkArau tau, kathamavayavirUpatayA pratibhAtaH tadrUpatayA ca pratibhAsanAdavayavyAkArau tAvabhyupagantavyau / nahi vyaktarUpatAmadhyaktarUpatAM ca muktvA avayavisvarUpamaparamAbhAti / tattasyAnavabhAsAdabhAva eva / vyaktAvyaktaikAtmanazvAvayavino vyaktAvyaktAkAravad bhedaH / nahi prtibhaasbhede'pyektaa| atiprasaGgAt / tannAspaSTapratibhAsamandhakAre'vayavino rUpamavayavApratibhAse'pi pratibhAtIti vaktuM yuktam / uktadoSaprasaGgAt / kiMca / kiM katipayAvayavapratibhAse satyavayavI pratibhAtItyabhyupagamyate, Ahosvit samastAvayavapratibhAse / yadyAdyaH pakSaH / sa na yuktaH / jalamamamahAkAyastambhAderuparitanakatipayAvayavapratibhAse'pi samastAvayavavyApinaH stmbhaadyvyvino'prtibhaasnaat| atha dvitIyaH pkssH| so'pi na yuktaH / mdhyprbhaagvrtismstaavyvprtibhaasaasNbhvenaavyvino'prtibhaasprsnggaat|ath bhUyo'vayavagrahaNe satyavayavI gRhyata itybhyupgmH| so'pi na yuktH| yato'rvAgbhAgabhAvyavayavagrAhiNA pratyakSeNa parabhAgabhA. vyavayavAgrahaNAt |n tena tadyAptiravayavino grahItuM zakyA / vyApyAgrahaNe tena tayApakavasyApi grhiitumshkteH| grahaNe vA'tiprasaGgaH / tathAhi / yadyena rUpeNAva. bhAti tattenaiva rUpeNa saditi vyvhaarvissyH| yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tenaiva rUpeNa tadviSayaH, arvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhitayA cA'vayavI pratibhAtIti svbhaavhetuH| naca parabhAgabhAvivyavahitAvayavA'pratibhAsane'pyavyavahito'. vayavI pratibhAtIti vaktuM zakyam / tadapratibhAsane tadtatvenApratibhAsanAt / yasmizva pratibhAsamAne yadpaM na pratibhAti, tattato bhinnam / yathA ghaTe pratibhAsamAne 'pratibhAsamAnaM pttsvruupm|n pratibhAti ca arvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhyavayavikharUpe pratibhAsamAne parabhAgabhAvyavayavasaMbandhyavayavisvarUpam ; iti kathaM na tatta Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 181 tobhinnam ?|tthaa'pybhede'tiprsnggHprtipaaditH / nApi parabhAgabhAvyavayavAvayavi. grAhiNA pratyakSeNArvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhitvaM tasya gRhyte|ttr tadavayavAnAMpratibhAsAttatsaMbandhyevAvayavisvarUpaM pratibhAseta, nArvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhi / teSAM tatrApratibhAsanAt / tadapratibhAsane ca tatsaMbandhirUpasyApyapratibhAsanAta; . vyApyApratipattau tadvyApakatvasyApyapratipatteH / nApi smaraNenArvAparabhAgabhAvyavayavasaMbandhyavayaghisvarUpagrahaH / pratyakSAnusAreNa smaraNasya pravRttyupapatteH / pratyakSasya ca tadrAhakatvaniSedhAt / nApyAtmA'rvAkparabhAgAvayavavyApitvamavayavino grahItuM samarthaH / sattAmAtreNa tasya tadrAhakalAnupapatteH / anyathA svApa-mada-mUrchAdyavasthAsvapi tatpratipattiprasaGgAt / kintu darzanasahAyaH, tacca darzanaM nAvayavino'vayavavyAptigrAhakaM pratyakSAdikaM saMbhavatIti pratipAditam / athArvAgbhAgadarzane satyuttarakAlaM parabhAgadarzane'nantarasmaraNasahakArIndriyajanitaM sa evAyamiti pratyabhijJAjJAnamadhyakSamavayavinaH pUrvAparAvayavavyAptigrAhakam / tadayuktam / pratyabhijJAjJAnasyaitadviSayasya pratyakSatvAnupapatteH / akSAnusAri hi pratyakSam / nacAkSANAmAkparabhAgabhAvyavayavagrahaNe vyApAraH saMbhavati / vyavahite teSAM vyApArAsaMbhavAt / saMbhave vA'tivyavahite'pi merupRSThAdau vyApAraH syAt / tanna tadanusAriNo'dhyakSarUpasya pratyabhijJAjJAnasya tatra vyApAraH / naca smaraNasahAyasyApIndriyasyAviSaye vyApAraH saMbhavati / yadyasyAviSayaH na tattatra smaraNasahAyamapi pravarttate, yathA parimalasmaraNasahAyamapi locanaM gandhAdau / aviSayazca vyavahito'kSANAM parabhAgabhAvyavayavasaMbandhitvalakSaNo'vayavinaH svabhAva iti nAkSajasya prtybhijnyaajnyaansyaavyvisvruupgraahktvm| naca sa evAyamiti prtiitirekaa|s iti smRteH rUpam , ayamiti tu dRzaH svarUpam / tatparokSAparokSAkAratvAt naikakhabhAvAvetau pratyayau / atha sa evAyamityekAdhikaraNatayA etau pratibhAta iti ekaM pratyabhijJAjJAnam, AkArabhede sati darzanasmaraNayoriva saamaanaadhikrnnyaadhyvsaaye'pyektvaanupptteH| anyatrApyAkArabheda eva bhedaH; sa cAtrApi vidyata iti kathamekatvam ? / kiJca / sa ityAkAro'yamityAkArAnupravezena pratibhAti, aahokhidnnuprvesheneti| yadyanupravezeneti sa ityAkArasyAvamityAkAre anupraviSTa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sammatitAkhyaprakaraNasyabAdabhAva ityayamityAkAra eva kevalaH prApta iti kutaH so'yamityekA prtybhijnyaa?| athAyamityAkAraH sa ityetasminnanupraviSTaH, tadA sa ityeva prAptau nAyamityapIti kathamekA pratyabhijJA ? / atha sa evAyamityAkArau parasparAnanupraviSTau pratibhAtaH, tathApi bhinnAkArau bhinnaviSayau ca dvau pratyayAviti kathamekArthekA pratyabhijJA ? / pratibhAsabhedasya viSayabhedavyavasthApakalAt / naca pratibhAsabhede'pi vissyaabhedH| pratibhAsAbhedavyatirekeNa viSayAbhedavyavasthAyAM pramANaM vinA prameyAbhyupagamaH syAt ; tathAca sarva sarvasya sidyet / tanna pratyabhijJAto'pyavayavyekatvagrahaH / anumAnasya ca avayavisvarUpagrAhakasya pratyakSaniSedhe tatpUrvakasya niSedhaH kRta eva / sAmAnyato dRSTasya cAvayavipratiSedhaprastAve niSedho vidhAsyata ityAstAM tAvat / athaiko ghaTa iti dravyapratItirasti tadavayavavyatirekiNI, tatkathamabhAvo'vayavinaH ? / na / ghaTAvasAye'pi tadavayavAdhyavasAyaH, nAmollekhazcAdhyavasIyate nAvayavidravyam / varNAkRtyakSarAkArazUnyasya tadrUpasya kenacidapyananubhavAt / varNAkRtyakSarAkArazUnyaM cAvayavisvarUpamabhyupagamyate / naca tena rUpeNa kalpanAjJAne'pi tatpratibhAti / nacAnyAkAraH pratibhAso'nyAkArasya vastukharUpasya vyavasthApakaH / anyathA nIlapratibhAsaH pItasya vyavasthApakaH syAditi na vastuvyavasthA syAt / tasmAt na kalpanollikhyamAnavapurapyavayavI bahirasti / kevalamanAdirayamekatvavyavahAro mithyArthaH / naca vyavahAramAtrAbAhirake vastu sidhyati / nIlAdInAM svabhAva ityatrApi vyavahArAbhedAdekatAprApteH svabhAvasya / atha tatra pratinIlAdikhabhAvaM darzanabhedAdekavaM bAdhyate, ihApi tarhi bahIrUpasyo hyadhomadhyAdini sasya bhedAdekatA tanvAdInAM pratidalatu / tannAvayavirUpo bAhyo'rtho'sti / athAvayavino'bhAve tadavayavAnAmapi pANyAdInAM digbhedAdivirudvadharmAdhyAsA bhedaH / tadavayavAnAmapyaGgulyAdInAM tata eva bhedAttAvateMdo yAvatparamANavaH / teSAM ca sthUlapratibhAsaviSayalAnupapattiH / sthUlatanuzca bahirnIlAdirUpaH pratibhAsaH sphuTamudbhAti / naca sthUlarUpaM pratyekaM paramANuSu saMbhavati, tathAle prmaannuvaayogaat| nApi samuditeSu sthUlarUpasaMbhavaH / samuditAvasthAyAmapyaNUnAM kharUpeNa suukssmvaat| naca tadvyatiriktaH smudaayo'sti| tathAle dravyavAdaprasaGgAt / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| . 183 tatra cokto dossH| tanna sthUlatA paramANuSu kathaJcidapi saMbhavati / nacAnyAdRknirbhAso'nyAdRkSasyArthasya prakAzakaH / nIladarzanasyApi piitvyvsthaapktvaaptteH| tathAca niyataviSayavyavasthocchedaH / kizca / paramANorapi nAnAdiksaMbandhAdekatA nopapannaiva / tathAcAha "SaTkena yugapadyogAtparamANoH SaDaMzatA" / iti / punastadaMzAnAmapi nAnAdiksaMbandhAt sAMzatA''pattiH, tathAcAnavasthA / tasmAnna paramANUnAmapi sattvam, ityavayavyagrahaNe sarvAgrahaNaprasaGga iti pratibhAsAbhAvApatterna prsnggsaadhnsyaavkaashH| asadetat / avayavyabhAve'pi nirantarotpannAnAM ghaTAdyAkAreNa paramANUnAM sadbhAvAt , tadrAhakANAmapi jJAnaparamANUnAM tathotpannAnAM tabAhakatvAt na bahirarthAbhAvaH / nApi tatpratibhAsAbhAva iti kathaM prasaGgasAdhanasya nAvakAzaH sthuulaikruupaavyvybhaave'pi?| yadi cAvayavino'bhAve paramANUnAmapyabhAvaprasakteH pratibhAsAbhAvena prasaGgasAdhanAnavakAzaH pratipAdyeta, tadA sutarAM paramANurUpasya, jJAnarUpasya cArthasyAbhAve kAryalAdilakSaNasya hetorAzrayAsiddhatAdoSaH / bAhyArthanayena cAsmAbhirAzrayAsiddha. tAdoSAt kAryatvalakSaNAddhetornezvarasiddhiriti pratipAdayitumabhipretam / yadi punavijJAnazUnyavAdAnukUlaM bhavatA'pyanuSThIyate, tadA sAdhyadRSTAntarmisAdhyasAdhanadhamAdInAmanumityaGgabhUtAnAM sarveSAmapyasiddheH kuta upanyastaprayogAdIzvarasiddhiH ? / tadevaM tanvAdilakSaNasya kAryatvAdihetvAzrayasyAvayavino'siddherAzrayAsiddho hetuH| tathA buddhimatkAraNamiti sAdhyanirdeze buddhimaditi matubarthasya sAdhyadharmavizeSaNasyAnupapattiH / tajjJAnasya tato vyatireke, akAryatve ca tasyeti saMbandhAnupa. patteH / tadguNatvAt tattasyeti cet / na / akAryatve, vyatireke ca tasyaiva tadguNo nAkAzAderiti vyavasthApayitumazakteH / samavAyo vyavasthAkArIti cet / n| tasyApi tAbhyAmanantaratve sa eva dossH| vyatireke samavAyasyApi sarvatrAvizeSAnna tato'pi tyvsthaa| athezvarAtmakAryatvAdIzvarAtmaguNastajjJAnam / kuta etat / tasmin sati bhAvAditi cet / AkAzAdAvapi sati tasya bhAvAt Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 . sammatitAkhyaprakaraNasyatatkAryatA kiM na syAt ? / atha tadabhAve'bhAvAttatkAryatvam / tnn| nityavyApitvAbhyAM tasya tadayogAt / tadAtmanyutkalitasya tasya darzanAttatkAryateti / kimidaM tasya tatrotkalitatvam ? / tatra samavetavaM tasyeti cet / nanvidameva pRSTaM kimidaM samavetatvaM nAma ? / tatra samavAyena varttanamiti cet / nanu kiM vyAptyA samavAyena tatra varttanama, aahokhidvyaaptyaa| yadi vyAptyA, tadA'smadAdijJAnavailakSaNyaM yathA tajjJAnasyAdRSTasyApi kalpyate, tathA'kRSTotpattiSu vane vanaspatyAdiSu ghaTAdau karmakartRkaraNanivartya kAryatvamupalabdhamapi, cetanakartRrahitamapi bhaviSyatIti kAryatvalakSaNo heturbuddhimatkAraNapUrvakale sAdhye sthAvarairvyabhicArIti lAbhamicchato mUlakSatirAyAteti / athAvyAptyA tat tatra varttate, tadA dezAntarotpattimatsu tanvAdiSu tasyAsannidhAne'pi yathA vyApAraH, tathA'dRSTasyApyagnyAdidezeSvasannihitasyApi UrdhvajvalanAdiviSayo vyApAro bhaviSyatIti "agnerUdmajvalanaM, vAyostiryapavanam, aNumanasozvAcaM karmA'dRSTakAritam" ityanena sUtreNa sarvagatAtmasAdhakahetusUcanaM yatkRtaM tadasaGgataM syAt / jJAnAdivizeSaguNavadadRSTaguNasya tatrAsanihitasyApyagnyAyUrddhajvalanAdikAryeSu vyApArasaMbhavAt / naca sAmAnyaguNavizeSaguNatvalakSaNo'pi vizeSo guNaguNinorbhede saMbhavati / kiMca / samavAyasya sarvatrAvizeSe tatraiva tena varttanaM nAnyatreti kuto'yaM vibhaagH?|ath tatrAdheyatvaM samave. tatvam, tadA Atmavad gaganAderapi sarvagatale tadAtmanyeva tadAdheyalaM nAnyatreti durlabho'yaM vibhAgaH / tatastajjJAnasya tadAtmano vyatireke tasyaiva tajjJAnamiti saMbandhAnupapattiH / atha tatastajjJAnasyAbhede'pi saMbandhasya samavAyarUpasya bhAvAnnAyaM doSaH / asadetat / samavAyasyAnutpatteH / tathAhi / kiM satAM samavAyaH, aahosvidstaamiti| tatra yadyasatAmiti pkssH| sa na yuktaH / zazaviSANavyomotpa. lAdInAmapi ttprsnggaat|athaatyntaasttvaattessaaN na ttprsnggH| nanu tadAtmatajjJAnayoratyantAsattvAbhAvaH kutaH ? / tatsamavAyAditi cet / itretraashrytvm| siddhe tatsamavAye tayoratyantAsattvAbhAvaH, tadabhAvAcca tatsamavAya iti vyaktamitaretarAzrayatvam |ath satAM smvaayH| nanu teSAM samavAyAt prAk kutaH sattvam? / yadyaparasamavAyAt / tadasat / tasyaikatvAbhyupagamAt / anekatve'pi yadyaparasa. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI nyaakhyaa| 185 mavAyAtprAkteSAM sattvam , samavAyAdapi prAgaparasamavAyAtteSAM sattvamabhyupagantavya. mityanavasthA / atha samavAyAtprAkteSAM khata eva sattvamiti nAnavasthA, tarhi samavAyavyatirekeNApi sattvAbhyupagame vyartha samavAyaparikalpanamiti sattAsaMbandhAtpadArthAnAM sattetyucyamAnaM na zobhAmAvahati / atha samavAyAt prAk padArthAnAM na sattvam, nApyasattvam / sattAsamavAyaH sattvam / asadetat / yato yadi tatsamavAyAt prAk padArthA yogijJAnamapi na janayanti, tadA kathaM teSAM nAsattvam ?; atha tad janayanti, tadA kathaM teSAM na sattvam ? / kiMca / anyo'nyavyavachedarUpANAmekaniSedhasyAparasadbhAvanAntarIyakatvAt kathamasattvaniSedhe na sattvavidhAnam ?, tadvidhAne vA kathaM nAsattvaniSedhaH ? ityayuktamuktamuddyotakaraNa / gotvasaMbandhAt prAg na gauH, nApyagauH, gotvayogAd gaurityapi ca / samavAyAdyadi padArthAnAM sattvam, samavAyasya kutaH sattvamiti vaktavyam ? / yadyaparasamavAyAt; anavasthA / atha khata eva samavAyasya sattvam, padArthAnAmapi tatvata evaastu| punarapi vyartha sattAsamavAyakalpanam / atha yadi nAma samavAyasya khataH sattvamiti rUpam, kathamanyapadArthAnAmapi tadeva rUpamiti saJcetasA vaktuM yuktam / nahi lavaNasya svato lavaNale rUpAderapi tadyatirekeNa tdbhvti| asadetat / yato'dhyakSataH sidde padArthasvabhAve yujyetaitadvaktum ; na ca samavAyAdeH svarUpataH sttvm| anyapadArthAnAM tu tatsadbhAvAt sattvamityadhyakSAt siddham / api ca / ayaM samavAyaH kiM samavAyinoH parikalpyate, utAsamavAyinoriti vikalpadvayam / tatra yadyasamavAyinoriti pkssH| sa na yuktaH / ghaTapaTayoratyantabhinnayostatprasaGgAt / na cAsamavAyinobhinnasamavAyena samavAyitvaM tadabhinnaM vidhAtuM zakyam / viruddhadharmAdhyAsena tAbhyAM tasya bhedaprasaGgAt / nApi bhinnam / tatkaraNe tayoH tatsaMbandhikhAnupapatteH / bhinnasyopakAramantareNa tdyogaat| upakAre'pi tadbhinnasamavAyitvakaraNe punarapi tayorasamavAyitvam ; anyAnyopakArakaraNe vnvsthaa| khata eva tu samavAyinoH kiM samavAyena tahetunA parikalpitena ?|ath samavAyena tayostavyavahAraH kriyate / nanu yadi samavAyinoH svarUpaM pratyakSAdipramANagocaraH, tadA tata evaM tabyavahArasyApi siddheH, vyarthameva tadartha tatparikalpanam / atha pratyakSapramANa 24 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 sammatitAkhyaprakaraNasyasiddhanAt samavAyasyaivaM vikalpanamayuktam / tadasat / yadi hi tatsiddhavaM tasya syAttadA yuktametat / na ca pratyakSapramANe tatsvarUpAvabhAsaH / nahi tadAtmA, jJAnaM, tatsamavAyazceti tritymindriyjaadhykssgocrH| nApi svasaMvedanAdhyakSa. vissyH| tasya bhavatA'nabhyupagamAt / naapyekaarthsmvetaanntrmno'dhykssvissyH| tasya prAgeva niSiddhatvAt / na ca bAhyeSvapi ghaTarUpAdiSvartheSvayaM ghaTaH, ete ca tatsamavetA rUpAdayaH, ayaM ca tadantarAlavartI bhinnaH samavAya iti tritayamadhyakSapatItau vibhinnasvarUpaM pratibhAti / tatpratibhAne vA, dravyaguNasamavAyAnAmadhyakSasiddhatvAt vibhinnasvarUpatayA na guNaguNibhAve, samavAye vA kasyacihivAdaH syAt / nApyekatvavibhramo ghaTarUpAdInAm / tatazca tannirAkaraNArtha zAstra. praNayanamapArthakaM syAt / nanu yathA pratyakSeNa pratipanne'pyanekAnte jainena, khalakSaNe vA bauddhena, khadurAgamAhitavAsanAbalAllokasya tena tadapratipannatAvibhramaH; tannirAkaraNArtha ca zAstrapraNayanam , tathA'trApi syAditi; tarhi tathA. vidhazAstrarahitAnAmabalAbAlAdInAM na samavAyapratyakSatAvibhrama iti teSAM zuklaH paTa iti pratItirna syAt , api tvayaM paTaH, ete zuklAdayo guNAH; ayaM ca tadantarAlavI aparaH samavAya iti pratItiH syAt / atha samavAyasya sUkSmalAtpratyakSave'pyanupalakSaNAt, tatrasthavena rUpAdInAmupacArAt zuklaH paTa iti pratipattiH syAt / naitdevm| daNDe'pi puruSa iti pratipattiH syaat| upacArAcceyaM pratipattirupajAyamAnA skhaladrUpA syAt , vAhIke gobuddhivat / na ca samavetamidaM vastvatreti pratipattau, vizeSaNabhUtaH samavAyaH pratibhAtIti vaktuM yuktam / bahiH pratibhAsamAnarUpAdivyatirekeNa, antazcAbhijalpamantareNAparasya varNAkRtyakSarAkArazUnyasya grAhyAkAratAM bibhrANasya bahiH samavAyasvarUpasyApratibhAsanAt / varNAdyAkArarahitaM ca paraiH samavAyasvarUpamabhyupagamyate / naca tatkalpanA buddhAvapi pratibhAti / na cAnyAdRzaH pratibhAso'nyAdRkSasyArthasya vyavasthApakaH / atiprasaGgAt / tanna samavAyo'dhyakSapramANagocaraH / yastvAha-nityAnumeyatvAtsamavAyasyAnumAnagocaratA, tenAyamadoSa iti / taccAnumAnam ; iha tantuSu paTa iti buddhistantupaTavyatiriktasaMbandhapUrvikA, iheti buddhilAt, iha kaMsapAtryAM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 tattvavodhavidhAyinI vyAkhvA / jalabuddhivaditi etat / so'pyayuktavAdI / samavAyasyAnyasya vA padArthasya nityaikarUpasya kAraNalAsaMbhavAt kvacidapi, iti pratipAdayiSyamANatvAt / na ca tantuSu paTaH, zRGge gauH, zAkhAyAM vRkSa iti laukikI pratItirasti; paTe tantavo, gavi zRGgaM, vRkSe zAkhetyAkAraNa pratItyutpatteH saMvedanAta, tasyAzca samavAyanibandhanale tanvAdInAM paTAdyArabdhavaprasaGgaH / kiMca / samavAyasya samavAyibhiranabhisaMbandhe tasya tatra "saMbaddhabuddhinananaM; teSAM saMbandha eva ca" iti ca na yuktam / na hi daNDapuruSayoH saMyogaH sahyavindhyAbhyAmanabhisaMbandhyamAnastatra sNbndhbuddhihetuH| tatsaMSuddhau vA, taistadabhisaMbandhe vA khataH dravyaguNakamaNAM khAdhAraiH svataH saMbandhaH kiM na syAt ?, yataH samavAyaparikalpanA''narthakyamaznuvIta / iha samavAyiSu samavAya iti ca buddhiraparanimittikA prakRtasya hetoranaikAntikalaM kathaM na sAdhayet ? / khatastatsaMbandhAbhyupagame samavAyAntareNa tasya tadabhisaMbandhe'navasthAlatA gaganatalAvalambinI prasajyeta / vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNasaMbandhabalAttasya tadabhisaMbandhe tasyApi taiH saMbandho'paravizeSaNavizeSyabhAvalakSaNasaMbandhabalAdyadi, saivAnavasthA |smvaayblaattsy tatsaMbandhe vyaktamitaretarAzrayatvam / svatastaistasyAbhisaMbandhe buddhyAdInAmapi svata eva svAdhAraiH saMbandho bhaviSyatIti vyartha saMbandhaparikalpanam / tanna samavAyaH kasyacitpramANasya gocaraH / punarapi cainaM yathAsthAnaM niSetsyAma iti AstAM tAvat / tadevaM buddhestadAtmano vyatireke saMbandhAsiddhermatubarthAnupapattiH / athAvyatiriktA tadAtmanastadbuddhistathA'pi tadanupapattiH / na hi tadeva tenaiva tadvadbhavati / kiNc| tadAtmanastabuddheravyatireke yadi tadAtmani tadbuddheranupravezaH, tadA buddherabhAvAd buddhivikalo gaganAdivajjaDasvarUpaHtadAtmA kathaM jagat sraSTA syAt ? / buddhyAdivizeSaguNagaNavaikalye ca tadAtmano'smadAdyAtmano'pyAtmatvena tadvaikalyAnmuktAtmana iva saMsAritvaM na syAt / navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikakSayopetasyAtmano muktatvAbhyupagamAt / tasya cAsmadAdyAtmasvapi samAnatvAt bhavadabhyupagamena / athAtmatvAvizeSe'pi tadAtmA'smadAdyAtmabhyo viziSTo'bhyupagamyate, tarhi kAryatvAvizeSe'pi ghaTAdikAryebhyaH sthAvarAdikAryamakartRtvena viziSTaM kiM nAbhyupagamyate / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sammatitAkhyaprakaraNasyatathAca na kAryatvAdilakSaNo heturanupalabhyamAnakartRkaiH sthAvarAdibhiravyabhicArI syAt / atha tabuddhau tadAtmano'nanupravezaH, tadA buddhimAtramAdhArazUnyamabhyupagantavyaM bhvti| tathAcAsmadAdibuddherapi tadvadAdhAravikalatvena matubarthAsaMbhavAt ; ghaTAdAvapi buddhimatkAraNatvasyAsiddhatvAt sAdhyavikalo dRSTAntaH / athA'smadAdibuddhibhyo buddhitve samAne'pi tabuddherevAnAzritatvalakSaNo vizeSo'bhyupagamyate, tarhi ghaTAdikAryebhyaH pRthivyAdikAryasya kAryatve samAne'pyakartRpUrvakatvalakSaNo vizeSo'bhyupagantavya iti punarapi kAryatvalakSaNo hetustaireva vybhicaarii| kiMca / asau tabuddhiH kSaNikA,akSaNikA veti vaktavyam / yadi kSaNiketi pakSaH, tadA''tmAnaM samavAyikAraNam , AtmamanaHsaMyogaM vA'samavAyikAraNam, taccharIrAdikaM ca nimittakAraNamantareNa kathaM dvitIyakSaNe tasyA utpattiH?, tadanutpattau cAcetanasyANvAdezvetanAnadhiSThitasya kathaM bhUdharAdikAryakaraNe pravRttiH?, vAsyAderivAcetanasya cetanAnadhiSThitasya prvRttynbhyupgmaat| tatazcedAnIM bhUruhAdInAmanutpattiprasaGgAt kAryazUnyaM jagat syaat| atha samavAyyAdikAraNamantareNApi tabuddherasmadAdibuddhivailakSaNyAdutpattirabhyupagamyate / nanvevaM ghaTAdikAryavailakSaNyaM bhUdharAdikAryasya kiM nAbhyupagamyate ? iti tadeva codyam / kiMca / yadIzabuddhiH samavAyyA. dikAraNanirapekSaivotpattimAsAdayati, tarhi muktAnAmapyAnandAdikaM zarIrAdinimittakAraNAdivyatirekeNApyutpatsyate iti na buddhisukhAdivikalaM jaDAtmasvarUpaM muktiH syAt / athAkSaNikA tabuddhiH, nanvevamasmadAdibuddhirapyakSaNikA kiM nAbhyu. pagamyate ? / atha pratyakSAdipramANavirodhAnnAsmadAdibuddhirakSaNikA, tarhi tadvirodhAdevAkRSTotpattiSu sthAvareSu kAryatvaM buddhimatkAraNapUrvakaM nAbhyupagantavyam / athAsmadAdibuddheH kSaNikatvasAdhakamanumAnamakSaNikatvAbhyupagame bAdhakaM pravarttate, na punarakRSTotpattiSu sthAvareSu; kiM punastadanumAnam ; atha kSaNikA buddhirasmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt , zabdavadityetat / nanu yathA'syAnumAnasyAsmadAdibuddhyakSaNikatvAbhyupagamabAdhakasya saMbhavaH, tathA'kRSTotpattiSu sthAvareSu kartRpUrvakatvAbhyupagamabAdhakasya tasya saMbhavaH pratipAdayiSyata iti nAtra vastuni bhavatautsukyamAstheyam / yathA ca buddhikSaNikatvAnumAnasyAnekadoSaduSTatvaM, tathA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyimI vyaakhyaa| 189 zabdasya paugalikatvavicAraNAyAM pratipAdayiSyata ityetadapyAstAM tAvat / yathA vA buddhitvAvizeSe'pIzAsmadAdibuddhyorayamakSaNikatvakSaNikatvalakSaNo vizeSaH, tathA bhUruhaghaTAdikAryayorapyakartRkartRpUrvakatvalakSaNo vizeSaH kiM nAbhyupagamyate ? iti punarapi tadeva dUSaNaM kAryatvAderhetoranaikAntikatvalakSaNaM prakRtasAdhye / tadevaM buddhimatkAraNapUrvakatvalakSaNe sAdhye matubarthAsaMbhavAt ; tanvAdInAmanekadhA pramANabAdhAsaMbhavAcca; zAstravyAkhyAnAdiliGgAnumIyamAnapANDityaguNasya devadattasyeva mUrkhatvalakSaNe sAdhye'numAnabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktasya kAryatvAdehetoH kAlAtyayApadiSTatvena tatputratvAderivAgamakatvam , anumAnabAdhitatvaM vA pakSasyeti sthitam / tathA kAryatvAditi heturapyasiddhaH / tathAhi / kimidaM tanvAdInAM kAryatvaM, prAgasataH khakAraNasamavAyaH, sattAsamavAyo veti cet / kutaH prAgiti / kAraNasamavAyAditi cet / nanu tatsamavAyasamaye prAgiva kharUpasattvavaidhurye prAgiti vizeSaNamanarthakam / sati saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamupAdIyamAnamarthavadbhavati; atra tu vyabhicAra eva na saMbhavaH / tathAhi / yadi kAraNasamavAyasamaye kharUpeNa sadbhavati tanvAdi, tadA tatkAla iva tasya prAgapi sattve kAryatvaM na syAditi vizeSaNamupAdIyate prAgasata iti / yadA punaH prAgiva kAraNasamavAyavelAyAmapi varUpasattvavikalatA, tadA prAgiti vizeSaNaM na kazcidartha puSNAti, asata ityevAstu / na cAsataH kAraNasamavAyo'pi yuktaH / zazaviSANAderapi tatprasaGgAt / tasya kAraNavirahAnna tatprasaGga iti cet / kuta etat / asattvAt / tanukaraNAderapi tadvadasattve kiMkRto'yaM vibhAgaH ? / asya kAraNamasti na zazazRGgAderiti tanvAdeH kAraNamupalabhyate netarasyetyapi nottaram / yataH kAryakAraNayorupalambhe satyetatsyAdidamasya kAraNaM, kArya cedamasyeti / na ca parasya tadupalambhaH pratyakSataH / upalambhakAraNamupalambhaviSaya iti naiyAyikAnAM mtm| "arthavatpamANam" ityatra bhASye pramAtRprameyAbhyAmarthAntaramavyapadezyAvyabhicArivyavasAyAtmakajJAne kartavye'rthaH sahakArI vidyate yasya tadarthavatpramANamiti vyAkhyAnAt / na cAjanakaM sahakAri; saha karotIti sahakArIti vyutptteH| na cAsacchazaviSANasamaM jJAnasyAnyasya vA kAraNam , virodhAt / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sammatitAkhyaprakaraNasyaapi ca / indriyArthasannikarSAt pratyakSaM jJAnamutpattimat, kAryakAraNAdinAcendri. yasannikarSaH saMyogaH, so'pi kathaM tenAsatA janyate ? iti cinym| saMyogAbhAve ca rUpAdinendriyasya saMyuktasamavAyaH, rUpalAdinA tu saMyuktasamavetasamavAya iti sarva durghaTam / etena dravyatvAdisAmAnyasaMbandho'pi tasya nirUpitaH / tanna tanvAdi. viSayamadhyakSam / ata eva naanumaanmpi| tadevaM kharaviSANAdivatkAryakAraNAderanupalambhAnna yuktametaccharIrAdeH kAraNamasti, na zazazRGgAderiti / yadi punastanukaraNAdiH san vandhyAsutAdiparihAreNeti matiH / tatra kutaH sa eva san ? / kaarnnsmvaayaat| so'pi kutH| sttvaat| anyo'nysNshryH| tatsamavAyAtsattvamatazca tatsamavAya iti| prAgasataH sattAsamavAyAt sa eva sanniti cet, kutaHprAk; sattAsamavAyAt / nanu tatsamavAyakAle prAgiva svarUpasattvavirahe prAgitivizeSaNamanarthakamityAdi sarva vaktavyam / asatazca sattAsamavAye kharazRGgAderapi saMbhavet , avizeSAt / prAgitica vizeSaNaM zazazRGgAdivyavacchedArtha prennoktm| sattAsaMbandhasamaye ca tanvAdeH svarUpasattvAbhAve kastato vizeSaH ? / ayamasti vizeSaH / kUrmaromAdikamatyantAsat, itaratpunaH khayaM na sannApyasat, ata eva sattAsaMbandhAttadeva sadityucyata iti| tadetajjaDAtmano bhavataH ko'nyo bhASate / tathAhi / na saditivacanAttasya sattAsaMbandhAtpAgabhAva uktaH; satpratiSedhalakSaNatvAdasya / nApyasadityabhidhAnAdbhAvaH, asattvaniSedharUpatvAd bhAvasya rUpAntarAbhAvAt / tathaiva vaiyAkaraNAnAM nyAyaH-"dvau pratiSedhau prakRtamartha gamayataH" iti| kathamanyathA nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAdityatra nairAtmyaniSedhaH sAtmakaH sidyet ? / atra kecit bruvate / naivaM prayogaH kriyate'pi tu sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / tairapyevaM prayogaM kurvadbhiH sAtmakalAbhAvo niyamena prANAdimattvAbhAvena vyApto'bhyupagantavyaH / anyathA vyabhi. cArAzaGkA na nivarteta / tadabhyupagame cedamavazyaM vaktavyam / jIvaccharIre prANAdimattvaM pratIyamAnaM svAbhAvaM nivarttayati / sa ca nivartamAnaH khavyApyaM sAtmakavAbhAvamAdAya nivarttate; itarathA tenAsau vyApto na syAt / yasminnivartamAne yanna nivarttate na tena tadyAptam , yathA nivartamAne'pi pradIpe anivartta Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhavidhAyinI vyAkhyA / 99 mAnaH paTAdirna tena vyAptaH, na nivarttate ca prANAdimattvAbhAve nivarttamAne'pi sAtmakatvAbhAva iti / nivarttate iti cet, tannivRttAvapi yadi sAtmakatvaM na siddhyati, na tarhi tadabhAvo nivarttate / sAtmakatvAbhAvAbhAve'pi tadabhAvasya tadavasthatvAt siddhyatIti cet; AyAtamidaM " dvau pratiSedhau prakRtamarthaM gamayataH iti / tadA cedamapi yuktam- nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM, prANAdimattvAditi / anye tu manyante - anyatra dRSTo dharmaH kvaciddharmiNi vidhIyate, niSicyate ceti vacanAt, kevalaM ghaTAdau nairAtmyamaprANAdimattvena vyAptaM dRSTam ; tadeva niSidyate jIvaccharIre prANAdimattvAbhAvena, na punaH sAtmakatvaM vidhIyate / tasyAnyatrAdarzanAditi / teSAM ghaTAdau nairAtmyaM pratipannaM pratiSidhyate iti bhavatu sUktam ; tathApi tanniSedhasAmarthyAdyadi jIvaccharIre sAtmakatvaM na syAt, na tarhi tatra tanniSedhaH / yadA hi nairAtmyaniSedho na sAtmakaH, kintu yathA''tmano'bhAvo nairAtmyaM, tathA'syAbhAvo'pi tuccharUpaH, Atmano'nyatvAd, bhaGgayantareNa nairAtmyameva punastanniSeddhavyam / punarapi tanniSedhastuccharUpo nairAtmyamityaparastanniSedho mRgyaH / tathA ca satyanavasthAnAnna nairAtmyaniSedhaH / kiMca yadi nAma ghaTAdau nairAtmyamupalabdhaM kimityanyatra niSidhyate ? / itarathA devadatte pANDityamupalabdhaM yajJadattAdau niSidhyeta / tatra prANAdimattvadarzanAditi cet / yuktametat / yadi prANAdimattvaM nairAtmyaviruddhaM syAdagniriva zItaviruddhaH / na caivam / anyathA sarvamazeSaviruddhaM bhavet, prANAdimattvena svAbhAvo nairAtmyavyApako viruddhastataH prANAdimattvabhAvAt tadabhAvo nivarttate vahnibhAvAdiva zItam / sa ca nivarttamAnaH svavyApyaM nairAtmyamAdAya nivarttate; yathA dhUmAbhAvaH pAvakAbhAvamiti dattamatrottaram / yadi nairAtmyAbhAvaH sAtmako na bhavet tadavasthaM nairAtmyamiti, bhavatu tarhi nairAtmyaniSedhaH sAtmakaH / tathA sati sattAsaMbandhAt prAk tanvAdirnAsannitivacanAt tadA tasya sattvamuktam ; na sadityabhidhAnAdasattvamiti virodhaH / tato'sadeva tadbhyupagantavyamiti na vandhyAsutAdestanukaraNAdervizeSaH / bhavatvevaM tathApi tanvAdereva sattAsaMbandhAtsattvam, na kharazRGgAdeH, tathAdarzanAditi ceta / uktamantra tathAdarzanopAyAbhAvAditi / api 191 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sammatitarddhAkhyaprakaraNasya ca / sattA'pi yadyasatI, kathaM tato vandhyAsutAderivAparasya sattvam, satI ceda, yadyanyasattAtaH, anavasthA / svatazcet, padArthAnAmapi svata eva sattvaM syAditi vyarthe tatparikalpanam / kiJca / yadi svata eva sattA satI upeyate, tadA pramANaM vktvym| atha svataH sattA satI, tatsaMbandhAt tanvAdInAM sattvAnyathA'nupapatteH, tarhyanyonyasaMzrayaH; tatsaMbandhAt tanvAdisattve siddhe sattAsattvasiddhiH, tatastatsaMbandhAt tanvAdisattvasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha sattA svataH satI, sadabhidhAnapratyayaviSayatvAd, avAntarasAmAnyAdivat / na dravyAdinA vyabhicAraH, dravyAdirapi sad dravyaM, san guNaH, satkarmetyevaM sadabhidhAnapratyayaviSayo bhavati / na cAsau pareNa svataH sannabhyupagataH / sattAprakalpanavaiphalyaprasaGgAt / na ca dravyAdau tadviSayatvaM parApekSaM na sattAyAmiti vaktuM yuktam / tasyAmapi tadapekSatvasaMbhavAt / atha tatra tasya tadapekSatve kiM tadaparamiti vaktavyam ? / nanvetad dravyAdAvapi samAnam, tatra satteti cet, atrApi dravyAdikamiti tulyam / yathaiva hi sattAsaMbandhAt dravyAdikaM sat, na svataH; tathA dravyAdikharUpasattvasaMbandhAtsattA satI, na svataH / dravyAdeH kharUpasattvaM nAsti, tenAyamadoSaH / tadastitve ko doSa iti vAcyam / nanu tasya svataH sattve'vAntarasAmAnyAbhAvaprasaGgo doSaH / nanu khato'sattve kharaviSANAdevi sutarAM tadabhAvadoSaH / api ca / yo hi tatra sattAsaMbandhaM necchati, sa kathamavAntarasAmAnyasaMbandhamicchet ? / na cAtra pramANaM svato'santodravyAdayo nAvAntarasAmAnyamiti / athaitaddravyAdayo na svataH santaH, avAntarasAmAnyavattvAd; yat punaH svataH sat, na tadavAntarasAmAnyavat, yathA sAmAnyavi - zeSasamavAyA iti vyatirekI hetuH / naitat / yadi hi dravyAdayo dharmiNaH kutazcitpratItigocaracAriNo 'santo bhavanti, sa kathamavAntarasAmAnya saMbandhamicchet / na cAtra pramANaM svato'santo dravyAdayo nAvAntarasAmAnyamiti / athaitadddravyAdayo na svataH santo'vAntarasAmAnyavad, yathA sAmAnyapratItiH sattvaM sAdhayantI svata iti pratijJAm / tadasattvaviSayAbAdhane cedamatrottaram / na svataH santaste pratItiviSayAH kintu sattAsaMbandhAditi yato na svayamasantastatsaMbandhAttadviSayA bhavantItyuktam / kiMca | dravyAderekAntena yasya bhinnAnyavAntarasAmAnyAni kathaM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI nyaakhyaa| 193 tasya tAni syuH ? ; yato'vAntarasAmAnyavattvAditi hetuH siddhaH syAt / atha tathApi tasyApi na parasparamapi syuriti sAmAnyasamavAyAt parizeSavaditivaidharmya. nidarzanamayuktam / yadi mataM, dravyAdau tAni samavetAni, tatastasya tAni, na sAmAnyAdeviparyayAditi / tanna samyak / tatra samavetAnIti samavAyena saMbaddhAnIti yadyarthaH / sa na yuktaH / samavAyasya niSiddhatvAnniSetsyamAnatvAcca / bhavatu vA samavAyaH, tathApi yatra dravye, guNe, karmaNi ca dravyatvaM, guNatvaM, karmatvaM cA'vAntarasAmAnyaM, tatraiva pRthivItvAdIni, rUpatvAdIni, gamanatvAdIni ca tathAvidhAni sAmAnyAni, samavAyo'pi tatraiva sAmAnyavat , tasya sarvagatatvAcca dravyAdivadanyonyasattAnIti na dravyAdeH svataH sattvabAdhanamityAzaGkA na nivartate; kiM dravyAdisaMbandhAtsattA satI, kiM vA tayA dravyAdikaM saditi / tanna sattAtaH tanvAdeH sattvam / tasyA evAsiddhattvAt / sattApratyakSAdipramANasiddhatvAt sattAyAH pratyakSabAdhitaviSayatve naivamupanyasyamAnasya prasaGgasAdhanasyAnavakAzaH / na ca dravyapratibhAsavelAyAM pratyakSabuddhau parisphuTarUpeNa vyaktivivekena sattA na pratibhAtIti zakyaM vaktum / anugatAkArasya ca pratyakSAnubhavasya saMvedanAt / na cAnugatavyAvRttavastuvyatirekeNa yAkArA buddhirghaTate ; na hi viSayavyatirekeNa pratItirutpadyate / nIlAdisvalakSaNapratIterapi tathAbhAvaprasaGgAt / atha taimirikasya bAhyArthasannidhivyatirekeNApi kezoNDukAdipratItirudeti, tathaivAnugatarUpamantareNApi bhinnavastuSvanugatAkArA buddhirudeSyatIti na tataH sattAvyavasthA / tadyuktam / taimirikapratItau hi pratibhAsamAnasya kezoNDukAdedhikakAraNadoSaparijJAnAdatattvam ; sattAdarzane tu na bAdhakapratyayodayo, nApi kAraNadoSaparijJAnamiti na tadbrAhiNo vijJAnasya mithyAtvam / tathAhi / vibhinneSvapi ghaTapaTAdiSvartheSu satsadityabhedamullikhantI pratItirudayamAsAdayati; na cAsau kAlAntarAdau viparyayamupagacchantI lakSyate / sarvadA sarveSAM ghaTapaTAdiSu satsaditi vyAhRteH / vyavahAramuparacayantI ca pratItiH parairapi pramANamabhyupagamyate / yathoktaM taiH, "prAmANyaM vyavahAreNa" iti / tadevamavasthitam / anugatAkArA hi buddhiAvRttarUpapratItyanadhigataM sAdhAraNarUpamullina 25 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarkAkhyaprakaraNasya - ntIyamuparinizcitarUpA bAdhA'yogAt pramANam / sA cAkSAgvayavyatirekAnusAri - tayA pratyakSam / tathAhi / visphAritalocanasya ghaTapaTAdiSu rUpamArUDhAM sattAmullikhantI satsaditi pratItiH, tadabhAve ca na bhavatIti tadanvayavyatirekAnuvidhAyitayA kathaM na pratyakSam ? / tasmAdbahuSu vyAvRtteSu tulyAkArA buddhirekatAma vasyati / yaccAtra vibhinneSu ghaTAdiSu pratiniyatamekamanugatakharUpaM saiva jAtiH, atha vyaktivyatiriktA jAtirupeyate, na ca vyaktidarzanavelAyAM tadrUpasaMsparzaviSayavyatiriktavapura paramanugatirUpaM pratibhAti, tatkathaM tat sAmAnyam ? / naitadasti / yasmAdagRhItasaGketasyApi tanubhRtaH prathamamudbhAti vastu, dvitIye tulyarUpatAmanusarati buddhi:, kacideva na sarvatra / pratipattyanyatA ca sarvatra bhedavyavahAra - nibandhanam: tulyadezakAle'pi rUparasAdau ca pratipattyanyatA jAtAvapi vidyata iti kathaM na sA bhinnAsti ? / tathAhi / vyaktayA kAravivekena vizadamanugatirUpatA bhAti, tadvivekena ca vyAvRttarUpateti kathaM vyaktikharUpAdbhinnAvabhAsinI jAtibhiMnnA nAbhyupagamaviSayA ? / athaikendriyAvaseyatvAt jAtivyaktyorekatA; rUparasAdau tu bhinnendriyagrAhyatvAdbhedaH / tadapyasaGgatam / yataH ekendriyagrAhyamapi vAtAtapAdikaM samAnadezaM ca bhinnaM pratibhAtIti bhinnavapurabhyupeyate, tathA pratiniyatendriyaviSayamapi jAtivyaktidvayaM bhinnaM, bhinnapratibhAsAdeva / tathAhi / ghaTamantareNApi paTagrahaNe satsaditi pUrvapratipannA sattA'vagatirdRSTA, yadi tu vyaktireva satI na jAtiH, tatsattve'pi tadavyatiriktA ca tathA sati vyaktirUpavattadanugatirapi vyaktyantare prasajyeta / pratIyate ca sadrUpatA yugapad ghaTapaTAdiSu parasparaviviktatanuSvapi sarvadA / tenaikarUpaiva jAtiH, pratyakSa tathAbhUtAyA eva tasyAH pratibhAsanAt ; zabdaliGgayorapi tasyAmeva saMbandhagrahaNamiti tAbhyAmapi sApratIyate / tadevaM pratyakSAdipramANAvaseyatvAtsattAyAH na tannirAkaraNAya prasaGgasAdhanAnumAnapravRttiriti / asadetat / yato na vyaktidarzanavelAyAM kharUpeNa bahigrahyAkAratayA pratItimavatarantI jAtirudbhAti / nahi ghaTapaTavastudvaya pratibhAsasamaye tadaiva tadvyavasthitamUrttibhinnA'bhinnA vA jAtirAbhAti / tadAkArasyAparasya grAhyatayA bahistatrApratibhAsanAt, bahirgrAhyAvabhAsazva bahirarthavyavasthAkArI, nAnta | 194 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyaakhyaa| raavbhaasH| yadi tu so'pi tavyavasthAkArI syAt, tathA sati hRdi parivarttamAnavapuSaH sukhAderapi pratibhAsAhahistavyavasthA syAt / tathA ca sukhAdyAtmakAH zabdAdaya iti sAGkhyadarzanameva syAt / atha sukhAdirAkAro bAhyarUpatayA na pratibhAtIti na bahirasau jAtirapi, tarhi na bahIrUpatayA pratibhAtIti na bhiiruupaa'bhyupgntvyaa| yataHkalpanAmatirapi darzanadRSTameva ghaTAdirUpaM pahirullikhantI, tadriM cAntaH pratibhAti; natu tadvyatiriktavapuSaM jaatimuddyotyti| tanna tadavaseyA'pi bhirjaatirsti| taimirikajJAne bahiH prakAzamAnavapuSo'pi hi kezoNDukAdayo na tathA'bhyupeyante, bAdhyamAnajJAnaviSayatvAt / jAtistu na bahIrUpatayA kacidapi jJAne pratibhAtIti kathaM sA sattvAbhyupagamaviSayA ? / buddhireva kevalaM ghaTapaTAdiSu pratibhAsamAneSu satsaditi tulyatanurAbhAti yadi, tarhi na bAhyA jAtirasti, buddhirapi kathamekarUpA pratibhAti ? / nahi bahirnimittamantareNa tadAkArotpattimatI sA yuktaa| nanu kenocyate bahinimittanirapekSA jAtimatiriti, kintu bahirjAtirna nimittamiti, bAhyAstu vyaktayaH kAzcideva jAtibuddhenimittam / nanu yadi vyaktinibandhanA'nugatAkArA matiH, tathA sati yathA khaNDamuNDavyaktidarzane gaugauriti pratipattirudeti, tathA girizikharAdidarzane'pi gaugaurityetadAkArA prtipttirbhvet| vyaktibhedAvizeSAt / tadyuktam / bhedAvizeSe'pi khaNDamuNDAdivyaktiSu gau?rityAkArA matirudayamAsAdayantI samupalabhyata iti tA eva tAmupajanayituM samarthA ityavasIyate, na punargirizikharAdiSu gauauriti matirdRSTeti na te tannibandhanaM, yathA vA AmalakIphalAdiSu yathAvidhAnamupayukteSu vyAdhiviratilakSaNaM phalamupalabhyata iti tAnyeva tadvidhau samarthAnIyavasIyate / bhedAvizeSe'pi na punastrapuSadadhyAdIni / atha bhinneSvapi bhAveSu satsaditi matirasti, vibhinneSu ca bhAveSu yadekatvaM tadeva jAtiH / tatrocyate / tadekatvaM ghaTapaTAdiSu kimanyat , utaannyt| na tAvadanyat / tsyaaprtibhaasnaadityukteH| nApyananyat / ekarUpApratibhAsanAt / na hi ghaTasya paTasya caikameva rUpaM pratibhAti / sarvAtmanA pratidravyaM bhinnruupdrshnaat| tasmAdapratIterabhinnA'pi jAti sti; buddhireva tulyAkArapratibhAsA satsaditi, zabdazca zyata iti tadanvaya eva yuktaH, njaatynvyH| tasyA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 sammatitAkhyaprakaraNasyadarzanAt / na ca buddhikharUpamapyaparabuddhisvarUpamanugacchati iti na tadapi sAmAnyamityekAnugatajAtivAdo mithyaavaadH|apic| anekavyaktivyApi sAmAnyaM thaadibhirbhyupgmyte| na ca tadvyApitvaM tasya kenacit jJAnena vyavasthApayituM shkym| tathAhi / sannihitavyaktipratibhAsakAle jAtistadvyaktisaMsparzinI sphuTamavabhAti, na vyaktyantarasaMbandhitayA / tasyAstathA'sannidhAnena pratibhAsAyogAt / tadapratibhAse ca tanmizratA'pi nAvagateti kathamasannihitavyatyantarasaMbaddhazarIrA jAtiravabhAti / yadeva hi parisphuTadarzane pratibhAti rUpam, tadeva tasyA yuktam / darzanAsaMsparzinaH svarUpasyAsaMbhavAt / saMbhave vA tasya dRzyasvabhAvAdbhedaprasaGgAt, tadekale sarvatra bhedapratihateH; ato naikaM jagatsyAt / darzanagocarAtItaM ca vyattayantarasaMbaddhaM jAtisvarUpamapratibhAsanAdasat / pratibhAsane vA tasya tatsaMbaddhAnAM vyavahitavyatyantarANAmapi pratibhAsaprasaGga iti sakalajagatpratibhAsaH syAt / atha mataM sannihitavyaktidarzanakAle vyaktyantarasaMbandhinI jAtirna bhAti; yadA tu vyaktyantaraM dRzyate tadA tadarzanavelAyAM tadgatatvena jAtirAbhAtIti sAdhAraNakharUpaparicchedaH pazcAt sNbhvtiiti| tatazca pazcAdarthAnvayadarzane kathaM na tsyaastdvyaapitaagrhH| asdett| yato vyaktyantaradarzanakAle'pi tatparigatameva jAteH kharUpaM pratibhAti, na pUrvavyaktisaMsparzitayA tasyAH pratyakSagocarAtikrAntatayA / tatsaMbaddhasyApi rUpasya tadatikrAntatvAt / tatkathaM sannihitAsannihitavyaktisaMbaddhajAtirUpAvagamaH / atha pratyabhijJAnAdanekavyaktisaMbandhitvena jAtiH pratIyate / nanu keyaM pratyabhijJA ? / yadi pratyakSam, kutastadavaseyA jAtirekAnekavyaktivyApinI prtykssaa?| atha nayanavyApArAnantaraM samupajAyamAnA pratyabhijJA kathaM na pratyakSam / nirvikalpakasyApyakSAnvayavyatirekAnuvidhAnAt pratyakSatvam, tadatrApi tulyam / asadetat / yadyakSajA pratyabhijJA, tathA sati prathamavyaktidarzanakAla eva samastavyaktisaMbaddhajAtirUpaparicchedo'stu / atha tadA smRtisahakArivirahAnna tattvAvagatiH, yadA tu dvitIyavyaktidarzanaM tadA pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhasamupajAtasmRti. sahitamindriyaM tattvadarzanaM jnyti| tdpyst| yataH smaraNasacivamapi locanaM puraHsannihitAyAmeva vyaktau tatsthajAtau ca pratipattiM janayitumIzam ; na pUrva Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhavidhAyinI vyAkhyA / 197 - vyaktau, asannidhAnAt / tanna tatsthitAM jAtiM darzanaM paridRzyamAne vyaktyantare saMgha | athendriyavRttirna smaraNasamavAyinI, karaNatvAditi nAsau saMdhAnakAriNI / puruSastu kartRtayA smRtisamavAyIti cakSuSA parigate'rthe tadupadarzitapUrvavyaktigatAM jAtiM saMdhAsyatIti / tadasat / yataH so'pi na svatantratayA'rthagrAhakaH, kintu darzanasahAyaH / yadi punaH svatantra evArthagrAhakaH syAt / tathA sati khApamadamUrchAdiSvapi sarvavyaktyanugatajAtipratipattiH syAt / tasmAdAtmA'pi darzana sahAya evArthavedI, darzanaM ca puraHsannihitaM vyaktikharUpamanusarati / nahi smRtigocaramapi pUrvadRSTavyaktigataM jAtyAdikamiti na darzanasahAyo'pi tadanusaMdhAnasamartha AtmA / atha smaraNopanItaM jAtirUpamAtmA tatra saMdhAsyati / nanvatrApi smRtiH parihRtapurovarttivyaktidarzanaviSayA pUrvadRSTamarthamanusarantI saMlakSyate; tatkathaM purovarttinyapravarttamAnA svaviSayAn sAmAnyAdIMstatra saMghaTayituM kSamA / tadasmRtaM ca saMghaTanaM kathamAtmA'pi kartuM kSamaH ? / tathAhi / darzane sati draSTari tasya svarUpe jAte tannimagnaM, na smRtikRtaM smartRrUpaM bhAti; yadi tu bhAti tathA sati draSTRrUpa evAsau, na smarttI / atha smartRrUpe draSTRsvarUpamanupraviSTaM pratibhAti; tathApi smarttaMvA'sau na draSTA / atha draSTRsmartRkharUpe vivikte bhAtastathA sati tayorbheda iti naikatvam / tathAhi / draSTRsvarUpaM dRgviSayAvabhAsi pratibhAti, smartRsvarUpamapi puMsaH smRtiviSayamavatIrNamavabhAti: tatkutaH pUrvAparayorjAtirUpayoH saMdhAnam ? ytpunruktm| smarataH pUrvadRSTArthAnusaMdhAnAdutpadyamAnA maticakSuH saMbaddhale pratyakSamiti / etadapyasaMM / nendriyamatiH smRtigocarapUrvarUpagrAhiNI, tatkathaM sA tatsaMghAnamAtmasAtkaroti / pUrvadRSTasaMdhAnaM hi tatpratibhAsanaM, tatpratibhAsasaMbandhe cendriyamateH parokSArthagrAhitvAtparisphuTapratibhAsanamasannihitaviSayagrahaNaM ca tatkutastayoraikyam ? | atha parokSagrahaNaM svAtmanA nendriyamatiH saMspRzati, evaM tarhi tadviviktA indriyamatiriti kathaM tatsaMghAyikA sAmagrI abhyupeyate ? / yadi ca smRtiviSayasvabhAvatayA dRzyamAno'rthaH pratyakSabuddhibhiravagamyate / tathA sati smRtigocaraH pUrvasvabhAvo varttamAnatayA bhAtIti viparItakhyAtiH sarve darzanaM bhavet / atha yattadA tatrAvidyamAnamarthamavaiti jJAnaM tatra viparItakhyAtiH / pratyakSapratItistu pUrvasaMdhAnAdapyupajAya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sammatitakkakhyaprakaraNasya mAnA puraH sadeva vastu gRhatI kathaM viparItakhyAtirbhavet ? / nanu pUrvarUpagrAhitayA tasyAH sadarthagrahaNameva na saMbhavati; smaraNopaneyaM hi rUpaM pratiyatI varttamAnatayA pratyakSabuddhirna pratibhAsamAnavapuSaH sattAM sAdhayitumalam, pratyastamite'pi rUpe smRteravatArAt, tadanusAriNI cAkSamatirapi tadevAnusarantI na sattA''spadam / tasmAdindriyamatiH sakalApUrvarUpagrahaNaM pariharantI varttamAne parisphuTe varttata iti tadaiva tadgatAM jAtimudrAsayituM prabhuriti na pUrvAparavyaktigatA jAtiH samasti / yadeva hi dvitIyavyaktigataM rUpaM bhAti, tadeva sat; pUrvavyaktigataM tu rUpaM na bhAtIti na tatsat / tatazcAnekavyaktivyApikAyA jAterasiddhiriti na tatra liGgazabdayorapi pravRttiriti na tAbhyAmapi tatpratipattiH / yathA ca vyaktibhinnA'nusyUtA jAtirna saMbhavati, tathA yathAsthAnaM pratipAdayiSyata ityAstAM tAvat / tadevaM sattAsamavAyayoH paraparikalpitayorasiddheH prAgasataH kAraNasamavAyaH sattAsamavAyo vA kAryatvamiti kAryatvasyAsiddhatvAt svarUpAsiddho'pi kAryavalakSaNo hetuH / atha syAdeSa doSo yadi yathoktalakSaNaM kAryalaM hetulenopanyastaM syAt; yAvatA'bhUlA bhavanalakSaNaM kAryatvaM hetule - nopanyastaM tenAyamadoSaH / nanvevamapi bhUbhUdharAdeH kathamevaMbhUtaM kAryalaM siddham / atha yadyatra vipratipattiviSayatA, tadA'numAnatasteSu kAryatvaM sAdhyate taccAnumAnam-bhUbhUdharAdayaH kArya, racanAvatsvAd, ghaTAdivaditi kathaM na teSu kAryatvalakSaNo hetuH siddhaH 1 / asadetat / yato'trApi prayoge bhUbhUdharAderavayavino'siddherAzrayAsiddho racanAvatvAditi hetu:, tadasiddhatvaM ca prAk pratipAditam / kiJca / kimidaM racanAvattvam / yadyavayavasannivezo racanA, tadvattvaM ca pRthivyAdestadutpAdyatvam, tadA'vayavasannivezasya saMyogAparanAmno'siddhatvAdasiddhavizeSaNo racanAvattvA diti hetu:, tathA pRthivyAdiSu saMyogajanyatvasya vizeSyasyAsiddhatvAdasiddhavizeSyazca prakRto hetuH / kathaM saMyogAsiddhatvam ? yenoktadoSaduSTaH prakRto hetuH syAt / ucyte| tadgrAhakapramANAbhAvAt, bAdhakapramANopapattezca / tathAhi / "saMkhyAparimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi " iti vacanAt dRzyavastusamavetasya saMyogasya pareNa pratyakSagrAhyatvamabhyupagatam / na ca Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA / nirantarotpannavastudvayapratibhAsakAle'dhyakSapratipattau tadvyatirekeNAparaH saMyogo bahigrAhyarUpatAM bibhrANaH pratibhAti, nApi kalpanAbuddhau vastudvayaM yathoktaM vihAya, zabdollekhaM cAntaramaparaM varNAkRtyakSarAkArarahitaM saMyogakharUpamudAti / tadevamupalabdhilakSaNaprAptasya saMyogasyAnupalabdherabhAvaH, shshvissaannvt|ten yadAhodyotakara:-yadi saMyogo nArthAntaraM bhavettadA kSetrabIjodakAdayo nirviziSTatvAt sarvadaivAGkurAdikArya kuryuH, na caivam / tasmAt sarvadA kAryAnArambhAt kSetrAdInyakurotpattau kAraNAntarasApekSANi; yathA mRtpiNDAdisAmagrI ghaTAdikaraNe kulAlAdisApekSA; yo'sau kSetrAdibhirapekSyaH sa saMyoga iti siddham / kiJca / asau saMyogo dravyayovizeSaNabhAvena pratIyamAnavAt tato'rthAntaralena pratyakSasiddha eva / tathAhi / kazcitkenacitsaMyukte dravye Aharetyukte yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate, te evAharati, na dravyamAtram / kizca / dUrataravartinaH puMsaH sAntare'pi vane nirantararUpAvasAyinI buddhirudayamAsAdayati; seyaM mithyAbuddhiH mukhyapadArthAnubhavamantareNa na kvacidupajAyate / nAnanubhUtagodarzanasya gavaye gauriti vibhramo bhavati / tasmAdavazyaM saMyogo mukhyo'bhyupagantavyaH / tathA na caitraH kuNDalItyanena pratiSedhavAkyena na kuNDalaM pratiSidhyate, nApi caitraH / tayoranyatra dezAdau sttvaat| tassAccaitrasya kuNDalasaMyogaH prtissidhyte| tathA caitraH kuNDalIya. nenApi vidhivAkyena na caitrkunnddlyornytrvidhaanm| tayoH siddhatvAt ; pArizeSyAt sNyogvidhaanm| tasmAdastyeva saMyoga iti| tannirastaM draSTavyam / saMyuktadravyakharUpAvabhAsavyatirekeNAparasya saMyogasya pratyakSe nirvikalpake savikalpake vA 'pratibhAsasya pratipAditatvAt / na ca saMyuktapratyayAnyathAnupapattyA sNyogklpnoppnnaa| nirantarAvasthayoreva bhAvayoH saMyuktapratyayahetutvAt / yAvacca tasyAmavasthAyAM saMyogajanakalena saMyuktapratyayaviSayau tAviSyete, tAvatsaMyogamantareNa saMyuktapra. tyayahetutvena tadviSayau kiM neSyete?, kiM pAramparyeNa ?|nc sAntare vane nirantarAvabhAsinI buddhiH mukhyapadArthAnubhavapUrvikA'skhalatpratyayatvenAnupacaritavAt na caitraH kuNDalItyAdau caitrasaMbandhikuNDalaM niSidhyate vidhIyate vA, na sNyogH|nc saMbandhavyatirekeNa caitrasya kuNDalasaMbandhAnupapattiriti vaktuM zakyam / yatakSetrakuNDalayoH kiM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. sammatitAkhyaprakaraNasyasaMbandhinoH sa saMbandhaH, utaasNbndhinoH|naasNbndhinoH| himavadvindhyayorivAsaMbandhinoH saMbandhAnupapatteH / na cAsaMbandhinobhinnasaMbandhena tadabhinnaM saMbandhilaM zakyaM vidhAtum / viruddhadharmAdhyAsena bhedaat| nApi bhinnm| tatsadbhAve'pi tayoH svarUpeNAsaMbandhitvaprasaGgAt / bhinnasya tatkRtopakAramantareNa tatsaMbandhitvAyogAt ; tato'paropakArakalpane'navasthAprasaGgAt / saMbandhinostu saMbandhaparikalpanaM vyrthm| saMbandha. mantareNApi tayoH svata eva sNbndhisvruuptvaat| yattUktam / viziSTAvasthAvyatirekeNa kSitibIjodakAdInAM naangkurjnktvm| sAca viziSTAvasthA teSAM saMyogarUpA shktiH| tadasAram / yato yathA viziSTAvasthAyuktAH kSityAdayaH saMyogamutpAdayanti, tathA tadvasthAyuktA aGkurAdikamapi kArya niSpAdayiSyantIti vyartha saMyogazaktestadantarAlavartinyAH parikalpanam / atha saMyogazaktivyatirekeNa na kAryotpAdane kAraNakalApaH pravarttata iti nirbandhaH, tarhi saMyogazaktyutpAdane'pyaparasaMyogazaktivyatirekeNa nAsau pravartata ityaparA saMyogazaktiH parikalpanIyA, ttraapypretynvsthaa| atha tAmantareNApi zaktimutpAdayanti, tarhi kAryamapi tAmantareNaivAGkurAdikaM nivartayiSyantIti vyartha saMyogazakteH tadantarAlavarttinyAH kalpanam / na ca viziSTAvasthAvyatirekeNa pRthivyAdayaH saMyogazaktimapi nivartayituM kSamAH; tathA'bhyupagame sarvadA tannivartanaprasaGgAdakarAderapyanavaratotpattiprasaGgaH / na cAnyatarakarmAdisavyapekSAH saMyogamutpAdayanti kSityAdaya iti nAyaM dossH| karmotpattAvapi saMyogapakSoktadUSaNasya sarvasya tulyatvAt / tasmAdekasAmagyadhInaviziSTotpattimatpadArthavyatirekeNa nAparaH sNyogH| tasya bAdhakapramANaviSayatvAt , sAdhakapramANAbhAvAcca / yastu saMyukte dravye ete iti, anayorvA'yaM saMyoga iti vyapadezaH, sa bhedAntarapratikSepApratikSepAbhyAM tathA'vasthotpannavastudvayanibandhana eva; nAto'parasya saMyogasya siddhiH / na cAkSaNikatve tayoH sa saMbandho yuktH| tatsaMbandhasya samavAyasya niSiddhatvAt , niSetsyamAnatvAcca / na ca tajanyatvAdasau tatsaMbandhI; akSaNikatve janakatvavirodhasya pratipAdayiSyamANatvAt / kSaNikatve'pi tayorekasAmagyadhInA nairantaryotpattireva, nAparasaMyoga iti racanAvattvAdityatra hetovizeSaNasya saMyogavizeSasya racanAlakSaNasyA'siddheH tadvato vizeSyasyApyasiddhi