Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2066 (I. 2010) . zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra - saMyojaka- bAbulAla saremala zAh hIrAna sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amAvAha - 04 (mo.) 9425585804 (kha) 22132543 (2he.) 27505720 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne seTa naM.-2 nI DI.vI.DI.(DVD) banAvI tenI yAdI yA pustaThI vebasAhaTa parathI pakSa SIGnaloDa karI sArI. pustakanuM nAma zrI siddhahema bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 055 056 vividha tIrtha kalpa bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA 058 siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA 060 jaina saMgIta rAgamALA 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) 062 vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya 063 candraprabhA makaumudI 064 viveka vilAsa paJcazatI prabodha prabaMdha 065 066 sanmatitattvasopAnam 067 068 | moharAjAparAjayam kriyAkoza 069 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA janmasamudrajAtaka meghamahodaya varSaprabodha pahezabhAlA hoghaTTI TIDA gurbharAnuvAha 072 073 074 075 076 077 saMgIta nATya upAvalI jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho jaina citra kalpabUma bhAga-1 jaina citra kalpabUma bhAga-2 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 078 079 zilpa cintAmazi lAga-1 080 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 1 081 bRha6 zilpazAstra lAga-2 082 bRha6 zilpa zAstra lAga-3 083 AyurvedhanA anubhUta prayogo lAga - 1 084 085 kalyANa kAraka vizvalocana koza kathA ratna koza bhAga-1 086 087 5thA ratna preza lAga-2 088 hastasagrIvanam endracaturvizatikA 089 sammati tarka mahArNavAvatArikA 090 bhASA saM saM zubha. saM saM zu. saM saM saM saM/ 4. saM saM gu4. zubha. zubha. zubha. zubha. zubha. zubha. 4. zubha. zubha. zubha. saM./hiM rttA-TIDADAra-saMcA zubha. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. saM pU. caturavijayajI ma.sA. zrI mohanalAla bAMThiyA saM/hiM saM/gu4. zrI aMbAlAla premacaMda saM. saM/hiM saM/hiM zubha. zubha. saM. saM.. saM.. pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. jinavijayajI ma.sA. pU. pUNyavijayajI ma.sA. zrI dharmadattasUri zrI dharmadattasUri zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla hIrAlAla kApaDIA zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi zrI dAmodara goviMdAcArya pU. mRgendravijayajI ma. sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya zrI bhagavAnadAsa jaina zrI bhagavAnadAsa jaina zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI nayAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI zrI naMdalAla zarmA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pUja. yazovijayajI, pU, puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376 374 538 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNoddhAra papa 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam svopajJazabdamahArNavanyAsa (bRhanyAsa adhyAya-1) : dravya sahAyaka : pa.pU.pA.gacchAdhipati A.bha.zrI rAmasUrIzvarajI ma.sA.(DahelAvALA)nA samudAyanA pa.pU. gacchAdhipati A.bha.zrI abhayadevasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAnuvartinI pUjya sAdhvIjI zrI sUryaprabhAzrIjI ma.sA. tathA pUjya sAdhvIjI zrI ratnaprabhAzrIjI ma.sA.nA ziSyA pUjya sAdhvIjI zrI akSayaratnAzrIjI ma.sA.nA sadupadezathI zrI paramAnaMda jaina saMgha, kikebIna, sAbaramatI zrAvikAonA upAzrayanA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) rara132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2066 I.sa. 2010
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-62 - - // AzazavazIlazAline bhInamIzvarAya nmH|| kumArapAlabhUpAlapratibodhaka-sugrahItanAmadheya-kalikAlasarvaza zrIhemacandrasaribhagadapraNItaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / svopatatattvaprakAzikAbhidhavRhadvRtti-syopajJatattvaprakAzikAprakAza zabdamahArNavanyAsAbhidhavahannyAsasaMvalitam / - ~ tatrAnusandhAnasahitaH ssssttho'dhyaayH| -bRhanyAsAnusandhAnakAraH sampAdakajagadguru-zAsanasamrATa-saricakradharavarti-sapogacchAdhipatibhImadhijayanemisarIzvarapaTTAlakAra-vyAkaraNa vAcaspati-kaSiratna-zAbavizArada'sAhityasamrAT'-ti prasiddhibhAga-jainAcArya shriimdvijylaavnnysrimhaaraajH| maahingkaa zrI siddhahema-prakAzana samiti boTAda saurASTra / . "Aho Shrutgyanam"
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: 'zrI siddhahema prakAzana samiti' A.zrI.vi. lAvaNyasUrijI jJAnamaMdira. aMbAjI coka, boTAda, sauraassttr| -prAptisthAnAni1. sAhitya samrAT sAhitya pracAra kendra A.vi.lAvaNyasUrijI jJAnamaMdira TrasTa bilDIMga-jitendra roDa malAi IsTa muMbaI-64 mahArASTra 2. AcAryazrIvijayalAvaNyaparijI jainjnyaanmNdir| aMbAjIcoka ghoTAda-saurASTra 3. zrI sarasvatI pustaka bhaMDAra, ratanapola, hAthIkhAnA, ahamadAbAda-gujarAta, mUlyamrUpyakANAM catvAriMzada (ru. 40-00) rAjubhAi sI. zAha kenImeka prinTarsa mAmunAyakanI pola ahamadAbAda-1 vIra saM 2007 vi. saM. 2039 .. nemi saM. 32 lAvaNya saM. 16 - sva. sAhityasamrAT pU. AcAryazrIvijaya lAvaNyasUrijI mahArAjazrI racita samagra sAhitya uparokta pracArakendramAthI prApta thaze. vadhu mAhitI mATe sUcipatra maMgAvo. vyavasthApaka "Aho Shrutgyanam"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ --prakAzakIya nivedana~~~ kalikAlasarvajJa bhagavAn zrIhemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe, teramI zatAbdInA prAraMbhamAM gujarAtanA seDalA rAjavI siddharAja jayasihunI vinaMtIthI ( siddhahemacaMdra zabdAnuzAsana' nAmanA vyAkaraNa graMtha sarvAMgapUNu racyA che. A vyAkaraNugraMtha pUrve aneka vaiyAkaraNAe peAtapAtanAM vyAkaraNumathA racelA maLe ja che, temAM pANinIya jainendra zAkaTAyana vagere mukhya che. e badhAmAM zAstrIyadRSTie keTalika khAmIo hatI tenA khyAla pU. A. zrI. hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjazrIne hatA. jyAre brAhmaNAe jaina sAthenA prativAdamAM kahyuM ke, tamArI pAse sAhitya ja zuM che? badhA sAhityanuM mULa jyAkaraNa ja kAM che? ane gujarAtamAM te! sAhitya racanAnI vAta ja nathI.' A hIkata saMskArapremI rAjA siddharAjanA kAne paDI tyAre, teNe niNa ya karyAM ke, kArye paNu bhAge dareka viSayanuM sAhitya gujarAtamAM cAvavu ja jAIMe. A pratijJAthI rAjAe evA vidvAnanI zodha karavA mAMDI. temAMthI A, zrI, hemacaMdrasUrijI temane hAtha lAgI gayA. rAjavIe khUba namrapaNe AcArya zrIne vinaMtI karI ke * Apa sa MskRta vyAkaraNanI racanA karI Ape.. tenAthI mane yaza maLaze ane ApanI khyAti derodezamAM thaze.' AcAya zrIe A vinatine svIkArIne 'siddhahemacaMdra-zabdAnuzAsana'nI racanA karI A rIte A vyAkaraNano janma thayeA. pachI teA AcArya zrIe kAvyAnuzAsana, chuMdAnuzAsana, nAmamALA, prAkRta vyAkaraNa, sarva prathama evuM apabhraMza vyAkaraNa Adi aneka ma MthA racIne gujarAtanA nAna bhaMDArane bharI dIdhA. A joIne AkSepa karanArAe grUpa khUnI gayA. ' AcAryazrIe vyAkaraNanA nAmamAM prathama 'siddha" zabda mUkIne rAjavInA nAmane yazasvI banAvyuM. te pachI ja potAnuM 'hemacaMdga' nAma Alekhyu. AvI udAratA ane namratAne joTA jaDavA muzkela che. A 'siddhahemacaMdra zabdAnuzAsana' upara AyAryazrIe lavRtti 6000 zleAkAtmaka ane zrRvRtti, jenuM nAma tattvaprakAzikA che, te 18000 zlAka pramANu racI che. A vyAkaraNana graMthane tatkAlIna vyAkaraNAmAM mahAvyAkaraNanI virISa khyAti apAvavA mATe, bRhaddavRtti upara 84000 zlokapramANa zabdamahA ' nAme nyAsa graMtha, Akaramatha chatAM vizada ane vistRta graMtha racI dIdhe.. e nyAsa graMtha jJAnabha DArAmAMthI maLyA che, te game te kAraNe mAtra 16000 lAkAtmaka che. pUrepUrA graMtha maLI zakayeA nathI tethI te khaMDita bhAgane, sADA ATha lAkha zlAka pramANa nUtana saskRtasAhityasarjaka sAhityasamrAT sva. pU. cyA. zrI. vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAje potAnI anupama buddhipratibhAthI anusadhAna karIne taiyAra karyAM ane e mahAbhArata kArya pUrNa thatAM, teozrIne svargavAsa thayA. A nyAsa graMthane jaladI apAvI prakAzita karavA mATe temaNe aneka yeAjanA ghaDI kADhI hatI. te mujaba kA cAlI rahyuM che. sva. pa. pU. AyA zrInI vidyamAnatAmAM e aghyAya ane eka pAda chapAIne pragaTa thaIM gayAM hatAM. preseAmAM pha'pojhITara ane mAlikA vacce gajagrAha thavA mAMDayo. taiyI preseA kIDIvege kAma ApatA rahyA, chApavAnA bhAva vadhyA. kAgaLa meAMdhAdATa banyo.prupharIDIMga mATe svataMtra mAsanI nimatu ka pazu Arthika dRSTie asahya banI, matalaba ke kAma thatuM rahyuM paDyu, temAM game tevA prayAse karavA chatAM vega na AvyA te na ja Ape. mubaI, jepura, amadAvAdanA preseAmAM prayatna karyo, te pazu kAragata na thayA. pariNAme kAma vAyadAomAM aTavAtu lakhAtuM gayuM. Aje aDhI varSe 43 phA nA A chaThTho adhyAya pUrA chapAI jatAM prakAzita thAya che. e pUOMtAnA AnadanI vAta che. AvI parAdhInatAmAM javAdArInuM kAma muzkela banyu che. hujI keTalAka vaccenA adhyAye chApavAnu bAkI che, te mATe ame yAgya vicAra karyAM che. kAmamAM vega Ave evA prayatno cAlu che, eTaluM ja nahi' kiMtu zakaya prayAse cAlu che. sAMlattAno seApAna sara karavAmAM zAsanadeva sahAyaka bane! eja eka kalyANa kAmanA ! ! ! --prakAzaka "Aho Shrutgyanam"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA badhAM vyAkaraNemAM tahita prakaraNa maTI jagyA roke che. A vyAkaraNamAM paNa be adhyAya (chaThThA ane sAtame adhyAya) pramANa jagyA rokAyelI che. temAMthI chaThTho adhyAya ahIM prakAzita thAya che. vastutaH tahita eTale tene mATe hitakArI" evI sAmAnya vyAkhyA che. keI yAra laukika ane vaidika saMdarbha mATe hitakArI ema kahyuM che. taddhita pratyaya eTale bhASAnuM laghukaraNa, ema paNa koIke kahyuM che. matalaba ke, zabadanA arthamAM vizeSatA, saceTatA ane tene TuMkAkSarI banAvavI, e tahita pratyayanuM kAma che. A tati pratyane dhyAnamAM rAkhIne vibhAga karIe te te traNa vibhAgamAM samAveza pAme. (1) sAmAnyavRtti nAma, (2) avyayasaMka nAma ane (3) bhAvavAcaka nAma, ema batAvI zakAya. guNavAna, DAla, vatsala, lemaNa vagere nAme, apatyAka nAme, "te enAthI thayuM evA arthe mATe lAgelA pratyavALA nAmane sAmAnyavRttimAM samAveza thAya che. etahi, parastA, pUrvaghu, dvidhA, tridhA vageremAM lAgelA pratyathI banelAM nAme avyayasaMraka nAmamAM Ave che. paTutA, zaurya, steya, , adha, vagere bhAvamAM lAgelA pratyathI banelAM nAme bhAvavAcakamAM gaNAvI zakAya, A rIte tahitanA pratya, artha samajAvavA mATenI TUMkAkSarI paddhati che, ema mAnI zakAya. AthI vizeSa tadita prakaraNa vize lakhavAnuM rahetuM nathI. paM. zrI aMbAlAla premacaMda zAha "Aho Shrutgyanam
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ i vize ja kalikAla sarvajJa bhagavAna zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA racita zrI sidhdha hema caMdra zabdAnuzAsana nAmanA vyAkaraNa viSayaka mahAna ratna sAgara sama mUlyavAna vyAkaraNa zAstranuM temanI budhdhI ane matine vaphAdAra rahI tenuM anusaMdhAna karI. tenI racanA mArA dAdAgurU sAhitya samrATa vyAkaraNa vAcaspati pa.pU AcArya zrI mada vijaya lAvaNyasurIzvarajI mahArAja sAhebe atyaMta parizrama veThIne mAM bhagavati zAradA nI parama kRpA prApta karIne karyuM che. tevA A mahAna zrI sidhdhahema zabdAnuzAsana nA chaThThA adhyAya nuM prakAzana thaI rahayuM che. dhaNA dhaNA vidvAna AcArya bhagavaMto muni bhagavaMto temaja vidhvAna paMDita varyo nI A sAhitya mATenI vAraMvAranI mAMgaNI e A sAhityanI upayogItA pUravAra kare che. temAya savizeSa zAsana prabhAvaka pU.AcAryazrI rAjendrasUrIzvarajI ma.nA ziSya rana sAhitya premI pU.AcArya zrI vijaya rAjazekharasUrIzvarajI ma.nI A chaThThA adhyAyane prakAzita karavAnI preraNA hati. amadAvAda mukAme mArA pU.gurUdeva zrI mAna vijaya dakSasUrIzvarajI ma.sA nI preraNA mArgadarzana heThaLa paMDita varya zrI aMbAlAla premacaMda zAha dvArA zrI sidhdha hema zabdAnuzAsana chaThThA adhyAya nuM TAIpa seTiMga temaja prInTIMga nuM kAma I. 1975 thI 78 zrI rAjubhAI kenimeka prInTarsane tyAM cAlu hatuM kArya pUrNa thavA AvyuM hatuM tyAM ja jala pralaya nA kAraNe chapAyela tamAma pharmA kAla kavalIta banI gayAM. sadabhAgye A mahAna graMthanA pharmAnI eka eka prati pU.gurUdeva nI pAse rahi hatI. temAya peja naM.185 thI 224 sudhI tathA 232 thI 240 tathA 281 288 sudhI nA peja upalabdha nathI teno raMja che. chatAM che. teno AnaMda mAni A mUlyavAna sAhitya vidava6 jano samakSa pragaTa thaI rahayuM che. mArA pU.gurUdeva kahetA hatAM ke pU.gurUdeva nuM A sAhitya prabhAkara eTalu aNamola che ke kAzI-banArasa nA moTA moTA diggaja vidhvAna paMDito A graMtho ne jotA ane ema bolI uThatAM te Ato mahAparamAM pANInI no avatAra cheke sAkSAta hemacaMdrAcArya AvA sAhitya nI racanA mATe vartamAna kALa mAM phoI samartha hoya tema jaNAtuM nathI Aja che pU.dAdA gurUdeva zrI lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja nI apritama pratibhA. sADA ATha lAkha zloka pramANa nUtana saMskRta sAhityanuM bejoDa sarjana pU.lAvaNya sUrIzvarajI mahArAjAe karyuM che. temanA A mahAna graMtho videza mAM hAvarDa ane okSaphaMDa yunivarsITI mAM abhyAsa krama mAM paNa pAThaya pustaka tarIke pradhAnatA pAmyAM che. je atyaMta gauravAspada che. pU. dAdAgurUdeva nu aprakAzita sAhitya vahelI take prakAzita karavAnI amArI hArdika bhAvanA che. zrI vijaya lAvaNyasUrIzvarajI jJAnamaMdira TrasTanA TrasTIo zrI pravINabhAI bagaDIyA, zrI hasamukhabhAI bagaDIyA, zrI dhIrubhAI bagaDIyA, zrI azokabhAI bagaDIyA, temaja zrI mukuMdabhAI je zAha,zrI mahezabhAI epha zeTha zrI dilIpabhAI je.zAha temaja gurUbhakatonI paNa bhAvanA che.mAM bhagavatI zrI sarasvatI devi kRpA varasAve ane dAdA gurUdeva gurUdeva azima AziSa varSAve.ane A bhagIratha kArya saMpanna bane.A prakAzana mAM muni mahApadmavijayajI ma. tathA bAlamuni zrI zrI padmavijayajI no tathA paMDita varya zrI mahezabhAI epha.zeTha paMDita varya zrI jeThAbhAI bhAramala zAha no tathA prinTIMganuM saMpUrNakArya zrI hemendra je zAha. (udaya prinTarsa) tathA jaya bhairava gAphikasa vALA zrI hiteSabhAI rAMkA tathA muna sToka vALA zrI tarUNabhAIno sahayoga sAMpaDayo che je sadAya smaraNIya raheze.bAteM kalikAla sarvajJa bhagavAna hemacaMdrAcAryajI nA tathA sAhitya samrA zrI mAna lAvayasUrIzvarajInA caraNo mAM zata koTI vaMdanA pUrvaka......... vijaya prabhAkarasUri zrI samavasaraNa mahAmaMdira,pArthanagara gAsatIrtha vA. virAra jI. thANA mahArASTra AvatA nA zAsanam II dakSa zizu vi.saM 2063 azADa suda-1 "Aho Shrutgyanam
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yatkiMcita che tirthaMkara bhagavaMtoe dharma tirthanI sthApanA bhale bihAra ke utarapradezamAM karI paNa e dharma vadhAre phelAyo gujarAta ane rAjasthAnamAM A kSetromAM dharma Aje paNa vistRta pramANamAM jovA maLe che.e dharmane TakAvavAnuM saubhAgya maLyuM gurjaradeza ne A bhUmi para aneka ASimunio thaI gayA,tema aneka mahApuruSo paNa thaI gayA,e sahue gurjaradezane, vizvanA nakazAmAM amara banAvyuM. jaina dharma phalyo phAlyo ahIMja jovAmaLe che. A dezanI eka vakhatanI rAjadhAnI eTale paTTaNa. je aNahilapUra patana na nAme oLakhAtI jaina nagarI tarIke je prasidhdhine pAmela A nagara mAM vikrama nI agyAramI sadImAM mahArAjA sidhdharAja jayasiMha nuM sAmrAjaya cAle. jainomAM paNa te vakhate vidhvAna ane pratibhAvaMta sAdhuo hatA.paraspara vAda thatA.AvA kALamAM paNa te vakhatana mahApuruSo e vadhuMkA nagara nA mAtA pAhinI ane pitA cAMceya nA putra cAMgadeve pAMca ja varSanI nAnI vayamAM AcArya pravara zra devendrasUrIzvarajI ma.sA pAse dIkSA laI ghaNIja vighnatA prApta karI.jinazAsananI zreNImAM jemanuM nAma tejasvI sitArA tarIke sAmela thayuM .evIza varSanI nAnI vayamAM jemane AcArya padavIthI vibhUSita karavAmAM AvelA bhalabhalA vAdIone paNaje parAsta karatA.A mahApuruSe mahArAjA sidhdharAja jayasiMha nI vinaMti preraNA pAmI temanA saMpUrNa sAtha ane sahayoga dhvArA tatkAlI pANInI,zAkaDhAyana cAndra Adi vyAkaraNone sanmukha rAkhI saMskRta bhASAne saraLatA ane saMpUrNatA arpe evA eka prakRSTa vyAkaraNanI ekaja varSanA ghaNAja alpa kALamAM vaividhyasabhara racanA karI.vivAda sAme Takakara jhIlI vyAkaraNa suvarNa parIkSAma paNa pAsa thayuM .AthI ja jenuM nAma sidhdha hema zabdAnuzAsana paDayuM sidhdha thayuM che. hema parIkSA mAM je athavA sidhdha eTale sidhdharAja nI preraNAthI sAkAra thayela hema eTale hemacandrAcArye racela evuM zabdAnuzAsana. A grantha laghuvRti ,madhyamavRti buhravRti ane bRhanyAsa ema cAra bhAgamAM racAyuM che.A zabdAnuzAsana nI sAthe sAthe chaMdoDanuzAsana,vAdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana ane liMgAnuzAsana ema kula pAMca anuzAsananI racanA te vakhate ekaja varSanA gALAmAM temaNe karelI che.A mahApuruSe a uparAMta bIjA paNa aneka graMtho racelA. samasta vyAkaraNa no prANa kahevAya tevo bRhanyAsa kALabale lupta thavA lAgyo. pachInA AcArya bhagavaMtonuM A bAba lakSya gayuM na hoya thA koIpaNa agocara kAraNe vadhAre ne vadhAre truTita thavA lAgyo. A aMge dIrghadarzI AcArya bhagavaMta zAsa samrATvIjIne ciMtA thaI AvI.alabhya vastu ne naSTa thaI jaze to jaina zAsana ne ghaNuM moTuM nukazAna sahevuM paDaze.e ghaDIya potAnA ziSya lAvaNya vijaya ne potAnA mananI vyathA kahI ane A truTita nyAsane anusaMdhAna karavA preraNA karI,potAnuM budhdhi ane zakti bahAranuM kAma hovA chatAM gurU bhagavaMtano Adeza pAmI AziSa laI bhagavatI mA sarasvatI nI upAsanA kara zAsanapati mahAvIradevanI kRpA meLavI e kAma hAtha dharyuM.lagabhaga AThaso varSanA sudIrgha kALamAM mahadaMze lupta thaI gayelA 2 buhanyAsane joDavAnuM ghaNuM ja agharuM ane virATakAya kAma hatuM te gurUkRpAnA baLe kalikAlasarvajJa nI zailIne saMpUrNa vaphAdAra rahe e kAma AraMbhAyuM, satata dhagaza ane ciMtana sAthe potAnI kAyAnI paNa paravA karyA vinA tanmaya banI kArya AgaLa vadhava lAgyuM. potAnA banne vidhvAna ane vinayI ziSyo pU.kSavijayajI tathA pU.suzIla vijayajI nA sabhyogathI AgaLa vadhyuM .a sAhitya nA lakhANane mudrita karavA gurUbhaktoe TrasTanI boTAda khAte sthApanA karI.e saMsthAnA upakrame eka pachI eka grantha bahAra paDavA lAgyA sAhitya kSetre jaina zAsana ne caraNe amulya najarANuM dharAvA lAgyuM dinarAta gurUdeva nuM sAhitya kArya cA ja rahyuM.lagabhaga ATha lAkha zloka pramANa sAhityanI racanA karI jemAM nA keTalAka grantho chapAyA.keTalAyanuM sAhitya sarjana - kiMmati lakhANa haju amudrita che.A rIte gurUdevanI apratima pratibhA tathA zaktinAM saMghane darzana thayA gurUdevanA kALadharma thaI paNa pU.AyAryazrI dakSasUrIzvarajI tathA pU. suzIlasUrIzvarajI banne baMdhu belaDIe pustaka prakAzanane AgaLa cAlu rAkhyuM. paNa kA baLe samaya ane saMjogoIna e kArya vilaMbamAM paDI gayuM. Aje praziSyaratna pU. AcArya zrI vijaya prabhAkarasUrIzvarajI ma. sa zAsana nA aneka kAryomAM vyasta hovA chatAM A kArya hAtha dharyuM ane jenI varasothI mAMga hatI aneka AcArya bhagavaMto,sAda bhagavaMto tathA paMDito tarapha thI vAraMvAranI mAgaNIne dhyAnamAM laIne nasIba joge je pharamAnI eka ja kopI upalabdha hovAna kAraNe je rIte malyuM te rIte ane jeTaluM maLyuM teTaluM yathAvat chapAvI A bRhanyAsano chaThTho adhyAya saMgha tathA zAsanane cara arpatAM AnaMda anubhavIe chIe mAM bhagavatI sarasvatI devi nI parama kRpA thI pU.dAdA gurUdeva nuM apragaTa sAhitya zIghra prakAzi karavAnI bhAvanA saphaLa bane tevi zAsana devane prArthanA phAgaNa vada.9 vikrama saM 2063 sAhitya samrAT pUNya nidhi dina "Aho Shrutgyanam" paM. mahezabhAI epha.zeTha malADa muMbaI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyasya sUtrAnukramaNikA sUtram sUtrAGkaH pRSThaH * sUtram sUtrAGkaH pRSThaH ata i 6-1-31 pRSTha- 31 eNyAeyatra 6-2-38 pRSTha-127 anidamyaNa pavAdeca ekasvarAta 6-2-48 pRSTha -132 ditya dityA ditya yama ezamIhAH zvasovA 6-3-19 pRSTha-178 patyu tarapadAJjayaH 6-1-15 pRSTha-18 asthAmnaH 6.1-22 pRSTha- 24 ajAdibhyo dhenoH 6-1-34 pRSTha -36 kalayamnereyAga 6-1-17 pRSTha - 20 azvAH 6-1-49 pRSTha-49 kapi-bodhAdADirase 6-1-44 pRSTha - 44 adInadI-mAnuSInAmna: 6-1-67 pRSTha - 59 kanyA-triveNyA: avRdhdAda dornavA 6-1-110 pRSTha - 81 kanIna-nivAgaMca 6-1-62 pRSTha: 55 adorAyaniH prAya: 6-1-113 pRSTha-84 kalyANyAderina thAntasya 6-1-77 pRSTha- 63 abrAhmaNAta 6-1-141 pRSTha -107 kavaci-hastyacittAccaikaNa 6-2-14 pRSTha-118 abhakSyAcchAdane vAmayadda 6-2-46 pRSTha -131 kaNadisaramyanitra 6-2-90 pRSTha-148 apI yaja vA 6-2-56 pRSTha -135 ka-somAdayyAm 6-3-10 pRSTha-175 averdugdhe sIDha dasa marIsama 6-2-64 pRSTha-139 kathAyA ikAga 6-3-20 pRSTha-178 arIhaNAderakaNa 6-2-83 pRSTha-147 kAzAderila: 6-2-82 pRSTha-147 aharAdIbhyoDA 6-2-87 pRSTha-148 kAlAdbhavavat 6-2-111 pRSTha-156 azvatthAderikaNa 6-2-97 pRSTha-150 kuJjAdeyinya: 6-1-47 pRSTha- 45 abInapAdapAnnapAtascAta 6-2-105 pRSTha -154 kularAyAvA 6-1-78 pRSTha- 74 akalpAta sUtrAta 6-2-120 pRSTha-160 kulAdInaH 6-7-96 pRSTha- 73 adharma-kSatra-tri kadiyaH 6-1-100 pRSTha- 74 saMsargADAdadi vidhdayAH 6-2-121 pRSTha-160 kuntyavantaH striyAm 6-1-121 pRSTha- 90 anubAmhaNAdIna 6-2-130 pRSTha-162 6-1-112 pRSTha - 90 AdhAta 6-1-29 pRSTha - 294 kumudAderikA 6-3-11 pRSTha-175 AtreyAda bhAradvAje 6-1-51 pRSTha-49 kuNDyAdibhyo yalukca 6-3-11 pRSTha-175 AgrahAyAgya kula-kukSigrIvA zvatthAdikaNa 6-2-99 pRSTha-152 cchvAsthalaDakAre 6-3-12 pRSTha-175 AdezchandamaH pragAthai 6-2-112 pRSTha-156 kusAzvAderIyAga 6-2-93 pRSTha -149 ItoDanija 6-1-7 pRSTha- 62 kedArANyazva 6-2-13 pRSTha-118 IyaHsvasuzvaH 6-1-89 pRSTha-70 kezAhavA 6-2-18 pRSTha-120 InoDahanaH kRtI 6-2-21 pRSTha-120 * kauNDinyAgastyayoH utsAderaJ 6-1-19 pRSTha - 21 kuNaNDinAgastIca 6-1-127 pRSTha- 97 uditagurorbhAd yuketaDade 6-2-5 pUSTha-111 kauzeyam 6-2-39 pRSTha-727 udrAdakaJ 6-2-36 pRSTha -126 krosTTa-zalar3akorlukaca 6-1-56 pRSTha - 51 umorNAd vA 6-2-37 pRSTha -127 kaMmIyAJa JyaH 6-2-41 pRSTha -128 utkarAderIya 6-2-91 pRSTha -149 kvacit 6-2-145 pRSTha-171 uttarAdAhuJa 6-3.5 pRSTha -174 kdehAmA - tasastyac 6-3-16 pRSTha-178 udagagrAmA yakRllomnaH 6-3-25 pRSTha -181 khalAdibhyolIna 6-2-27 pRSTha-122 uNAdibhyaH kAlAt 6-3-33 pRSTha -184 * gagadiya 6-1-42 pRSTha - 42 RSi gargabhArgavikA 6-1-136 pRSTha-104 vRkSaNayandhaka kurubhyaH 6-1-61 pRSTha - 54 * gaNikAyA NyaH 6-2-17 pRSTha-119 RzyAdeHkaH 6-2-94 pRSTha -150 gAndhAri-mAlaveyAbhyAm 6-1-115 pRSTha- 85 edoddezaeveyAdI 6-1-9 pRSTha- 8 gRSTayAdeH 6-1-84 pRSTha - 67. "Aho Shrutgyanam" kuroM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtram: goH svareya godhAyA tuSTeNAra gIjIkSa- batmISTra bAjIrabhU manuSya rAjanya rAjaputrAdakaJ 6-2-12 goratha-bAlatU la kaTTayalUlaH 6-2-24 6-2-50 gopurIcase gotrAdarkavat gotrIttarapadAda gotrAdivADa 6-2-134 jivdhAkAtya pratikAtyAtU goSTI-saikI nekelI gomalI zUrasInabAhIka romakapaTajyasat grAma- jana- baMndhu - rAja mahAyAt tal grAmAdInaJ ca imohapatye tyAvRtyUDa caTakANI striyAM tulup catuSpAdbhya evaJa carmi- varmi- gAreTa kArkaTya - kAka laTakAvAkinAtha kazcAntoDantyasvarAt candrayuktAta kAle lutvaprayukta - carANAd dharmavata vainI kArtikI - phAlguNa zravaNAdUka jaSTa-prANTAtU ulincs ell etal: jIvanta parvatAvA JidArSAdajiJoH hiMdU vAhAg Nazca vizvavasI vizalukU cavA taddhito'NAdiH sUtrAH 6-1-27 6-1-81 tadatrAsti naddetyadhIte tatroddhate pAtrebhyaH tAlAd dhanuSi tikAderAyaniJ tika visavAdInI tilayavAdanAni tRSAdeH salU mena nirvRte tena dhannerathe &-9-92 6-3-26 6-2-28 6-3-9 6-1-28 6-1-70 6-1-79 6-1-83 6-7-112 6-2-6 6-2-23 6-2-100 6-1-82 6-2.60 6-5.92 6-1-58 6-1-140 6-2-136 6-1-65 &-9-9 6-2-70 6-2-117 6-2-138 6-2-32 6-1-107 pRSThaH pRSTha- 27 pRSTha - 66 pRSTha - 117 pRSTha - 121 pRSTha - 133 pRSTha - 168 pRSTha - 12 pRSTha - 181 pRSTha- 123 pRSTha-175 pRSTha- 27 pRSTha- 61 pRSTha - 64 pRSTha - 66 pRSTha- 82 pRSTha - 112 pRSTha - 120 pRSTha - 152 pRSTha - 66 pRSTha 137 pRSTha- 71 pRSTha- 52 pRSTha- 10 pRSTha- 168 pRSTha- 57 9 pRSTha - pRSTha - 142 pRSTha - 158 pRSTha - 169 pRSTha - 105 pRSTha- 79 6-1-131 pRSTha- 100 6-2-52 pRSTha - 134 6-2-81 pRSTha - 147 6-2-71 pRSTha - 143 6-2-131 - pRSTha - 166 sUtram: dagu- kozala karmAra cchAga vRSAdi daghna ikaNa dakSiNA pazcAta purasastyAga ditaizya vA dikpUrvapadAdanAmnaH duSkulAdeyaNa vA dunAdi- kurvit kozalAjAdAjya dUsadetyaH dRSTe sAmninAmni devAhua ca devatA dIraprANina dorIyaH indrAdIyaH drayAdestathA drIJovA raJaNIprAcyabhagadiH dIrNAvA drIyaH prAgapAgudak pratIce / yaH dvaSayA statpuraruSeyaAdeva dyAvApRthivIzukasIrAgnISoma marutvada vAstISyati meghAdIya bau dvigIranapatye yasvarAderlubaddhi : dvisvarAdanyA dvisvarAdANa dhanAdeH patyuH dhenIranaJaH maDAdibhya AyanAgU na prAgUjitIye svare nadvistuvaya- gImayaphalAtU nayAM matuH - naDa-kumuda- vetasa mahiSADDIta naDA-zAdAda balaH naDAdeH kIyaH ayu-jatI vIDantIkSa tyadAdi tye bA nUyAdereyaNa nadvisvarAta prAgabharatAta nAgnikA nivAsAdarabhave iti deze nAmni " Aho Shrutgyanam" bALUH 6-1-108 6-2-143 6-3-13 6-1-69 6-3-23 6-1-98 &-9-990 6-3-4 6-2-133 6-1-21 &-2-909 6-2-49 6-3-32 6-2-7 6-132 6.1.139 6-1-123 6-2-59 6-2-43 6-3-8 6-1-134 6-2-108 6-1-24 6-1-71 6-5 -509 8-9-98 6-2-15 6-1-53 6-1-135 6-2-61 6-2-72 6-2-74 6-2-75 6-2-12 6-2-33 6-17 6-1-25 6-3-2 6-3-39 6-3-54 6-2-69 pRSThaH pRSTha- 80 pRSTha- 17 pRSTha - 176 pRSTha- 60 pRSTha - 180 pRSTha- 74 pRSTha- 88 pRSTha- 174 pRSTha - 167 pRSTha- 23 pRSTha - 152 pRSTha - 132 pRSTha - 184 pRSTha - 113 pRSTha-101 pRSTha - 106 pRSTha- 90 pRSTha- 5:2 pRSTha - 129 pRSTha - 174 pRSTha - 102 pRSTha - 154 pRSTha- 24 pRSTha - 61 pRSTha 85 pRSTha - 16 pRSTha - 118 pRSTha- 49 pRSTha- 103 pRSTha- 137 pRSTha - 114 pRSTha- 145 pRSTha- 145 pRSTha - 148 pRSTha - 126 pRSTha- 6 pRSTha- 27 pRSTha-173 pRSTha- 183 pRSTha- 134 pRSTha - 14.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThaH phale sUtram: sUtrAGka: nisIgate 6-3-18 pRSTha -178 nIla pItAdakama 6-2-4 pRSTha-110 nodhuva pRSTha 178 nyAyAderikaNa 6-2-118 pRSTha - 15 padottarapadebhya ikaH pRSTha-162 pada kRma zikSA mImAsA sAmno'kA 6-2-125 pRSTha-152 . parajana rAgno'kIyaH 6-3-31 pRSTha-184 parastriyA:parazuzvA sAvAye 6-1-40 pRSTha - 40 pardhA vAga 6-2-2 pRSTha-120 payo droryaH 6-3-5 pRSTha - 126 parazavyAda yalukca 6-2-40 pRSTha-127 panthyAderAyana 6-2-89 pRSTha-148 pada kalya lakSaNAnta kratvAkhyAnAta khyAyikAt 6-2-119 pRSTha-159 pANTAhati-mimatANNazca 6-1-114 pRSTha- 78 pANDo'yaNa 6-1-119 pRSTha - 88 pANDoDDayaNa 6-1-24 pRSTha -121 pAzAdeva layaH pRSTha -121 pANDukambalAdina 6-2-132 pRSTha -167 pArAvArAdIna: 6-3-6 pRSTha-174 piSTAtU 6-2-53 pRSTha-134 pitRmAtRrvyaDulaM mAtAri 6-2-61 pRSTha -138 pitrI maha 6-2-63 pRSTha -138 pIlA sAlavA mADukAdavA 6-1-68 pRSTha - 60 punarbhU pUtra dUhita nanAnduranantareDa 6-1-39 pRSTha- 39 putrAntAta 6-1-111 pRSTha - 82 pururumagadha kalimka zuramasa dvisvarAdANa 6-1-116 pRSTha- 86 puruSAtkRta hita vadha vikAre caiya 6-2-229 pRSTha-123 pRthiyAtrA 6-1-18 pRSTha - 21 pRSThAdyaH 6-2-22 - pRSTha-120 pailAdeH 6-1-142 pRSTha-107 pauGagAkSI putrA derIyaH 6-2-102 - pRSTha-153 pautrAdi vRddhama 6-1-2 pRSTha - 2 plakSAderaNa 6-2-59 pRSTha-136 praharAgAt krIDAyAMNa 6-2-116 pRSTha -158 prAmdeza 6-1-10 pRSTha- 9 prAjitAdeN 6-1-13 pRSTha- 13 prAgvataH strIpuMsA da nA smaJa6-1-125 pRSTha-26 prArabharate bahusvarAdijaH 6-1-129 pRSTha- 99T prAcyeo 'tAlava lU yAdeH 6-1-143 pRSTha-108 prANyoSadhi-vRkSebhyo'vayaveca 6-2-31 pRSTha -124 prekSAderIna 6-2-80 pRSTha-147 proktAta 6-2-129 pRSTha-164 sUtram sUtrAGka: pRSThaH 6-2-58 pRSTha.-136 bahiSaSTIkaNa ca 6-1-16 pRSTha - 20 baSkayAdasamAse 6-1-20 pRSTha - 23 bahumva striyAm 6-1-124 pRSTha - 93 balAderyaH 6-2-86 pRSTha-149 bAhvAdibhyo gotre 6-1-32 pRSTha - 31 bidAdevRddha 6-1-41 pRSTha- 40 brAhmaNAddhA 6-1-35 pRSTha- 37 brAhmaNa-mANava vAibAdhaH 6-2-16 pRSTha -119 bhargAta traigarte 6-1-51 pRSTha- 49 bhavatIrikaNIya sau 6-3-30 pRSTha -183 bhAgAvitti - tArNa binda vAkazApeyAnnindAyAmikaNa vA 9-9-105 pRSTha-18 bhAva gho'syAM NaH 6-2-114 pRSTha -157 bhikSAde: 6-2-90 pRSTha -115 bhUyaH saMbhUyo'bhyo'mi taujasA slukca 6-1-36 pRSTha - 37 bhRgvaDiras-kutsa-vasiSThagotamAtre 6-1-128 pRSTha- 88 bhaurikyezu kAryAvadhabhaktama 6-2-68 pRSTha-140 dhAtuLa : 6-1-88 pRSTha- 68 bhuvI bhuvaca 6-1-76 pRSTha- 63 madhubadhI hmaNa -kauzike 6-1-43 pRSTha- 43 manoryANISazcAntaH 6-7-94 pRSTha-72 mahAkulAd vA'jIno 6-1-99 pRSTha - 74 mAvAde 6-2-73 pRSTha-145 mahendrAd vA 6-2-106 pRSTha-154 mahArAja proSThapadAdikaNa 6-2-110 pRSTha -155 madAda 6-3-24 pRSTha -180 mAtR pitrAderyANI yANI 6-1-90 pRSTha - 70 mAnava kutsAyAma 6-1-95 pRSTha - 72 mAnAt krItapat 6-2-44 pRSTha -129 yaJitraH 6-1-54 pRSTha - 50 yaskAdergotrI 6-1-124 pRSTha- 94 yaatrIzyApArgAnta gopavanAde6-1-125 pRSTha- 95 yAjJikaukithaka lokAditikama 6-2-122 pRSTha-167 yUni lup 6-1-137 pRSTha-105 yuva vRddhaM kutmArca vA 6-1-5 pRSTha- 5 yaiyakatrAsamAse vA 6-1-97 pRSTha - 73 yoddha prayojanAd yuddha 6-2-113 pRSTha- 156 ti'stavyatya stAtU 6-3.7 pRSTha-174 raGakoH prANini vA 6-3-15 pRSTha-177 rAgATTo rakta 6-2-1 pRSTha -109 rASTra-kSatriyAta saruvAd rAjApatye diraJ 6-1-114 pRSTha- 84 rASTreDanaDa-gadibhyaH 6-2-65 pRSTha-139 rAjanyadibhyoDakA 6-2-66 pRSTha-139 6-3-3 pRSTha-173 "Aho shrutavarASTAdiyaH
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThaH pRSThaH pRSTha -174 * pRSTha- 68 pRSTha-126 pRSTha -110 pRSTha - 135 pRSTha- 24 * pRSTha- 36 pRSTha- 45 pRSTha -140 pRSTha -150 pRSTha- 37 pRSTha-146 pRSTha.. 52 pRSTha-146 pRSTha - 56 pRSTha- 62 pRSTha-153 pRSTha-170 puSTha- 171 pRSTha- 63 pRSTha - 71 pRSTha-114 pRSTha-122 pRSTha-157 pRSTha-114 pRSTha-177 pRSTha-171 pRSTha -169 pRSTha-168 pRSTha- 10 pRSTha - 67 pRSTha -102 pRSTha-105 pRSTha-120 pRSTha -155 * pRSTha- 4 pRSTha - 76 pRSTha-148 pRSTha-163 sUtram sUtrAGka: rupyottara padAraNyANNa: 6-3-22 vaityAdeTikaNa 6-1-86 meDAmAda 6-2-79 lAkSA-rocanAdikA 6-2-2 lupabahulaM puSyamUle 6-2-57 lomno'patyeSu 6-1-23 varmaNIDacakrAta 6-1-33 vataNDAtU 6-1-45 vamAtervA 6-2-67 varAhAdeH kANa 6-2-95 valhayUdi-pardikApizyASTAyana 6-3-14 vArgAvaka 6-3-21 vAjAte dviH 6.2-137 vAmadevAdayaH 6-2-135 vAdhAtU 6-1-11 vADaveyo vRSe 6-1-85 vADanyana 6-1-133 vAyanaNAya nitrI: 6-1-138 vADavAdIya: 6-2-19 vAyvtu-pitruSaso yaH 6-2-109 vikarNa - chagalAd kasthAtraye 6-1-64 vikarNa-kuSItakAd kAzyape 6-1-75 vikAre 6-2-30 vRddhiryamya svaresvAdiH 6-1-8 vRddhAda yUni 6-1-30 vRddhastriyAH kSepeca 6-1-87 vRddhajaH 6-3-28 vedena brAhmaNamatraiva 6-2-130 vopakAdeH 6-1-130 vodazcitaH 6-2-144 vaMzyajyAyo bhAtrorjIvati prapautrAdya strI yuvA 6-1-3 vyAsa-varuTa-mudhAtRniSAda bimba caNDAlAdantya sya cAkU 6-1-38 kaheH puroDAze 6-2-51 zakalAderyatraH 63-2-27 zataSA: patha ikaT 6-2-124 zaya. bharadvAjAtreye 6-1-50 zakAdibhyo delapa 6-1-120 zakala kardamAd vA 6-2-3 zamyAca laH 6-2-34 zamdarbha kUdI tRNa moma-balavajAt 6.2-47 zarkarAyA ikAranIyAN ca 6-2-78 zata rudAta to 6-2-104 pRSTha- 57 pRSTha - 63 pRSTha -123 pRSTha- 7 pRSTha -30 pRSTha- 68 pRSTha -182 pRSTha-164 pRSTha -131 pRSTha-171 sUtram zAlaDakayaudi-mADivADvali 6-1-37 zikhAyA: 6-2-76 zivArANa 6-1-60 zirISAdika kaNo 6-2-77 zuDagAbhyAM bhAradvAje 6-1-63 zubhAdibhyaH 6-1-73 zukrAdiyaH zUlIkhAdayaH 6-2-142 zeve. 6-3-1 zyAma lakSaNAd vAsiSTha 6-1-74 zvazurAdayaH 6-1-91 zvavaNAvatthAnnAmnyaH 6-2-8 zvadibhyoDaJ 6-2-8 zyainaMpAtA tailaMyAtA 6-2-115 SaSThayAH samUhe 6-2-9 sapiNDe vayaH sthAnAdhike jIvadva 6-1-4 samrAjaH kSatriya 6-1-101 sakhyAdereyANa 6-2-88 sasarvapUrvAlluyU 6-2-127 sAlvAMza pratyagratha kalakUTAzmakAdi 6-1-17 sArasyapaurNamAsI 6-2-98 striyAM lup 6-1-45 strI bahuSvAyana 6-1-48 muyAmnaH sauvIrevAyaniJ 6-1-103 supanthyAdayaH 6-2-84 mutaDaga mAderi 6-2-85 senAnta-kAralakSmaNAdica 6-1-102 sauyAmAyani yAmundAyanibAjoNe rIyazcavA 6-1-106 saMjJA durvA 6-1-6 saMkhAsaMbhadAnmAturmAtar ca 6-1-76 saMkhyAkAt sUtre 6-2-128 saMskRte bhakSye 6-2-140 sthaNDilAcchete vratI 6-2-139 haritAderaJaH 6-1-55 hemArthAnmAne 6-2-42 hemAdibhyo' 6-2-45 hogIdIhAdIna diyaGaguzcAsya 6-2-55 kSatrAdibhyaH kSIgadeya 62-142 kSudrAbhya eraNU vA 6-1-80 kSadraka-mAlavAta senAnAmni 6-2-11 pRSTha- 85 pRSTha-150 pRSTha- 45 pRSTha- 49 pRSTha - 78 pRSTha-147 pRSTha-147 pRSTha- 77 pRSTha- 3 * pRSTha- 38 pRSTha-134 pRSTha-182 pRSTha-162 pRSTha- 48 pRSTha - 89 pRSTha-110 pRSTha-126 pRSTha - 79 pRSTha - 6 pRSTha - 57 pRSTha-163 pRSTha-170 pRSTha-169 pRSTha-156 pRSTha -128 pRSTha-130 pRSTha-134 pRSTha-570 pRSTha-132 pRSTha-146 pRSTha-153 pRSTha-116 "Aho Shrutgyanam"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aha~ // AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo nmH| kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / svopajJatatyaprakAzikAbhidhabRhapRtti-syopajJatattvaprakAzikAprakAza zabdamahArNavanyAsAbhidhagRhannyAsasaMvalitam / TI. . // aha~ // taddhitazabdArtha eSvanugata iti mahAsaMyamanvarthA saMzati yAvaditi sacayati / taddhitazabdavyatpattimAha nyAsakAra:- 20 'mahatyAH saMjJAyAH karaNaM etatprayojanam'-anvarthasaMzA yathA ssssttho'dhyaayH|| vizAyeta 'tebhyo hitAstaddhitAH' iti / tadityanena laukikA vaidikAzca zabdAH pratyavamRzyante, teSAM vyutpAdyatvena. prakRtatatra prathamapAdaH / tvAt, tena tatraiva bhavantyaNAdayo yatra bhavantasteSAmupakAriNo 10 taddhitoSNAdiH // 6 // 1 // 1 // bhavanti, nAnyatreti, tenAbhidhAnalakSaNa taditAnAmupapannaM. 35 bhavatIti ['taddhitAH' pA0sU0 4.1.76.] jainendrastuta0 pra0-aNAdiH pratyayo ya ita Urva tasmai laukika-vaidikasandarbhAya hitastAdataH' ityAhu / pakSyate sa taddhitasaMjJo vijnyeyH| aupgvH|| kApaTavaH / taddhita pradezA:'Rto rastaddhite' utpalastu-'tAbhyaH prakRtibhyo hitastaritaH' jhyAcaSTe / [1.2.26.] ityAdayaH // 1 // hitAdibhiH' [3.1.71.] iti samAsena cAsya taddhitazabdasya niSpattiH / syAdetat-aNAdirityekakcamAntavizeSaNena-40 15 atha SaSTho'dhyAyaH / pratyaya ityekavacanAnta eva vizeSyamadhyAhAryam / tatazca za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tadvito. tadaguNasaMvijJAne'pyaNU-jyayoreva taditasaMjJA syAnnAnyeSAsaphalanAmaprakRtibhUtadhAtusaMbaddhapratyayAn uktavA'gre nAmasaMbaddha- muddezyakoTAvapravezAditi cet ? na, jAtAkatvasyAmbayapratyayAn AcakSANasteSAmekarUpeNa nirdezAya tatsaMjJAmAha- vivakSaNAt,pratyayapadottarasyArthabhUtamekaprakRtyarthatAvacchedake taddhito'NAdiriti / nAtra vyAkaraNAntaravat taddhitA- | pratyayatve'nvetIti tAtparyAt / tathA cApAprabhRtiH pratya-45 30 dhikAraH, madhye'nyaprakaraNAnAmapi sattvAt, kintu vakSyamANAn yatvAvacchinna uddezya iti nAdhyApakatvaM lakSaNasya / nanu aNAdIn pratyayAn uddizya saMjJAvizeSo'nena vidhIyate / vivakSA hi tena rUpeNa yatuM vakturicchA, sA coccArite tadAha-aNAdiH pratyayo ya ityAdinA, aN Adi- pade eva bhavitumarhati, pratyayapadaM ca noccarita, kintu yasyetyaNAdiriti tadaguNasaMvizAno bahabrIhiH / aNa / vizeSaNabalAdhyAhatam , tathA ca kathaM tatra vaka caitatprapharaNasthaH 'prAgU jitAdaNa' [6.1.13.] ityadhikRta | nizcetuM zakyeti cet 1 na, sAbhiprAyavizeSaNena lakSyAnu- 50 25 evaM gRhyate prapharaNAd vyAkhyAnAca, na tu 'karmaNo'N / rodhena cAnuccArite'pi vakturicchAvadhAraNAt / na: ca [5.1.72.] ityAvinA vihitaH, tena ca naatiprsnggH| 'padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaMkadezena' iti tadeva dhvanayannAha-ita Urya vakSyate iti| 'taddhita' vyutpatyA sipadArthasyaikatvasya pratyayapadArthakadeze pratyayarakhe saMko vijJeya iti-viziSya jJeyo vijJeyaH, etena ! kathamanvaya iti vAcyam , bahutaraprAmANikaprayogaganurodhena "Aho Shrutgyanam"
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvakSazrIhemacandramaribhagavatpraNIte pA. 1. sU02.] - yadyapadArthapadArthatAvacchedakayoranvayabodhaH prAmANikastameda- 1 gRhyte| apatyazabdazca sambandhavAcI sambandhinamAkSipati, kUTavattvasya niyamaghaTakIbhUtapade nivezasyAvazyakatvAt / tathA | saMbandhI cApatyavAn , sa ca pautreNa pratyAsatyA paramacAsyatra padArthayoniyamaghaTaphavAbhAvAnna doSa iti vimrshH| prakRtiriti vijJAyate. pautrAdIti vizeSaNaM cApatyamAkSipa saMzAphalamudAharati-aupagavaH iti-upagatA gAvo | tIrayuktam , tadeva coddezyam , tathA ca paramaprakRtinirU5 yasyAsau-upaguH, kazcit paramaprakRtiH, tasyApatyamityarthe pitApatyatvavataH pautrAdInuddizya dhRdasaMjJA'nena vidhIyate 45 vihitasyANastaditasaMzayA 'vRdiH svareNyAdeNiti tadite' iti labhyate, tadAha-paramaprakRtarityasya vizeSyatve hi [7.4.1.] ityAdisyarasya vRdo-aupagavaH; evaM kapaTurnAma | vizeSaNabhUtasyApatyApatyavacchabdasya vizeSya pAratantryeNa strIkazcit paramaprakRtiH, tasyApatyamityarthe'Ni taddhitasaMzayA- | tyApattyA 'apatyavatyAH' iti prayoktavyaM syAt / paramA ''dyasvaravRdo-kApaTavaH iti, ubhayatra tadritasaMzayA'Ni / prakRSya prakRtiH paramaprakRtiH, yataH puruSAt paro'nyo na 10 pare uvrnnsyaavaadeshH| saMzAsatrANAM vidhipradezopakArakatvena ! jJAyate sa paramaprakRtiriti vyapadizyate / yadyapi pitAmaha taditapradezAn-taddhitasaMjJAcihitavidhipradezAn darzayati- | prapitAmahAdiparamparAbhedena vRddhasantAnasyAnanyaM tathApi taddhitapradezAH-"Rto rastaddhite"1.2.26.1 yannAmnA kulaM vyapadizyate saiva paramaprakRtiriti vyapadiityAdayaH iti / ayamAzayaH-saMjJAsUtrANAM vidhisUtro zyate tataH pUrveSAM puruSANAmasaMnihitatvAt pareSAM ca pakArakatvena vidhisatreNa saIkavAkyatayA bodhakatyam, tathA paramatvenAvivakSitatvAt, etarasaMzAyAM ca vivakSAyA eva / 15 ca "Rto rastadite' ityAdividhipradeze 'tadrito'NAdiH' | tanpratvAt / ityasyopasthityA-aNAdipratyayAbhinnatadritasaMjJakapratyayAvya- ukta hi bhASye [4.1. 62.] pautraprabhRtetrivahitapUrvasya Rto ro bhavatItyAdikrameNa lakSyasaMskArako | saMjJAyAM yasyApatyaM vivakSyate tasya pautraprabhRti goprasaMzaM vAkyArthabodhaH / etena saMjJAkaraNasya prayojanamapi | bhavatIti vaktavyam' iti vRddhasyaiva gotrasaMzA pANinIyAnAm ] pratipAditaM bhavati / 'laghvartha hi saMjJAkaraNam' iti / etadAzayo bhaTTojidIkSitena prakaTIkRtaH zabdakaustubhe- 60 bhASyAdhuttayA laghunopAyena mahataH pratyayasamUhasya tattadvidhi mahatA pratyayasamUhasya tattadvidhi- | 'apatyatvena vivakSitaM pautrAdi gotrasaMzaM syAt iti pradezeSu samupasthApanArthA taddhitasaMzati paryavasitam / / | | vaktavyam ] apatyatvena vivikSitaM [iti ] kim / 6 / 1 / 1 / / vastutaH pautraprabhRtegargasya mA bhUt' iti ! [so'pi hiM pautrAdi vRddham // 6 // 1 // 2 // kasyacit pautra iti saMjJAprAptirityAzayaH] nanvastu / 25 ta0pra0--paramaprakRteH apatyavato yat | gargasyApi vRddhasaMjJA kA hAniriti cet 1 na, tasmAdanantapautrAdhapatyaM tad vRddhasaMjJa bhavati / gargasyApatyaM rApatye yuvApatye pratyayo na syAt, "AdyAt" pautrAdi gArgyaH / evam vAtsyaH / pautrAdIti [6.1.29.] iti niyamAt, tasmAd yaH paramaprakRtitvena kim ? anantarApatye gArgiH, yAtsiH ityeva vivakSitastat pautrAdireva vRddhasaMjeti mantavyam / nanu "AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAM tvmii| 5 bhavati / pautrasyApatyatvAt tadAdhapatyameva 30 vijJAyate / vRddhapradezAH 'vRddhAd yuni' / Ahurduhitara sarve'patya tokaM tayoH sme||" [6.1.30.] ityAdayaH // 2 // ityAdikozAdapatyazabdasya putrAyeM rUDhatvena katha za0ma0 nyAsAnusandhAnam-pautrA0 / taddhita- | 'pautrAdi apatyam' iti sAmAnAdhikaraNyena nirdeSTaM pratyayAnAM prakRtisambadArthabodhakatvena sambandheSu ca janya zakyata iti cet 1 na, apatyazabdasya yaugikatvena tAhaza35 janakabhAvAkhyApatyasaMbandhasya sarvAbhyahitatvenApatyArthakA eva | yogArthasya pautrAdisAdhAraNyena sAmAnAdhikaraNyanirdezasyo-7: pratyayAH pUrva vkssynte| apatyasaMbandhasya sAntarAntarAbhedena | citatvAt, yada bhASyam-apatanAdapatyamiti, na patanyanena dvidhA samupalabhyamAnatvAt tadanurUpaM vRda-yuvasaMjJAyaM vyAca- | narake pUrvajAstadapatyamityarthaH, pitAmahAdayo'pyapatyena kSamANa AdI paramaprakRtinibandhanatvenAbhyahitAM vRddhasaMjJA- saMbadhyante, pautrAdayo'pi hi narakAdudartAra iti / evaM ca mAha-pautrAdi vRddhamiti-pautra Adiryasya tat pautrAdi, kRtyukto'rthaH sUpapannaH / 40 tad guNasaMvijJAno bahuvrIhiH, pautrazvAparayamatastadAdi apatyameva / udAharati-gArya iti-gargasyApatyaM pautrAdItyarthe 80 66 "Aho Shrutgyanam"
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 3. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / gargasya gotrapravartakatvAd bAhvAdigaNapaThitatvAca 'bAhlAdibhyo | gArgyaH / jyAyograhaNaM kim ? kanIyasi gotre' [6.1.32.] itIm prAptaH, paratvAd vizeSa- bhrAtari gArgyaH / jIvatIti kim ?. mRte vihitatvAca 'gargAderya' [6.1.42.] iti yaji Adya- | gArgyaH / prapautrAdIti kim ? pautro gAryaH / svaravRddhau 'avarNavarNasya' [7.4.68.] ityavarNasya lope | astrIti kim ? strI gArgI / pacanabhedaH pRthaga 5 gAryaH, atra gargasyApatyaM pautrAdi vivakSitamiti vRddhasaMjJAyAM | nimittatvadyotanArthaH // 3 // . . . 45. tannibandhana eva pratyayo nyAyyaH, na tu lokaprasiddhagotra- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-vazya pUrvasUtreNa nibndhnH| atidizati evaM vAtsya iti-vatsasyApatyaM / pautrAdInAM sarveSAM paramaprakRterapatyAnAM vRdasaMjJA prAptA, tasyA pautrAdIti vAkyaM, zeSaM prAgvat / apavAdamAha-vazyeti / tatra vaMzyazabdasyaha yo'rthaH samupapadakRtyaM pRcchati-pautrAdIti kimiti-apatya- | yuktastamAha-vaMze bhavo vaMzyaH pitrAdirAtmanaH 10 mAtrasya vRddhasaMjJA vidhIyatAmiti praSTurAkUtam / ananta- kAraNamiti, ayamAzayaH vaMzaprAdurbhUtatvena svapUrveSAM 50 rApatye yuvApatye gargazabdAda vatsazabdAcca 'ata is' svasamAnakAlikAnAM svAvareSAM ca sarveSAM grahaNaprasaktI [6.1.31.] isI prAptaH tasya ca 'RSi-vRSNyandhaka- / avyAvartakatyApAtAt jyAyobhrAtuH pRthagrahaNAcca vaMzyapadeneha kurubhyaH' i.1.61.1 iti bAdhakama, tadapi svakAraNa paramaprakRtezvaraH pitR-pitAmahAdireva gRhyte| ati'bAhAdibhyo gotre' 6.1.32.] iti vizeSavihitenetrA | zayena prazasyo vRddho veti vAkye Iyasupratyaye 'vRddhasya ca jyaH' bAdhyate, tatazca 'gArgiH, yAtsiH' iti bhavati, gargo [7.4.35.] iti jyAdeze 'jyAyAn' [7.4.36.1 55 vatsazca gotrapravartakaH, bhavanti ca tadapatyAni sarvANyeva | itIyasorIta AkAre-'jyAyAn' iti, tathA ca 'jyAyasU'tadgotravyapadezabhAkhi, atrApatyasAdhAraNyena vRddhasaMjJAvidhAne- | zabdasya prazasyatama-vRddhatamAdyarthakatvena, bhrAtRzabdasyApi 'nantarApatyasyApi vRddhatvena tatra gargAderya' [6.1.42.] ! lena tanadeya ...421 / sodarAsodarAdibhedenAnekArtho'bhimatastamAha - jyAyAna iti yA syAt, taccAniSTamiti pautrAdigrahaNamAvazyakamiti | bhrAtA vayo'dhika ekapitRka pakamAtRko veti-- 20 pratyudAharati-anantarApatye-gAgiH, dhAtsirityeva bhrAteti ca bhrAjate ityarthe 'mAni-bhrAjola ca' [uNA. 60 bhavatIti-mArgasya vatsasya cAnantarApatyamiti vAkyama / 859.] ityauNAdike tRpratyaye jakAralaki ca sidhyati. pautrAdipadena yathApatyAkSepastad vizadayati-pautrasyA rUDhayA ca bhrAtRzabdaH sambandhavizeSavAcI, bhavati hi patyatvAt tadAdi apatyameva vijJAyate iti-- bhrAtRNAM parasparAlokanena dIptibAhulyamiti prakRtyarthAnugaetacca pUrvameva prakaTIkRtam / vRddhasaMjJAyAH phalamAha- | mastatra jyAyaHzabdasyArthamAha--bayo'dhika iti-vayasA'dhika vRddhapradezAH-'vRddhAd yUni' [6.1.30] ityAdaya | iti tRtIyAsamAsaH, adhikaM vayo yasyeti vAkye tu 65 iti-Adipadena 'vRddhastriyAH kSepe Nazca' [6.1.87.] | 'AsannadUrAdhika0' [3.1.20.] iti samAse'dhikavayA 'vRddho yUnA tanmAtrabhede' [3.1.124.] ityAdayo vRddhapradezA | ityApattaH / bhrAtRzabdArthamAha-pakapitRka iti-ekaH grAkSAH, tathA caSu vivakSitApatyavizeSasya nirdeze gauravaM | samAnaH pitA yasya sa ityrthH| . 30 syAditi saMjJAkaraNamAvazyakamiti bhAvaH / / 6 / 1 / 2 / / 'eko'nyAthe pradhAne ca prathame kevale tathA / vazyajyAyobhrAtrorjIvati prpautraaytrii| sAdhAraNe samAne'lpe saMkhyAyAM ca prayujyate // 70 iti kozAdekazabdasya samAnArthatvAvagataH, saMkhyArthatve yuvA // 6 // 13 // | vihAvyAvartakasvaM syAt, sarvasyApyephapitRtvena bhAtRtvApattaH / 10ma0-vaMze bhavo vazyaH pitrAdi- evaM ca samAnapitRkasya vibhinnamAtRkasya saMgrahe'pi, . 35 rAtmanaH kAraNam / jyAyAn bhrAtA vayo'dhika vibhinnapitRkasya samAnamAtRphasya saMgrahAyAha-ekamAtuko ekapitRka ekamAtRko yA / prapautra: pautrApatyam veti-ekA samAnA mAtA yasya sa ityarthaH, ubhayara-75 paramaprakRtezcaturthaH / khIvajitaM prapautrAdhapatya | bahuvrIhe kacU / evaM ca samAnapitRkatve sati samAnajIpati vaMzye jyAyobhrAtari vA yuvasaMjJa | mAtRko vibhinnamAtRko vA, evaM samAna bhavati / gaayinnH| vAtsyAyanaH / vaMzya- samAnapitRko vibhinna pitRko vA jyeSTho bhrAtA'tra grAma: 40 jyAyonAporiti kim ? anyasmin jIvati | iti phalitam / da "Aho Shrutgyanam"
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvAzrIdemannandramaribhagavatpraNIte [ pA0:1.2 sU04. ] prapautrazabdasyArthamAha-prapautraH pauvApatyamiti- kalamanuzAsanamiti cet ? na, yatra * vizeSyabAlaka patrasyApatyaM pautraH, pragataH kAraNatayA pautramiti prapautra padottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAvirudasaMkhyAyAH vizeSaNa-4 iti vyutpatyA prapautrapadaM pautrApatye yogarUdamiti bhAvaH / | vAcakapadottaravibhaktayA avivakSitatvaM tatraiva samAnavacanaparamaprakRteH pautrasyApi kasyacit prapautratvAt tadvyAvRttaye | katvasvIkArAt, anyathA pUrvoktaniyamAnusAraM vedAH 5 Aha-paramaprakRtezcaturtha iti / astrIti-namantaparyudAsArthaka | pramANam' ityAderapi sAdhutvaM na syAt, asti. cAtra ityAha-strIvarjitamiti / tathA ca yo'rthaH sampannastamAha- | vizeSyavAcakavedapadottarajasvibhaktitApayaviSayabahutvasaMkhyAstrIvarjitamityAdinA bhavatItyantena / viruddhakatvasaMkhyAyAH vizeSaNavAcakapramANapadottarasivibhaktyA 4: udAharati-gAAyaNaH, vAtsyAyanaH iti- vivakSitatvam, tatra hi. syarthakatvasya sakalavedanihAyA . gargasya vatsasya cApatyaM yuvetyarthe 'vRddhAd yUni' prakRtyarthatAvacchedikAyAM pramitikaraNatAyAmanvayasya vivakSita10 [6.1.30] iti niyamAt pUrva vRddhArthake 'gargAderyA tyAt / evameva 'rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanam iti:| [6.1.42] iti yani, tato yUni 'yabhitraH' [6.1. bhASyaprayogaH, 'iti trayaH samuditA hetuH iti kAvya 54.] ityAyanaNi gAAyaNaH, vAtsyAyanaH / yaMzya- prakAzAdiprayogAzca samarthanIyAH / saiva gatirihApItyAha- 5 jyAyobhrAtrograhaNasya phalamAha-anyasmin jIvati-vacanabhedaH pRthaganimittatvadyotanArthaH iti / aryamAzaya: gArgyaH iti-tayorajIvatoranyasmin jIvasyapi vRddhavyapadeza | vazya-jyAyobhrAtrorjIvatorityaktAvubhayatra sahava nimittatvaM 15 eva bhavati. sana syAdityarthaH / jyAyograhaNasya phalamAha- syAta, tathA ca nakasmin jIvati yuvasaMjJA syAt, 'kanIyasi bhrAtari-gAye iti-jIvatIti zeSaH / iSyate cakasminnapi jIvati, kRte ca vizeSaNavAcakapadottajIvatItyasya phalamAha-mRte-gAryaH iti-jIvatItyatra | raikavacane tasya pratyekasminnanvayasyan vivakSitasvena bhavati 5: 'yadbhAvo bhAvalakSaNam ' [2.2.106.] iti sati / pratyekasya pArthakyena yuktyavyapadezahetusvam / ekaMcAviyoSTaya.. saptamI, tadanusAraM 'mRte' ityapi sati saptamyantam , vazye ) vAcakazyajyAyobhrAtRpadottauvibhaktitAtparya viSayadvisva - 20 jyAyobhrAtari ca mRte sati mA. bhUd yurasaMjJeti tAtparyam , | | saMkhyAviruddhakatvasaMkhyAyA vizeSaNavAcakajIvatpadrocarahi. prapautrAdigrahaNasya phalamAha-pautro gAyaH iti---atra / vibhaktyA vivakSitatvena neha vizeSya-vizeSazavAcakapadasmAnaparamaprakRtestRtIyaH puruSo vivakSita iti pautratvameva, na tu vacanakatvaniyamaprasara iti hRdayam // 6 / 1 / 3 / / prpautrtymityrthH| strIvarjanasya phalamAha-khI gArgIti sapiNDe vayaHsthAnAdhike jIvad cA / / 6 / 14 // atra vRdAthai yani gAryazabdAt striyAM 'yo DAyan 25 cavA' iti iyAM vaikalpikatvAt DAyanAgamAbhAve 'asya- ta0pra0-yayorekaH pUrvaH saptamaH puruSa.. jyA luka' (2.4.86.] ityakAralope vyaJjanAt / stAvanyo'jyasya: sapiNDau / vayo yauvnaadi| taritasya 24.87.7 iti yakAralope cIti / sthAnaM pitA-putra ityaadi| paramaprakRteH strIsarvatra pratyudAharaNe vRddhApatyayanimittaka evaM pratyayo na ghajita prapautrAdhapatyaM vayaH sthAnAbhyAM grAbhyA- 6 yuvApatyanimittaka iti tattatpadAbhAve na syAditi mapyadhike sapiNDe jIvati jIvadeva yuvamarza 30 smuditaashyH| vA bhavati / pitRvya pitAmahasya bhrAtari dhA ___ svAdetat-vizeSya-vizeSaNavAcakapadayorasati vizeSAnu dhayo'dhike jIvati jIvada gAya'syApatyaM | gArgyaH gAAyaNo thA / evaM vAtsyaH, vAtsyAzAsane samAnavacanakatvaniyamAd vaMzya-jyAyobhrAtrorisyasya yano thaa| sapiNDa iti kim ? anyatra gaargyH| 7 dvivacanAntatvena..tavizeSaNIbhUtasya, jIvaspadasyApi dvivacanAntatvameva .yuktamiti * kathamekavacanena nirdezaH kRtaH, dhayaH-sthAnAdhikaiti kim ? vAbhyAmanyavareNa. thA nyUne gArgyaH / jIvaditi kim ? mRto 35 zataM brAhmaNAH' ityAdeH prayogasya / gArgyaH jIvatItyeSa ? mRte gAryaH / prapautrAdI-. vizatyAdyA zatAd dvanda sA cakye dvandvamayayoH / tyeva ? pautro gArgyaH / atrItyeva 1 zrI iti liGgAnuzAsanAnukUlatvAt, niyame 'asati | gArgI // // 7 vizeSAnuzAsaneM' iti padopAdanamiti, neha tAdaza kimapyanu- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-sapiNDe0 / "Aho Shrutgyanam"
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 -- mRtasya vA prapautrAderyuvasaMjJA niyato pUrvasUtreNa pratyapAdi, sAMprataM tayoranyasmin sapiNDe jIvati jIvataH pAkSika yuvasaMjJAmAkhyAtuM sUtramidam / tatra 'sapiNDe' 'vaya:5 sthAnAdhike' iti padayorvyAkhyAnamAha-yayoreka. ityAdinA, yayoH sapiNDatvena grAhyayoH, pUrva: - pUrvajaH, saptamaH puruSaH, ekaH - samAnaH, tau anyo'nyasya, sapiNDo-sapiNDasvena vyavahAryo / saptama iti sapiNDatAyA avadhikathanam, yadAha manuH 'sapiNDatA tu puruSe saptame 10 vinivartate / ' iti, ayamAzayaH svata Arabhya pUrvasaptamapuruSaparyantaM yena saha yasya samAnapuruSatvaM bhavati sa tasya sapiNDaH, tato'gre dazapuruSaparyantaM samAnodakaH, tato yAvat janma-nAmAdi zAyate-'ayaM madvaMzyasyAmukasya putrAdiH' iti tAvat sakulyatvam, tato'pyagre sagotratvavyavahAra iti 15 dharmazAstravyavasthA manusmRtyAdau vistarazaH pratipAditA ! samAnaH piNDo yasya sa sapiNDaH, piNDo hi pitRbhyo deyo vartulAkAro'nnamayaH padArthaH, pretasya narasya dazabhiH piNDaH [piNDAntaraM ] zarIrAntaramutpAdayati, tadeva ca zarIramAvizya preto jIva ekadazAhAdizrAddhaM svIkaroti, tato dvAdaze'hani pUrvajebhya uddizya piNDA dIyante teSAM ca piNDAnAmetatpretapiNDena saha melana bhavatItyaiSaiva sapiNDatA smArtAnAm, sA ca saptamapuruSaparyantameva bhavatIti / / | | 30 vayasA sthAnena cAdhikaH-zreSTho vayaH zabdasyAnekArthatvAdiha grAhyamarthamAha-vayo yauvanAdIti / sthAnapadArthamapi vivicya darzayati-sthAnaM pitA putra ityAdIti yadyapi sthAnazabdo'tra zAstre prasaGgAdiSu prayuktastathApyatra sUtre sa sambandhavAcI, asti ca saMbandhAnusAriNyAM sthitau sthAnazabdo loke prayuktaH, yathA ayaM mama pitRsthAnIyo'yaM mama putrasthAnIya ityAdi, kevalaM vayasA'dhikasya grahaNe yaH kila vayasA'dhikaH sambandhena nyUnasthAnIyastasminnapi jIvati paramaprakRtiprapautrAderyuvasaMjJA syAditi sthAnAdhikasyApi grahaNamakAri, evaM sthAnAdhikagrahaNe ca / etacca padakRtya pradarzanasamaye pranthakAraH 35 svayameva spaSTayiSyati / atra pUrvasUtrAt 'jIvati' 'prapo'Adi' 'astrI' 'yuvA' iti padacatuSTayamanuvartate, prapautrAdi padaM cApatyapamAkSipati tathA ca paramaprakRterityAdivRttyukto sH sampannaH / pUrvasUtre vaMzya jyAyobhrAtroH sapiNDayorjIvatoH paramaprakRtiprapautrAdernityaM saMjJAvidhAnAd iha yuva-vRddhaM kutsA vA // 6 // 115 // ta0pra0 yuvA ca vRddhaM cApatyaM yathAsaMkhyaM 40 sAmarthyAt sapiNDapadaM taditarasapiNDapara miti labhyate eveti | kutsAyAmarcAyAM ca viSaye yuvasaMjJa vA bhavati / pA0] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH // pitrAdAvAtmanaH kAraNe jyeSThe bhrAtari ca jIvati jIvato | 'anyasmin grahaNaM na kRtam / tathA ca svapitRpitAmahAdau, svasamAnamAtRke svasamAna pitRke vA jyeSTa bhrAtari jIvati caturthAdernityaM yuvasaMjJA, pitRvye pitAmahasya bhrAtari tAdRzasthAnIye vA'nyasmin vayo'dhike, sapiNDe jIvati vikalpena yuvasaMjJeti viSayavibhAgaH / naca 45 pitRvya - pitAmaha - bhrAtrAdervA vaMzyatvena grahaNasyo citatyA tadviSaye pUrveNa nisyaiva saMjJA kuto neti vAcyam, tatra vaMzyapadena pitrAdirAtmanaH kAraNameva gRhyate iti vyAkhyAtatvAt / 25 uhAharati- pitRvye pitAmahasya bhrAtari yA 50 cayo'dhike jIvati jIvadgArgyasyApatyaMgArgyaH, gArgyAyaNo veti tatra satyAM yutrasaMjJAyAM "vRddhAdd yUni" [6.1.30.] iti niyamAt pUrvaM vRddhArthake "gargAderyaJa" [6.1.42.] iti yatri tato yUni "yaJiJaH " [6.1.54.] ityAyanaNi- gArgyAyaNa iti, 55. pakSe "pautrAdi vRddham " [6.1.54.] ityAyanaNi gAyaNa iti, pakSe pautrAdi vRddham " [6.1.2.] iti vRddhasaMkhya vRddhArthamAtre pratyaye gAyaH iti / atidizati evaM vAtsya:, vAtsyAyano veti / 77 padakRtyaM pRcchati - sapiNDa iti kimiti, 50 uttarayati - anyatra gArgyaH iti sapiNDAdanyatra vayaHsthAnAdhike mAtulAdau jIvati satyapi vRddhasaMjJeSa bhavati, na yuvasaMjJA, sapiNDapadAbhAve ca vikarUpena yuvasaMjJA syAditi bhAvaH | 'vayaH-sthAnAdhike' iti padasya prayojanamAhabrAbhyAmanyatareNa vA nyUne - gArgyaH iti dvAyAM 45 vayaHsthAnAbhyAmanyatareNa dvayorekena vayasA sthAnena vA nyUne vRddhasaMjJaiva bhavatIti tAtparyam / jIvapadasya phalamAha - mRte gArgyaH iti prapautrAditazvat sa tAdRze sapiNDe jIvatyapi na yuvA, kintu vRddha eva / jIvatItyanuvRttervyAvRttimAha-mRto. gArgya: iti tAdRze 70 sapiNDe mRte sati : jIvannapi caturthAdrigArgya eva vRddhapratyAyanta eva, na yuvapratyayAntasyarthaH / vyAvRttimAha-prapautrAdItyeva - pautro gArgya: - iti tAdRze sapiNDe jIvati mRte vA jIvana mRto vA pautro gArgya eva bhavatItyarthaH / asbItyeva strI : gArgoti- 75 prAgvad bhAvanA ||6|1|4|| "Aho Shrutgyanam" 3
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - kalikAlasarvajJadhIhemacandrasaribhagavatpraNIta pA0 1. sU0 7. ] yUnaH kutsAyAM pakSe yuSatvaM nivartyate tatra sUcayannAha vRttikRtyA saMjJetyAdi / saMvyavahAvRddhapratyayenAbhidhAnaM bhavati ! gAryasyApatyayuvA | rAyeti-samyag vyavahAraH saMvyavahAro'saMdigdho vyapadeza- 40 kutsito gAryaH gAgAyaNo vA jaalmH| stasmai, samyakUtayA vyavahartumityarthaH"tumo'the bhAvavacanAt" gurvAyatto bhUtvA svatantro yaH sa evamucyate / [2.2.61.] iti caturthI, asti ca saMvyavaharaNamityarthe 5 kutsAyA anyatra gAAyaNa eva / vRddhasya bhAvaghaantaH saMvyavahArazabdaH / haThAnniyujyate iticArcAyAM pakSe yuvatyaM prApyate / tatra yuvapratya- nAmaveyamataM yaugikamartha saMjhini ghaTamAnamanapekSya svecchayA yenAbhidhAnaM bhavati / gargasyApatyaM vRddhacitaM svaputrAdikaM vyavahArArtha [AhvAnAdyartha] kayAcit saMzayA 45 tatrabhavAn gAAyaNaH gAyoM vaa| arcAyA | yojayati janakaH, sA saMjJA haThAnniyukteti manyante / anyatra gArgya eva / astrItyeva ? gargasyApatyaM | tAmevoddizya duHsaMjJA vidhIyata ityAha-sA dusaMjJA vA 10 pautrAdi strI gArgI // bhvtiiti| saMjJApalamudAharaNamukhenAha-devadattIyAH, za0ma0 nyAsAnusandhAnam-yuva0 / yuvA ca devadattAH iti, yadyapi devA asmai deyAsurityAzIrvAdAvRddhaM cAnayoH samAhAra:-yuvavRddham , kutsA cArcA smako yogArthA'pyatra devadattazabdasya sambhavati, tathApi 56 cAnayoH samAhAraH kutsArcam , tasmin kutsAce, atra | tamanapekSya kenacit pitrA syaputro devadattasaMjJayA vyapadizyata yathAsaMkhyamanvayAt-yUnaH kutsAyAma, vRddhalya cArcAyA iti bhavati tatra de dattarAbdo haThAnniyuktaH / 'devadattasya 15 vaikalpikI yuvasaMjJA vidhIyate, tena yUnaH pakSe vRddhasaMjJAyAM ime' ityarthe zeSAdhikArIyeNa " dorIyaH "[6.3.32.] tasmin nimittaka evaM pratyayaH, yuvatyaM hi svayaMzye ityanena Iyapratyaye-'devadattIyAH' iti, pakSe'NijyAyobhrAtari anyasmin vA vayaHsthAnAdhike sapiNDe 'devadattAH' iti rUpadvayaM na sidhyati / evaM-siddhasenIyAH,55 jIvati vidhIyate, tatra yUnaH svayaMzyAdigurujanAnukUla saiddhasenA iti-atrApi siddhA sarvasmin saMgrAme vijayinI mAcaraNaM prazasyaM tadviparItAcaraNaM nindyam / tathA ca senA yasyeti siddhasena rAbdo'pi yogArthenApi yujyate, gurujanapratikUlAcaraNAt sa tAn mRtAniva sambhAvayati, tathApi senAyAM svaniyuktayogyatayA'se zUnyaH sarvathAtatazca teSu mRteSu tasya vRddhasaMhabociteti pakSe sa vijnyaayte| 'sambhAvitatadarthavRttimapi putra svisenanAmnA''hayati vRddhazca guru janAbhAvAt svatantra eva, tasya gurujanA daridrataro'pi janaka iti haTAdeva niyogo'sya zabdasya / 60 bhAve'pi tatsattAyAmiva tadAjJayeya vyabaharaNaM-pUjA prazaMsA, asya ca na kenApi prAptatyaprAptava sA vidhIyate / tatazca sa gurujanAn jIvata iva sambhAvayatIti teSa dusaMzAvidhAnasya phala prakarayituM dusaMjJAcihnitAn pradezAn 25 jIvatsu tasya yuvasaMzociteti pAkSikI sA prApyate / vidhisUtrANi] darzayati-"dorIyaH" [6.3.32.] idaM ca sarva vRttau suspaSTamudAharaNeSu pratipAditamiti ityAdayaH iti, 'avRddhAd dornavA' [6.1.110.] vyAkhyAnApekSam // 6 // 15 // ityAdaya AdipadagrAhyAH / / 6 / 1 / 6 / / saMjJA durvA // 6 // 16 // tyadAdiH // 11 // ta0pra0-yA saMjJA saMvyavahArAya haTAnni- ___0pra0-sarvAdyantargatAstyadAdayo dusaMjJA 30 yujyate sA dusaMjJA dhA bhvti| devadattIyAH, | bhavanti / tyadIyam / tadIyam / yadIyam / devadattAH, siddhasenIyAH, saiddhsenaaH| dupradezA | idamIyam / adasIyam / etadIyam / ekiiym| 'dorIyaH [6.3.31.] ityAdayaH // 6 // dvIyam / yuSmadIyam / asmadIyam / kimiiym| 70 zamanyAsAnusandhAnam-saMjJA / apatyArtha- tyaadaayniH| yAdAyaniH // 7 // sambaddha yuva-vRddhasaMze vidhAya zabdasambaddhAM saMjJAmAkhyA- | za0ma0 nyaasaanusndhaanm-tydaa0| durityatumupakramate'nena sUtreNa / tatra saMjJAyate'nayeti karaNe'theM nuvrtte| tyadAdiriti-ekavacanaM zabdasamudAyApekSam, sthAditvAt ke samyag jJAnamityarthaM "upasargAdAto." tyAnda Adiryasya sa tyadAdiH Adipadamavayayaparam , tena [5.1.56.] iti bhAve'Gi striyAM sNjnyaashbdnisspttiH| tadguNasaMvijJAno bahuvrIhirlabhyate / tyadAdiH kutra paTita 75 atra lakSyAnurodhAt pUrdaiva vyAkhyA saMjJAzabdasyApekSiteti / ityAkAGkSAyAmAha-sarvAdhantargatAstyadAdayaH iti "Aho Shrutgyanam"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [ pA0 1. sU0 8. zrIsidbhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / sarva AdiH prathamo yeSAM zabdAnAM te sarvAdayaH, teSAmantaH- [2.2.109.) iti vihitA nirdhAraNArthA saptamI, tathA madhye gatAH-paTitA ityarthaH, tathA ca sarvAdigaNapaTiteSu ca yo'rthaH sampannastamAha-yasya zabdasyeti, apa- 40 tyadazabdamArabhya gaNAntaM yAvat [kimazabdaparyantamitimAzayaH yasya zabdasya sambandhiSu svareSu madhye yAvat] zabdasamudAyastyadAdipadenocyate, tamuddizyAtra dusaMzA | AdiH svaro vRddhisaMjJako bhavati sa dusaMkSa 5 vidhIyata ityarthaH / tyadAdayazca sarveSAM nAmAni-sarva- | ityuktyA niyamataH pratIyate yat kasyacana samudAyasyeya nAmAnItyanvarthasaMjJakalyAt sarvanAmadheyAnIti svimate sarvamAdI- saMjJA vidhIyata iti / Adizabda ihopakramArtho vartate, yata ebhiriti sarvAdaya iti saMjJAtvAbhAvAt pUrveNAprAptA | upakramyata ityupakramaH prathamata uccArita ityarthaH / nanu 45 teSAM saMjJA'nena vidhIyate / / svareSviti bahuvacana nirdezAd yasmin samudAye bahavaH ___ udAharati-tyadIya mityAdinA, tyasya, tyayoH, | svarAH syustatraveyaM saMjJA pravarteta, na tu zAlAdizabdeSu 10 tyeSAM yA idamiti-tyadIyamiti, evarUpeNAgre'pi vigrahaH / teSAM dvisvaratvAditi cet, na, svarau ca svarAzceti dusaMjJAprasiddha zaiSikamIyapratyayabhudAhRtyApatyAdhikArasthamapi dvivacana-bahuvacanayorubhayorapyekazeSeNa nirdiSTatyAt, tenaikasmRtiviSayabhUtamudAharati-tyAdAyamirityAdinA-yasyA- svarasyApi nAmno vyapadezivadbhAvena dusaMjJA bhavati, 50 patyamityAdyarthe "avRddhAd dornavA" [6.1.110.] ityAya- jJA brAhmaNI tasyA ayamityarthe 'zIyaH' iti zabdakaustubhanipratyaye AdyasvaravRdo syAdAyanirisyAdayaH sAdhavaH / kAraH / / 15 atrodAharaNasamUhamadhye bhavadIyamiti nodAhRtaM tatra dusaMjJA- udAharati-AmraguptAyaniriti-Amragupta nimittakeyapratyayAbhAvAt, tatra hi bhavatorikaNIyasau' syApatyamiti "avRddhAd dornavA" [6.1.110.] [6.3.30.] iti pratipadoktasyeyaso vidhAnAtU, Iyapratyaye ityAyanina, evaM-zAlAguptasyApada-zAlAguptA-55 ca padalvAbhAvAt "dhuTastRtIyaH" (2.1.76.1 iti | yaniH / AgbaSThAnAM rASTrasya rAjA, AmbaSThasya rAzo'patyaM tRtIyo na syAt, Iyasi ca sittyAta "nAma sidavyaJjane" | veti "dunAdi0" [6.1.118.] iti dhye-Amba20 [1.1.21.] iti padatvaM bhavati, apatye tu bhAvatAyaniriti SThathaH / zAlAyAM bhavo jAto veti "dorIyaH" bhaviSyatyeva yadyabhidhAnamastIti jJeyam // 6 // 17 // [6.3.32.] iti zaiSike Iye-zAlIyaH, evaM mAlAyAM bhavo jAto vA-mAlIyaH / itikasyApatyaM vRdamiti 60 vRddhiryasya svareSvAdiH // 8 // naDAcAyanaNa, tasya chAtra iti kRte "gotrAdadaNDa." ta0pra0-yasya zabdasya syareSu madhye / [6.3.169.] ityakam na ziSyavarjanAt, tato "dorIyaH" AdiH svaro vRddhasaMjJo bhavati sa zabdo] [6.3.32. hatIye-petikAyanIyaH, evaM hi upa25 dusaMjJo bhavati / AmraguptAyaniH / zAlaguptA- gorapatyamityaNi-aupagavaH, tasyAyaM chAtra iti-aupyniH| AmbaSThyaH / shaaliiyH| maaliiyH|| gadhIyaH iti / 65 aitiikaayniiyH| aupgyiiyH| vRddhiriti kim? padakatyaM pRcchati-vRddhiriti kimiti-'yasya dattasyeme dAtAH / atra svareSyAdiH akAro- | svarasyAdiH' ityetAvadeva sUtramastviti zaGkA / evaM sati 'stIti dusaMjJA syAt, zAlIyA ityAdiSu tu | nirdhAraNatvopapattaye AdirityAvartate-yasya svareSyAdiH 30 na syAditi vRddhigrahaNam / yasyeti saMkSi-akAraH] AdiH syAdityevArthaH syAt, tathA ca datta nirdezArtham / anena hi sa pratyAkSipyate / / syeme dAttA ityAdau dattazabdasya dusaMzA syAt, na tu 70 syareSviti vyaJjanAnapekSayA buddhisainikRSTasthara-1 zAlAdizabdasyeti zAlIyAdyasiddhiH syAdityAzayenottarayati saMnivezApekSamAdityaM yathA vijJAyetetyeva- | dattasyeme ityAdinA / namvevamapi zAlAdizabdAnAM kathaM martham / tena vyaJjanAderapi dusaMjJA siddhA dusaMjJA bhavati, na hyeSAM vRddhisaMjJaka AdiH, kiM tahiM ? 35 bhavati / Aviriti kim ? sabhAsannaya ne vyaJjanamiti cet 1 atrAha-syareSviti vyaJjanAnabhavaH sAbhAsannayanaH || pekSayetyA dinA, ayaM bhAvaH-samudAye satAmapi vyaJja- 75 zamanyAsAnusandhAnam-vRddhi / yasyeti- nAnAmavidyamAnavad buddhimAzritya kevala svarasannivezameva sambandhasAmAnye SaSThI, svareSviti 'saptamI cAvibhAge." | buddhayA parikasya tasya sannivezasyAditvaM prathamatvaM vRddhi "Aho Shrutgyanam"
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kalikAlasarpajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte . [pA0 1. sU0 9. ] saMzasya vijJAyatetyetadarthameva svareniti kriyata ityAzayaH, | "pazcAnAM sindhuSaSThAnAmantaraM ye samAzritAH / anyathA 'yasya vRddhirAdiH' itIyataiva siddheH vRddhisaMjJAyAH vAhIkA nAma te dezA na tatra divasa vaset / / " iti / 40 svaramAtrasya vidhAnAt / Adiriti kimiti-- etena dharmabahirbhUtalvAt tasya vAhIkatvaM yaugikamapi 'vRdiryasya svareSu' itIyadeva sUtramastviti bhaavH| tathA bahiSaSTIkaNU cetyanuzAsanAt / zlokArthastu-sindhurnadaH 5 ca yasya samudAyasya yatra vApi vRddhiH syAt tasya dusaMjJA SaSTho yAsAM tathAbhUtAnAM paJcAnAM zatavipAzerAvatI vitastA syAt, evaM ca 'sabhAsampayana 'zabdasya dusaMjJAyAM candrabhAgeti nAmabhiH khyAtAnAM nadInAmantaraM madhyabhAga ye bhavAdyarthe "dorIyaH' iti lyAditi doSaH, tatazca saNi samAzritAstatra sthitA ityarthaH, te dezA vAhIphA, nAmeti 45 padAnIha sArthakAnIti tAtparyam // 6 / 18 / / vAsyAhagAre, tatra-teSu dezeSu divasaM na vaset eka__edoddeza eveyAdau // 19 // dinamAtramavi nivAsaM na kuryAta, ekadinaniyAsenApi tadIyaM saMsargAd dharmahAniH sambhavati, kA kathA'dhikanivAsasya ? 10 ta0pra0-deza eva vartamAnasya yasya | vAhIkazabdasya vyutpattyantaraM tasya dezasyApavitrakAraNadarzana zabdasya svareSvAdiH svara ekAra okAro paraM tatraiva [mahAbhArate karNaparvaNi darzitam , tathAhi- yA bhavati sa IyAdau pratyaye vidhAtavye dusaMjJo "ghahikazca vAhIkazca vipAzAyAM pizAcakau / bhavati / saipurikA, saipurikii| skaunagarikA, tayorapatyaM vAhIkA neSA. sRSTiH prajApateH / " skaungrikii| sepuraM skonagaraM ca vAhIka15. prAmau / deza iti kim ? daivavAcakaM nandha tathA ca vipAzAnadItaTanivAsipizAcaprasataravAda dhyayanam / evakAro'nyatra vRttivyvcchedaarthH| bAhIkadezo dharmabAhya iti tAtparyam / tena deze'nyatra ca dhartamAnasya na bhvti| padakRtyaM pRcchatiH-deza- iti / kiMmiti, 55 kroDa nAmodaggrAmastatra bhavaH krauddH| devadataM | uttarayati-daivavAcaka nandyadhyayanamitiH-devAn vatIti nAma vAhIkagrAmasta bhavaH devadattaH / koDa- | karmaNyupapade bAhulakANNapratyaye----devavAcaka iti, 20 zabdaH sthAGge'pi vartate / devadattazabdaH puMsyapi devavAcakanAmA nandIsUtrapraNetA pUrvadharaH, tena kRte kriyAzabdazca / IyAdAviti kim ? Ayani- prokta vA'rthe'syAprAptyA dusaMzAbhAve'Ni devAcakamiti Adau na bhavati // 9 // bhavati, dezagrahaNAbhAve'pi dusaMzAyAmIyApatteriti bhAvaH / 00 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-edo|ecc | dezavAcakatvAbhAvabodhanAyava vizeSya nirdizati-nandha-- occAnayoH samAhAraH-edot, 'vRddhiH svareSvAdiH' dhyayanamiti-'Tunadu samRddhau' paJcajJAnAtmikAH samRddhi:25 'duH' iti cAnuvartate / deze iti vRttyapekSamadhikaraNa- nandI paJcajJAnAtmakasamRddhipratipAdaka zAstraM mandI, mityAha-vartamAnasyeti / IyAdAyiti-Iya AdiH | tadAtmakamadhyayanamiti nandyadhyayanamityarthaH / nanu vinA'pyeprathamo yasya sa IyAdistasmin , IyaprabhRtau zaSike pratyaye | vakAraM dezavAcakasyaiva saMjJA bhaviSyatItyevakAro vyartha eva vidhAtavye'nena saMjJA bhvtiityrthH| tatphalaM padakRtyaprada- ityatrAha--evakAro'nyatra vRttivyavacchedArthaH zanAvasare svayameva prakaTayiSyati / udAharati-saipurikA, | iti anyatra-anyasminnathe, vRttiH vartana pada-padArthayoH 30.saipurikI iti-sinvantIti vici guNe ca-sezabdaH, / sambandhavizeSo vA, vyavacchedo vyAvartanam , anyatra vRtte sayAM puraM-sepuram, tatra bhavA " byAdibhyo pikaNo" [yavacchedo'nyatra vRttivyavacchedaH, sa evArthaH prayojana [6.3.34.) ityadhikAre "vAhIkeSu grAmAt [6.3.36.] | yasyetyarthe ekameva padam , pRthak padatve'nyatratyasya vRtyA 70 iti Nike-saipurikA, ikaNi ca DanyA-saipurikIti / sahAnanvayApatteH, vRttipadasya padAntareNa rahAvaye'bhyu evaM-skonagare bhavA-skaunagarikA, skaungrikii| pagamyamAne vyavacchedena sahAsAmarthyAt samAso na syAta 25 udAharaNasya dezArthatvaM darzayati-sepuraM skonagaraM | 'sApekSamasamartham' iti nyAyAtU, padAntarasApekSaM padaM tha zahIkagrAmau iti / vAhIkadezazca mahAbhArate yAmA iti / vAhAkadazazca mahAbhArata | samAsAdipadavidhIn prAptuM nAlam , yathA--dasya rAjJaH karNaparvaNItthamukta: ) puruSaH iti, atra rAjazandasya RvizeSaNasApekSatvAt 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 10. zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / puruSazabdena saha na samAsaH "samarthaH padavidhiH" | pUrvaka dezagrahaNam, eyakAreNa saMbaddhamiti [7.4.122.] iti paribhASAsAmarthyAbhAve padavidhirneti punariha dezagrahaNam / deza eveti niyama- 40 phalitArthayati, sAmarthya catrikA bhAvaH, pRthagarthAnAM padA- nivRttyarthaM Sacanam // 10 // nAmekopasthitijanakalyamiti yAvat / suSTArtha samartham' za0ma0 nyaasaanusndhaam---praag0| prAka 5 iti bhASyAt, anyema sahAnvaye hi samasyamAnapadAntareNa | cAso dezazca prAgdezaH, tasmin-prAgdeze iti-vRttyasaha tasya nirAkAhAnvayAbhAvAt saMsargAbhAvaH sutarAm, dhikaraNatvAt saptamI, taduktam-prAgdeze vartamAnasyeti / saMsargAmAve ekopasthitijanakatvam , tadabhAve cAsAmarthyameveti | 'duH' 'yasya svareSyAdiH' 'edot' 'IyAdau' iti padAnta- 45 siddhaM-sApekSamasamarthamiti / yadyapi nyAyo'yaM visaMvAdI | rANi sUtrAntarebhyo'nuvartante / tathA ca niyamarahitaH tena ca devadattasya gurukulamityAdiprayogAH saMgacchante, pUrvasUtrabadasyApyarthaH, tameva vRtyA vivRNoti-pAgdeze 10 tathApi tasyAgatikagatitvAdatra gatyantarasaMbhAvanAyAM tadanA- vartamAnasya yasyetyAdinA, yasyeti saMjJinirdezaparaM darAt / tathA ca dezAnyanirUpitavRttimattvAbhAve sati pUrvavat, saMzA ca zabdasvarUpasyaivetyAha-zabdasyeti / dezArthanirUpitavRttimato grahaNAyAtraivakAra iti phalitam / / prAgadezasya niravadhikasyeha nirdezAt sandeha udeti, 50 phalaM darzayati-tenetyAdinA kriyAzabdazcetyantena, / saryo hi kazcid dezaM prati prAg bhavati, kazcit prati ayamAzayaH-----koDa-devadattazabdayodezavizeSavAcitve'pi pratyak sa eva, na cAvadhinirdezaM binA'syArthasya nirNaya 15 dezAnyanirUpitadhRttimattvAbhAyAnnAtra dusaMjJA / punaH pRcchati | ityAzaGkAyAM tasya rUdatvamityAha-ka: prAgdeza ityA IyAdAviti kimiti--pratyayavizeSaniyamaH kuta | dinA, 'kaH prAgdezaH iti zaGkAparam , kaH prAgdeza ityaityarthaH ? uttarayati-AyanitrAdau bhavatIti | nena grAhya ityarthakam , uttarayati-yaH zarAvatyA ityA- 55 dezavizeSaparasyApi sepurAdervyaktiparatvopacArAt tato'patyArthe | dinA, asyAdau 'atrottaram' iti pUraNIyam , pUrva ca dusaMzAmAvAt "avRddhAd dornavA" [6.1.110.1 uttaraM ca-pUrvottare, pUrvottarayoH samIpamityarthe "adUre 20 ityAyanin na bhavati, atra pratyayanirdezAbhAve ca sa enaH" [7.2.122.] ityenapratyaye - 'pUrvottareNa' iti syAt, atra tasya vyaktiparatve'pi dezArthamAtre mukhyavRtti- saadhuH| tathA ca pUrvottarayormadhyadezamIzAnakoNaM prati satvAditi / / 6 / 1 / 9 / / | vahantyA gacchantyAH zarAvatyA:-etannAmikAyAM naMdyA.. 60. prAgdeze // 6 // 1 // 10 // yo dezaH pUrvataH pUrvabhAge, dakSiNata-dakSiNabhAge, bhavati sa prAgdeza ityarthaH, yaH pazcimataH-pazcimadizi, 0pra0-prAgdeze vartamAnasya yasya zabdasya | uttarata: uttaradizi vA bhavati sa udgdeshH| aMtra 25 svareSyAdiH svara ekAra okAro vA bhavati / pramANa darzayati---prAgudaJcAviti, yA, viduSAMsa IyAdau pratyaye vidhAtavye dusaMjho bhavati / vaiyAkaraNAnAM [zabdasiddhi prati teSAmevArthitvAt kartRtvAcca 65 kA punaH prAgdezaH? yaH zarAyatyAH saritaH zabdasiddhathai zabdasAdhanAya, prAgudaJcau--prAgdezodadizauM, pUrvottareNa vahantyAH pUrvato dakSiNato vA vibhajate-vibhajya grAhayati, sA zarAvatI nAmnI nadI, bhavati / yastu pazcimata uttarato vA sa udaka / vaH-yuSmAn pAtu-pUtatamasva-saliladarzana-sparzanAdi30 yadAhu: dvArA duritamalanibarhaNena rakSatu, prAgadagadezavirmajane 'prAgudacau vibhajate haMsaH kSIrodake ythaa| | dRSTAntamAha-haMsaH kSIrodakaM yatheti kSIra codaka 70 viduSAM zabdasiddhaya yA cAnayoH samAhAraH kSIrodakam , ayamAzayaH-haMso yathA sA yaH pAyAccharAvatI // 1 // kSIrodakamekIkRtaM svapATavena pRthaka karoti-udakaM tyaktvA eNIpacane bhaSaH paNIpacanIyaH / goniiyH| kSIraM pibatIti tasya svAbhAvasiddho guNoM na tatra kamapya35 bhojkttiiyH| koshvRkssiiyH| gomayahUdIyaH / / nyamapekSate, na ca sa guNaH kenApi tato hartuM zakayate, ekacakrakaH / koDaM nAma prAgagrAmastatra bhayaH / 1 uktaM ca 75 kroddiiyH| devadatta nAma prAggrAmastasya kAzyA-| "ambhojinIvananivAsavilAsameva dipAThAt NikekaNau / devadattikA, daiydttikiiN|| haMsasya hanti nitarAM kupito vidhAtA / 2 sidahemacandra0 "Aho Shrutgyanam"
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 na svasya dugdhajalabhedavidhau prasiddhAM vaidagdhyakIrtimapahantumasau samarthaH // " iti / tathaiva zarAvatyA nadyA api sa svabhAvo yena sA prAgudagudezau vibhajya grAhayati / na tatra kamapyanyamapekSate, 5 sadA pazcima-dakSiNakoNataH samAramya pUrvottarakoNaM prati pravahaNAt / amarasiMho'pyAha kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUri bhagavatpraNIte [ pA0 1 0 11 " loko'yaM bhArataM varSa zarAvatyAstu yo'vadheH / dezaH prAgdakSiNa: prAcyaH udIcyaH pazcimottaraH // " iti / prathamapAda ihAnupayuktaH pUrvAnvayI, pAdatrayamihopa10 yuktm| avadheH--avadhibhUtAyAH zarAvatyAH prAgudakSiNo dezaH, prAcyaH - prAcyapadena vyavahartavyaH [yaH] pazcimottaraH sa udIcyaH -- udIcyazabdena vyavahartavya ityarthaH, kecanAmaravyAkhyAtArastu ---- aizAnIto nairRtyaM prati vahantI pazcimAbdhigAminI zarAbatIti varNayanti, vRttigranthAt tu nairRtyAd 15 aizAnIM prati vahantI pUrvasamudragAminIti labhyate, ubhayathApi prAgudagUgAmitvena vivAda iti etena vyAkhyAtametad yat zarAvatyAH prAgudakSiNapArzvastho dezaH prAgdeza iti / I udAharati---paNIpacanIya ityAdinA, eNIpacane bhavaH -- eNIpacanIyaH, " dorIyaH " [6.3.32. ] iti 20 IyaH / evaM gonarde bhavaH -- gonardIyaH, bhojakaTe bhavaH bhojakaTIyaH, kozavRkSe bhavaH - kozavRkSIyaH, gomayahRde bhavaH - gomayahUdIyaH, vAhIkeSu bAdhakaH "ka- khopAntya 0 " [ 6.3.59.] itIyaH / ekacakre bhavaH ekacakrakaH, "ropAntyAt [6.3.42.] ityakaJ / kroDazabdasya svAGgavAcitve'pi prAgdeze vartamAnasya dusaMzA bhavatIti darzayitumAha- kroDa nAma prAggrAmastatra bhavaH kroDIyaH, evaM devadattazabdasya puMsi vartamAnatve'pi prAgdeze vartamAnasya dusaMjJA bhavati, tadAha- devadattaM nAma prAggrAmaH iti, devadatte bhavA iti vAkye " kAzyAdeH" [6.3.35.] iti Nike daivadattikA, ikaNi ca -- daivadattikI iti bhavati, tadAha-devadattaM nAma progrAma ityAdi / 30 25 | " prAci" iti pRthagyogakaraNasAmarthyAt evakArarahitameva 'deze' iti padamanuvartiSyate, kiM tadananuvRttiphalakena, 40 dezagrahaNeneha kRteneti, yadi kSetrakArasambaddhaM dezagrahaNamihAnuvarteta, tadA 'prAci' iti pRthagyogakaraNameva nirarthakaM syAt, pUrveNa sAmAnyato dezamAne dusaMzAvidhAnAditi cet ? satyam --- 'prAci' iti kRte sUtrasAmarthyAt prAci kAle'pi vartamAnasya dusaMjJAyAM 45 bhavAdyarthe " dorIyaH " [ 6.3.32. ] iti syAdityA - zaGkAnivRttaye dezagrahaNasyAvazyakatvAt / yadyapi prAkAlavAcI na ko'pi tAdRzaH zabdaH samupalabhyate yasya svareSvAdiredod bhavet, tatazcAniSTaprasaGgAbhAvena dezagrahaNamanAvazyakamiti vaktuM zakyate, yathApi prAkUpadasya kAla- 50 dezobhayavAcakasya darzanAt saMdehaH syAt-iha kasya grahaNamiti, tannityarthaM dezagrahaNasyAvazyakatvameveti tAtparyam / nanu pUrvasUtreNa sAmAnyato dezArthe vartamAnasya duzA vihartava, sAmAnyamadhye ca vizeSasamudAyasya praviSTatvAt tenaiva siddhe kimanena sUtreNetyata Aha- deza eveti 55. niyamanivRtyarthaM vacanamiti, ayamAzayaH pUrvasUtreNa dezAnyArthanirUpitavRttimatvAbhAvavata eva dezavAcakasya saMzAvidhAnAt kroDa - devatAdizabdAnAM ca dezAdezo bhayavRttitvAt tena saMjJA na syAt ityetAdRzaprAgdezavAcizabdAnAM saMjJAsiddhayarthamasya vacanasyAvazyakatvAt / prANinIyAstu 60 " eG prAcAM deze " [ 1.1.75.] iti sUtre prAcAM grahaNasya prAgAcAryaparatvamAzritya sAmAnyato [dezamAtravRtteH ] edodAdeH zabdasya du [vRddha ] saMjJAM sAdhayanti / jayAdityastu [ kAzikAkartA | prAcAmityasyAcAryaparatve tasya sambandhAya mateneti padamadhyAharaNIyamiti gauravamiti 65 prAcAM grahasya dezavizeSaNatvameveti manyante, tanmate ca pUrvasUtrodAharaNIbhUtavAhIkodaggrAmAdInAM saMjJA na sidhyatIti nyUnatA, tat sarvamAlocyAcArya hemacandrasUrIzena sUtradvayena sarva saMgRhItamiti vizadaM pratibhAtitarAm // 6.1.10. vAdyAt ||6|1|11|| 70 ta0pra0-yA iti ca AdhAditi ca dvitayamadhikRtaM veditavyam / tatra yA'dhikArAdita UrdhvaM vakSyamANAH pratyayA vikalpyante / tena pakSe yathAprAptaM samAsazca bhavati / upagoMrapatyam upagvapatyam iti / utsargarUpastu 15 yuktatvAt, tatazca tannivRttyarthaM dezagrahaNam / nanu | taddhito'pavAdaviSaye 'pIlA sAlvAmaNDUkadA nanvatra " prAci " ityetAvadeva sUnyatAM dezagrahaNaM vyarthaM pUrvasUtrAdeva tadanuvRttilAbhAdityata Aha-- pUrvakaM 35 deza grahaNamityAdi, evakAreNa sambaddhamiti - deza evaM vartamAnasyetyarthe hi dezevakArayoH sambandhI niyataH, tatra dezapadAnuvRttAvekkAro'pyanuvarteta ekArthena "Aho Shrutgyanam"
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 11 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / SA' [3.1.68.] ityAdI dhAgrahaNAnna bhavati / etasyApi vaikalpikatve siddhe, etadabhAve pIlA-sAlyA'AcAd' ityadhikArAt sUtre yadAdau nirdiSTaM / zabdAbhyAM dvisvaranamittakaiyaNi, maNDUkazabdAdibhiH ca 40 tasmAt pratyayo bhavati nAnyasmAt, tena siddhe'tratyaM vAgrahaNaM vyarthIbhUya jJApayati-utsargeNa mukta 'sAsya.' [6.2.98.] ityadhikAre devatetyAdau | viSaye'pavAdo na pravartate ' iti / svAze cAritArthyAya ca 5 seti prakRtirasyeti pratyayArthoM vyavasthitI zApanasyAdhikArikavAgrahaNaparatvamupetya svena mukta viSaye bhavati / indro devatA'sya aindraM ddhiH| aindro | utsargapravRttirabhyanujJAyate / atratyadvitIyapadasyAdhikAre mantraH // 11 // phalamAha-AdhAdityadhikArAditi / phalamAha- 45 teneti / aodaM vicAryate-daha 'AdyAt ' iti vizeSaNaM za0ma0 nyaasaanusndhaanm-vaa0| itaH prayogavAkyAntargatasya lakSaNavAkyAntargatasya vA 1 mAdyaH, pUrva saMjJAprakaraNam , agre ca pratyayaprakaraNAt, atra laukikvAkye padaprayogasyAniyatatvena 'pAtramAhara, Aira 10 coddezya-vidheyabodhakapadAbhAvAta, pArizeSyAdidamadhikArasUtramiti nizcIyate / sUtre ca padadvayaM--'yA' pAtram ' itivat,'indro devatA'sya, asya devatendraH ' iti vAkyadvayasyApi vivakSAdhInatvena pUrvasmin vAkye doSAbhAve- 50 iti, 'AdyAt' iti ca, tathA ca tayordvayorita Urdhva-svaprakRtyarthamAtrArthakAn vibhaktyarthakAn vA 'pyuttarasmin vAkye'nyapadArthasyaiva prAthamyenopasthitatvAt pratyayAnabhivyApyAdhikAra iti paryavasyati / tadAha tataH pratyayaH syAditi dvitIya eva pakSa ityAha-sUtre 15 'yA' iti ca, 'AcAt' iti ca dvitayamadhi yad Adau nirdiSTabhiti / tathA ca sA'sya devakRtaM veditavyamiti / ubhayoH padayoradhikArasya tetyAdau SaSThayantAd devatArthe pratyayo mA bhUditi sandehaphalamAha-tatra vA'dhikArAdityAdinA ayamAzayaH nivRttyarthamAdyAdityadhikAra iti phalitam , sati cAsmi-55 nnadhikRte sUce AdyaM padaM 'sA' iti, tad bodhyazca " samarthaH padavidhiH" [7.4.112.] iti paribhASayA padasambandhavidhAnasya samAzritatvaM bodhitam / " yAM yAM prathamAntaH, tasyaiva vizeSaNaM devateti, tathA ca prathamAntAd 20 vibhaktimAzritya dhuddhirupajAyate sA sA AzrayitanyA" iti devatAvAcino'syeti SaSThayarthe'NpratyayaH siddho bhavati / bhASyAt padavidhirityatra yogyasarvavibhaktayA samAzrayaNAta udAharati---indro devatA'syeti-tathA cAtra prathamAnto devA padAt pade padasya padayoH padAnAM vA vidhiH sarvo'pi tAvAcIndrazabda eva, tasmAdevANapratyayo bhavatIti tAtparyam / 60 saMgRhyate, tathA ca tatra sarvatra samarthAzritatvaM veditavyam / evameva "iso'patye' [6.1.28.! ityAdAvapi bodhyam , sAmarthya ca dvidhA bhavati-vyapekSA ekArthIbhAvazca, sambaddhArtha yathA upagorapatyamityarthe DasantAdupaguzabdAdevANU ' bhavati, 25 saMsRSTArtha veti samarthazabdasya vyutpattibhedAt, AdyA na svapatyazabdAditi, evaM ca padadvayasyApyadhikAraH saprayojana vyutpattiLapekSApekSayA, dvitIyA ckaarthiibhaavaanusaarinnii| ityavasitaM bhavati / padavidhitvaM ca pazcasvapi samAsAdivRttiSvanugataM, taddhitapratya nanvaukA bhAvasAmarthyasya vivakSAyAM taddhitapratyayAH, 65 yavidhAnasyApi tadantargatatayA padavidhitvaM suspaSTameva / atrApi | anApa | vyapekSAvivakSAyAM vAkyaM ca syAt, samAsastu na syAditye sAmila thAmna myAta. samarthAzritatvamedhitavyam, anyathA vastramupagorapatyaM catrasye | tadartha vA'dhikArasyAvazyakatve'pi 'AdyAt' ityadhikAro 30 tyAdAyapi tddhitprtyyprsktiH| evaM ca upagorapatyamityarthe | vyarthaH, sA'sya devatetyAdau SaSThayantAt pratyayavidhAneSaSThIsamAsa-taddhitArthasamAsayoH prAptau vizeSavihitasta 'rthasyAbhidhAnAbhAvAt taddhitasaMjJAlabdhArthApratIterAdyAdeva dvitArthasamAso bAdhate, tatazca taddhitArthasamAse jAte'NAdayo pratyayo bhaviSyati, nahi 'aindrI diga' itivat 'deza'70 bhavanti, vA'dhikArAcca sarveSAmaNAdInAM vaikalpikatvena pakSe / indraH' iti prayogArthapratItirbhavati, tatazca vyAkhyAnA' SaSThIsamAsAdiH pravartata ityAha-samAsazca bhavatIti / devAdhAdeva pratyayo bhaviSyati, pho'rtha AdyAdityadhi nanvevaM taddhiteSu sarvatra vA'dhikArAt teSAM viphalpanAt | kAreNeti cet 1 na, vyAkhyAnAd varaM kAraNam ! iti tadabhAve utsargavidhayaH kathaM na bhavantIti zaGkAyAmAha- bhASye SaSThayAdhikArasyaiva yuktatvAt / syAdetat, kRte'pi * utsargarUpastu taddhita ityAdi / vAgrahaNAnna bhavatIti | padayAdhikAre zobhanamutthitaM yasya tasyApatyamityarthe 75 ayamAzayaH-atra sUko thAgrahaNAbhAve'pi vA'dhikArAt, | su-usthita zabdAt "ata im" [6.1.31...' "Aho Shrutgyanam"
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . kalikAlasarvazathIhemacandramaribhagavatpraNIte [pA0 1, saM0 12 ] iti ibhi "samAnAnAM tena dIrghaH" 1.2.1.] dAkSAH, pAnnAgArAH, tathA hizAkalAH, preGgaiti sUrga parasvAd bAdhitvA " vRddhiH svarevAdephriti kANyAH, kApiladAkSAH, kSairapAnnAgArA ityavadite" [7.4.1] ityAdyasvaravRddhAvAvi sAyusthitiriti trApi bhavati / ajivAkAtya-haritakAtyA- 40 rUpaM syAt, tanmA bhUdityetadartha, pariniSThitaM kRtavarNA- diti kim ? yatheheyo bhavati kAtyasya chAtrA 5 nupUrvInimittakamityarthaka samarthapadaM paJcamyantaM SaSThayantaM kAtIyAstadvAdiha na bhavati / z2iyAghapalA vA'dhikAryam , tatazca kRtavarNAnupUrvInimittakAd AdyAt kAtyo jihvAkAtyaH / haritabhakSaH kAtyo pratyayotpattiH, vA kRtavarNAnupUrvInimittakasyaiveha pratya- | haritakAtyaH tasyeme chAtrAH jevAkAtAH yoddezyatvamityarthAvagato 'su-utthita ' ityavasthAyAM na ] hAritakAtAH // 12 // 45 pratyayotpattiH, kintu dIrgha kRte eveti / ata eva - za0ma0 nyAsAnusandhAnam-gotro / gotrA10 ca pANinIyanaye 'samarthAnAM prathamAd vA' [4.1.82.] | [ vRddha-yuvasAdhAraNA patyapratyayAntamuttarapadaM yasya tasmAdU iti samarthAnAmityadhikriyata iti nyUnateti cet ? / gotrottarapadAt / gotrapadaM gotrapratyayAntaparam / jillAkAtyazca atrocyate 'su-utthita' ityavasthAyAM pUrvopasthitanimi- haritakAtyazcAnayoH samAhAro jijJAkAtya-haritasapharavenAntaraGgatvAt pUrva dIrdhe tatastaditotpattI vRddhiriti kAtyam, na jihvAkAtya-haritakAtyamajihAkAtya-haritakAtyaM 50 samarthAdhikArasyAnAvazyakatvAt / ata eva pANinIyanaye'pi tasmAt-ajihvAkAnyaharitakAtyAditi-atra naparyudAsaparaH 15 tasya vaiyayanAtavyahaparibhASAjJApakatvamuktam, bhASye tu samastatvAt, tena ca jivAphAtya-haritakAtya tasparibhASAnAdaraNAt samarthAnAmityadhikAraphalaM mRgyameveti / vajitAdityarthI bhavati, gotrottarapadAdityasya vizeSaNamidaM sudhIbhirAkare draSTavyam / padam / gotrazabdasya ca lokazAstrayoranekArtheSu vyavahRtatvA datra gotrazabdena kiM prAthamiti saMzaye Aha-gotra-55 nanu AdyAdityadhikArAt sUceSu prathamagRhItAnnAmnaH mapatyamiti, na tu gotrAdhyAyaprasiddha laukikaM gotramiti pratyayo bhavatItyetasminnarthe siddhe'pi sA'sya devatA' bhAvaH, apatyaM ceha sAmAnyato'patyamAtraparam, gotrasyAtra 20 ityAdau 'sA' ityetat sarvanAma sAmAnyavAci prathama pAribhASitalyAbhAvena, 'saMtatigotrajananakulAnyabhijanAnthayau' nirdiSTamiti devatA sAmAnyavAcibhya evaM susmr-nirj| iti kozAd gotrapadasya santatimAtraparatvasyaiva grAhyatvAt / rAdizandebhyaH pratyayaH syAt , na tu devavizeSavAcIndrA tathA ca yo'rthaH smpnnstmaah-jihvaakaatyetyaadinaa| 60 dibhyaH, teSAM sUne prathama nirdiSTatvAbhAvAditi cet 1 na, / kimavizeSeNa gotrapratyayAntAd yo yaH pratyayo dRSTaH iha sAmAnyagrahaNasya vizeSopalakSaNArthatvAt, sarvanAma hi sa ihAtidizyate / netyAha-yad gotrapratyayAntamuttarapadaM 25 pradhAnaparAmarzi, prAdhAnyaM ca vizeSANAmeva bhavati, na tasmAdiveti / nanu tathApi gAryazabdAd yuvApatye "yabhitra" sAmAnyAnAm, tatazca vizeSAdeva pratyayotpattirna [6.1.54. ityAyanaN bhavati, sa ihApi syAt, paramazvAsI sAmAnyAdityalamityadhikana / / 6.1.11. // gArgyazca paramagArya:, tasya yuvApatya--pAramagAryAyaNa iti 65 gautrottarapadAda gotrAdivAjihAkAtya- syAt, iSyate tu paramagAAyaNa iti cet ? na, vakSyamANaH pratyayaH ityanena zaSikapratyayasya vivakSitaharitakAtyAt // 6 // 1 // 12 // tyAt / pUrvoyAdirityadhikRtam , tacca yadyapi "vAss30 ta0pra0-gotramapatyam / jihavAkAtya-hari- dyAt" [6.1.11.] ityanena vyavahitaM tathApi 'bhaNDUka takAtyajitAd gotrapratyayAntottarapadAd yad / gatayo'dhikArAH" iti siddhAntAnmaNDUkaplutyehApyadhikriyate, 70 gotramatyayAntamuttarapadaM tasmAdiya vakSyamANaH tatraca tatpuruSa-bahuvrIhyorubhayorAzrayaNam , IyasyAdirIyAdiH pratyayo bhavati / yatheha Iyo bhavati, cArAya- Iya Adiryasya thA so'yamIyAdiriti, tarapuruSasamAsena NIyAH, pANinIyAH, jaiminIyAH, rauDhIyAH, | "zakalAderyamaH" [6.3.27.J ityapi saMgRhyate / na 35 tathA-kambalacArAyagIyAH, odanapANinIyAH caivamapatyAdhikArastho'pi IyasyAdAvevAstIti vAcyam ; kar3ArajeminIyAH, ghRtarauDhIyA ityAdAvapi Adizabdasya pUrvasamIpabodhakanyAt, apatyAdhikArasthAna 75 bhavati / yathA cehAja bhavati-zAkalAH, kANyAH, | ca zeSAdhikAravahirbhUtatvena viprakarSAd / "Aho Shrutgyanam"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [ pA0 1 0 13 ] 13 udAharati- cArAyaNIyAH iti-carasya vRddhama- | kintu jihvAcapalaH kAtyo jihvAkAtyaH, madhyamapadasprepI 46 samAsaH, tasya chAtrA ityarthe zaiSiko'Neva bhavati, tatazcAyasvaravRddhau avarNalope "taddhitayasvare 0.2.4.12. ] iti yalope--jaivAkAtAH evaM harilabhakSaH kArayo haritakAnyastasya chAtrA ityarthe- hAritakAtA iti bhavati, yadI hetayorvarjanaM na syAt tadA gotrapratyayAntasya kAlpa- 45 zabdasya dusaMjJAtvena " dorIyaH " [6.3.32.] itIyo bhavati sa cehApi syAditi 'jihvAkAtIyAH, haritakAtIyAH' iti ca sthAdata etayoH paryudAsa Avazyaka iti samAdhAturAzaya iti saMkSepaH // 6.1.12. // patyamiti " naDAdibhya AyanaN " [6. 1.53. ] ityAyaSi - cArAyaNaH, tasyeme chAtrA iti " dorIyaH " [6. 3.32.] itIye cArAyaNIyAH, evaM pANinIyAH iti 5 " praNi vyavahAra stutyoH paNanaM paNaH, "rmAne [5. 3.32.] ityaG, paNo'syAstIti paNI " ato'neka. svarAt " [ 7.2.6.] iti in, paNino'patyaM vRddhamiti paNina; "so'pasye " [6.1.28.] iti aNu, pANinasyApatyaM yuvA- pANiniH " ata in " [ 6.1.31.] 10 iti halU, prANineH hame chAtrA iti iyaviSaye " yUni DyU" [ 6.1.137.] iti iJo lupi yANinIyAH, dorIyaH " [ 6.3.32. ] itIyaH / evaM jaimineH, rauDhezreme chAtrAH -- jaiminIyAH, raur3hIyAH iti / yatheha ta0pra0 - prAgu jitazabdasaMkIrtanAt pAdatrayaM cArAyaNIyAdiSu gotrapratyayAntAd dusaMjJakAJca cArAyaNAyAvadye'rthA apatyAdayasteSvapavAdaviSayaM pari15 derIyapratyayo bhavati, tathA tadantAdapi bhavatItyAha tathA tyajya aNu pratyayo vA bhavati / upagorapatyamaupagavaH / maJjiSThayA raktaM dhanaM mAJjiSTham / kambalacArAyaNAH ityAdinA, kambalapriyazvAsau cArAyaNazca -- kambalacArAyaNa iti madhyamapadalopI samAsaH, bhikSANAM samUho bhaikSam | azmano vikAraH 55 odanapriyaH pANiniH - odanapANiniH, kaDArazcAsau | AzmaH / srudhne bhavaH sraughnaH / NakAro vRddha varthaH / jaiminiHzca kar3ArajaiminiH ghRtapriyo raudi:- ghRtarauDhiH, teSA-adhikAra: paribhASA vidhirvA'yam / adhikAra20 mime chAtrA iti tathA / evamatro viSaye'pi jJeyamityAha - pakSe 'prAgrajitAt' ityuttarArtham / anyathA 'ikaN' ityAdi yad 'aNu' ityeva siddham ||13|| prAg jitAdaNU ||6|1|13|| " yathA ceAJ bhavatIti, ketyAha - zAkalAH iti-zaphalasya vRddhamapatyamiti gargAditvAd yatri zAkalyaH, tasyeme chAtrAH zAkalAH " zakalAderyaJaH " [ 6.3.27. ] iti abhi " avarNavarNasya " [7.4.68 . ] ityanenAkAralope "taddhita25 yasvare0 " [2.4.82. ] iti yalopaH ' evaM kaNvasya vRddhamapatyamiti kAvyaH, tasyeme chAtrAH - kANvAH, dakSasya vRddhamapatyaM dAkSiH, tasya chAtrAH - dAkSAH " vRddhe'JaH " [6.3.28.] ityaJpratyayaH / evaM - pannAgArasya vRddhamapatyaM - pAnnAgAriH, tasya chAtrAH pAnnAgArAH / yathA'tra 30 zAkalyAde bhavati tathA tadantAdapi bhavatItyAha tathA vaizikalAH ityAdiH, grIhipriyaH zAkalyaH --- trIhi / zAkalyaH, piGgalazvAsau kANvyazca - piGgalakANvyaH, kapilazvAsI dAkSizca - kapiladAkSiH, kSIrapriyaH, pAnnAmAri:- kSIrapAnnAgAri:, teSAmime chAtrA iti tathA / 35 padakRtyaM pRcchati -- ajihvAkAtya- haritakAtyA diti kimiti - gotrapratyayAntottarapadeSu madhye etayoreva varjanaM kutaH kRtamiti praznaH, lakSyAnurodhAdityAzayenottarayati - yatheha bhavatItyAdinA, kRtasya gotrApatyaM - kAtyaH, tasya chAtrA ityarthe " dorIyaH " [6.3.32.] itIyo bhavati, 50 " za0ma0 nyAsAnusandhAnam - prAga0 1 padatrayA- 60 makaM sUtram - 'prAk-jitAd-a ' iti / tatra prAgiti dezavAcakamapi padaM dizi dRSTatvAd digvAcakamaprIti 'jitAdU' iti digyogalakSaNA paJcamI bhavati / 'aNU' iti vidheyatvena prathamAntam / jilapadaM ca svoccAraNaparam, tathA ca jitazabdoccAraNaM yAvat iti prApUjitA- 65 diti padadvayasyArthaH, tadAha- prAjitazabdasaMkIrtanAbU iti / jitAbhinnasvarUpaH zabdo jitazabdaH, samyak kIrtanam - kathanaM ca saMkIrtanam jitazabdasya saMkIrtanam, jitasaMkIrtanam tasmAt tamabadhIkRtya tataH pUrvadrezo kArya paryantamiti prAgUjitAdityasyArthaH / ' tena jita-jayad- 70 dIvya 0 " [ 6.4.2. ] iti sUtre hi jitazabdasya saMkIrta nam - uccAraNaM kriyate / tasmAt sUtrAt prAye uktAH ta evAtra vyApyatvena vivakSitAH, na tu tatparyantavihitapratyayAH sUtrANi vA / yadi hi te te tAni kA vyApyatvena vivakSitAni syuH tarhi "prAgakaNo'NU " 75 ityeva sUtrayet / ko'rtho'rthasyAdhitvavivakSayA syAt / karoti cArthasyAdhitvavivakSAm, tatazca ardhA evAbhi "Aho Shrutgyanam"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ " kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [. pA0 1 0 13 1 vyApyatvena vivakSitA AcAryasyeti gamyate / tadAha vRttikRt - parityajyotsargazAstreNa zeSANi lakSyANi saMskaroti / nanu 40 pAdatrayaM yAvad ye'rthA iti / paro'vadhiruktaH / yadyayaM lakSyaikacakSuSkaH tarhi lakSyasaMskArAyAsya kA zAstrAprArambhAvadhistu spaSTo'pi punaH spaSTIkRtaH - apatyAdaya pekSeti cenna; tasyApi zAstrazAnapUrvaka eva prayoge dharmoiti / " iso'patye [ 6.1.28. ] ityata eva hi papatteH / tatazca apavAdA apyutsargazAstraparityakte viSaye 5 taddhitapratyayAnAmarthAH prArabdhA iti tadAdireva jitAvadhirarthaM pravartante iti na vikalpApattiH, na vA zAstrajabodhe'prAsamudAyo mA iti bhAvaH / kimataH paraM prAgUjitAd ye mANyazaGkApattiH / (lakSyaikacakSuSkANAM kRte) utsargaH utsaye'rthA abhihitAsteSvartheSu sarvAbhyo'pi prakRtibhyo'NevargazAstram, apavAdaviSayaM apavAdatvenAbhimatazAstralakSyaM-prakabhaviSyati, nAnye pratyayA bhaviSyantIti cedanAha---apavAda- rUpya, parityajya tataH - apavAdazAstraparyAlocanAt prAgapi, viSayaM parityajyeti *prakalpya cApavAdaviSayaM tata utsagoM- abhinivizate - lakSyeSu pravartata iti prathamanyAyArthaH / 10 sbhinivizate pUrva apavAdA abhinivizante pazcAdutsargAH iti nyAyAbhyAmapavAdaviSayaparityAgena tadanavaruddheSrthe tadaTvarudvAbhyazca prakRtibhyo'Neva bhaviSyatItyarthaH / 45 atrAyamabhisandhiH -- utsargazAstrANi hi vyApakAni, apavAdazAstrANi ca vyApyAni tathA cApavAdatvenAbhimatasya 15 zAstrasya niravakAzatA syAditi tasya balavatvaM bhavati, utsargazAstrAdapavAdazAstrasya balavasva tu utsargAdapavAdaH iti nyAyenaiva pratipAditam / utsargazAstrAdapavAdazAstraM d bhavati iti tadarthaH / utsargApavAdazAstrayorbAdhya - bAdhakabhAvastu yena nAprApte nAprAptanyAyamUlako'pi / 20 tannyAyasvarUpaM tu yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH * iti / atra yeneti kartari tRtIyA prApteti bhAve ktaH / yatkartRkAvazyakaprAptI satyAmArabhyamANa / etAbAnetayonyayayorvizeSaH - lakSyaikacatuSko dvitIyo nyAyazca lakSaNaikacakSuSkapratipatRviSayaH, sa hi apavAdazAstraviSayaM paryAlocya lakSyavizeSe tadviSayatvAbhAva- 50 nizcaye jAte utsargazAstreNa tat lakSyaM saMskaroti / satazva na vikalpApattiH / lakSaNamAtrAdhInajJAnavAn puruSaH pUrvamutsargazAstravAkyArthabodhe jAte'pi saMdihAno'pavAdazAstrANi paryAlocayati, tatazcApatrAdazAstraviSayAtiriktAni lakSyANi utsargazAstreNa, apavAdazAstraviSayANi cApavAdazAstreNa 55 saMskarotIti vivekaH / nyAyArthastu ( lakSaNaikacakSuSkA kRte) pUrvam utsargazAstreNa lakSya saMskArakaraNAt prAgeva hi yataH apavAdaH - apavAdazAstrANi abhinivizante buddhayArudAni bhavanti, pazcAt - apavAdazAstraviSayaparyAlocanAntaram utsargA:- utsargazAstrANi pravartanta zeSa 160 66 yo vidhi: sa tasyaiva bAghako bhavatItyarthaH / bAdhakatva - bIjAni ca matabhedena eka-dvi- tri- catuH saMkhyakAni 25 iti nirUpitapUrva "Ne pradazArNa - vasana0 " [1.2.7.] iti sUtre / tatazca " prAgUjitAdaNU " [ 6.1.13.] iti svAdhikArAntargateSu sarveSvartheSu sarvAbhyaH prakRtibhyaH prAptam iti vyApakam anye ca pratyayA nApte'smin vihitA iti te'sya bAdhakAH / kiJca sarvo'pi viSayo'nena 30 vyApta iti agretanAnAM pratyayavidhizAstrANAM niravakAzasvenApavAdatvamiti / apavAdazAstrasya ca balavatvam / * utsargAdapavAdaH * iti nyAyamUlakamityuktameva / kintUsargazAstraH sakalAni lakSyANi svakAryadvArA vyAptAni / sAMprataM cApavAdazAstra pravRttamapi rUpAntarameva kalpayediti / itye " [6.1.28.] iti sUtramarthamAtranirdezaparam / 35 vikalApattiriti pUrvoktanyAyadvayasya [ prakalpya viSayaM / SaSThyantAnnAmno'patye'rthe yathAprAptapratyaya vidhAyakam / upatata utsargo'bhinivizate , pUrva kSapayAdA abhini gozvApatye na kenApi sUtreNa viziSya pratyayo vihita iti, vizante tata utsargAH ] samutthAnam / tatra prathamaH apavAdazAstraviSayAbhAvAd utsargeNAne naivANupratyayaH bhavalakSyaikacakSuSkazAstrakAraviSayaH / sa hi lakSyANi pazyantIti AdisvaravRddhayAdiSu satsu aupagava iti rUpa tadanusAramapavAdazAstraparyAlocanaM vinApi tadviSayalakSyANi | saMpadyate / apatyArthAdhikArasthamutsargazAstralakSyaM pradarzya raktA udAharati-upagorapatyam-aupagava iti / "Gaso * 75 yathAlakSyaM saMskAraM kartuM samartha iti vinApyutsargApavAdaparyAlocanam / utsargazAstralakSyANi utsargeNa, apavAdazAstralakSyANi ca apavAdazAstreNa saMskartu samartha iti apavAdazAstrajJAnAt prAgapi tasya tadviSayaparityAgaH sukaraH, lakSaNaikanakSuSkastu 65 binA lakSaNaM kimapi lakSya saMskartumasamartha iti pUrvaM sarvANi lakSaNAMni paryAlocayati tatazvApavAdazAstra paryAlocyaiva tadviSayalakSyaM vivecayitumarhatIti / prakRtamanusarAmaH ubhayathA'pi apavAdazAstraviSayatyAga evocita iti samyaguktam- apavAdaviSayaM pariya- 70 jyeti / " Aho Shrutgyanam"
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 .. [pA0 1. sU0 13. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / rthAdhikArasthaM lakSyamAha-mAziSThayA raktaM tatraM mAji- | tatra svadeze lakSyasaMskArabodhazUnyatve sati vidhisUtreNa saha SThamiti / mamiSThA raJjanadravyam, tdraagvishissttiikRtmityrthH| / | sAkSAdekavAkyatayA lakSyasaMskArakabodhopayogitvam adhikAra- 40 "rAgAho rakta" [6.2.1.1 iti sUtreNa rAgavAcinastR- sUtratvam / tathA cAsya sUtrasya satyapi svadeze vAkyArthatIyAntAda rakte'rthe yathAvihitAH pratyayA anupraziSTAH / na | bodhe na sa bodho lakSyasaMskArakaH kintu "uso'patye" 5 ca maJjiSThAzabdAt ko'pi pratyayo rakte'rthe viziSya vihita / / 6.1.28.] ityAdividhiH sUtraH saha sAkSAdekavAkyatayA iti tatratadadhikArasUtraprApta eva aN bhavati / Adisvara- saMpanna eva bodho lakSyasaMskAra iti bhavatyasya adhikArasUtravRddhI " avarNevarNasya" [7.4.68.] ityAkAralope / tyam / paraM tvasmin pakSe kevalam 'aN' ityetAvadevAyadhi 45 maanyjisstthshbdsiddhiH| bhikSANAM samUho bhaikSam iti / | 'prAgajitAt' ityavadhinirdezArtham , uttarasUtrarapi bhikSAzabdAt samUhe'rthe "bhikSAdeH" [6.2.10. sAmAnyataH / arthavizeSamanimittIkRtya nAmamAlAt, nAma10 iti yathAprApta eva pratyayo'bhyanujJAyate / sa ca prakRta-vizeSAd vA ] vihitAnAM pratyayAnAmavadhinirdezAya teSvanu sUtralabhyo'Neva, viziSya pratyayAntaravidhAnAbhAvAt diti | vartanArtha ca / vakSyati ca svayameva granthakAraH adhikAraaNi sati AdisvaravRddhAvAkAralope ca bhaikSazabdasiddhiH / pakSe ityAdinA / taccAne vyAkhyAsyata ev| 50 azmano vikAra Azma iti ! " vikAre" [6. nanvadhikArasya nadIdhArA prayAharUpatayA nirantaragateH 2.30.1 iti sUtreNa vikArArthaM yathAvihitaM pratyayA abhya- | madhye pratyayAnta vyavahitatayA kathamadhikAratvamiti cedaprAha15 nujJAtAH, na cAzmano vikAre ko'pi pratyayo viziSyAnu- paribhASeti / aniyame niyamakAriNItvamiti paribhASAyAH bhArani / ani ziSTa iti sAmAnyato'nenAdhikRto'Neva bhavati, Adisvara- | sAmAnyalakSaNam / ito'sthiteSu"so'patye"6.2.28.1 vRddhI antyasvarAdilope Azma iti sidhyati / "devatA" [6.2.101.] ityAdisUoSu pratyayAnirdezAt pha: 55 atha zeSAdhikArasthe'pyartha sthAlIpulAkanyAyenodAha- pratyayo'nenAsminnarthe sAmAnyena vidhIyata ityaniyamaprasane rati-jhughne bhavaH saunna iti / sughno purA prasiddho -sUtramidaM niyamayati aNeva bhavatIti / sa ca niyamaH 20 dezaH tatrotpanna ityarthaH / "bhave" [6.3.123.] iti / viziSya vihitena pratyayena bAdhyate'navakAzatvAdityanyade sUtreNa saptamyantAd bhavArthe yathAvihitaM pratyayA anuziSTA / tat / paribhASANAM ca garvyavahitAvyavahitasAdhAraNatayA iti tatrApyetatsatraprApto'Neva bhavati, sanazabdAda bhavAthai | madhye vihitaH pratyayairyavavadhAne'pi nAniyamAzaGkA / 6 viziSya pratyayAntarAnuzAsanavirahAt / eva SaSThI "sthAne yo0" [pA.sU. 1.1.49.] iti sUtre nanu akAramAtrasya pratyaye zravaNAda' NakArasya vApi | mahAbhASye adhikAro nAma triprakAraH, kazcidekadezasthaH 5 latye'nupalambhAt kimarthamayaM pratyaye'nuvadhyate ityAzaGkAyAM sarva zAstramabhijvalayati; yathA pradIpaH suprajvalitaH sadhai tatsArthakyamAha---NakAro vRddhayartha iti / dhRddhiH arthaH / vezmAbhijvalayatti ityuktam / atra phazcidityasya paribhASAprayojanaM yasya tAdRzaH, vRddhaye vA'yamiti tAdathya caturtyA | rUpaH ityartha kaiyaTa Aha / adhikArazandena pArAyarUpa-65 * yA samAsaH / pUrvatra vigrahe bahuvrIhiH, paratra ca ttpurussH|| sAmyAt paribhASA'pyucyata iti nAgezena vyAkhyAtam / tathA ca " dRddhiH svareSvAde." [7.4.1.] iti sUtreNa acaMda vicAryate-aniyame niyamakAriNItvaM pari20 NakAretusaMjJake taddhitapratyaye parato vidhIyamAnA vRddhiretat bhASAtvamiti paribhASAlakSaNaM na samyak, tathAsati niyamaprakRterapyAdisvare yathA pravarteta tadartho'yaM NakAra iti sUtrANAmapi paribhASAtvaprasaktau SavidhasUtreSu niyamasUtrasya bhAvaH / nanu pRthagullekhAnaucityaprasaGgAt / kiM tarhi paribhASAtvamiti 70 " saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / / cet, zagu, sAkSyAlakSyadharmikasAdhutvAprakArakAprAmANyapratiSedho'dhikArazca SaDvidhaM sUtralakSaNam // " jJAnAnAskanditavidhizAstrajanyazAbdabodhIyanyUnAdhika-vRtti1 ityabhiyuktokteSu [ kacicca dazavidhatvamapi sUtrANA- | saGkocakatvaM paribhASAtvamiti svIkAreNAdoSAt / pari mucyate, tacca granthAdAveva nirUpitamitIha noktam 11 bhASAsUtra "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7.4.104.] iti / satrabhedeSa kasmin prabhede sUtramidamantarbhavatIti zaGkAyAmAha- tatra lakSaNasaGgatizcattham -iyaM paribhASA "misa ais" 75 adhikAraH paribhASA vidhirvo'yamiti / [1.4.2.ityatra pravartate, atra 'ataH syAdau' iti "Aho Shrutgyanam"
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJazrI hema candrasUri bhagavatpraNIte 16 cAnuvartate, tathA ca ataH - akArAntAd devAdizabdAd vyavahitAnyavahitasAdhAraNasya bhisaH prasaGge ais bhavati, sa ca sAdhurbhavati iti lakSyadhArmiko'prAmANyajJAnAnArakandito bodhaH / evaM ca grAmapatibhiH ityAdAvapi akArAntAd 5 grAmazabdAt patizabdavyavahito bhisU astyeveti tasyApi aisprasaGgaH syAditi paribhASAsUtra [ " paJcamyA nirdiSTe parasya " [7.4.104. ]pravRttyA avyavahitasyaiva bhisa ityarthalAme saGkoco jAyate iti na doSo bhavati - evaM va akArAntazabdAd vyavahitaparasya syAderbhisaH prarune ais 10 bhavati, sa ca sAdhurbhavatItyevaMprakArako bodho'prAmANyajJAnAskanditaH, tAdRzasaGkoce coktaparibhASA sAkSAdeva prayojiketi bhavati lakSaNasamanvayaH / niyamaniSedhApavAdasUtrANAM viSayasaGkocakatvena zAbdabodhIyanyUnAdhikavRttisaGkocakatvAbhAvAd nAtivyAptiH ! saMzAzAstrasya ca paramparayA 15 zAbdabodhIvRttisaGkoca kalva miti tatrAtivyAptivAraNAya sAkSAditi pada lakSaNe pravezitam / adhikAre ca saGkocakasvameva neti na ko'pi doSaH / parantu prakRtasUtre tu naitalakSaNa saMghaTate, yato nedaM sUtraM kasyApi zAstrasya zAbdabodhe nyUnavRttitAmadhikRtavRttitAM vA saGkocayati / uttara20 trAnuvRttaM prAgUjitAditi padaM tattatpratyayAnAmavadhiM darzayati, na tu sAkSAt saMkocakaM nApi ca tatrAsya svAtantryam, kintu tattatsUtra sahakAravidhayA paramparayaiveti nedaM sUtra paribhASAvana vyavahartuM zakyamityarucerAha - vidhiryeti / [ pA0 1 0 14. 1 zabdArthaH / 'ikaNa' ityAdivaditi-ayamAzaya:- 40. yathA "ikaN" [6.4.1.] iti vinApyavadhinirdeza yAMkt pratyayAntaravidhAnaM na bhavati tAvatparyantamadhikriyate, tathA 'aNU' ityapi adhikRtaM syAdeveti kiM prAgUjitAdityavadhinirdezeneti // 6.1.13 // dhanAdeH patyuH ||6|1|14 // ta0pra0 dhanAdergaNAt paro yaH patizabdastadantAd dhanapatItyevamAdeH prAgrajitIye'rthe'Na pratyayo vA bhavati / dhanapaterapatyaM tatra bhavastata Agato vA dhAnapataH / AzvapataH / rASTrapateriva rASTrapatam / dhAnyapatam / prANapatam / 45 50 dhana abhva gaja zata gaNa kula gRha pazu dharma dhanvan sabhA senA kSetra adhi rASTra dhAnya 21 prANa iti dhanAdiH / kecit tu gRha- senAzabdau na paThanti / tanmate gArhapatyam, sainApatyam ityuttareNa Jya 55 eva / patyuttarapadalakSaNasya jyasya rASTrAviSu triSu 'dorIya:' [6.3.31.] itIyasyaM cApavAdo'yam ||14|| za0 I ma0 nyAsAnusandhAnam - dhanAde0 / dhanazabda Adirasya zabdasamUhasya sa dhanAdirgaNavizeSaH, 60 tasmAd dhanAdeH / "paJcamyA nirdiSTe parasya " [ 7.4.104.] iti paribhASayA avyavahitaparasyeti SaSThayantaM padamupasthitamapi patyuriti paJcamyantavizeSyamahimnA paJcamyantatayA vipariNamati / patyuriti ca zabdasvarUpavizeSaNam, tadapyatra pratyayavidhiviSaye paJcamyantameva pratyayavidhau hi digyAcakaparazabdayoge 65 paJcamI bhavati / "vizeSaNamantaH " [ 7.4.193.] iti paribhASayA ca tadantArthalAbhe yo'rthaH sampannastamAhudhanAdergaNAt paro yaH patizabda ityAdinA / "Aho Shrutgyanam" ajJAtazApakaM zAstraM vidhiriti vidheH sAmAnya lakSaNam / 25 tathA cAtaH parataH sthiteSu artheSu tattatsUtraH kevalamartha prakRtyornirdezAt pratyayApratipattau prAptAyAmidaM zAstraM 'aNU' bhavatIti pratipAdayatIti ajJAtajJApakatvamasya siddha miti vidhisUtramidam, na ca teSAM sUtrANAmihAsaMnidhAnAt kathaM tattatsUtrasambandhipratyayaH pratipAdayitumanena zakya iti 30 vAcyam, dezato'sannihitAnAmapi buddhayA saMnidhAnAt, tattadartheSu pratyayavidhAnasaMbhavAt / ata eva vRtta vidhiparatvenaiva vyAkhyAnaM kRtam - aNapratyayo bhavatIti / adhikArapakSe'ruceH kiJcit kAraNaM sphorayati-adhikArapakSetyukte dhanapatyAdizabdAntasya grahaNaM syAt, na tu kevalaghana- 70 prAgrajitAdityuttarArthamiti / uttarArthasya tatraiva patyAdizabdasyeti nAbhISTasiddhiraniSTApattizcanizceti ceda35 vaktavyatve iha kAraNasya phalenAvazyaMbhAvyamiti tadabhAvena to'tra prakRtitvena grAhyaM zabdasvarUpaM darzayati- dhanapatInAdhikArapakSaH saGgata iti sUcitam / uttarArthatve pramANa tyevamAderiti / ayamAzayaH dhanAdeH paro yaH patizabdaH pradarzanapuraHsaramadhikAratvA bhAvaM prakArAntareNAha - anyathA sa eva anto yasyeti vigrahe'pi dhanAdekhyitrAdipade tantreNa 'ikaNa' ityAdivad 'aNa' ityeva siddhamiti / dhanAdigaNAntargata zabda Adiryasya patizabdazcAnte yasa 75 uttarArthamatra prAgUjitAdityasyAbhAve adhikAratve ghetyanyathA- | tAdRzAdeva zabdAt pratyayo bhavatIti labhyate ii nanu dhanAdeH zabdAt paro yaH patizabdastadantAdi |
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. sU0 14. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 17 | tAdRzazca zabdo dhanapatyAdizabda eveti pUrvasUtrAt prAg- | sainApatyamiti / klIvanirdezAd yadyapi idamartha rUpamidamiti 40 tritAdityadhikRtaM tatsAmarthyalabdhamarthamAha-prAgRjitIye'rthe | pratibhAti tathApIdamarthasyottaratra paryudastatvena apatyAdyartha iti / jitazabdAt prAgityarthe " paryapAG bahirac paJcamyA evaliGgasAmAnyavivakSayA rUpAvimAviti jJeyam / gRhapati[3.1.32. ] iti samAse prAjitamityavyayIbhAvaH / senApatizabdAbhyAM trye AdisvaravRddhI ikAralope ca 5 prAjite bhavaH ityarthe " dorIyaH " [6.3.32.] iti rUpasiddhirvijJeyA / atradaM vicAraNIya gaNapATheSu pAThabhedo Iye prApUjitIyapadasiddhiH / jitazabdazca taMtra sUtre'rthanirdezapara bahuzaH samupalabhyate / pANinIyavyAkaraNe prakRtasUtrasthAnIyaM 45 iti pratyAsattyA prAjitIyo'rtha eva gRhyate / pUrvataH sUtram "azvapatyAdibhyaH " [pA. sU. 4.1.84. ]iti, tadanu'aNU' ityadhikRtam, tadAha- aNu pratyayo bhavatIti / sAriNyazvapatyAdigaNe zabda kaustubha - kAzikAkArayormate zabdavA iti tu pUrnataramevAnuvRttamadhikRtaM nA / saMkhyAyA aikyespi kazvana zabdeSu bhedo dRzyate / siddhAntakaumudIpariziSTAdau pradarzitagaNapAThe na zabdasaMkhyA'dhikA bhinnA ca dRzyate / ato'numIyate'yamapi prAya AkRti - 50 gaNa evaM paryantAdyasmAd yasmAcchabdAt ziraNU prayujyate, te yathAdarzanaM taistairAcAyairderzitAH / atazvAnye'pi yadi ziSaiH pratyuttarapadAH zabdA aNUpratyayAntAH prayuktAH syustarhi te'pyatra gaNe'ntargata iti vizeyam / 10 | / udAharati-dhanapaterapatyaM tatra bhavastata Agato vA dhAnapata iti / apatyAdiprAguNitIyeSvartheSu apatyabhava-jAtA evArthI vizeSataH prakRtaprayogAt pratIyanta ityAzayena vigrahapradarzanamidaM divivayA / saMbanyArtho'pi pratIyata eva dhanapaterathaM dhAnakta iti / evaM cAnye'pi 15 prAgujitIyA arthA yathAsaMbhavaM yojyAH / dhanapatizabdAd aNi sati "vRddhiH svareSvAdeH " [ 7. 4. 1.] ityAdi svaravRddhau " avarNevarNasya " [7. 4. 68.] itIkAraleApe dhAnapatazabdasiddhiH / Adata iti, abhyapaterapatyam, tatra bhavaH, tata AgataH, tasyAyamityevaMrUpeNehApi vigrahaH 20 pradarzanIyaH / rUpasiddhizca pUrvadeva bodhyA / rASTrapate- | ridaM rASTrapatamiti / rASTrapateH prAyaH svasvAmibhAvasambandha vAdhitayA prayujyate iti tadartha yava vigrahamAha, apatyArthe ca sa na rASTrapatitvena sambaddho'pi tu tadvyakti veneti tatra nAmnaiva prAtistikena vigraho bhavati / dhana25 patyAdizabdA nAmaparA api bhavantyeveti vanyat / evaM dhAnyapateridaM dhAnyapatam prANapateridaM prANapatamityAdI vigraho bodhyaH, rUpasiddhizva pUrvoktava / dhanAderiti gaNanirdiSTaM zabdasamUhaM kaNData Aha---dhana abhya gaja mRtyAdinA / kina, ye'tra gaNe paThitAstaduttaramapi kvacid yadi 55 ziSTaprayogeSu cyA zrayeta tahiM tasya gaNe vaikalpikaH pAThaH kalpanIyaH syAt, vyAkaraNAnuzAsanasya ziSTaprayogasAdhutvavidhAnAyaiva pravRttyAta ubhavadidhAnuzAsanalAbhe prayogavaikalpikatvAbhyupagamasya sakalatantrasiddhAntatyAt-- " " smRtidvaivaM tu yatra syAt tatra dharmAvimau smRtau // " 60 iti nyAyAt / nanu cAtra gaNe paThitazabdebhyaH patyantebhyaH paratvAt patyuttarapadalakSaNo'grimasUtravihito Jya eva syAt, athavobhayasUtraprAmANyAnureveina tebhyo'NA saha jyo vikalpena syAditi / kiJca, rASTrapatyAdidusaMjJakazabdebhyaH " dorIya:" [6.3.32. ] itIya eva syAt vikalpenA- 65 bhAvapi vA syAtAm iti cedAha - patyuttarapadalakSaNasyetyAdinA / nAprApte patyuttarapadalakSaNe trye'yaM vidhIyata iti tasya bAdhako'yaM tadaprAptiyogye lakSye'cAritArthyAt yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya 30 gaNapAThaviSaye vyAkaraNAntarAd bhedaM darzayati kecit tu gRha-senAzabdau na paThanti iti / nanu te zabdAvimau gaNe mA paThantu, tathApi sAmAnyatrihito'yaM / bAghako bhavati iti nyAyAt / na cAnutpanne patyuttara- 70 padalakSaNe jye'yaM vidhIyata ityasaJjAtavirodhitvAt pUrva pravartiSyate, pazcAca vidhIyamAno jyo'pi vidhAnasAmarthyAt pravarte taiveti, trikalpApattirdurvAraM veti vAcyam * prakalpya cApavAdaviSayaM tata utsarge'bhinivizate iti nyAyenApavAdabhUtapUrvasUtraviSayaM parityajyaiva uttarasUtreNa svaviSayatA 75 parikalpyata iti vikalpabhAvAnavakAzAt / upapAditazcAyaM nyAyaH pUrvasUtravyAkhyAyAmiti nehopapAdyate / evaM "dorIyaH" '' taduttarapatizabdAntAnAmnaH svAdeva tAdRzAd viziSya pratyayAntaravidhAnAbhAvAditi cedAha - tanmate ityAdinA 35 gaNe gRha-senAzabdayoH pAThAbhAvena uttarasUtreNa, "anidamyaNapavAde ca" [6.1.15.] ityanena viziSya patyuttarapadAd trihito jyo'sya vAdhako bhaviSyati paratvAditi gRhapateH senApatezcApatyAdAvidamarthavarjite prAgUjitIye'rthe Jya eva bhaviSyatIti bhAvaH / rUpaM nirdizati - gAIpatyam 3 siddhahemacandra " Aho Shrutgyanam"
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - kalikAlasarvazazrImacandrasUribhagavatpraNote pA0 1.mU. 15. [6.3.32.1 ityasyApi, rASTrapati-dhAnyapati-prANapati- vidhAya tata uttarapadazabdena bahatIhI tu uttampadazabdasya zandebhyaH prAptasyAyamasvAda evoktayukteriti nataviSaye dvandAnte zrayamANatayA pratyekaM saMvandhe sati dilyAnuttara- 40 prAjitIyapratyayAntarotpattisambhAvanetyalam // 6.1.14.! padAdapi jyaH syAditi, kevalaM patizabdena sahaivottarapada zabdasya samAso darzitaH / prAgajitAditi cAdhikriyate tathA ca yo'rthaH samupalabhyate tamAha-diti-aditi mapatyuttarapadALyaH // 6 // 1 // 15 // ityAdinA / idamarthayajite'patyAdAvartha ititanma-diti-aditi-Aditya-yamazabdebhyaH | ayamatrAgisandhiH-'prAgajitAt ' ityanena jitazabda- 45 patyuttarapadAcca prArajitIye'rthe idamarthavajite- saMkIrtanaM yAvat ye'rthA uktAste vyApyante tathA vedamaapatyAdAvarthe yo'No'pavAdaH pratyayastadviSaye | rtho'pi tanmadhyapatita iti tasminnapyarthe'yameva pratyaya ebhyaH va jyaH pratyayo bhavati / diterapatyaM daityH| zabdebhyaH syAt, sa ca neSTa iti tadvarjanamAvazyakam / 10 aditerapatyamAdityaH / ditiH, aditiH | aNo'pavAdaH pratyaya iti-ayamaryaH arthavizeSeSu ye Adityo thA devatA'sya daityam, Adityam, pratyayAH sAmAnyena vihitAH te'rthasAmAnye vihitaM prAga- 50 Aditypam / evam yAmyam / patyuttarapada-mana jitAt ispaNaM bAdhanta eva, tathA ca te'NapavAdAH, spaterapasyaM baaiisptyH| praajaaptyH| vahaspati- tadviSaye'pi dilyAdibhyo trya eva syAditi / sphorayiSyati devatA'sya bAIspatyam / evaM prAjApatyam / | caitat prayojanaM svayameva vRttikRt / 15 aNapavAde ca AdityasyApasyamAdityaH / udAharati-diterapatyaM dailya iti / ditiraditizca kazyapayamasyApatyaM yAbhyaH / atra paratvAt 'ata iJ' bhAyeM iti paurANikI prasiddhiH / diterapatyasvena prasiddhA 55 [6.1.31.] itIJ syAt / vanaspatInAM samUdI ! daityajAtidevayoniSu amarakozAdI paTinA / ditizabdAda vAnaspatyam / atrAvitalakSaNa ikaNa syAt / | jye'nuvandhavigame AdisvaravRddhau "avarNavarNasya " [7.4. jyo hi prAgajitIyamaNaM bAdhitvA sAvakAza | 68.1 itIkAralope daitya iti / aditerapatyamityartha20 iti aNapavAvagrahaNam / aNagrahaNaM kim ! 'ditizabdAt Jye pUrvavadAdisvaravRddhayAdikAya Adilya vAstoSpatyabhAryaH / asatyaNaprahaNe svApavAda iti / apatyArtha vigRhya devatArtha vigrahe saMdhabhya ebhyaH 60 viSaye'pyasya samAveze sati 'taddhitaH svara pratyayamudAharati-ditiraditirAdityo thA devatAvRdihetuH' [3.2.55.] ityAdinA puMSadbhAva 'syeti / ditiraditizca pUrvokta eva Adityazca sAdhAraNatA nidhAra mAstoSpatyAbhArya iti syAt / ani- | devajAtiH sarvo'pi. vizeSatazca sUrya eyAnena zabdana 25 damIti kim ? AdityasyedamAditIyam / | pratipAyate / teSAM mavedhAM tattadravyAnmAyadhiSThAtRtvena uSTrapati ma vAhanam tasyedamauSTrapatam / 'cA- | tattajjIvazeiSArAdhyatvena ca devatAtyam / tadevanyaM ca 65 hanAta' [6.3.176.] ityaJ / akArasya vRddhiH ] Adityam / diti-aditizabdAbhyAbhAdityazabdasiddhistu 'jidArSAdaNi: [6.1.140.] iti ca prayo- pradarzitaira ! AdityazabdAcca ye parvayakArasya Apatthajanama // 25 // tvapakSe "taditayasmarenAti" 2.4.92.] iti lope 10 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-anidama / Adityam , ityeva rUpam / devatA'ditizabdAd trye kRte na idam anidaM tasmin anidami / idamilyanena | niSpannasyAdityazabdastha, apatyArtha tryenu ne balopaH, 70 "taspedam " [6.3.160] iti sUtranirdiSTa idAroM tasthApatyalvAbhAvAditi tatra AdityyaH iti rUpam / gRhyate, nasA ca bheda ucyate, tathA cedamarthavarjite ityarthI apatyArthaDayantasyApi devatA, trye sati yApe satyapi lndhH| aNo'pavAdo'NapavAdastasmin aNaparAde iti / tato'syAH" [1.3.34.] ityantasthAyA dvitve patiH patizabda uttarapadaM yasya so'caM patyuttarapadaH / / Adilayam iti vaikalpika rUpaM bharatyeva / yamo devatAditizca aditizca Adityazca yamaca patyuttarapadazcetyeteSAM | 'syetyartha trye yAmbam / yamasyApatyamityartha'pi yAmya ityeva 75 samAhAra: dilyadizyAditya-yama-pratyuttara tasmAt-ditya- [rUpam / dilyAditya-yama-patyuttarapadAt pUrva patizabdAntadvanda ziSTaM patyuttarapadamadAha pratIkayati-patyuttara 16 "Aho Shrutgyanam"
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [ pA0 1 0 15. padeti / bRhatAM patiH bRhaspatiH prajAnAM patiH prajApatiH, tayorapatyArthe trye AdisvaravRddhI, iphAraleope ca vArhaspatya prAjApatya iti / evaM devatArthe'pi zreyam / eSvaNapavAdabAdhanaM vyAcaSTe -- atra paratvAda "ata iJ " [6.1.31.] 5 itIJ syAditi / AdityazabdAd yamazabdAccApatye | sNapavAda iJprAptaH / taM yAdhitvA jya eveti bhAvaH / yadyapi AdisyazabdAt "avRddhAda dornavA" [6.1.110.] iti AyaniH prApnoti tathApi tasya vaikalpikaravena pakSe " ata iJ " [3.1.31.] ityasyAgi prAptirarastyeveti 10 tamuktAvakAzAbhAvAt tasyaivANapavAdasvakathanamucitam / evaM samUhArthe'pi aNapavAdatvakathanamucitam / evaM samUhArthe'pi aNapavAdavAdhanamudAharati- vanaspatInAM samUha vAnaspatyamiti / vanasya patiriva vanaspatiH puSpaM vinA phalayukto vRkSaH teSAM samUha ityarthe prAgjitIyANo'pavAdaH 15 " kayaci - hastyacittA 0" [6.2.14.] itIkaNU prApnoti tadviSaye'nena sUtreNa jye AdisvaravRddhayAdau vAnaspatyamiti / tadAha- aprAzcittalakSaNa ikaN syAditi / aNapavAdagrahaNasya phalamAha - jyo hi prAgUjitIyamaNaM bAdhitvetyAdi / idamatrAkUtam - asatyapi vAdagrahaNe adityadityAdibhyaH 20 prakRtasUtroktebhyo'yameva jyA viSyati bhavizeSavihitatvAnniravakAzatvAcca / tathApi sarvo'pyasya viSayastadartheSu yena kenApi sAmAnyavihitena vizeSavihitena vA pratyayena vyAptaH, tathA cAyamanagrakAzaH syAditi prAgjitIyeSvartheSu pravartetaMveti aNapavAdagrahaNasyaitatprayojanam - yat prAgjitIyeSvarthe 25 svapavAdaviSayaM parityajya prAgjitAdityanenAN vihitaH / yatra cANo'pavAdaH ko'pi pratyayo nAsti tatrANaM vAdhitvA JyaH sAvakAzaH / yatra cAsmAt pare'No'pavAdazca pratyayaH prAptaH - yathA AdityasyApatyamityarthe iJa, vanaspatInAM samUha ityarthe ikaN ityAdayaH--tatra paratvAt ta eva syuriti 30 tammA bhUdityetadarthamihANapavAdagrahaNamAvazyakam / tathA cANo'pavAdaH sarvo'pi pratyayo'sya viSaya iti sarvatredameva pravartate nAnye pratyayA ityasyApavAdagrahaNasya cAritArtham / | nanvevaM sAmAnyata eva sarvasyApi apavAdazAstrasya bAgho'stu tathA cANgrahaNamihAnAvazyakamiti zaGkate - 35 aNagrahaNaM kimiti / pratyudAharaNenottarayati vAstoSpatya bhArya iti / vAstodhatirdevavizeSaH, sa devatA asyA ityarthe "dyAvApRthivI zunAsIrA0" [6.2.108] iti ye "avarNavarNasya" [ 7.4.68 ] itIkAralope striyAmapi vAstoSpatyA, sA bhAryA yasyetyarthe vahnavIhi / bhavatIti // 6.1.25 / / samAse "parataH strI puMvat" [3.2.49.] iti puMvad- 40 bhAvasya "taddhitaH svavRddhihetu 0 " [3.2.55. ] iti niSedho na bhavati, iti puMvadbhAve sati vAstoSpatya bhAryaH iti siddhayati / asatIhANagrahaNe etadvihitasya vyasthApavAdo "dyAvApRthivI 0" [ 6.2.108.] iti yo'pyanena bAdhyeteti uye sati, tasya svaravRddhihetutvAt "taddhitaH 45 svaravRddhi0" [ 3.2.55.] iti puMvadbhAvaniSedhe vAstIyasyA bhArya iti rUpaM syAt / aNUgrahaNe kRte ca aNapavAdaviSaya evedaM pravartate, na tu svApavAdaviSaya iti vAstoSpatidevatA'syA ityarthe na pravartate tatra svApavAdasya " dyAvApRthivI * [6.2.108. ] iti yasya viSayatvAd 50 iti bhAvaH / tadevAha ---asatyagrahaNe ityAdi-vRttigranthena / anidamIti padasya kRtyamAha - anidamIti kimiti praznapUrvakam / prayojanamAha Adityasyedamiti / aditerapatyamityarthe'nena jye Adityazabdo niSpannaH tato idamarthe "dorIyaH" [6.3.32.] itIye 55 avarNalope " taddhitayasvare'nAti" [2.4.12.] iti yalope sati AditIyamiti bhavati / anidamItyasyAbhAve cAtrApi ya eva syAditi Adityamityeva rUpaM syAt / anidamIti kRte tu idamarthe'sya pravRttireva na bhavatIti na doSaH / 95 66 na ca siddhAnte'pi -- prakRte " gotrAdadaNDamANava0 [6.3.169.] ityaneneyApavAdo'kaNeva syAditi vAcyam, ' punarbhU - putra - duhitR0" [6.1.39.] iti sUtre svApatyasantAnasya gotratvAbhAvakathanenAditerapatyasya gotrasyAbhAyAt / patyuttarapadaviSayamapi pratyudAharaNamAha uSTrapati- 65 nauma vAhanamityAdinA / tathA cAtrApyaNapavAdamaJa yAdhitvA trya eva syAt tanmA bhUdityetadapi anidamItyasya prayojanamiti bhAvaH / jye akArAnuvandhaphalamAha 60 33 " Aho Shrutgyanam" kArasya vRddhiH, "JidArSAdaNio:" [6.1. 140.] iti prayojanamiti / JakArAnubandhakaraNAd 70 JitvanibandhanA AdisvaravRddhiH prayojanam, ki yadyapi sA NakArAnubandhe'pi syAdeva, tathApi " jidAda 0 " [6.1.140. ] ityanena tryantAdyuvApatye vihitasya pratyayasya luyU bhavatItyapi prayojanaM siddhayati, tacca pive na siddhayeteti bhAvaH / tatphalaM va yamasya vRddhamapatyamityartha - 75 'nena jye yAmya iti rUpam, tatazca yuvApatye'rthe " ij" 16.1.31.] itIJo lupi yAmya ityeva rUpaM
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Munrow -- - -- - - - - -- - kalikAlasarvazazrIhemacandramaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 17. } bahiSaSTIkaNa ca // 1 // 16 // veyaNamicchanti / kalaye hitaM kAleyama / taprA-ghahisa ityetasmAna prAjitIye | Agneyam / kalenimittaM utpAtaH saMyogo vA 40 kAlayaH / AgneyaH // 17|| 'rthe TIkappa pratyayo bhavati, cakAgAda nyazca / bahitio bAhIkaH / baamH| bAdhA / 'prAyo za0ma0 nyAmAnusandhAnama-kali0 / kali zvAgnizcatyanayoH samAhAraH kalyagni, tasmAt kalyagneH, 5 'vyayasya' [7.4.60 iti ansysyraadilopH| dakArI rUyarthaH / bAhIkI / kAge NitkA- | atra ca pUrvataH prAgjitAt anidami aNapavAde iti yArthaH // 16 // padatrayamanuvRttamiti yo'rthaH samAnastamAha vRttikRt 'agni-45 kali' inyetAmyAmityAdinA / udAharati-kalidaivatA'syeti za0ma0 nyAsAnusandhAnama-ahiSa / bahis | kaliH kAlayizeSazcaturpa yugentimaH / tatkAlavizeSAdhiSThAityavyayaM tathApIha zabdasvarUpaparatvenAnavyayatvAt tato tRtvena khyAnacetanavizeSo'pi kaliH sa devatA upasyo'dhiSThAtA 10 vihitAyAH vibhaktaH syAdeH "avyavasya" (3.1.7.! vA yasya tat kAleyam / atra kalizabdAd eyaNi NittvAiti lup na bhavati / prAgjitAdityanuvartate / cakAra zva dAdisvavRddhI ivalope phaaleyshbdsiddhiH| agniH tejomaya-50 jyasya samuccayArthaH tathA cArthamAha-bahim' itye dravyadevatAvizeSaH sa devatA'syetyarthe'gnizabdAd eyaNi tasmAdityAdinA / bahiti iti-cahi zabdo NivAdAdisvaravRddhauivarNalope aagneyraabdsiddhiH| 'agnirmAbAhmadezAdivAcI adhikaraNArthapradhAnaH tathA ca prakRta. NayaphaH' ityAdiSu gauNalakSaNayA prayuktAdagnizabdAt tu artha 15 pradezAta, prakRta-jAsvAdeo'nabhyantare pradeze jAtyAdau yA| pratyayo na bhavatIti paribhASAvRttikada bhojarAja Aha / utpannaH bAhIkaH bAhyazca / TIkaNi TakArasya kArasya cAprayogitvAd 'Ika' ityetAvadeva pratyavasvarUpam / Adi. bhavAdyarthevagyevameva rUpaminyAha-kalau bhavama ityaadinaa| 55 svaravRdau "prAyo'vyayasya" [7.4.65.] ilyana svarAdi atra kalizabdaH kalAvizeSapara evaM! anidamIti caha lope ca bAhIkaH, striyAM ca TisyAt "agaSayekaNa" dhArApravAhAnuvRttamiti ghRttI gRhItam, kinzvavyAvarsa20 (2.4.20 iti byA bAhIkIti / ye cAdyasAravRdA. kameva, agnizabdAt kalizabdAncedamathe pratyayAntara vidhAnAbhAyAdaNazcAyamapavAda eveti tatrApyartha kAleyaminyeya vantyasvarAdilope ca bAma iti. striyAmavivAhyA iti / anubandhaphalaM svayamAhaTakArI iyartha iti, TisvAta rUpam / AvAdagrahaNasya vyAvasyamAha-apavAda ca.60 kalerAgatamityAdi / atra kasyANapavAdapratyayasya "aNageyekaNa" [2.4.20.] iti bhihitA GI:, arthaH prayojanaM yasyeti tAdRzaH / kAro gitkAryArtha | vAdhanArthamiti cedatrAha-atra"nRhetubhyaH 6.3.155j 25 iti / NitkArya ca " vRddhiH svareNyAdeH" [7.4.1.) | ityAdinA rUpya-mayaTI syAtAm iti / iti vRddhiH sevArthaH prayojanaM yasya tAdaza iti bhAvaH / / ayamAzayaH -- AgatArtha gumAda helvarthAmaca viziSya bhASAyeM tu " gambhIra maJcajana." [6.3.135.] iti rUpya-mayaTau vihitau tau ca sAmAnyavihitasyANo'pavAdA- 65 viziSya vihitojya evaM bhaviSyatIti bAhya ityeA rUpam , miti apavAdagrahaNAmAve kAyagnizabdAbhyAmapi tAveva na tu bAhIka iti vizeSo yodhyaH 16.1.16 / / sthAtAmiti kalipayam , kalimayam : agnimayama, agni rUpyaM ceti rUpANi syuriyaNAvAdahaNe kRte taviSayephalyagnereyaNa // 6 // 1 // 17 // 'pyeyameva bhavati / tApra-kali, ani ityetAbhyAM prAga-1 matAntaramAha-anye tu jitArthAt parevapi 70 jitIye'rthe'nidamyaNapavAde ca eyaNapratyayo / prAgavatIyeSvarthaveyaNamivantIti / anye bhavati / kalidevatA'sya kAleyam / Agneyam / pANinIyaveyAkaraNAdayaH / teSAM mate savatheSu kalau bhavaM kAleyam / Agneyam / kaleridam prAgvatIyeSu agni-kalibhyAM Dhaka (iyaN ) eya bhavati / 35 kAleyam / Agneyam / aNapatrAde ca, kale- | tathAhi "agnek" [10 sU0 4.2.33.] iti sUtra rAgataM kAleyam / Agneyam / atra 'nR-hetubhyaH' | sarvatrAgni kalibhyAM dak iti vArtikam / sUtrakRtA hi 75 6.3.155.] ityAdinA rUpya-mayaTau syAtAm / 'sA'sya devatA' ityAdhikAre'gnizabdAt " agneTaka" anye tu jitAthAt pare 'vapi prAgvatIyeparthe- { {pA0 sU0 4.2.33. ] iti sUtreNa dak (eyaN ) 30 "Aho Shrutgyanam"
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 18. ] vihitaH kalizabdAdapi dRSTaM sAmetyadhikAre " kalek [pA0sU0 4.2.8.] iti sUtreNa DhakU (eyaNU) trihitaH sa eva prAgvatIyeSu sarveSvartheSu vihita iti--idamarthaM AgatArtha'nyatra ca sarvatra sa eva vAcyaH iti vArtikakRdAzayaH / 5 tayA ca prAyaH svamate'pi agnizabdAt kalizabdAcca prAgvatIye kApyarthe pratyayAntarasya vidhAnaM dRzyate iti paNa eva prayoga ucita iti pratibhAti / ata eveda mathe'pi eyaNeodAhRto vRtau / prAgvatIyeSvartheSu eyaNantayoretayoH prayogamudAharati-kalaye hitamityAdinA / 10 6|6|17|| zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane kaTho'dhyAyaH / "1 26 [ 2.4.95.] iti GIlag na bhavati, * govAnte sva0 [2.4.96. itihastre, pRthivayaH rUpaM 40 bhavati / evaM pRthivyA apatyAnAM rAya iti vigra ane nAmi, tasya " saGgha ghoSA'ka0 [6.3.172.] ityaNo nipaye " yaJaJozyA varNAnta" [6.1.126.] iti lupaH na prAgUjitIye " [6.1.135.] dani niSe saGghArthe Ni pArthiva iti rUyaM bhavatIti prayojanamaMtra- 45 vidhAnasya / anyathA gotrAdadaNDa" [6.1.169.] ityakaJ syAditi bhAvaH ||6148|| utsAderaJ ||6|1|19 // pRthivyA Aja || 6 | 1|18|| ta0pra0-utsa ityevamAdibhyaH zabdebhyaH ta0pra0 - pRthivIzabdAt prAgrajitIyerthe'- prAgrajitIye'rthe'nidamyaNapavAde cAJpratyayAM 50 nidamyarpavAde va nAJa ityetau pratyayau bhavataH / bhavati / utsasyedamautsam / audapAnam / pRthivyAM bhavaH pArthivaH / JaoH striyAM vizeSaH / aNapavAde ca, utsasyApatyam autmaH / 15 pArthivA / pArthivI / aNapavAde va pRthivyA audapAnaH / taruNyA apatyaM tAruNaH tAlunaH / apatyaM pArthivaH / pArthivA / pArthivI / atra paJcAleSu bhavaH pAJcAlaH / atra iJ mayaNa vaNa syAt / GIbahuSu lup saMghAdiSvaNiti akaJca prApnuvanti / kurorapatyaM kauravya iti 55 prayojanamavidhAnasya ||18|| JyavidhI kuruzabdApAdAnasthAnavakAzatvAda bhavati / kaurava iti tvapatyasyApIdamarthavivakSAyAM bhaviSyati / uttararSa vaSkayazabdasya samAse pratiSedhAdutsAdyantasyApIha pratyayaH / tena godhanubhya AgataM gaudhenavamiti siddhama | 60 anyathA rUpya mayaTau sthAtAm / za0bha0 nyAsAnusandhAnam -- pRthivyA0 / 20 prAgUjitAd anidami aNapatrAde iti padatrayamanuvartata eva / tathA ca sUtrArthamAha-prathivIzabdAditi / udAharatipRthivyAM bhava ityAdinA / pRthivIzabdAdd bhavAyeM aJi ca puMsi rUpavizeSa iti pratyayabhedavidhAnaM kimarthamisyAzaGkayottarayati aJoH striyAM vizeSa iti / 25 jantasya striyAM " At " [ 2.4.18.] ityApi pArthivA iti rUpam / aJantasya tu " aNajeyekaNU " [2.4.20 . ] utsa udapAna vikara vinada mahAnada mahAnasa mahAprANa mahAprayANa taruNa taluna | dhenu par3ika jagatI bRhatI free anuSTubha iti GayAM pArthivIti rUpamityubhaya siddhayarthamubhayorvidhAnamiti | janapada bharata uzInara grISma acchandasi 65 bhAvaH / aNapavAdagrahaNavyAvarthamAha- aNapavAde ca pRthivyA apatyaM pArthiva iti / apatyArtha pRthivI30 zabdAd apavAde " 'DanyA rayUGaH [ 6.1.70. ] "3 | ityeyaNi prAnte tasya bAdhanArthamihANapavAdagrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / tadAha - atraiyaNa syAditi AJoH striyAM rUpe vizeSasyoktatve'pyan vidhAnasya prayojanAntarANyapI syAha -- GI bahuSu lupa, saMvAdiNa iti 35 prayojanamavidhAnasyeti GoH " aNatreyaNU [2.4.20.] ityanenokta eva, pRthivyA apatyAnItyarthe vihitasyAJo " yaJaJozyAparNAnta0" [6.1.126.] iti lupi, gaurAdiSu pRthivIti pAThAt "jyAde gauNasya * " 71 pIlukaNa udasthAna deze vRSad aMza vRSadaMza ityanye / bhallakIya rathantara madhyaMdina bRhat mahiman mihaddityapi kecit / satvat sacchabdo matvantaH / satvato'patyaM tatra bhayo vA sAtvataH / anye tu nAgamabhi- 70 cchanti / sAtyantaH / kuru paJcAla indrAvasAna uSNiha kakuk akArAntAvetAvityanye / suvarNa haMsapatha vardhamAna iti utsAdiH // 19 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam - utsAde:0 utsazabda Adau yasya zabdasamUhasya sa utsAdiH, tasmAt / "Aho Shrutgyanam" 175
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kalikAlasarvAmIDemacannamaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 24. ] daiSam / yAntAvAntAcya yA vaivI vAk / / nnapatye iyona bAhAditvAda ioSa / auDulAkecit tu dhyapratyayamapIcchanti / tanmate minA, audulomibhyAm // 23 // devyA // 21 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-lomnaH0 140 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-deSAt / mAga- lomazandaH zarIrAvasthitarobhavAcI / tasya cApalyArthena 5 jitAd, anidami, aNapavAde iti padayaM pUrvavadanuvRttam / sambandhAsaMbhavAt tadantAdevAyapi vidhiriSTa iti sthitiH, tathA nArthamAha-deSazabdAd ityAdinA / dIvyatIti / tathApi vRttau nyAyalabhyamevArthamAha-loman zabdAditi / aci devaH / apasyAyeM devazabdaprayogasyAdRSTatayA idama- | udAharati-udulomno'patyAnIti / uni nakSatrANIva te-devasyedam-ityAdinA / devazabdAd lomAni yasyAso uDulomA tasyetyarthaH / AkAze nakSatrANIva 45 yaSi, AMdasvaravRddhI kAralope devyAmiti, cakArAdani deva- | yasya zarIre sphuranti lomAni syuH sa, etannAmakaH 10 miti ! striyAmubhayorapharUpyamAha-yajantAdAntAcceti / kazcidanyo vA jana etacchabdenonyate, etannAmakaH yaantAd "yo DAyan ca bA" [2.4.67.] iti hIH, | kazcinmunirapyAsIditi zrUyate, tato'patyArthe paramapi "bAhnA varNalope sati "vyaJjanAt taddhitasya" [2.4.10./ dibhyo gotroM ' [6.1,32. itIjaM vAdhisvA'nenAkAraiti yalope devIti, DAyan, pakSe ca devyAnIti ! ani | pratyaye "no'padasya tadite" [7.4.60. ilyantyasna- 50 mati tadantasva striyAM "aNaneyekaN" [2.4.20.] iti rAdilope uDulomA iti / vahuvacane evaM rUpANi syuriti 15 anyA devIti rUpasAmyam / matAntaramAha-kecit tu vodhanAya uDulomairiti tRtIyAbahuvacanamapyudAhRtam / dhyapratyayamapIchantIti / yam-dhyayozca puMsi klIve vahuvacana evAsya pravRttiH kuta iti zaGkAmapAkurvannAhaca rUpasAmye'pi striyAM bheda ityAha-sammate daivyeti / | apatyeSviti bahuvacanAdisyAdinA / yantadAyeva na tu kIriti bhAvaH // 6 // 21 // ___ ayamAzayaH-lomno'patye ityevamekavacanAntatvenA- 55 asthAmnaH // 6 // 22 // | ktiI satyAmapi, dvitva-bahullayorapi svabhArata evaM pratyaya pravRttI sidAyAM bahuvacanAntatvenArthanirdezaH sUcayati 20 ta0pra0-sthAmanzabdAt prAjitIye'rthe / yadapatyaratabahalavivakSAyAmevAkArapratyayo'yaM vidhIyate,ekatvaa: pratyayo bhvti| azvatthAmro'patyamazva-dillayorvivakSAyAM ca yathAprAptamara pratyayaH syAditi sthAmaH // 22 // / uDulomno'patyam apatye vA iti ekavacanena dvivacanena 60 zamanyAsAnusandhAnam- a: sthAmnaH! vA vigrahe bAhAdilyAdini AdyasvaravRddhI antyasvagadilope tiSThate man van kanipu" [5.1.147.] iti kartari | auilomiH, auDulomI ityevameva rUpANi bhaviSyantIti 25 mani sthApana zabdo balArthakaH / tataH kevalAt pratyayeneSTaH, | yodhanAya tRtIyekAcanAntarUpamapi nirdiSTam ! tathA caika tasyApatyAdyarthasaMbandhAsambhavazvati tadantAdayaM vidhibhavati / vacana-vahuvacanayoH sAmyam , vahavacana evAkArAntAni tathApi sUtrAkSarAnusAramevArthamAha-sthAmanazabdAditi pANIti vijJeyam // 6 / 1123 / 65 azvatthAmna iti / ava iva tiSThatIti, azvasyena vigoranapatye ya-svarAdelapadviH // 6 // 24 // sthAma balaM yasyeti vA vigrahe avasthAmazabdo nisspdyte| 30 pRSodarAdillAt sasya taH / tato'palyArthe 'kArapratyaye ta0pra0-apatyArthAdanyasmina prAgajitI. "no'padasya tadite" [7.4.61] ityannyasvarAderlaki ye'rthe utpannasya dvigAH parasya yakArAdeH azvasthAma iti bhavati // 6 // 1 // 22 // stharAdeva pratyayasya sakallapa bhavati. na ta lomnopratyeSu // 6 // 23 // hiH|yo rathayAcirathyA vA'yaM voDhA dvirthH| 70 | 'rathAt sAdeva dhodane' ityarthe 'yaH' [6.3. ta0ma0-loman zabdAt prAgajitIye- | 176.] iti yaH / paJcapu kapAleSu paJcakapAlyAM 35 patyalakSaNe'rthe a pratyayo bhavati / uDulomno yA saMskRtaH pnyckpaalH| paJcendrANyaH paJce 'patyAni uddulomaaH| shrlaamaaH| raTulomaHndrANi yA devatA'sya paJcendraH / caturo'nuzaslomaiH / apatyeSviti bahuvacanAda pakasmi- | yogAna caturanuyogI vA'dhIte cturnuyogH| 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. 0 24. ] evaM trivedaH / eSaNa | dvigoriti kim ? pUrvazAlAyAM bhayaH paurSazAlaH / tryavayavA vidhA trividhA tAmadhIte traiciyaH / anapatya iti kim ?' mAturaH / pAJcanApitiH / ya-svarA5 deriti kim 1 pazcabhyo gargebhya AgataM paJcagarga mayam / adviriti kim? paJcasu kapAleSu saMskRtaM paJcakapAlaM tasyedaM pAJcakapAlam / evaM vaivedm| prAgajitAdityeva ? dvau rathau vahati dvirathyaH / 'vahati' [7.1.2.] ityAdinA yaH / dvAbhyAM 10 naubhyAM tarati nAvikaH ||24|| zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 25 | [ 2.4.22. ] iti GayAM dvithI iti / tasyA ayaM boDhetyaye pUrvavat yapratyaye tasyAnena lupi "GayAde- 4) gauNavya0" | 2.4.95. / iti aluke driya iti / evaM sarvatra paJcAlAdiSu sAdhanikA yojanIyA / " / pANinIyAstu "dvigorluganapatye" [pA0sU04.1.88. J iti sUtrasthabhASyarItyA samAhAreNa vigrahe vAkyameva tiSThatIti manyante, tatra na pratyayotpattirnApi lup / dvigo- 45 rityatra hi paSThImAzrayanti sA ca nimittayoge tathA ca dvigornimitta yastaddhita ityarthAzrayaNena yatra taddhitArtha eva dvigusamAsaH tatraivAsya pravRttiH / samAhAre tu sa tadvito na dvigornimittamiti na tatrAsya pravRttiH / kiJca, prathamapratyayasyaiva dvigunimittatyamiti tasyaiva lum bhavati, 50 na tu tato'pIdamarthAda vihitasya pratyayasyeti tanmate 'advi:' ityasyApi nAvazyakateti vizeSaH / kiJca tanmate svarAdereva pratyayasya lugU vyAkhyAto na tu yakArAderiti hemAnuzAsanAd bhedaH / za0ma0 nyAsAnusandhAnam -- dvigo0 / prAgjitAdityanuvartata ev| tena ca prAgjitIyo'rtha ucyate, tatra cApatyArtho'pi saniviSTa eveti tadarjanAya anapatya iti / na apatyamanapatyaM, tasmin, naJo'tra samastatvena 15 paryudAsabodhakatvamiti anapatya ityasya apatyabhinne ityarthaH / apatya cArthaH tathA ca tadbhinno'pyartha eva gRhyate natrayuktaM tatsa daze * iti nyAyAt / tathA ca prAgjitIya ityasyArthopalakSaNatvenApyarthasya pratiyogino lAbha ityapatyabhinne'rthe ityAyAti / pratyayotpattikriyAM pratyarthasyAdhi20 karaNatvamiti sptmii| dvigu tatpuruSAntargataH saMkhyApUrvaH samAsaH / tasmAd -- dvigoH / yazca svarasyAdiryasya sa yasvarAdistasya yasvarAdeH / dvandvAdau dvandvAnte vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisaMbadhyate iti nyAyAdAdipadasya dvayorapi saMbandha iti yakArAdiH svarAdizvatyarthaH / 25 apatyArthe vAcakatvena pratyayasyotpattiriti tadbhinne'rthe'pyutpannaH | zaGkate - dvigoriti kimiti ? sAmAnyata 55 eva lup vidhIyatAmiti zaGkAzayaH pratyudAharaNenottarayatipUrvasyAM zAlAyAM bhava ityAdinA / taddhitArthe samAsaH, bhavArthe'Npratyaya AdisvaravRddhau AkAralope, "sarvAdayoSsyAdau" | 3. 2.61.] iti pUryAzabdasya puMvadbhAvAt paurvazAla iti / dvigorityasyAbhAve'trApi lup syAditi 60 tadavazyaM vaktavyamityarthaH / pratyudAharaNAntaramAha-vyavayavA vidhetyAdinA / madhyamapadalopI samAsaH tataH "tadvettyadhIteM" [6 2.117.] ityaNi AdisvaravRddhAvAkAralope caividya iti / atrApi pratyayalope trividha iti syAditi bhAvaH / punaH zaGkate - anapatya iti kimiti - apatyArtha- 65 pratyayavarjanasya vyAvartya kimiti prabhAzayaH / uttarayatidvaimAtura iti / dvayoH mAtrorapatyamityarthe taddhitArthe samAsaH, tato'patyArthe'Ni mAturAdezazca mAtu. "saMkhyA-saM-bhadrAt 0 [ 6. 1660 ] iti sUtreNa / atra dvigoH parasyApatyAryasyApyaNo lura syAdityapatyArthavarjanamAvazyakam / I / " pratyaya eva gRhyate / sa ca yasvarAderityasya trizeSyam / dvivAramiti dviH, na dviradviH, ekvAramityarthaH / yadyapi tritvAdisaMkhyA'pi dvitvabhinnA, tathApi prathamatyAge mAnAbhAvAt, pUrvopasthitatvAdekatvameva dvitvabhinnatveneha gRhyate'ta 30 Ai--sakRditi / lubitizabdena pratyayasya tatkRtamadarzanamucyate tathA ca vRttyukto'rthaH sampannaH / dviguzabdena taddhitArthadviguH samAhAradviguzcAbhighIyate / tadanusAramevodAharaNAnAmubhayathA vigrahaH pratipAdyate---dvayorarthayoH voDhA iti taddhitArthe samAse kRte tataH dvigusaMzA, tatazca SaSThaya35 ntAdidamaye " rathAt sAdeva voTuGge " [6.2.175. ] | iti ye tasyAnena dar-dvirathaH - azvaH / dvayo rathayoH samAhAra ityarthe "saMkhyA samAhAre0 " [ 3.1.99. ] iti samAse dvigusaMjJAyAM strItve " dvigoH samAhArAt " / prAgUjitIyeSu yasvarAdereva pratyayasya darzanAdavyAvartakatvamasyeti 75 4 siddhamacandra0 evaM paJcAnAM nApitAnAmapatyamityarthe taddhitArthasamAse "ata iJ" [ 6.1.31. ] itIm AdisvaravRddhivarNalopazca / atrApi dvigoH parasyApatyArthasyetro lup syAt / punaH zaGkate - yasvarAderiti kimiti ? prAyaH "Aho Shrutgyanam" 70
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 26 kalikAlasAmIhemacandravaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 25. ] prabhAzayaH / pratyudAharati pazcabhyo gargebhya Agtamiti / | bhAvaH // 6.1.24 // matra "tRhetubhyaH" [6. 3. 156. 1 iti maTi prAgvataH strIpuMsAd naJ snaJ // 6 // 25 // tasya khupa mA bhUditi yasvarAderityAvazyaphamiti bhAvaH / adhiriti kimiti 1 . lAye lakSaNaM sakRdeva / ta0pra0-prAgvato ye'rthAsteSvanidamyaNa5 pravartate . iti nyAyenakasya sUtrasyaikasmin lakSye sakRdeva | pavAde ca strIzabdAt puMsazabdAcca yathAsaMkhya pravRttiH syAditi divAraM tasya nyAyata eva na pravRttiriti / naJ-snaJpratyayau bhvtH| triyA apatyaM strainnH| atirityavyAvartakamiti prabhAzayaH / saMskRtArtha vihitA- | pauNsnH| zrINAM samUhaH zreNam / pauMsnam / 45 daNaH idamaNe vihito'Na bhinna eveti lakSyasya pravRtti- strISu bhayaM zreNam / posnam / khINAmiyaM bainnii| viSayabhUtasya bhedo'stIti lakSyabhedAnAsya nyAyasya pravRtti- pauMsnI / strINAM nimitaM saMyoga utpAto vA 10 riti na tena vANasaMbhavaH ityAzayena pratyudAharati baiNaH / posnaH / brIbhyo hitaM baiNam / pauNsnm| pakSam kapAleSu saMskRtamityAdinA / atra taddhitA | prAgvata iti kim ? striyA aI kRtyam / samAse : kRte saMskRtAyeM vihitasyANo'nena chupi pazca-| triyA tulyaM vartate iti vA, zrIvat / puSat / 50 kapAlamiti / tataH idama'Ni AdisvaravRddhI "avarNe- akAro mitkAryArthaH // 25 // varNasya" [7.4.86.] ityAkAralope pAcakapAlamiti | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-prAgvata: / 13 bhavati, adhirityasyAbhAve'prApyaNo lura syAditi tadgrahaNa-vata ityatra digyogalakSaNA paJcamI ! 'vat'zabdena "tasyAhe mAvasyakamiti bhAvaH / atra - pratyayalope'pi tanimittaM kriyAyAM vat" [7.1.51.1 iti vihito vatpratyayo kArya vijJAyate - iti nyAyena luptapratyayasya sthAnitvena | gRhyate, tata: prAk-pUrvam imo pratyayAvAbhyAM zabdAbhyAM 55 myavadhAnAt diH pravRttinaM syAta ityAzayena prazraH. vidhIyate / vatpratyayAt parvamAnyAM zabdAbhyAM pratyayAvimau taspa nyAyasyAnityatvena samAdhAnamiti keSAJcid vyA- | vidhIyate / ityarthAzrayaNe ca yatra vatpratyayo vidhAtavya AbhyAM 20 khyAnaM nocitaM pratibhAti - luptapratyayAntanirdiSTa- zabdAbhyA, tatra yatpratyayavidhAnAt parva naJ-snatrI syAtAm kAryANAmanumatyo'yaM nyAyaH - iti nyAyasaMgra-mityAyAti, tatazca neSTasidiraniSTApattizcati matvA yathotayA sAkSAlaptapratyayanimittakArya evaM tannyAyapravRtteH / zabdasya svAphlikSalamAzritya prAgvata ityasyArthamAha- 60 svIkArAdiha tasya prasarAbhAvAt , tadanityavAzrayaNasya prAgvato ye'thoM iti / tathA ca yadathe kspratyayo sutarAmanAzrayaNIyasvAt / kivAnityatvAzrayaNeneSTalakSyasiddhi-vidhIyate tadarthAt prAgye'rthAH teSu savartheSu anidami25 rebAbhimatA bhavati na svaniSthApAdanamiti sarvamidamasama- idamarthavihitabhinne'gapavAda pratyayaviSaye ca mtrI-puMsazabdAbhyAM isameva pratibhAti / tasmAt * lakSye lakSaNa sakRdeva / kramazo nam-snI pratyayA bhavataH / strIca pravartate . iti nyAyena prazraH, arthabhedena pratyayamedAd | samAhAraH strI-puMsam "striyAH puMso dvandAca" (7.3.96. / lAyameda ityAbhayaNena samAdhAnamityeva yukta pratibhAti / / iti ati, strI-puMsamiti tasmAt strI-puMsAt / udA prAgajitAdityasyApi saMbandha Avazyaka paveti pratipAdayati- | harati striyA apatyamiti / yadyapi sarvo'pi 30 prArajitAdityeveti / vyAmAha-gau ratho vahati striyA apatyaM bhavatyeva tathApi yaH strIbhAvameva vizeSato dvirathya iti / atrApi taditANeM samAse "vahati ratha." | vyakti, na tu pauruSamiti so'yaM striyA apatyatvena [7.1.2. ityAdinA ye avarNalope dvisthya iti bhavati, vivakSitaH / maJpratyaye AdisvaravRddhI gatve ca straiNa- 70 bhayaM hi yaH // tena jit".4.2.| ityataH pazcAdakta zabdasya siddhiH / evaM paMso'patyaM posna iti / . bahatyaye vihita iti na prAgajivIya iti nAsya lupa, yadyapi naJpratyayenakenata rUpasidiH syAditi saMbhAvyate 33 bhavati, prAgjitAdityasyAbhAve tuM syAdevetyaniSThApattiriti / tathA ca sakAraviziSpratyayAntaravidhAna kimarthamiti zaGko bhAvaH / evaM 'dvAbhyAM nobhyAM tarati' ityayeM taditAyedeti tathApi puMso'patyamityarthe natra pratyaye vihite samAse "nAvaH" [7.3.104.1 ityaTi "tarati" pusa'zabdasyAntarvativibhaktayAH pratyayalakSaNenAnayanAt 75 [6.4...] itIkami AdisvaravRddhau dainAvika iti / padatvena "padasya" [2.1.89.) iti sakArasya saMyogAnta'bhaSati, prAjitAdityasyAmAve cehApIphaNo lup syAditi , lopa: syAditi sakArazravaNaM na saMbhAvyate iti sakAra "Aho Shrutgyanam"
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 28. ] viziSTapratyayAntaravidhAnamAvazyakamiti vizeyam / arthAntareSvapi prAgvatIyeSUdAharati, srINAM samUhaH, strISu bhavam strINAmiyamityAdirUpeNa / striyAM "aNaJeyekaNUnam0" [2.4.2-.] iti GayAM straiNI, pauMsnIti / 5 padakRtya pRcchati mAgyata iti kimiti / prAgjitAdityadhikArasya sattvAt tenaivApatyasamUha-bhavAdyartheSu vyAptiriti arthAntarAvadhikaraNaM kimarthamiti praznAzayaH / prAjitAd bahirgate'rhAdyarthe'pi pratyayAvimau syAtAmityaniSyapattiriti tadvAraNAya prAgvate rityAvazyakamiti pratyudA10 haraNenAha-- striyA ahaM kRtyamityAdinA / akArasya prayoge'zravaNAt tatphalaM kimiti prabhaM ziSyamanati saMbhAvyottarayati - prakAro JitkAryArtha iti / JitkAryamA dyasvaravRddhiH saiva prayojanamasyeti tathAbhUta ityarthaH // 6.1.25. / / sve vA ||6||26|| | ta0pra0 --- strIzabdAt puMszabdAcca tve svapratyayaviSaye bhAve yathAsaMkhyaM naJ-snav pratyayau vA bhavataH / striyA bhAvaH zreNaM, strItvaM, strItA / pasnam, puMstvam, puMstA / punarvAgrahaNaM / 20 pratyayavikalpArtham ||26|| za0 ma0 nyAsAnusandhAm- gIH 0 / svara ityatrApi viSayasaptamI / " saptamyA AdiH " 7.4. 114.] iti paribhASayA svare ityasya svarAdAvityarthaH / tathA ca sUtrArthamAha-gozabdAt svarAditaddhita- 50 prasaGge iti / svarAdipratyayAca aNAdaya eva, te cApatyAdArabhyAprAgvato'rthAt-ye prAptAsteSAM viSaye ya eva bhavati / svare ityanena sAmAnyata eva svarAdipratyayasya grahaNe syAdayo'pi, kecit svarAdaya iti teSAmapi prasane ya eva syAditi zaGkApanodAya svarAditaddhita- 55 prasaGge ityuktam / eSa ca prakaraNalagyo'rthaH / taddhitaprakaraNe tasyaiva grahaNasyaucityAt / udAharati-goriI gavyamiti / gozabdAd idamarye 'nena ye " ythakye ' [1.2.250 ] ityavAdeze gavyam iti / evameva sarvatra siddhiH / atredamathe 'N svarAdiH prAptaH sa bAdhyate | 60 gorapatyamityarthe " catuSpAddbhya eyan " [6.2.81.] ityeyam svarAdiH prAptaH / devatArthe 'Neva prAptaH / carati ityarthe iNo'dhikAre " carati " [6.1.11.] iti pAThAdikaNU svarAdiH pratyayaH prApta iti sarveSAM prasaGge ya eva bhavati / 65 "" zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / na tu tvantalAviti bhAvaH // 6.1.26 // goH svare yaH ||6|1|2 // ta0pra0-gozabdAt svarAditaddhitaprasaGge yaH pratyayo bhavati / goridaM gavyam / gorapatyaM gavyaH / gavi bhavaM gavyam / gaudevatA'sya gavyaH / gayA zvarati gavyaH / svara iti kim 45 gobhyo hetubhya AgataM gorUpyam / gomayaH ||27|| 15 20 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-rakhe vA / tve iti viSayasaptamI / viSayazca pratyayasyArtha eveti tvapratyayArthe | ityarthe labhyate / tvapratyayArthazca " bhAve tva-tala " [7.1.55.] iti sUtrAnusAraM bhAva eva / pUrvasUtraM 25 saMpUrNamanuvartate'vadhibodhaka' prAgyataH ' iti zabdavarjam / tasyAtrAnupayogAt tathA ca vRttyukto'rthaH sampannaH / bhAvazva prakRtyartha prati vizeSaNIbhUto dharmaH / udAharati-striyA svara iti kimiti ? prAyaH pratyayAdI svaro bhAvaH straiNamityAdi / rUpasiddhiruktaiva / 66 " vAdyAt yakAro vA zrUyate, yakAraha vidheya eveti svarAdipratyaya[6.1.11.] iti sUtrAd vAgrahaNasya tadviteSu sarvatraivAsyaivAyamapavAdaH syAditi svare ityavyAvartakamityAzayaina 30 dhikArAt pratyayasya pAkSikatve sidve punariha vAgrahaNaM vyarthamityAzaGkAM saMbhAvyAha- punarvAgrahaNaM pratyayavikalpArthamiti / " vAdyAt " [6.1.11.] iti sUtrAdadhikRtaM vAgrahaNaM pakSe vAkya-samAsayeAramyanujJAnArthamiti / tatraiva pratipAditam / iha ca punaH kriyamANaM vAgrahaNaM 35 namU - snanpratyayayoH pAkSikatvaM bodhayatIti tatparityaktapakSe sva- talAvapi syAtAmityetadarthamiti / tathA ca nalU-rana praznaH / rUpya mayaTI na svarAdI iti tayoH prasaGge'yaM mA gobhyo hetubhya iti bhUditi tadarthe svare ityAvazyakamityAha pratyudAharaNena 70 " nRhetubhyaH " [6.3.156.] iti rUpya mayaTAveva bhavata iti gorUpyam, gomayamiti // 6.1.27. // "Aho Shrutgyanam" Gaso'patye ||6|1|28|| jAbhyAM saha tayoH samAvezArthe vAgrahaNamiti phalati, ta0pra0 -- aNAdayo'nuvartante / saH SaSThaya- 75 anyathA nama-snAveva bhAve'pi syAtAM vizeSavihitatvAd ] ntAnnAmno'patye'rthe yathAbhihitamaNAdayaH
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJabhImacandrasUribhagavatpraNIte 28 / pratyayA bhavanti / upagorapatyamopagamaH / dhAnapataH / daityaH / autsaH / straiNaH / paunaH ! apatya ityapatyamAtra vivakSitaM na liGga saMkhyAdi / tena prayorvahuSu strIliGgAdau ca 5 bhavati / aupagayau / aupagavAH / aupagadhI ityAdi / Dansa iti kim ? devadate'patyam / apatya iti kim ? bhAnorayaM bhAnavIyaH / zyAmagavIyaH / 'tasyedam ' [6.3.159.] ityeSAdisiddhau apatyavivakSAyAM tada10 pavAdabAdhanArthaM vacanam / tena bhAnorapatyaM bhAnavaH / zyAmagavaH / atra ' dorIyaH ' [6.3. 31.] itoyo na bhavati / kambala upagoH apatyaM devadattasyetyatra tu asAmarthyAnna | bhavati ||28|| | pA0 1 0 28. puM-striyorapatyayoH, dvitva-bahutvayozvApatyagatayorvivakSaNe'nena 40 pratyayo na syAt, tathA ca upagorapatye pumAMsau, upagorapatyaM strI ityAdi vigrahe kathaM rUpasiddhirityAzaGkAyAmAha - apatya ityatrApatyabhAva vivakSitamityAdi / na patantyaneneti vyutpasyA'patyazabdaH santatimAzravAcaka iha gRhyate, na tu lobasvaikatvamAtraviziSTA santatiriti apatya- 45 zabde sAmAnya citrakSayaiva klIyatA prathamopasthitatyA caikavacanaprayogo, na tu tadvivakSAyAM tAtparyamiti bhAvaH / tenApatye dvitve bahutve yA vivakSite puMsve strItve vA vivacite'pi pratyayo'yaM bhavatyeveti bhAvaH / 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-unsaH 0 / isa iti prakRtinirdezaparam svaghaTitatvasambandhena SaSThIvibhaktilakSakaM ca / nAma ceha vizeSyam, GasaH iti vizeSaNam, tatazca " vizeSaNamantaH " [ 7.4.113.] iti valAt tadantabodhAt SaSThayantAnnAna ityartho bhavati / apatya iti 20 pratyayArthanirUpaNam pratyayAzcAgAdayo'nuvRttyA labhyA ityAhaaNAdayo'nuvartanta iti / kimaNAdayaH sarve pratyayA apatye'rthe sarvAmyaH prakRtibhyo bhavanti utAsti kiJcit tatra vinigamakamityAha-yathAvihitamiti / yAbhyaH prakRtibhyo ye pratyamA viziSyArthasAmAnye pUrva vihitA ye cApatyArthe - 25 'pyagre vakyante te'patyArthe SaSThyantAnAmno bhavantI tyAzayaH / vihitaM-vidhAnam anatikramye'ti yathAvi - hitam, arthAnativRttAvavyayIbhAvasamAsaH / tadanusAramudAharati- aupagaDI, aupagavAH, aupaga- 50 bItyAdi ini / Adyayordvila-bahutvathikSA antye ca strItyavivakSA, tathApi pratyayo bhavatyeva rUpasiddhizva pUrvoktava / striyAM " aNajeyekaNU." [2.4 20.] iti GIrbhavatIti vizeSaH / Dansa iti kim ? vibhaktivizeSaviziSTasya prakRtitvAzrayaNena kiM vyAvartyamiti praznAzayaH / devada - 55 te'patyamiti AdhArAdivivakSAyAM vAkyameva tiSThed na pratyaya utpadyatAmityedarthaM vibhaktavizeSaviziSTasya prakRtitvAzrayaNamiti bhAvaH / apatya iti kimiti sAmAnyataH saMbandhavAcino nAno'NU vidhIyatAnarthavizeSAzrayaNaM kimarthamiti praznAzayaH / bhAnorathaM bhAnavIya iti idama 60 espyasya pravRttau "dorIyaH " [6.3.32 ] iti vihitamIyaM bAdhitvA'Neva syAditi tadAdhanArthamapatya ityarthavizeSopAdAnamAvazyakamiti bhAvaH / sAmagavIya iti-zyAmazvAsI gauzveti vigrahe vizeSaNasamAse gostatpuruSAt " [ 7.3.105.] ityadi zyAmarAva iti, zyAmA cAsau 65 gauzvati vigrahe pUrvavat samAse samAsAnte'Ti ca ditvAd 'udAharati - upagorapatyamityAdinA / upatA gAvo / GIyi zyAmabhagatrIti ! zyAmA gauryasyeti vigrahe bahuvIhiyamityathe bahuvrIhisamAse " gozcAnte 0 [2.4.96.] | samAse "gozvAnte0 " [ 3.4.96.] iti hstre zyAma30 iti hUsve upaguriti kazcidRSivizeSaH paramamakRtiH / guriti tasya tasyAzvAyamiti vigrahe " dorIyaH " tasmAdapatyArtha pranenANi AdisvaravRddhI "asvayaMbhUyo'y " [6.3.32.] itIye zyAmaganIya iti bhavati atrApyaNeva 70 [7.4.70. ]ityavAdeze aupagava iti / dhanapaterapatyamityarthe syAditi bhAvaH / vastutastu apatye iti kimityasya " dhanAdeH patyuH" | 6.1.14.] ityaNU AdisvaravRddhau sUtrameva kimarthamityAzayaH, tadeva sphorayati tasyedamityeikAralope dhAnayata iti / diterapatyamityarthe " anidamya vANAdisiddhAviti / NapavAde0 " [6.1.15.] iti jye AdisvaravRddhayAdau 35 ayamAzayaH --- idamarthasya sAmAnyatayA, tatrApatyArthasyA daitya iti / utkhasyApatyamityarthe "utsAderan // 6.1.19.]pyantarbhUtatvAt "tasyedam " [6 4.159 ] ityanenaivA- 75 patyArthe 'pi yathAvihitapratyayasiddhau sUtramidanarthakamiti cenna, apatyavivacAyAM tadapavAdabAdhanArtha pRthagvacanasyAvazyakatvAt / patye " ityatra apatyazabde klIvatvasyaikatvasya ca vivakSaNe / tasyedamityarthe vihitasyANo " dorIyaH " [6.3.32.] ityaJ, AdisvaravRddhayAdI autsa iti / striyAH puMso - saApatyamityaye nav- natra pUrvoktAveva / nanu " Gaso'* "Aho Shrutgyanam" $6
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 55 [pA0 1. sU0 29. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / ityapavAdastasya bAdhanArtha svAtantryeNApatyAyeM'No vidhA- sarvapUrvajAnAmA paramaprakRteH pAramparyeNa maMTandhAnamityarthaH / na ca tasyedam " dorIyaH" [6.3.32.1 dapatyaM bhavati / tatra tata: bhabandhanamAyakSAyA- 40 ityAdInAM zeSAdhikArasthatvena zeSasya ca 'uktAdanyaH | manantaravRddhayuvabhyo'pi pratyayaH pAnAtIti zeSaH' iti vivaraNadarzanenApatyArthasya ca tataH pUrvamevApa- | niyamArtha aarmbhH| upagArapatyamananta vRddha hatyAdhikAre uktatvAduktAdanyatvAbhAvena tatra "dorIyaH" thA apnvH| tasyApyopaviH / Apaga [6.3.32 ] ityasya na pravRttiriti vAcyam / yebhyo nAma- | pyaupagavaH / nargasyApatyaM pautrAdi gArthaH / bhyo'patyArtha pratyayA vihitAstatsaMbaddhApatyArthasyoktAve'pi gArapi gArthaH / gArgyasyApi gArya: / gAndhI- 45 yebhya upagvAdinAmabhyo'patyArthe pratyayA noktAstatsaMbadApa- yaNasyApi gArgyaH / anantarAdayo'pi parama tyAryasyAnuktatvAkSateH zeSatvatattvAt tatra tatyedamityaNA prakRtirUpeNaivApatye pratyayamutpAdayanti // 29 // 12 siddhAvapi dusaMjJakAd " dorIyaH" [6.3.32.] ityasya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-AcAt / duritvena bhAnorapatvaM mAnavaH, zyAmagorapatya zyAmagava ! 'apatye' ityanuvartate pasUtrAt / apatyapadaM cAtra vRddhAiti na siddhayet, kintu bhAnavIyaH, zyAmagavIya ityeva | patyaparam / AdyapadaM ca paramaprakRtiparam / tathA cApatyA- 50 syAditi tadvAraNArtha 'iso'patye' ityasyAvazyakatvAt / / yaM'NAdayaH pratyayA vidhIyamAnAH AdyAt-paramaprakRterbhava"samarthaH padavidhiH" [7.4.120. iti pari- / ntIti sUtrArthaH / tatrAyAt pratyayasya prAptatvAd niyamo 16 bhASAlabdhArthamAzrityAtiprasaGga vArayitumAha---kambala | gamyate. AdyAdeva nAnyasmAditi / tadvakSyati niyamA0 upagoH, apatyaM devadattasyetyAdinA / ayamAzayaH Arambha iti, atra niyamo viviyaH, pratyayaniyamaH, samarthaH padavidhiriti paribhASAsUgeNa padavidhilyAvacchedena prakRtiniyamazca / sarvasmin vyavahitajanite'pi vRddhApatye samAzritatvaM bodhitam / padavidhitvaM ca sAkSAtpadaniSTho gagazabdAda koSa bhavatIti pratyayaniyamaH / athavA vRddhAddezyatAnirUpitavidheyatAzrayatvam / tathA ca syAdyantaniSTho patye vivakSite eka eka zabdaH paramaprakRtireva pratyayamutpAddezyatAnirUpitavidheyatAzrayasya tadvitapratyayavidheH padavidhitva- | ra | davati nAnya iti prakRtinipamaH / ihApatyazandaviSaye pakSamakSatameva / tasya ca samarthAzritatvaM paribhASayA bodhita dUyam apara pazabdo janyaparaH, tena yasmAd yo janyate tasthaya miti kambala upagoH, apatyaM devadattasyeti vigrahavAkye tadaphtyamiti, sa evApatyArtha na yujyate / tathA ca loka 60 sAmarthyAbhAvAnna tasya samarthatvam / sAmathrya hi vyapekSA pitAmahasyAGka sthita zizu samavalokya kazcit yadi pitAmaha rUpamekArthIbhAvarUpaM ca / pRthagarthAnAM padAnAmAkAGkSAvazAt pRcchati kasyedamapatyamiti, sa caitrasya maitrasya veti kArana 25 parasparaM saMbandho vyapekSA / tAdRzAnAmeya padAnAM vRtti svaputrametenApatyena saMvandhayati, na tvAmAnam / vshaadekopsthitijnktvmekaarthiibhaavH| sarvatra vRttiviSaye amarakozo'pi tatraiva zakti prAyaticedameva sAmarthyam / yadyapi mukhya sAmarthya vigrahavAkya eva, triva padAnAM pRthagavasthAnAt, parasparamanyayapUrvakako- ___"AtmanastanayaH sUnuH mutaH putraH striyAM svmii| 65 pasthitijanakatvAt, tathApi tatra vidyamAnaM sAmarthyam , AhurduhitaraM sarve'patyaM stoka tayoH same / / " iti / 30 alaukikapakriyAvAkye upagu + as ityAdI kalpayitvA parantvatra pakSe "pautrAdi vRddham " [6.1.2.J iti zAstraprakriyAnivAhaH / evaM cAtra vAkye upagorapatyena, | sUtreNa pautrAdyapatyasya vRdasaMjJA vidhIyamAnA kathaM saMgaccha. devadattasya ca kambalenAnvayasya pratipipAyiSitatvAt, tAm , pauvAdekhatyatvabhAvAt / tatazcApatyazabdaH prayojyApa. yathAzratavAkye ca tadapratIteH sarveSAM padAnAM parasparamanvaya- tyaparaH, na patantyaneneti vyutpatterbhASyAdI darzitatyAna / sattvAt nAsya vigrahavAkyatvamiti na pratyayotpattiriti tatazcApatyena pautrAdinA sarvaSAM pUrvajAnAM sambandho bhvtiiyaah35||6/1128|| pauvAdApatyamityAdinA / tathA ca paramaprakRtyanantarApatya vRddhApalya-yuvApalyAdirUpANAM garga-gArgi-gAya-gAAyaNAdInAM AdyAt / / 6 / 1 // 29 // sarveSAmapatyena yogAdeteSAmanyatamasya yadapatyaM tat sarvapAmata0pra0-apatye ye'NAdayaH pratyayAste | patvaM bhavatIti paramaprakRteranantaragotrayuvalakSaNAH pratyayAH AcAt paramaprakRtereva bhavanti / pautrAdhapatyaM / prApnuvanti / gargasya yadapatyaM tat sarveSAmeva gArgi-gArya "Aho Shrutgyanam"
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 30. ] syAnantarApatyasya gAgarapyapatyaM gArgya eva, tadarthe'pi mUlapra 40 kRtereva pratyayotpatteH / gArgyasya gargavRddhApatyasyApyapatyaM (buddha) gArgya eva / gArgyasya yuvApatyasya - gArgyAyaNasyApi - apatyaM gArgya eveti - sarveSvapatyAyeSu paramaprakRtereva yatriti bhAvaH / na tu pratyayAntebhyaH punaH pratyayAntarotpattiriti tattvam / anyathA mUlAcchatatame'patye piturevApatyena sambandha 45 iti mate ekonazatapratyayAnAm, tataH pUrvajAnAmapatyena paramparayA sambandha iti mate'STanavatipratyayAnAM ca paramparA syAditi / 30 kalikAlasarvazazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte / gAyaNAnAM sambandhi bhavati / evaM tulyanyAyAd gArgigArgya-gArgAyaNAnAMmanyatamasya yadapatyaM tat sarveSAM garga( paramaprakRti ) prabhRtInAM saMbandhi bhavati / tathA cAtra yadyapi gargasyApatyamiti gargazabdena vigrahaH kriyate tathApi 5 nAyaM niyamo labhyate, gargazabdAdeva pratyayotpattiriti, api tu kAmacAraH / tatazca yadA gargazabdAt pratyayotpattibhavati tadA " gargAden" [6.1.42. ] iti yan bhavati / yadAnantarApatyakvikSayA " ata iJ" | 6.1.31.] ivIJantAd gArgizabdAt pratyaya utpadyate tadA "yaJiJaH " 10 [ 6.1.54 ] iti Ayanam / yadA gArgyazabdAt pratyayotpattistadApi AyanaNeva / yadA gArgyAyaNasyApatyamiti vigrahastadA " ata in " [ 6.1.31.] iti - gArgyAyaniriti / evaM pratyapatyaM vibhAgena pratyayAnAmutpattau prasaktAyAmanena niyamaH kriyate, tadAha-taistaiH saMbandha15 vivakSAyAmanantaravRddha-yuvabhyo'pi ( gArgigArgya-gAgyayaNebhyaH ) pratyayaH prApnotIti niyamArtha Arambha iti, niyamaprakAra va dvirUpaH pUrva pradarzita eva / evaM cedaM labdhaM bhavati gargasyApatyamanantaraM gArgiritIJantasya, gargasya vRddhApatyaM gAye | mate'stu nAma pratyayAnAM paramparA prAptA, tannivAraNArtha 20 iti yajantasya gArgyasya yuvApatyamityarthe gArgyAyaNa niyamasyAvazyakatvamiti sUtramidaM niyamArtham; kintu ityAyanaNantasya vAcyAnAmapatyArthAnAM tatra paramaprakRtau 'utpAdayitaivApatyena saMbadhyate ' iti mate vRddhasyApatyatyAsaMbandho vivakSyate cet tadA gArgyAdimyo'pi pratyayA mA bhAvAt tatra vAkye "AdyAt " (paramaprakRteH) pratyaya- 60 bhUvan kintu yA mUlaprakRtirUpA gargAdilakSaNA tasyA evA- sprAptayA vidhyarthameva bhaviSyatIti kathaM tatra pakSe'sya patyArthe samutpannena pratyayena sarveSAmapatyAnAM voghaH syAditi / niyamArthatvamuktamiti cenna, vRddha bodhanIye krameNAneka 25 tathA ca sarveSAmetra garga- mArgi - gArgya - gArgyAyaNAdInAM pautrA- prakRtibhyo'nekeSAM pratyayAnAM prAptAvAdyAvaka eva pratyayaH syAditi niyamasya vivakSitatvAt / asmin pakSe pautrAdebRdasaMjJAvidhAnasAmarthyAt paramparAsaMbandhAzrayaNena paramaprakRti - 65 paryantAnAmapatyena samvandhasya svIkaraNIyatvAditi kRtamadhikavicAraNayA ||6/1129|| nanu pUrvajAnAmapi vRddhenApatyena saha saMbandha iti dhapatyaM gArgya eva bhavati / yadi cAnantarApatya - yuvApatyayovivakSA tadA gArbhi-gAgyayiNAvapISyavetra / kintu yadi vRddhApatyavivakSA tadA gArgyAdayo'pi gargarUpatAmApannA eva pratyayamutpAdayanti / tadvakyati - anantarAdayo'pi 30 paramaprakRtirUpeNaivApatye pratyayamutpAdayantIti / tadevodAharaNadvArA spaSTayati- upagorapatyamanantaraM vRddhaM SA aupagava iti / upaguzabdAt sAkSAt kasminnabhyapatyesa bhavatIti aupagava ityeva rUpamiti bhAvaH / aupagavasyAnantarApatyaM yuvApatyaM vA aupagaviH, " asa in " [6.1. 35 31.] itIji rUpam / aupagaveH aupagavayuvApatyasyApi vRvA vRddhAv yUni ||6|1|30| ta0pra0 -- yUnyapatye vivakSite yaH pratyayaH sa AdyAd vRddhAt paramaprakRteryo vRddhapratyayasta- 70 dantAd bhavati / 'AdhAt' [6.1.29. ] ityasyApavAdaH / vRddhAditi yUni prakRtirvidhIyate / gargasyApatyaM vRddhaM gArgyaH / tasyApatyaM yuvA gArgyAyaNaH / dakSasyApatyaM pautrAdi dAkSi: patyam - aupagava eva-na tu aupagaveriJantAt " yaJiJaH " [6.1.54.] ityAyanaNU kintu paramaprakRterupagore bANa | bhavatIti bhAvaH / evaM gargazabdaviSaye'pi spaSTamudAharatigarga- tasyApatyaM pautrAdi dAkSiH, tasyApatyaM yuvA 75 syApatyaM pautrAdi ityarthe gargAditvAd yatri gArgya iti / garga- 'dAkSAyaNaH / nasyApatyaM vRddhaM nADAyanaH; ayamatra saMgraha: - " apatyaM pitureva tataH prAcAmapIti vA / Aye pakSe tRtIye dvau caturthe traya ityapi // 1 // " ekonAH pratyayAH prAptA vRddhaM yAvatithaM tataH / dvayanebhyastu dvitIye (pakSe ) syuraniSTAH pratyayAstataH // 2 // Arabdho niyamo vRddhe'patye paramamUlataH / pratyayaH syAt tato naSTA'navasthA pratyayaiH kRtA ||3|| "Aho Shrutgyanam" 50 55
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 31. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 31 tasyApatyaM yuSA nADAyaniH / yUnIti kima ? | iti vRddhAd yuvapratyayasyAtyantamaprAptatayA vidhirevAya na 40 gArgyaH / nADAyanaH / AcAd ityeva / upagAra- niyama iti vAcyam , putra-pautrAdisAdhAraNo'patyazabda patyaM vRddhamaupagavaH, tasyApatyaM yuvA aupgviH| ityeva bhASyAdiSu siddhAntitatvena tRtIyAdevRddhasaMjJAvidhAgAAyaNasya apatyaM yuvA gAyaNaH / / nAthe ca tanmatasyaivAzrayaNIyatvena, tRtIyasyApyapatyalyAkSateatrAyanaNa in ca na bhavati // 30 // | niyamatvAnapAyAt / udAharati-gargasyApatyaM vRddhaM gArya za0 ma0 bhyAsAnusAdhAnam-vRddhAd / pUrvasUtre | iti / atra vRddhApatye vAcye "gadiyaJ" [6.1.42.1 45 paudhAdyapatyavivakSAyAM sAdhAraNataH paramapraphatereva prakRtitvaM iti pani gArya iti bhavati / tasyApatyaM yavetya ca vihitam / tatra yUnyapatye vizeSavidhAnArtha sUtramidaM yUnIti * "yatriH " [6.1.54.] ityAyanaN bhavati / tathA ca yuvApatyaparam / vivakSite ityaakssipyte| 'AdyAt' itynuvrtte| / yuvApatyArtha vRddhapratyayAntAdevAyana, na banantarApatye10 tacca vRddhAdityasya vihitavizeSaNam / vRddhAditi ca vRddhArthe / 'the iji kRte tadantAt / evaM dakSasyApatyaM vRdamityatha vihitapratyayaparam / tathA ca yo'rthaH sampannastamAha vRttyA "ata ina" 6.1.31. itIantA dAkSizabdaH, 50 yUnyapatye viSakSita ityAdi / "AdhAt" 16. tasmAd yuvApatye'rthe "yaciJaH" {6.1.54] iti 1.29.] ityasyApavAda, iti / yadyapi AdhAdi- AyanaN, na tu dakSAdeva paJcame'patye vAcye iJ bhavati / tyato'sya bhinnaviSayatA yatazrAcAditi sAmAnyataH evaM naDasyApatyaM vRdamityarthe "naDAdimya AyanaNa" 15 pautrAdivRddhApatye pravartate, idaM ca yUnyapasye, iti bhinna- / [6.1.53.1 ityAyanaN, tatazca yuvApatyArtha ib, na tu viSayatayA bAya-bAdhakabhAvAyogAta, tathApi pratyayArthadArA sAkSAdeya naDasya paJcame vAcye iJ / yUnIti kimiti 55 bAdhya-bAghakabhAvo bodhyaH / vRddhasyaiva vaMzye jyeSThabhrAtari ca / vRddhapratyayAntAdAdyAdevApatyAntare pratyaya ityevocyatAmiti jIvati yuvasaMzA vidhIyate, tathA ca yuksaMjJA vRddhasaMjJAyA | praznAzayaH / apavAdaH tadapravRttiviSaye'cAritArthyAt / evaM ca vyApaka uttarayati pratyudAharaNena, gAryaH, nADAyana iti / 20 vRddhApatyArthaviSayakaM pUrvasUtraM vyApyayuvApatyArthaviSayakaM cedama, vRddhAparaye'pi vRddhApatyAntAdeva pratyayaH syAditi tatrApi ityanena sUtreNa pUrvasUtrasya bAdho yukta eva / vRddhAditi / gAAyaNaH, nADAyaniH iti rUpApattiriti bhaavH| AdyA- 60 yUni prakRtividhIyate iti / yuvApatye vivakSite, tatra dityasyApyanuvRttirAyazyikavetyAha - aadhaadityeveti| ca pratyaye vidhAtavye vRddhapratyayAntaH prakRtiriti pUrvAprApta vyAvaLamAha-upagArapatyaM vRddhamaupagava iti / asmAd vidhIyate ityarthaH / udAharati-gargasyApatyaM vRddhaM gArgya vRddhapratyayAntAdeva yuvApatye iJ bhavati opagaviH iti, 25 iti / tathA ca tRtIye vikSite vRddhApatye "gargAdeva" | na tyauyagavasya vRddhApatyArtha ija vidhAya tata Ayana [6.1.42.1 iti yatri gArya iti, tasyApatyaM tRtIyo / bhavati / e garmasva yuvApatya gAgryAyaNa iti, tasya 65 jIvavazyatvena yuvA gAAyaNaH, "ybhitrH"16.1.54.| yuvApatyavivakSAyAmapi gAgyAyaNa ityeva bhavati, na tu ityAyanaN / ayaM ca gargAt paJcamaH | gAAyaNiritIantam / AdyAdityasyAbhAve ca yunApalyatasmin vivakSite vRddhapratyayAntAda gAyAdeva pratyayo pratyavAntAdapi dvitIye yuvApatye vivikSite pratyayo durvAraH 30 bhavati-nAntarApalyArthe vihitejantAt gArgizabdAta, navA syAt / ityevaM pratyayAmA paramparA na vicchidyet| AdyA yuvApatye vihitejantAd gAgizabdAt / tathA sati hi gargasya | diti anuvRtte tu AdyAd vRddhapratyayAntAdeva sarve'pi 70 paJcamAdiSu yAcyeSu gArgericantAdAyanaNi gAIvaNa ityapi rUpaM yuvApatye pratyayo bhavatIti na dossH| evaM ca sarveSAM pAkSikaM syAt, tanmA bhUt, kintu gAAyaNa ityevAstviti | padAnAM kRtya spaTameva / / 6 / 1 // 30 // sUtrasyAsya prayojanam / tathA ca phalato niyama eva paryavasya35 tIti pANinIyAH sUzaM niyamArthameva manyante 'niyamaH pAkSike ata ijU // 6 // 31 // sati' iti siddhAntAt / na cApatyazabdaH putra eka rUddha Daso'patya iti vrtte| akArAntAda iti pakSe paJcabhAdau yUni caturthAdyapatyapratyayAntAt (ana- santAnnAmno'patye'rthe iJcatyayo bhavati / 15 ntarApatyatvena vivakSitAt ) eka pratyayaH syAt, na tu ashaa'pvaadH| dakSasyApatyaM dAkSiH / asyAtRtIyApatyavAcivRddhapratyayAntAt, tasya patyatvAbhAvAt, / patyam iH| ata iti kim ? shaubhyH| "Aho Shrutgyanam"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ afeerendrat hemacandrasUribhagavatpraNIte 32 kailAlapaH / kecit tu zubhaMyA- kIlAlapA zabdAbhyAmaNamapi necchanti / katham ' tyajasya kopaM kula kIrtinAzanaM bhajasva dharma kula kIrtivardhanam / 5 prasIda jIvema sabAndhavA tryaM pradIyatAM dAzarathAya maithilI // ' tasyedamiti vivakSAyAmaNU bhaviSyati / apatyavikSAyAM tu dAzarathirityaiva bhavati / atha kAka-caka-zukAdeH kasmAnna bhavati ? 10 jAyApatyArthasya pautrAderanantarasya cAbhihitatvAt / yatra tvarthaprakaraNAdervizeSapratItirasti tatra bhavatyeva / yathA | pA0 1 sU0 31. devaH syAt ' ityekAkSarakozAnusAra kAro vRSNizyatrasudevasyApatyavAcaka iti vRSNitvAd vizeSavihito'N iha prApnotIti na vAcyam / atra koze vAsudevazabdasya 40 paramAtmani viSNau rUDhatvAt na tu tasya vasudevApatyaparasvAt / sa hi vasudhAtorauNAdiko'Npratyayena niSpannavAsudevazabdena devazabdasya samAnAdhikaraNavizeSaNasamAse niSpadyate iti sarvavyApakaviSNuvAcako na tu vasudevApatyarUpatadavatAravAcaka iti vRSNitvAbhAvAt / 'a' zabdAdU 45 mAtrasyaivAvaziSTatvAd iriti / iJi " avarNaivarNasya " [ 7.4.68.] ityakAralope pratyaya padakRtyaM vaktuM zaGkate - ata iti kimititaparakaraNaM kimarthamityAzayAt ' At iJ ' ityeva kriyatAm iti, praSTurabhiprAyaM zAlA pratyudAharati-zobhayaH, kIlAlapa iti / zubhaM yAti ityarthe vici zubhaMyA iti, kIlAla pivatIti vici kIlAlapA iti tasya tasya cApatyamityarthaM taparakaraNAd in, na bhavati, kintu "Gaso'patye" [6.1.28.] iti aNeva bhavati, AdisvaravRddhau AkAralope zobhayaH, kIlAlapa iti / 'At' ityuktau tu iJeca 55 svAdityaniSTApattirityarthaH / atra matAntaramAha- kecit tviti / agamapi necchantIti tathA ca tatra vAkyametra tiSThati, na tu pratyaya utpadyate iti bhAvaH / 65 yaduktamaNosyavAda iti tasya vyabhicAraM darzayatikathaM ' tyajasya koSam ' ityAdinA / vAlmIkIya- 60 rAmAyaNe yuddhakANDe rAvaNaM prati tatkaniSThabhrAturvibhISaNasya vacanamidam, "kulakIrtinAzanama ' - kulaM ca kIrtizceti kulakIrtI tayornAzanam -samApakam anena kopena sarvarAkSasa saMhAre kulasya nAzaH, paradArakAraNAdiyaM durdazetikIrtezca nAza iti tathAbhUtam athavA kulasya vaMzasya kIrtiH, tasyA nAzanam tvaM vizravaso'patyamiti tasya kulasya yA sadAcArajanyA kIrtiH, tasyAstvadIyaitaddurAcAreNa nAzaH spaSTa eveti tathAbhUtaM kopaM jAnakIsvayaMvara - kAlikA|pamAnena zUrpaNakhA nAsiko cheda - khara-dUSaNAdiniyamamunijanatrANAdijanyadveSasamudbhavaM krodhaM tyajastra parihara 70 idaM ca sItA pratyarpaNAbhAve, yadi ca tAM pratyarpayasi tadA kulasya kIrtezca vardhanam, vikAzakam dharma sadAcaraNarUpaM parastrIpratyarpaNaM bhajasva kuru, mama kathane prasIda, prasAdena saha vartasva yena sabAndhavAH sarvabandhujanasahitA vayaM udAharati- dakSasyApatyaM dAkSiH / dakSaH prajApatiSu 35 prathamaH, tasyApatye vRddhe'nantare vA iJeva bhavati, iji sati AdisvaravRddhI "avarNavarNasya" [7.4.68.] itya varNalope dAkSiriti, asyApatyam - iriti / 'akAro vAsu- | jIvama-prANAn dhArayema, kiM karaNIyamiti cet tatrAha - 75 'kutazcarati mAriH kena kA piJjaliH kRzaH // patena kAkyAdisya payaNAdayo'pi vyAkhyA15 tAH / kathaM sahi kauvaH, kaukila, gaudheraH, cATakA iti-jAtizabdA evaite yathAkathacidasyatvAste yathA -- kSatram, kSatriyaH rAjA, rAjanyaH, manuH, manuSyo mAnuSaH iti / anabhidhAnAcca zatasarvavRddhakArakarAja puruSa20 mAthurakurAdibhyo na bhavati / JakAroM kAryArthaH ||31|| " za0ma0 nyAsAnusandhAnam - ataH 0 / vakSyamApArthasampattyarthamAha-rasA'patya iti vartate / ata iti ca nAmna ityasya vizeSaNaM, tasyaiva sarvatra taddhitapratyayavidho 25 prakRtitvena vivakSitatvAt tathA ca " vizeSaNamantaH ' [7.4.113.] iti paribhASayA tadantavidhiriti akAgantAdityarthatvalAbhaH / tadAha- akArAntAd usantAdityAdinA / aNo'pavAda iti / "Gaso'sye" [ 6.1.28. ] iti vihito'NU vyApakaH sa AkArAnte30 vanakArAnteSu sarvatra nAmasu labdhaprasaraH, idaM tu sUtramakArAnteSveva pravartate ityalyaviSayatvAd vyApyamiti vyApakANapravRttau niravakAzaM syAditi niravakAzo vidhirapayAda iti tadapavAda iti bhAvaH / "Aho Shrutgyanam" 50
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 - - - 55 [pA0 1. sU0 31. zrIsiddhahemacannazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / / 'pradIyatAM dAzarathAya maithilI' iti / dazarathasyApatyaM / yatra ca kasyedamapatyamiti vizeSajizAsA bhavati, tatra pumAna dAzarathastasmai rAmAya maithilI-mithilAyAH rAjA tatprakRtika-sadapatyabodhakazabdena so'rthaH pratyAyyate / sA 40 maithilastadapatyaM strI maithilI pradIyatAm-pratyarpyatAm / yadyapyayaM |ca jijJAsA niyamena vyaktiviSayiNyeva bhavati / nahi zlokaH samprati samupalabhyamAneSu vAlmIkIyarAmAyaNapustakeSu brAhmaNa iti vijJAte kiMjAtIyasyAyaM pautrAdiriti jijJAsA 5 itthaM samupalabhyate bhavati, brAjhaNatvamAtrajJAnena tasya brAhmaNApatyatvaM vijJAyata "tyajAza ko sukha-dharmanAzanaM, eveti na sajijJAseti paryavasitam / evaM ca pratyakSeNa bhajasva dharma rati-kIrtivardhanam / kAkAdiSu kAkatvAdyakgamAt na tatra jijJAsodeti kiMjAtI-45 prasIda jIvema saputra-yAndhavAH, yakasyedamapatyamiti kutaH 1 jAnyava pratyakSagRhItayA tasya pradIyatAM dAzarathAya maithilI" // iti / | tajAtIyanirUpitApatyatvasyAsaMdigdhaM pratyavabhAsAt / tathA (vA0rA0 yuddhakANDe navamasa dvAviMzatima padyam / )/ ca na tatra tarodhakapratyayotpattizaGkA - uktAnAma tayApi yathAvRttau sthitaH pATho vyAkhyAtaH / idamapi prayogaH * iti niyamAt / yatra tu tAdRzazabdeSvapatyArthI padyaM pUrvoktAzayakameveti na punAkhyAyate / vizeSakAraNavazAt prakaraNAntareSu vivakSyate, pratIyate ca tatra 50 atra cAdantadazarathazabdAdapalyArthe'nenebhA bhavitavya bhavatyeva pratyayo vivakSAdhInatvAdasyArthasyetyAha-yatra miti kathamaNantaprayogaH, aNo'pavAda ityuktatvAditi zaGki svarthaprakaraNAderiti / udAharati-yathetyAdi / 15 turAzayaH / samAdhatte-sasyedamiti vivakSAyAmaNa | pANinIyavyAkaraNamahAbhASye caturthAdhyAyaprathamapAde bhaviSyatIti / "eko gome" [pAsU04.1.93.] iti sUtravyAkhyAayamAzayaH-yadA'syasyApatyatvena vivakSA tadA ksare'yaM zloka isya dRzyate-- apatyAdhikArasthasUtrANAM pravRttiH, iha canApatyasvena vivakSA "kutazcarati mAyUriH kena kApiJjaliH kRzaH / kintu sAdhAraNato dazarathasaMbandhamAtravivakSA, yato hi bimI- Aheyena ca daSTasya pAJciH sutasamo mataH / / " iti / 0 SaNo rAmabhaktaH sa rAmaM paramAtmatvenAjaM jAnAti, tatazca / atra mayUrasyApatyaM, kapiJjalasyApatyamityanayorathayo tasyAyamAzayo yat tvaM rAmaM dazarathakulasaMbandhamAtravyapadezya ribhimAyariH, kApijhaliriti / aherapatyamityaye "itoparamAtmAnaM jAnIhi, yA tava tatra dazarathApatyatvamUlikA nimaH" [6.1.73.] ityeyaNi Aheya iti / paJcA- 60 sAdhAraNamAnavamAtrabuddhiH sA'nuciteti sItApradAnapUrvaka tada-nAmapatyamityaye "bAhAdibhyo gore" [6.1.32.1 nukatAcaraNe gUDhatayA hetupradarzanAvAtra tathAprayoga iti / itIbhi pAzciriti / mayUra-kapichalI pakSijAtivizeSavAcinI, na vyabhicArazahA / yadi cAphsyatvena vivakSyeta tadA ahiH sarpaH; pacana saMkhyAvAcI, tathA ca jAtisaMkhyAdidAzarathirityeva yuktamityAha - apatyadhivakSAyAM dAza vAcibhyo'patyArye pratyayaH prayujyate yadi vivastyate ityerathirisyeva bhavatIti / / tanmAtraparametat padyaM nArthavizeSAbhiprAyakam / nanu jAtivAcakazabdebhyaH kAkAdibhyo brAhmaNAdibhyo evaM ca jAtivAcibhya iva strIsvAdiviziSTebhyo'pi vA'patyArthavivakSAyAM kAkiH bAkiH, zaukiH, prAmANiH pratyayavizeSA utpadyanta evaM yadi vivazyante iti 30 ityAdayaH prayogAH kuto na bhavanti na cediSTAstathA- | pratipAdayati etena kAkyAdibhya eyaNAdibhyo'pi prayogAstahiM tadartha yatnaH kartavyo yena tathAprayogA na | vyAkhyAta iti / eyaNAdayo"yApa-syUraH"[6.1.70.] syuriti zahate, atha kAka-baka-zukAdeH kasmAnna | ityAdi sUrvihitAH, vyAkhyAtAH, pUrvoktanyAyena bhavanti, 70 bhavatIti / uttarayati-jAsyevetyAdi / kAkAdInAM pautrA- na bhavati veti kathitaprAyA vizeSavikkSA cedeyaNAdayo .dayo'nantarAphyAdayazra kAkatvena jAtirUpeNaiva prasiddhAH, na bhavantyeva, kAkyA apatye kAkeya isyAdirUpeNa vigrahAdi35 tatra kAkAdyapatyatvavivakSeti, na tApatyArthapratyayaH / vijJAnAt / yadi ca jAtimAtravivakSA tadA na bhavanti anabhihitAbhidhAnAyava hi pRttiH kriyate sa cedartho'nyathA / iti bhAvaH / nanu yadi jAtizabdebhyo nApatyapratyayasyArthapratIyatAlamayatnasiddhe'the yatnena / kAkAdizabdaireva ca pautrA- vodhanAyotpattistataH kathaM zAstre ete vyutpAdyante ityA- 75 diranantaro yuvA vA'bhihita eveti na tatra prtyyotpttiH| zakate-katha hIti-krauJcaH-kubazando'jAdiH, 5 hemacandrasiddha "Aho Shrutgyanam"
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagandhaspraNIte [ pA0 1 sU0 32. striyAmapi kati tasyA apatyamityarthe "zivAde: 0" | JitkAryArtha iti / prayoge ikAramAtra bhutAvapi - prakArasya [ 6.1.60.] ityaNi krauJca iti, kauphilaH kokilA- JitkAryamAdisvaravRddhirevArthaH prayojanamiti bhAvaH // 40 6 / 1 / 31 // kokilajAtistrI, ajAditvAdAra | tasyA apatyamityarthe zivAdyaNi kokila iti / gaudhera:- godhAyA apatyaM duSTami 5 syaye "godhAyA duSTe NAraca" [6.1.81.] ityeraNa gaudhera iti / cATakaraH- caTakAyA apatyamityarthe "caTakAraH striyAM tu lup" (6.179.] iti gairapratyaye cATakara iti / kuta embo vibhinnapratyayanyutpAdanamiti / prabhAzayaH / samAdhatte jAtizabdA evaite yathAkathaJcida vyutpAdyante iti / atyamAzayaH - yadyapi pratyayaM vinApi bhavati tadarthapratItirjAtivAcakatvAt, tathApi tatra tatra tAdRzaprayogANAmapatya vivacayA prayuktatvAt zAstreNa te vyutpAdyante ziSTaprayogAnuzAsanArthe zAstrasya pravRttasvAt / 15 tatra dRSTAntayati-yathAkSatramityAdinA / idamatrAkUtam - kSatAt trAyate iti kSatram kSatriyajAtiH, athavA kSaNanaM kSat bhAve ki " gamAM kau" [4.2.58. ] iti nalopaH, kSatastrAyate iti kSatram saiva jAtiH / pUrvatra nipAtanAdakAralopaH / evaM ca kSatrazabdasya jAtivAcakatve prasiddhe'pi 20 tasmAdeva zabdAt " kSatrAdiyaH " [ 6.1.93.] iti atyaryavAcaka iyaH pratyayo vidhIyate kSatriyazabdavyutpAdanArtham ; evaM rAjanazabdo'pi mUrdhAbhiSiktakSatriyajAtipara iti, tato'pi jAtivAcakaH pratyayaH " jAto rAjJaH " [6.1.92.] iti vidhIyate rAjanyazabdavyutpAdanArtham / evaM manu-manuSya mAnuSazabdA jAtyarthe pRthak pRthak vyutpAdyante - manuzabdAdeva "manoryANI SazvAntaH" [6.1. 94.] iti sUtreNa tat kasya hetoH ? pUrvaziSTaprayogavyutpAdanArthameva / yadyapi manurnAmA kazcanAdipuruSastadapatyatveneyaM jAtirmanuSya mAnuSAdizabdaH pratipAdyate tathA ca manu30 zabdAnmanuSyAdizabdArtho bhinna eva bhavati ca tatrApatyArtha pratItiH, tathApi yA jAtirmanau pratIyate na sato viziSTA kAspi tadapatyeSviti bhavati, kSatra-kSatriyAdizabdavat samAnArthakatvamiti nidarzanamupapannam / tathA cAbhivAnasAmarthyameva 10 25 bAhrAdimyo goge ||6|1|32|| svApatyasaMtAnasya svavyapadeza kAraNamRSiranRSi yaH prathamaH puruSastadapatyaM gotram | bAhvAdibhyo upsantebhyo gotre 'patye'rthe iJ- 45 pratyayeA bhavati / anaphArAntArtho bAdhaka-bAdhanArthacArambhaH / bAhorapatyaM bAhaviH / aupavAkatriH naivAkaviH / audaJciH / ihodaviti pailAdiSu codaJcIti sanakArasya pAThAdanacayAmapi nalopAbhAvaH / gotra iti kim ? yo'dyatve 5C bAhurnAma tasyApatyaM bAhavaH / saMbhavApekSaM ca gotragrahaNam / tena paJcAnAmapatyaM pAciH, sAptiH, ApTiH ityAdi siddham | bAhu upavAku nivAku vaTAku caTAku upabindu cATAku vRkalaH kRkalA cUDA balAkA 55 jaGghA chagalA bhagalA lagahA dhruvakA dhuvakA mUSikA sumitrA dumiMtrA / vRkAdibhyo yathAsaMbhavameyago mAnurInAmalakSaNasya cANo'pavA do'yamiJ / yudhiSThira arjuna rAma saMkarSaNa kRSNa gad 60 madhyaMdina / pradyumna zAmya satyaka zUra asUra ajIgarta eSu RdhyAdilakSaNasyANo'pavAdaH / sunAvan svavAvat puSkarasad anuharat agaDuh paJcan saptana aSTana kSemadhanvina mASa- 65 zirovina zRGkhalatodina kharanAdin prAkArabhardin nagaramardina. indrazarman mazarmana agnizarman devazarmana upadaca udaJca kunAman sunAman sudAmana ziram loman etau tadannau / hastiziro'patyaM hAstizIrSiH / auDalomiH / zAra- 70 prayogavizeSavyutpattinimittamiti svIkartavyam / abhidhAnA35 bhAvAccAnyebhyo'pi nApatyArthapratyayotpattirityAha - anabhi | komiH iti bAhlAdayaH / dhAnAnya zata-sarva-vRddha-kAraka - rAjapuruSa bahuvacanabhAkRtigaNArtham / tena sakhyura mAthura-kurarAdibhyo na bhavatIti / tathA cApatyArthasya | patyaM sAkhiH / saMvezinaH sAMveziH / udakasya vivakSAyAM zatAdizabdebhyaH pratyayAnutpattau - zatasyApatya- audaGgiH / payam auddAlakiH, vAlmIkiH, mityAdirUpaM vAkyameva tiSThatIti bhAvaH / JakAro | AruNiH ityAdi siddhaM bhavati / "Aho Shrutgyanam" 7:
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 32. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 35 5 zivAdeva prara askArAntA bidAdayastebhya | akArAnteSu bAdhakAnAmaye vazyamANapratyayAnAM vizeSavihi- 40 RtryaNaM bAdhitvA uktAdarthAdanyatrA nenaiveJ / tAnAM bAdhanArthazca pRthaksUtrArambha iti bhAvaH / udAhabidAdervRkhena vakSyate / bidasyApatyamanantaraM / rati- bAhorapatyaM bAhaviriti / vAhurnAma kazcid gotrabaidiH / auviH / gargAderyaJ gArgiH / vAtsiH / / pravareSu prathamaH puruSastasyApatyaM vRddhApatyAdapi bahuviprakRSTakuJcAdeJayanyaH / kauzviH / brAghniH / azvAderA- | matisaMnikRSTaM vA sAdhAraNyena tatparamparAprAptamityarthaH / yana AzviH / AkiM: / naDAdibhya AyanaNa bAhuzabdAd iJi "asvayaMbhuvo'v" [7.4.70.] itya- 45 nADiH / mauJjiH / anakArAntebhyassvaNeva zrAdeze vAhaviriti / aupayAviH upayAkurnAma kazcid aupamanyavaH / jamadagnaH / saumanasaH / bhAsmaH / gotrapravartakaH prathamapuruSastasyApatyaM sAdhAraNam ityartha laigavaH / zAradvataH / itaH prabhRti gotra ityadhi-upavAkuzabdAdini AdisvaravRddhI avAdeze ca aupavAkaviH / kArA gola saMbhavati tato'nyatra pratiSedhaH ||32|| naivAkaviH, nivAkurnAma kazcana gotrapravartakastasyApatyaM sAdhAraNamiti vigrahe nivAkuzabdAdibhi pUrvavat sAdhani- 50 kAyAM naivAkaviriti / 10 audacitiH - ucca racatIti zatari udaJcan kazcidr gotrapravartakaH, tasyApatyaM sAdhAraNamityarthe 'nenetri AdisvaravRddhau audacitiriti / atremi sati padasyAbhAvena nalopAdiSu audI citiritirUpeNa bhavitavyam kathamauda ciriti 55 zaGkAyAmAha - ihodaJcadityAdi / iha gaNe 'udaJcat' nakAraviziSTapAThAt "lAdeH " [ 61.142.] iti sUtrapatigaNe 'udazci' iti pAThena ca " aco'narcAyAm" [4.2.46. / iti niyamaprApto'narcAyAmapi nalopo na bhavatItyAzayaH / 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--- bASA0 / 'bAhu' zabda AdiyeSAM kramapaThitazabdAnAM te bAhlAdayastebhyaH / tadguNasaMvizAno bahubrIhiH / tathA ca bAhuzabdo'pi bAhvAdigaNapatiM kArya labhate / gotrazabdo'nekA15 yeSu vyavahRtaH / vyAkaraNe'ni pANinIyanaye pautrAdyapatyasya (svamAtAnusAraM vRddhApatyasya ) api gotrasaMjJA vidhIyate, apatyaM pautraprabhRtigotram [ pA. sU.] iti sUtreNa / kintu bAhrAdikAyeM pravarAdhyAyaprasiddha gotrasyeva tatrApi grahaNam / tat 'saMtatirgotrajananakulAnyabhijanAncayau ' iti koza20 prasiddhameveti prakAzayati, svApatyasantAnasya svavyapadeza kAraNamityAdinA / svaM prathamapuruSaH tasyApatyAnAM saMtAnaHparamparA, tasya sthApatyaparamparAntargatajanasamUhasyeti bhAvaH / viziSTo'padezaH vyapadezaH mukhyo vyavahAraH, svena parama puruSeNa vyapadezaH svavyapadezastasya kAraNam -nimittam, 25 yannAmnA tataH prabhRtivartamAnApatyaparyantaH samUho mukhyatayA - vyavahiyate sa eva gotramityucyate / tasva prAyeNa prakAra - iyamityAha - RSiranRSiSaiti / RSirmantradraSTA, anRSiH sAdhAraNo vaMzavyapadezakAraNabhUtaH paramapuruSaH / tathA ca gotrAdhyAyaprasiddhaM pravaramUlakaM gotramiha gRhyate iti bhAvaH / 30 tasya prathamapuruSasyApatyaM tad gotramityucyate / "inso'patye " [6.1.28. ], 'v' iti ca padatrayamanuvartate Gas iti ca pratyayastadantagrahaNam / tathA ca sUtrArthamAha--- vAhAdibhyo Gasantebhya ityAdinA / padakRtyaM pRcchati - gotra iti kimiti / ayamAzayaH - gaNe yAvantaH zabdAH paThitAste gotravyapadezakAraNAnyeva tata eva ca tebhyo gotre evApatyapratyayaH syAdevetyAvartakamidaM padamiti gotragrahaNamantarA'pi na phalabheda iti / uttarayati - yo'dhatva iti / ye gotrapravartakAH puruSAstannA- 65 maka eva cet kazvidAdhunikaH puruSaH syAt, tato'pi gotrApatyayo mA bhUdityetadarthamiha gotragrahaNamAvazyakamiti bhAvaH tathA ca bAhurnAma kazcit sAMpratikaH pumAn tasyApatyamityarthe 'Neva bhavati neJiti, AyasvaravRddhau abhi bAhaba ityeva bhavati / gotragrahaNAbhAve cAneneva syAt 70 vizeSavihitatyAt / sambhavApekSaM ca gotragrahaNamiti / ayamabhisandhiH, ye gotrapravartakA iha paThitAstebhyo gotrArthe gaNapaThiteSu kecanAkArAntA api santi, tebhyazca pUrva- pratyayavidhiH, kintu ye'tra saMkhyAvAcakAH, guNavAcakA 35 sUtreNa prApta evet iti teSAM grahaNamiha vyartham / kiJcA- vA paThitAstebhyaH sAdhAraNApatyArthe evaM pratyayavidhAnamAtranakArAntamAtre gaNapaThite'sya sArthakatve'pi pRthagyogakaraNasya yaNIyam / yathA paJcan-saptan- aSTan zabdA gaNe paThitAH 75 vaiyameva, pUrvasUtra eva bAhrAdInAmapi pAThasya sukaratvAd saMkhyAvAcakAH, na caitaiH zabdaH kimapi gotraM vyapadizyateityAzaGkAM manasi nivAya samAdhAnamAha-anakArAntArtho itastAdRzazabdebhyo'patyamAtrArthe 'neneJpratyaya iti / kecit bAdhaka bAdhanArthamArambha iti / anakArAnteSu vidhyarthaH, tu paJcan- AdInAmapi gotravyapadezakAraNatvamabhyupayanti, / "Aho Shrutgyanam"
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 33 // kalikAlasarvAzrIhemacandramaribhagavatpraNIte / pA0 1. sU0 34.1 saMprati tAdRzagogANa mazravaNe'pi kadAcit tatsattvamanu- / zayaH / ita: prabhRtigotre ityAdyadhikArAditi / ita: 40 minate, tanmate gotrAdanyasminnaye yathAyathamanya evaM pratyayAH / prabhRti sarvatra sUtreSu gotra ityadhikriyate', tatra ye zabdA syunebhiti nigamayati-tena pAJciH sAptirASTirityAdi goDagotre ca vartante tebhyo gotra eva pratyayo bhavati, na siddhamiti / tvagone, ye ca gotrArthe na saMbhAvyante tato'gotrArthe'pIna 5 gaNapAThaM nirdizati-bAhu upavAku ityAdi-durmitrA- bhavatyeva vidhAnasAmarthyAt 1 saMbhavApekSaM ca gotragrahaNamiti paryantamanakArAntAH / atra bAdhakabAdhanArthatvamAha-vRkalA- pUrvamuktasyaivArthasyAyaM prapaJca iti veditavyam / // 6 / 1132 / 45 dibhyo yathAsaMbhavameyaNa iti / vRkalAdaya AbantA iti varmaNo'cakrAt // 6 // 13 // tebhyo'patyArthe " syApyUDa" [6.1.70.] ityeya prApnoti, ye ca zabdA eSu mAnuSInAmavacanAstebhyaH cakazabdavarjitAt paro yo dharmanazabda10 "adornadI-mAnuSInAmnaH" [6.1.57.] ityaNi ca stadantAdapatye'rthe iJpratyayo bhavati / indraprApte tadAdhanArthamapi gaNe pATha iti bhAvaH / yudhiSThirA dharmaNo'patyam aindravarmiH / acakrAditi kim ? dAramya madhyandinaparyantamakArAntAH, tebhyaH pUrvasUNeSi 50 siddhe'pi tadAdhakasya vizeSavihitasya "RSi-vRSNyandhaka0" za0ma0nyAsAnusandhAnam-varmaNo / kevalasya [6.1.61.] iti RSyAdilakSaNasyANo bAdhanArthameSAM gaNe varmanazabdasyApatyArthe nAyogAt tadantAdeva vidhibhaviSyati / 15 pATha iti bodhayati / eSu RSyAdilakSaNasyANo'pabAda iti / tatra yasmAt pUrvavatsUtrAt parAtvarmanzandAdim neSTastaM varja sudhAvan ityArabhya sudAmana ityantA vyaanAntAstebhyo'- | yati acamAditi sUtrasthaM padam / tathA cAtra naparyudAsaparaH, prAptasyetro vidhAnArthasteSAM gaNe pATha iti / ziras-- tadAha-cakrazabdavarjitAt paro yo varmanazabda 55 loman ityanayoH kevalayorapatyArthena saMbandhAsaMbhavAdAha- ityAdinA ! 'Daso'patye in iti padatrayaM puurvto'nstm| patau tadantAviti / etadantAnAM zabdAnAmeva gaNAnta- / tathA ca vRtyukto'ryo niSpannaH / indrasyeva varma yasyAso 20 "tanibandhanaH pratyaya iti bhAvaH / udAharati-hasti- | indravarmA, tasyApatyamityarthe'neneJi AdisvaravRddhau "tsziraso'patya hAstizIpiriti / hastiziraszandAdapatyArthe | padasya taddhite" [7. 4. 61. ityantyasvarAdilope iti AdisvaravRddhau zirasaH zIrSAdeze'valope hAsti- | aindrvmiH| 60 zIpiriti / uDulomno'patyamityarthe' iJi AdisvaravRdau padakRtyamAkhyAtuM zaGkate-acakAvitikimiti / nopadasya" 7.4.61. ityantyasvarAdilope auDulo- varmaNa ityetAyatyukte kevalasya varmaNo'patyAyogitvAt 25 miriti / bahutve tu "lomnA'patyeSu" [6.1.23.] itya- tadantAdeva pratyayo'stu kiM cakrapUrvapadavarjanena phalamiti kArapratyaye uDulomA iti / evaM zAralomiriti sAdhanIyam / pRcchA pratyudAharaNenottarayati-cAkravarmaNa iti / cakramiva bAhAderityekavacanAntaprayoga evocitaH, gaNagatasya- varma yasyetyarthe cakravarman zabdaH, tasyApatyamityarthe'sya 65 phalasya vivakSayA ekavacanasyavaucityAd iti bahuvacanena / sUtrasyApravRttaH sAdhAraNe'Ni "no'padasya0" [7.4.61. nirdezaH kimartha ityAzaGkAmapanayati-- bahuvacanamAkRti- ityantyasyarAdilope prApte "aNi " [7.4.52. / 30 gaNArthamiti / tatphalamAha-tena sakhyurapatyaM sAkhi- iti pratiSedhaH / cAkavarmaNa iti siddham / atra sUtreDa riti / sakhizabdAdapatyArthe'nenen / evaM sAMvezirilyAdyapi | cakrAdityanuktau tu aNaM vAdhitve'va prasajyeteti tadvAraNAvijJeyam / audaddhirityArabhyAruNiH ityanteSu RSyaNaM / yAcakrAdityAvazyakameva // 6 // 1 // 33 // 70 bAdhitvA'nenen iti audavitarityAdi bhavati / ziyAdeza ajAdibhyo dhenAH // 61 // 34 // mAgiti-cidAdayaH zivAdibhyaH prApaThitA RSivAcakAzca 35 tebhyo'kArentebhyaH vRddhApatyAdanyasminnapatye vidAdyaaM bAdhi- ajAdibhyaH paro yo dhenuzabdastadantAdapa vA'neneva bhavatItyAzayastadeva spaSTayati-"bidAdeva" tye'rthe iJpratyayo bhavati / aajdhenviH|baak [6.1.41.] ityaJ vakSyate ityAdinA, "naDAdibhya | dhenadhiH / ajAdayaH prayogato nusatavyAH // 34 // AyanaNa" [6.1.53. ityantena / ye cAnakArAntA- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-ajA0 / ajAzanda 75 stebhyo vRddhApatyarthe RSyaNevetyAha-anakArAntebhyo'NevetyA- | Adi yasya gaNasya so'yamajAdiH, athavA'jAdizabda Adau "Aho Shrutgyanam"
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. 0 37. J zrIsiddhahaimacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / phaLa yeSAM zabdAnAM te'jAdayaH zabdAstebhyaH parAd dhenuzabdAd | patyamityarthe pUrvavaditri AdyasvaravRddhayAdo sAMbhUyiriti / ityarthavivakSayA vRttimAha-ajAdibhyaH paro yo dhenu ambho jalam, tannAmnA kazcit prANabhRdvA / tasyApatyazabda ityAdinA / dhenurnavaprasUtikA / ajA cAsau ghenuH mityarthe iJi AdisvaravRddhau salope'varNalope ca Ambhiriti / 40 "poTAyuvati 0" [ 3.1.11.] iti samAse puMvadbhAvaH / amitamaparicchinna mojo balaM yasya so'yamamitaujAH, 5 tasyA apatyamityarthe iJi AdisvaravRddhau "asvayaMbhuvo'y" tasyApatyamityarthe iJi AdisvaravRddhau salope'varNalope ca [7.4.7.] ityavAdeze Ajavenaviriti, varSakA taruNa- Amitojiriti / matAntaravizeSamAha-bhUyaso neccha nyeke vasA dhenuH vaSkatrenustasyA apatyamityarthe iJi Adisvara- iti / taistathA vidhiprayogadarzanAca tataH pratyayavidhAnameSAM vRddhI avAdeze vAskadhenaviriti / ajAdigaNamapaThitvA mata iti bhAvaH / aktaso'pIcchantyeka iti / eSAM 45 tarasaMgrahopAyamAha-ajAdayaH prayogato'nusartavyA mate ye'tra sUtre paThitAstadatirikto'kta sUzabdo'pi paThata 10 iti / yasmAd yasmAcchandAt parAddhenuzabdAdapatye'rthe in / iti bhAvaH / akatA nAma kazcidapatyaM pumAnityarthe prayuktaH sa sarvo'pyajAdau draSTavya iti bhAvaH || 6|1|34|| AdisvaravRddhau silope'vaNalope ca akitirikta tanmate'dhikaH siddhayatIti bhAvaH ||6|1|36|| brAhmaNA vA ||6|1135|| brAhmaNazabdAt paro yo dhenuzabdastadasAdapatye'rthe in vA bhavati / brAjhaNavenaviH 15 brAhmaNadhenavaH ||35|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - brAhma0 / dhenoriti pUrvasUtrAdanuvartate / tathA cArthamAha vRttI brAhmaNazabdAt paro dhenuzabda ityAdinA / iJi sati avAdeze 'brAhmaNa dhenaviH' iti, pakSe autsargike "Daso'patye:' 6.1. 20 28.] iti aNi avAdeze 'brAhmaNadhenavaH' iti / brAhmaNasya dhenuH brAhmaNavenustasyA astyamiti vigrahaH ||6|1135 // 25 bhUyaH saMbhUyemmA'mitaujasaH stuka ca |6|1|36|| bhUyas, saMbhyas ambhas amitaujas ityete bhyo'patye'rthe ipratyayo bhavati, sakAralopazcaiSAm / bhUyaso'pattham bhauyiH / evam sAMbhUyiH / AmbhiH / AmitajiH / bhUyaso necchantyanye / reditsuresyeke AkatiH ||35|| 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhUyaH / bhUya bhAdayaH sakArAntAH AdyAstrayo yadyapi apatyArthasaMbandhAyogyA stathApi tannAmnA khyAtaH kazcit prANabhRdapi saMbhAvyata iti teSAmapatyArthasaMbandha saMbhAvanA'styeveti tadarthe pratyayavidhAnaucityamastyeva / sUtrArtho vRttau spaSTa eva / atizayena 35 bahuriti bhUyAn tasyApatyamityarthe iSi AdisvaravRddhau anenaiva sUtreNa salope "avarNevarNaisya" [ 7.4.68.] ityakAralope bhauyiriti / samyagbhUyAn saMbhUyAn tasyA zAlasyaudi-nADi-bAibali ||6|1|37|| zAlaki audi SADi vAli ityete zabdA apatye'rthe ipratyayAntA nipAtyante / zaGkorapatyaM zAGkiH / atreJpratyaya ukAralopazca nipAtyate / udakasyaudiH / azeS kalopazca / SaNNAM pADiH / ageJ antyasya ca 55 vAvaliH / apreJi vAco'ntasya DatvaM valabhASatvam / vAcaM vadati vAgvAdastasyApatyaM cottarapadasya ||37| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zAla0 / nipAtanaparamidaM sUtram, tadAha-zAlaki ityAdinA / lakSaNAntarA prAptakAryANAM lAbhArtha hi nipAtanamA zrIyate, apatyArthe iJ 60 pratyayalAbhastu bAhvAdigaNe pAThenApi sambhavati / tatra, kutra, kiM nipAtanIyamiti pratipAdayituM pratilakSyaM vigrahAdipradarzanapUrvekamAha--zalaGkArapatyamityAdinA / zalaGkaH kazcit, tasyApatye'bhiveye iJi ukAralope nizatite Ayasva vRddhau zAlaGkiriti / udakasyApatyamityarthe iJi kalope nipAtite AdyasvaravRddha audiriti / SaNNAM janAnAM (kenApi saMbanvenaM ) apatyamityayeM iJi SaSaH antyasya SakArasya tve AyasvaravRdo SADiriti / vAivaliM sAdhayituM pUrvaprakRtiM vyutpAdayati-vAcaM vadatItyAdinA / vAci karmaNi upapade "karmaNo'N" [5.1.72. ] ityaNi upAntyavRddhI vAgvAda iti / tasyApatyamityarthe iJi vAcazvasya Dabe uttarapadasya vAda 65 70 zabdasya balAdeze ca nipAtite avarNalope ca vAivaliriti ||6|1137 // 50 "Aho Shrutgyanam"
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARA mmarA RAMA kalikAlasarvazazrIhemacandramaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 38. ) vyAsa-varuTa-sudhAta-niSAda-bimba- kAdezo vidhIyatAmityAzaGkAmapanetumAha-sudhAtR vyAsAbhyA maNo'pavAda ityaadi| sudhAtRvyAsAvRSI tAbhyAM "RSi-40 caNDAlAdantyasya cAk // 6 // 38 // vRSNyandhaka kurubhyaH" [6.1.61. ityaNi prApte tadaevyAsAdibhyo'patye'rtha iapratyayo bhvti| bAMdhanA viziSyatro vidhAnamiti bhAvaH / tatsaniyoge vaiSAmaka ityayamantAdeza bhavati / balTAt kArajyasyApavAda iti / varuTaH kAru5 vyAsasyApatya vaiyAsakidharuTasya baasttkiH| vizeSastasmAt "senAnta-kAra" [6.1.103] iti kAru sudhAtuH sodhaatkiH| niSAdasya nepaadkiH| | lakSaNo yaH prAptastasya bAdhanArthamitro vizeSyavidhAna- 45 vRddha tu paratvAd bidAdilakSaNo'J / nepaadH| mityrthH| zeSebhyo'styeveti, anye ca zabdA adantA. bimbasya ghembkiH| thaNDAlasya caannddaalokH|stebhyH "ata ijU" 6.1.31. itI prApta eveti sudhaatR-vyaasaabhyaamnno'pvaadH| varaTAtkAra | tatsaniyogenAntyasyAkAdezavidhAnamAtramiha kriyata iti 10 yasyApavAdaH / zepebhyo'styeva / kAra bhAvaH / mtaantrvishessmaah-kaar-vyaayaagni-shrmbhyo'piiti| vyAghrAgni zarmabhyo'pIcchantyeke / kaarkiH| isaMniyogenAnsyasyAkAdezamiti zeSaH / karmArastakSA 50 vaiyAghrakiH / AgnizamakiH // 38 // tasyApatyamityaya dabUsaniyogenAntyasyAkAdeze AdisvaravRdau 0ma0 myAsAnusandhAnam-vyAsa0 / idamapi , kArmArakiriti / vyAjipratIti vyAyaH zvApadavizeSastasyAsUtraM vizeSakAryavidhAnArthameva / pratyayamAtrasya gaNe pAThenApi patyaM bayAghrakiH / isaniyogenAntyasyAkAdeze "vaH 15 lAbhasambhavAt / tathA ca sUtrArthamAha-vyAsavaruTa ityA. | padAntam" [ 7.4.52. J ityati siddham / agnizarmA dinA / vyasyati vistArayati vAcamiti vyAsa:, bAhulakAt / nAma kazcit tasyApatyam aagnishmkiH| isaniyA-55 phophAdasvAmAve'pyaN / etannAmnA vikhyAto mahAbhAratA genAntyasyAkAdeze AdisvaravRdo sindamida rUpam / dikartA munivizeSaH / tasyApatyamityarthe iapratyayasanniyo- | pANinIyanaye'tra sUre paThiteSu kevalaM sudhAtRzabda eva genAnyasyAkArasya 'akU' Adeze svaH padAntAt "prAga bAhAdigaNazeSasUtreNa "sudhAturaka" piA.sU. 4.1.97.1 20 daut" {7.4.5.3 iti aiti vaiyAsakiriti / varuTo | cetyanena saMgrahItaH / anye ca 'vyAsa-varuDa-cANDAla nAma kabit tasyApatyamityarthe isanniyogenAnanyasyAkAdeze | bimbAnA' ceti vArtikena / tacca vArtika bhASyakatA 0 Adyasvarabadau vAsyakiriti / pratyAkhyAtam / pratyAkhpAnaprakAravAyam-svArthikakAtyayAkecit tu 'varuTa' ityasya sthAne 'varuddha' iti ptthnti| ntebhya ebhyaH zabdebhya " ana i" [6.1.31.7 varuTaH vaMzapAtrazilpI, sa varukho'pi khyAtumarhati avyutpanna- ityanenaivetrA vaiyAsaphirityAdirUpANAM sidiH syAdeveti 25 zabdeSu svarUpanirNayasya vyavahArAdhInatvAt / sudhAturapatyami-- tadartha vArtikaM nArambhaNIyam / na ca tathA sati tyarthe ipratyayasabiyogenAntyasyAkAdeze Adyasvado kevalebhyo vyAsAdibhyo'Are asa iji baiyAsakiriyAdayo'pi 65 saudhAtakiriti / niSAdo'ntyajaH, tasyApatyamityatya | prayogAH syuriti vAcyam ; ayavikanyAyAzrayaNAt / aya. naSAdakiriti yUrvavadeva saadhyH| asyasAmAnye'yaM prayogo, | mAzayaH-yathA'vInAM samUha ityartha-svArthikampratyayAntA vRddhApatye tu vizeSamAha-yUsetu paratvAdityAdinA / | devAvizabdAt samUhArthe 'NU bhaktIrayabhidhAnasvAbhAvyAdA30 niSAdayandasya vibhAdigaNe pAThAd vRddhApatyArthe paratvAd zrIyate sAMpradAyikariti Adikam ityeva rUpaM bhavati, na tu "bidAdeva'ddha" [6.1.41.] ityameva pravartate / tasmin | Avamiti, tathA'trApi svArthikaphapratyayAntebhya eva vyAsA- 70 sati AdisvaravRdo avamalope naSAda ityeva rUpaM dizandebhyo'patyAyeM iJpratyayo bhavatItyAzrayiSyate / na bhavatIti bhaavH| cAnyazandebhyastathA'stu, vyAsazabdastu svAthikakapratyayAbimbo nAma kazcit, tasyApatyamityarthe isanniyonto'pi RSidhAcyeveti tataH svAbhAvikamibhaM pravAdhya santyasyAphAdeze Adisvarabaddho baimbakiriti caNDA- RSilakSaNo'N sthAditi vAcyam, vAhAdiSu pAThaM parika lo'pyantyajavizeSaH, tasyApatyamityarthe pUrvavat pratyayAdau / lpya RSyaNo vAdhasya sulabhatvAt / svamate tu etAvatka- 75 cANDAlakiriti / atra paThitebhyo bahubhyo'dantalakSaNa | panAto vara sUtrakaraNameveti matvA sUtrameva paTitamiti imaprApta eveti viziSyavidhAnaM vyartham , kevalamantyasyA- | ||631 // 38 // "Aho Shrutgyanam"
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - ----- -------- [pA0 1. sU0 39. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 39 aSi sati AdisvaravRdau RkArasya rAdeze siddham / nanAndurapatyamanantaramityarthe'bhi AdisvaravRddhI kArasya 40 // 6 // 1 // 39 // rAdeze nAnAndra iti / punarbhU-putra-duhita-manAndRtyetebhyo asante padakRtyamAha-anantara iti kim ? vRddhe'm na bhyo'natanre'patye'rthe apratyayo bhavati / punA | bhavatIti / eSAM pautrAdyapatye vivakSite'J na bhavati kintu 5 anantaramapatyaM paunarbhavaH / paunvau| paunarbhavAH1 | aNeva bhaviSyatIti bhAvaH / yadyapi abhi aNi ca sati pautrH| dauhitrH| maanaandrH| anantara iti | rUpe medAbhAva iti svayameva pazyate, tathApi vRddha ebhyaH 45 kim ? vRddhe'J na bhavati / ao piskaraNa- pratyayotpattireva na bhavati kintu vAkyameva tiSThatIti muttarArtham / iha tu sUtro'bhi aNi vA nAsti tAtparyam / aNi prakRte aso vidhAnaM kimrthmityaashngkaayaavishessH| nanyasyeva vizeSaH / abhi hi'yatrI mAha-apro mitkaraNamuttarArtham-iti / uttaratra abhi 10 zyAparNa' [6.1.126.] ityAdinA'yo bahuSu aNi ca vizeSasya sattvenAn eva kartavyatvena tadarthamevAlupa syAt, yathA baidaH, do bidA iti / nuvRtyarthamihevA paThita iti bhAvaH / tadeva spaSTayati-- 50 tathA saMghAdizvaryeSu 'saMghadhoSA' [6.3.131] itu sUdha abhi aNi ca nAsti vizeSa iti / ityAdinAmaH paro'N syAt, yathA bedam iti| abhi aNi ca rUpe vizeSAbhAvaH spaSTa eva / asaMbadasya aNi tu tadubhayamapi na bhavati yathopagavAH, ca kAryAntarasyAbhAvena nAsti tayorvidhAne ko'pi bheda ityA15 aupagaSakam iti / tathA putrazabdAvanatya- shyH| - sthUNAkhanana nyAyena vizeSAbhAyameva dradayituM yAntAt tato'pyapatyavivakSAyAma 'ata iJ' | zahate-nanyastyeva vizeSa iti / yaduktaM aji 55 [6.1.31.] itIbi 'jidArSAdaNibhoH' [6.1. ! aNi ca vizeSAbhAva iti tanna yuktam , vazyamAgarItyA 140. iti tasya lupi pautra iti syAt, yathA abhi vizeSasya sambhavAditi prabhAzaya / tameva vizeSa baidaH pitA, baidaH putraH / aNi tu 'dvisvarAdaNaH' / vivicya darzayitumAha-aji dotyAdinA / 20 [6.1.109.] ityAyani syAt, yathA kAya- yathA bidasyApalyAnItyartha "vidAdevRddha" [6.1.41.] Niriti / ucyate punadhipatyasyAgotratvAd | ityapi tasya bahutve " yatro'zyAparNa0" [6.1.126.1 60 gotrAdhikArapihitA lupa saMghAyaNa ca na bhavi- iti luri vidA iti rUpaM bhavati tathevehApi punarsthA vyati / paurazabdAcAvRddhapratyayAntasyAdaNi apatyAnItyarthe'tri punarbha ityeva rUpaM syAt, aNi tu ca ib Ayani ca na bhaviSyatIti / vizeSA- paunavA iti vizeSaH spaSTa eva / evaM saMghAdiSvartheSu 25 bhAva eSa / kecit tu puma iti lupamapyuvA-vidAnAM saMghaH ghoSaH aGko vetyarthe "saMgha-ghoSAGka0" haranti / teSAM punarbhuriti goyaM tabhedApyasti / [6.3.172.] iti agi sati vedamiti bhavati, aNi 65 vizeSaH // 39 // tu sati "gotrAdadaNDamANavaziSye" 6.3.169.] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-punarbha0 / spaSTa | ityakalU bhaviSyatIti tathA paunarbhavamityasya sthAne paunasUtrArthamAha-punarbha-duhita ityAdinA / punaH punarUdA strii| bhavamiti syAditi / 30 duhitA kanyA / putra. prasiddha eva / nanAndA patibhaginI | evaM putrasyAnantaramapatyaM pautraH, tasyApatyamityarthe "ta eSAM gotratvAbhAvaH spaSTa eveti / yuvApatya-vRddhApatyayo- / ila" [6.1.31.1 itIbhi tasya "pridAdiNitroH" 70 vryudAsArthamanantarApatye pratyayavidhiH / puna zabdAdabhi6.1.140.] iti lupi pautra ityeva syAt, aNi tu AdisvaravRddhI "asvayabhuvo'" 7.4.70.1 itya- sati lumo'prAptyA "disvarAdaNaH" [6.1.109.! ze paunarbhayaH iti / "yo'zyAparNa0" [6.1. | ispAyaniSi pautrAyaNiriti syAditi bhUyAn vizeSa iti 35 126.] iti luro'bhAvasya sUcanAya bahulavacanaparyantaM bhAvaH / rUpapradarzanam, paunarbhayau, ponarmavA iti / __ uttarayituM prakramate-ucyate iti / rUpe kathaM 75 putrasthAnantaramapatyamityarthe'Ji sati AdisvaravRddhI vizeSAbhAva iti pratipAdyate iti bhAvaH / tadevAhaavarNalope pautra iti / duhituranantaramapazyaM dauhitraH / punarbAdyapatyasyAgotratvAditi / "yapramoya'zyAparNa0"[6. "Aho Shrutgyanam"
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kalikAlasarvazIhemacandrasaribhagavatmaNIte pA0 1. sU0 41. ] 1.126.] iti lura, "saMghaghoSAGka0" [6.3.171.] / sthApatyasya parakIyatvasyaiva saMbhavAt bIja-kSetrayorubhayorekaityaN ca abhi sati vizeSatvena bhavatA pratipAdito, svAmitva evApatyatvasambandhasya svIkArAt / tathApi 40 toca gotrArthe vihitasyavAnaH tadantAdeva ca bhavata iti / jAtyantaratvasya spaSpratipattaye'sAvarNyapadopAdAnasyAvazyakatva. punayAdInAmapatyasyAgotratvAt tadviSaye na bhaviSyata iti / | miti matvA tadupAdAnaM kriyate iti vobhyam / 5 kiccApratyayAntAt putrazabdAdapatya'the vihitasyeno lu, vigrahapradarzanenAsAvarNya grAhayati-parA puruSa aNantAt tu AyaniJ iti yo vizeSa uktaH so'pi ] bhinnavA anyajAtIyA khI parastrIti / tasyA anana saMbhavatyeva / vRddhapratyayAntAdeva yuvApasye pratyayavidhAnasya / ntarApatyamityartha abhi parastrIzabdasya parazazabdAdeze Adi-45 "vRddhAda yUni" 6.1.30.1 iti niyamitatvenAnanta- svaravRdo "asvayaMbhuvo'" 7.4.70.1 iti sUtreNA rApatyapratyayAntAdapatyAntarArtha pratyayAprApteH / itthaM ca | vAdeze pArazava iti| nanu parastrIzabdasya anuzatikAdigaNe 10 apraNovizeSAbhAvaH spaSTa eveti siddham / nanu tarhi pAThAt tadAdezasyApi sthAnitvAt "anuzatikAdInAm" punarbhU-duhita-nanAndRbhyaH pratyayavidhAnasya vayarthyam / tato [7.4.27.) ityubhayapadavRddhiH kuto neti cenna, samudA"haso'patye" (6.1.28.] ityevAmA rUpasiha / / yasyAdeze pUrvottarapadasaMmohAta kimatra pUrvapadaM kimuttarapadamiti 50 puvAt tu iJo bAdhanArtham 'putrAda' ityetAvadevAtra / vivicya grahItumazakyatvAt / asAvarNyapadavyAvaryamAkhyAtuM kriyatAmiti cetra, matAntare punarvAdInAM gotrApatyArthasamba pRcchati asAvarNya iti kimiti / parA strIti vigraha15 nvasyAbhimatatayA tatrAmaNovizeSasya sattvena tatsaMgrahAyavettha | pradarzanenavAsAvaNye labdhe tadavyAvartakamiti praSTurAzayaH parasya vRhatsUphArambhasyAvazyakatvAt / tadeva sUcayitumAha-kecit strI parastrItyapi vigrahItuM zakyatvena tasyAbha savarNAyA tu punarca iti lupamapyudAharantItyAdinA / / 6 / 1 / 39 // | api saMbhavena tataH pratyayo'yaM mA bhUditi asAvarNyagrahaNa- 55 mAvazyakamityAzayena pratyudAharati-parasya zrI parastrI- parastriyAH parazuzvAsAvaNye // 6 // 1 // 40 // tyAdinA / parastrIzabdAdanantare'patye'pratyayo bhavati, rUpasidadyapAyamAha-kalyANAdipAThenetyAdinA / "kalyA20 tatsaMniyoge parastrIzabdasya parazubhAvazcAsAvAyeM / NAderin" [6.1.77.] iti sUtre kalyANAdigaNe para na cet puruSeNa saha samAno varNoM brAhmaNatvA- strIzabdasya pAThena eyaNi antasyekArasyeti anuzatikAdi-60 distasyA bhavati / parA puruSAd bhinnavarNA / tvAdubhayapadavRddhau pAraNeya iti rUpaM bhavatIti bhAvaH / khI prstrii| tasyA anantarApatyaM paarshvH|| 'pArastreNeya' iti pAThastu prAmAdikaH kvacit prApyate asAvarNya iti kim ? parasya skhI parastrI, // 6 / 1140 // 25 tasyA anantarApatyaM pAraNeyaH / kalyANAdipAThAda aiyaNa antasya cenaadeshH| anuzati bidAdevRddhe // 6 // 14 // kAdipAThAdubhayapadavRddhizca // 40 // bidAdibhyo vRddhe'patye'rthe apratyayo 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-parastriyA: / / bhavati / bidasyApatyaM vRddha paidaH, baidau, bidaaH| anantare aJ iti padadvayamanuvRttam / tatazca yaH sUtrArthaH aurvaH, auSauM, urvaaH| kAzyapaH, kAzyapau, 30 saMpannastamAha---parastrIzabdAdityAdinA ! asAvarNyapadaM / kazyapAH / bhAradvAjaH, bhAradvAjau, bhrdvaajaaH| vyAkhyAti-na cet puruSeNa sahetyAdinA! samAno varNa: athendrahaH saptamaH kAzyapAnAmU, bhAradvAjAnAM brAhmaNatvAdiyostI savaNI tayorbhAvaH sAvarNyam , na | katamo'si, ityatra bahuSu lupa kasmAnna bhvti| 70 sAvamasAvaya'miti vigrahaH / apatyaM hi puM-triyoH saMbandhA- nAyamaJ kintu asyedam iti vivakSAyAmaNa / deva bhavatIti pratyAsatyA tayoreva sAvarNyamiha paryudasanIyam / sarveSAmapi hi pitaro'bhedopacAreNa kshypaaH| 35 yadyapi parA asavarNA strI parastrIti karmadhArayasamAse gRhIte | yathA badhuH maNDuH lamaka iti / vRddha iti kim ? (vyAkhyAnAdeva) asAvarNya prApnoti, tata eva ca pANi- / bidasyApatyamanantara baidiH| nIyanaye vidAdigaNapaThite 'parastrI parazuM ca ' iti sUtre bida urva kazyapa kuzika bharadvAja upamanyu 75 asAvaNye iti nocyate'vyAvartakatvAt parakIyastriyAM janita-kilAta kIdarbha vizvAnara RSTiSeNa RtabhAga "Aho Shrutgyanam"
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 3 [ pA0 1. sU0 41.] zrIsikhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / haryazva priyaka piyaka apastambha kuvAcAra | vRddhApatyasaMbaddho'J kintu kazyapasaMbandhasAmAnyavivakSAyAM kUvAcara zarabat zunaka dhenu / ziSiko'Na iti nAsti bahutve'pi lubiti samAdhAnAzayaH / 40 utsAdiSvapi dhenuzabdaH ptthyte| sa pratyagra nanu sambandhamAtravivakSAyAmapi kathaM sarveSvapi saakssaatprsvgvyaadivaackH| aymRssivdhnH| kazyapasambandhilam , pratyekaM bhinnapitRkAvasyApi sambhavA___azva zA gopavana zizu bindu tAjama disyAzaGkAyAmAha-sarveSAmapi pitaro'bhedopacAreNa azvAvatAna zyAmAka zyAparNa harita kindAsa kazyapA iti / yadyapi ye'tra RSayo vivakSitAsteSAM vayaska arkaluza vadhyoga viSNuvRddha vRSNivRddha sarveSAmapi kazyapasambandhasya tadgotrasambandhena sasvAt kazya- 45 pratibodha rathItara rathantara gadhiSThira gadhiSThila patvenopacArasya saMbhavAt sarve'bhinnA eveti aupacArikamaniSAda zabara maThara sudAku pRdAku / / bhedamAdAya tathA vyavahArasya saMbhavo'styeveti bhaavH| tatra 10 kecidetau haritAdeH prAk paThanti / tanmate | dRSTAntatayA vyavahArAntaraM pramANayati-yathA babhraH, maNDaH, ''haritAderaJaH' [6.1.55.] ityAyanaNa na bhavati / lamaka iti / maTharazabdaM gopavanAdApi aJo lubabhAvArtha ete sarve'pi gotravAcinaH zabdAstadgotrIyeSu sarve- 50 kecit paThanti / anye tu maTharAdhakArAdimi yapi abhinnatvena prayujyante yathA, tathA kazyapazabdo'pi chanti / mATharyaH, mAThayau~ / bahuSyatro lupi bahudhapi bhinleSu prayujyata iti bhAvaH, tathA ca na 15 saMniyogaziSTatvAd yasyApi nivRsiriti kAzyapIyA ityAdayaH prayogA bhavanti / / mtthraaH||41|| ___ padakRtyaM pRcchati-vRddha iti kimiti / uttarayati za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-bidAdeH / / pratyudAharaNena / bidasyAnantaramapatyaM bediriti / 55 bidazabda Adiryasya zabdasamUhasya so'yaM bidAdistasmAt / anantarApatye iva bhavati, nAJ / vRddha ityasyAbhAve vRddhamiti pautrAdyapatyaM saMjJAyate / aJ ityanuvRttam , cAnantare iti pUrvasUtrasthaM saMbaddhaM syAditi anantare evAbU 10 tadAha sUtrArthamU-bidAdibhyo vRddha'patye'the aJ- | syAt vRddhe in iti viparItamapyApadyeteti vRddha ityAva pratyayo bhavatIti / bindati svApatyasantAnarUpeNA-zyakAmAta bhAvaH vayavI bhavatIti bidaH munivizeSaH, tasya vRddhamapatyamityarthe atha vidAdigaNaM nirdizati-bida urgha ityaadinaa| 60 abhi AdisvaravRddhau avarNalope vaida iti / vahaSu vakSya- gaNe paTitAH zabdA vyAkRtA laghunyAse iti na tadartha mANena "yo'zyAparNa "6.1.126. iti sUtre- prayatyate / gaNe pAThabheda taskRtaM phalabhedaM ca pradarzayati25 NAmo lupi prakRtimAtra prayujyate iti sUcanArtha baidau bidA kecidetAvityAdinA / kecidAcAryAH etau sudAku iti rUpapradarzanam / evaM sarvatra / aurva iti-urvo nAma | pRdAkuzabdau haritAdeH prakRtagaNAntargatAt haritazabdAdArabhya RSivizeSaH, tasyAyatyaM vRddhamityarthe'tri pUrvavadAdisvaravRddhau | kalpitAd haritAdigaNAt "haritAderalaH" [6.1.55.] 65 avarNalope aurva iti / bahuSu asro lupi urvA iti / evaM iti sUtragRhItAt prAk pUrvameva paThanti haritAdigaNAt to kazyapasyApatyaM vRddhamityarthe kAzyapa iti, bahutve kazyapAH vahiSkurvanti / tathA ca phale yo bhedastamAha-tanmate ityA30 iti / evaM bhAradvAjasyApatyaM vRddhamityarthe bhAradvAja iti, | dinaa| tanmate vRddhapratyayAntAbhyAM sadAku-pRdAkuzabdAbhyAM bahutve'o lupi bharadvAjA iti / / / yuvApatye "haritAderamaH" [6.1.55.] iti ___ kacida bahutve'pyatro luvabhAvo dRzyate tat kathaM vidhIyamAna AyanaNU na bhavati kintu iva bhavatIti 70 saMgacchata iti pRcchati, atha indrahaH saptamaH kAzya bhAvaH / vizeSAntaramAha-maTharazabdamityAdinA / pAnAmiti / kazyapavRddhApatyAnAM madhye indraharnAma saptama gopavanAdAvapi iti kathanena haritAdipATho'pi samuccIyate 19 iti vizAtayUrvam, svaM bharadvAja vRddhApatyAnAM madhye kAM saMkhyA iti layunyAsakRtaH / tathA ca maTharazabdasya bidAdigaNe ta laghunyAsakRtaH / tathA ca maTharaza pUrayasIti vAkyArthaH / atra bahutve satyapi "yatro'- | dvidhA pATha ityAyAti / tatphalaM cobhayagaNaprayuktakAryalAbha zyAparNa0" [6.1.126.] iti lupo'bhAvaH kathamiti prabhA- | eva syAditi vRddhApatyArthAjantAd maTharazabdAd yuvApatye 75 zayaH / uttarayati-nAyamaJ ityAdinA / nAyaM kazyapa- ! " haritAderaJa" [6.1.55.] ityAyanaN, vRdAlo hemacandrasiddha "Aho Shrutgyanam"
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 12.] bahaSu lubabhAvazca, "yasaJo'zyAparNa-gopavanAdibhyaH" [ sUnu suva kacchaka RkSa rukSa rUkSa tarukSa [6.1.126.) iti sUo gopavanAdiparyudAsAt siddhaH / talukSa taNDin bataNDa kapi kata zakala kaNva 40 etadviSaya evaM vizeSAntaramapyAha-maTharAda yakArAdi- vAmaratha gokakSa kuNDinI yajJavalka parNavalka manamicchanti iti / te ca gopavanAdau tasya pAThana | abhayajAta ghirohita vRSagaNa rahogaNa zaNDila 5 kalpayantItyapi vizeyam / ata evAgre yahuSyatro lupi mudgara mudgala musara musala parAzara jatUkarNa sanniyogaziSTatvAt yasyApi nivRsirityuktam / mandrita azmaratha zarkarAkSa pratimASa sthUra goparanAdipAThe ca ao lum na syAt / iSyate ca sthUrA ararAkA piGga piGgala kRSNa golunda 4. maTharAH ityeva rUpamiti ekacaiva maTharazabdo haritAdAveva ulUka titimbha bhiSa bhiSaja bhiSNaja bhaNDita tanmatAnukUlaM paThita iti siddham / vRddhapratyayAntAnmArya | bhaDita dalma cikita devahU indrahU ekalU 10 ityasmAt "haritAdestraH" [6.1.55.] ityAyana pipallu patyalU vRhalU yapphalU bRhadagni jamadagni yuvApatye syAdeva ! aJ eva yakArAditvasya vidhAnAda- sulAmina kuTIgu ukthakuTIla caNaka culuka karkaTa grahaNenaiva yo'pi grahaNAt / ata eva ca sa gargAdigaNe | alApin suvarNa sulAbhina iti gargAdiH // 42 na paTitaH, ihaiva pAThenobhayakAryasijheriti // 6 / 1 / 41 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-gargAdeH 01 vRddherigargAdeyam // 6 // 1 // 42 // | synuvrtte| tayA ca sUtrArthamAha-gargAdibhyo Gasaratebhya ityAdinA / gaNapATheSu sarvatra tadguNasaMvijJAnabahuvrIhisvI15 gargAdibhyo asantebhyo vRddhe'patye'rthe yaJ kArAd gargAdeH zabdasyApi grahaNamiti pUrvatrAveditameva / tathA pratyayo bhavati / gargasyApatyaM vRddhaM gaargyH| | caudAharati-gargasyApatyaM vRddhmiti| atrArtha yatri Adi-2 vaatsyH| vRddha ityeva ? gargasyApatyamanantaraM svaravRddhau avarNalope gArmya iti rUpam | vatsasyApatyaM vRddhgaargiH| gotra ityeya? gargoM nAma kazcit | milyathai yatri pUrvavat vAtsya iti rUpam / vRddha ityanuvRttarAtasyApatyaM vRddha gArgiH / nanu manoratra pAThAlohi vazyakatvamityAha-vRddha ityeveti / tathA ca vyAvaya'mAha20 tAditvAt striyAM nityaM DAyani DanyAM ca gargasyApatyamanantaramiti / tathA ca vRddhagrahaNAbhAve'na. mAnavyAyanI iti syAt, tat kathaM mAnavI prajA ntarApatye'pi yahova syAditi vRddhApatyAnantarApatyArthayo rUpe // iti ? ucyate, apatyasAmAnya vivakSAyAM 'Daso vizeSo na syAt / 'paraye' [6.1.28.] ityaNi bhaviSyati / katham kiJca, pUrvamanantare pratyayo vihitaH, tatsaMbandho'pi anantaro rAmo jAmadagnyaH vyAsaH paaraashyH| saMbhAbyata iti tatraivArthe yaJ syAd , vRddhArtha ijeva 25 puro'pi pautrAdikAryakaraNAt tathAcyate / ananta syAdilyaparamaniSTamAedyateti vRddha ityasya sambandha AvarApatyavivakSAyAM jAmadagnaH, paaraashriH| kathaM zyaka iti bhAvaH / gotra ityeveti--paramaprakRteryadapatyaM 01 pArAzaraH ? tasyedam iti vivakSAyAM bhavi pautrAdi tadeva vRddhasaMjJam , sA ca paramaprakRtilokikaSyati / gotratvena prasiddhA evaM grAhyA iti bhAvaH / tavyAvartyagarga vatsa bAja aja saMkRti vyAghrapAd mAha-gargA nAma kazciditi / kazcidityanena gotratvena 30 vidabhRt pitRSadh prAcInayoga pulasti rebha prasiddhAdanyaH sAMpratika iti labhyate / tasya vRddhamapatyami- , agniveza zaGkha zaTa dhUma avaTa namasa camasa tyarthe "ata i " [3.1.3 1.] ityeva bhavatIti bhaavH| 10 dhanaJjaya tRkSa vizvAvasu jaramANa kurukata atra gaNe manuzabdaH paThayane / sa ca prakRtagaNAntarbhUtaanaDuha lohita saMzita yaka babhru babhlu maNDu | leAhitAdigaNe paThitaH / tasmAcca srUyapatye vRddha vivakSite manu makhu zasthu zaGka latu liMgu grahalu| yaji sati striyAM " lohitAdizakalAntAt " [2.4.68. 35 jigISu manu tantu manutantu mnaayii| iti DAyananto DIH syAditi mAnavyAyanIti rUpeNa aNeyaNoH prAptAvasya pAThaH / puvadabhAvastu bhavitavyam-iti mAnayI prajeti lokaprasiddhiH kathaM saMga'kauNDinyAgastyayAH [6.1.127.] iti | chata iti pRcchti| kauNDinyanirdezAdanitya iti na bhvti| - nanu manoratra pAThAdityAdinA / uttarayati "Aho Shrutgyanam"
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ PARAMANARunw pA0 . 0 43.) mIsirahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / ucyate ityAdinA / yathA saMprayogo bhavati tayocyate iti | 6.3.160. iti zaSikoDaNeveha nApatyArthapratyaya bhAvaH / tadeva pradarzayati-apatyasAmAnya vivakSAyAmi- iti bhAvaH / 40 tyAdinA / ayamAzaya:-prakRtasUtraM vApatyavivakSAyAmeva atha gaNa paThati-garga vatsa ityAdinA / gaNAntargatAH pravartate / yatra ca vRddhApatyamapi na tasvena (vRddhApazyatvena) | zamdA vyatpAditA lapanyAse iti na vyatpAdyante gaurava5vivakSitamapi tu sAmAnyato'patyatvena vivakSitaM tatra prakRta bhayAt / manuH tantuma pRthaka pRthaka samasto ca paThito sUtrasyAprakRtyA sAmAnyena "so'patye" [6.1.28] iti pANinIye samastapATho na dRzyate / manAyozabda: sUtreNANi AdyasvaravRdhI ayAdeze striyAmaNantatvAd cyA prakRtagaNe paThyate / tasmAt yati parataH " jAtizca Ni-45 mAnavIti rUpasya sambhava iti / nanu yatra sUtre vRddha taddhitayasvare" [3.2.51.] iti puvadbhAvaH syAditi ityasya samyandho'vazyamabhipretastaIi amadagnerantarApAyaM -striyo rUpe vizeSAbhAva ityAzaGkAyAmAha-ayaNoH parazurAmaH 'jAmadagnyaH' iti parAzarasyAnantarAparayaM nyAsa: prAptAvazya paatthH| puMbadabhAvastu" kauNDinyA. pArAzarya iti kathamukhyate ityAzaGkate, nanu kathamanantaro gastyayo6i.1.127.Jiti nirdezAdanityati rAmo jAmadagnya ityAdinA / uttarayati-putre'pi pautrA ma bhavatIti / svAbhAvikalyANa: "DyApADaH" 50 dikAryakaraNAditi / ayamAzayaH-anantarApatya eva [6.1.70.] ityeyaNa prAptAvasyeha pAThastadAdhanArtha vRdayavivakSayA vRddhArthapratyayasya sambhava iti / tadvivakSA kRtaH / yaji sati puMvadbhAvastu na bhavati, puMbadbhAvasyA15 kAraNaM ca pautrAdikAryakaraNam / parazurAmasya nahi kazcit nityasvAzrayaNAt / anisyatve mAnaM ca "kauNDinyAgaputraH bhayate yena vApatyaviyakSAyAM jamadagneH pratyayaH styayoH" [6.1.127.] iti sUtro kauNDinyeti nirdeza syAt / paThayate ca gaNe jamadagnizabdaH, tena zAyate rAma eva / kuNDinIzandAd padApatye'nena yati puvadAve sati 55 eva pituH pautrAdikAryamapi piNyAvicchedarUpaM karoti, tasya, "no'padasya tadite" [7.4.61.J ityantyasvarAdehUMki cirajIvitvabhavaNAta, tathAhi koNDaya ityeva rUpamucitam, natu kauNDinya iti, tathA 20 "avasthAmA baliyA'so hanumAMdha vibhISaNaH / cAnena sUmanirdezena puMvadrAvasyAnityarave sUcite puMvadakRpaH parazurAmazca saptaite cirajIvinaH / / " bhAvAt ivarNasya lope kauDinya iti rUpaM bhavati / iti cirajIviSu saptasu tasya parigaNanam / evaM tayehApi puMvadrAvAbhAve mAnAyya iti rUpaM bhavedityetadartha 60 vyAsasyApi punaH zukadeva Ajanma brahmacAryeva vItarAgaH | gaNe manAyIzabdaH paThitaH iti bhAvaH / etadane sUnu parityaktagRhasthadharmA ca bhUyate iti byAsenaiva ciraMjIvatA | zabdaH paThyate / pANinIye ca naye ' manAyI-sUnu-' 25 parAzarasya piNDAvicchedarUpaM pautrAdisantatikArya sampAditamiti | zabdaH samasta eva paThathate, na tu vyasta iti vizeSaH / parAzarazabdasya prakRtagaNe pAThasAmarthyAt tasyaiva tavRddhApatyatya-tatvaM ca lakSaNakacakSuSkaireva jJeyam / / 6 / 1 / 42 / / vivakSeti / athAnantarApatyatvena jamadagnaH parAzarasya cApatyamiti vivakSAyAM kIhaza rUpamiti cedAha-anantarApatya- madhu-pabhropiNa-kozike // 643 // 65 vivakSAyAM jAmadagnaH parAzaririti / tAdRzaviva madhuzabdAdaba zabdAca yathAsaMkhya brAhmaNe 30 kSAyAM jamadagneH "so'patye" [6.1.28.] itya, kauzike va vRddhe'patye'rthe yaJpratyayo bhavati / AdisvaravRddhI ivarNaloye ca jAmadagna iti rUpam / / mAdhavyA brAhmaNaH, maadhvo'nyH| bAbhravyaH parAzarAya "ata im" [6.1.31.] itIni Adisvara. kauzikaH, baabhrveo'nyH| banorgAdipAThAda vRddhau avarNalope ca pArAzaririti bhaviSyatIti bhaavH|| yatri siddha kauzike niyamArtha vacanam / gargAdi-10 kathaM pArAzara iti ? parAzarAd vRkSApatye yam, | pAThastu lohitAdikAryArthaH sena bAdhyAyaNI 35 anantarApatye ca isa yujyete api, aN tu kathamapyaprApta | iti DAyam / kecit tu akauzike'pi leAhitA iti pArAzara iti prayogaH kathamiti prabhAzayaH / uttarayati- | dipAThA yaamicchanti / tanmatenedaM yavidhAna tasyedamiti vivakSAyAM bhaviSyatIti / nAmApatya- | boloMhitAdebahiSkaraNArtham / tena kauzika skhena vivakSA api tu tatsaMbandhitvamAtreNeti "tasyedam " | yani sati lohitAdikArya na bhavati / tathA 9 "Aho Shrutgyanam"
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pA0 1. mU0 44.] ca striyAM DAyan vA bhavati / bAbhravI bAbhra- / "asya DanyAM nuk" [2.4.86.] ityakAraleope "vyaJja- 40 vyAyaNI ca kauzikI // 43 // nAt tadvitasya"12.4.88.1 iti yalopeca vAbhravI. za. ma. nyAsAnusandhAnam- madhu0 / / DAyani sati bAbhravyAyaNIti bhAvaH // 611143 / madhuzca babhruzcaitayoH samAhAro madhubabhra tasmAt madhu5 babhroriti / yadyapi samAhAre klIvatvamucitamiti madhu kapi-bodhAdAgirase // 6 // 44 // babhUgoriti pATho yuktaH, tathApi sautratvAllAghavArtha ca / kapi-bodhazabdAbhyAmAGgirase'patya vizeSa prakRtanirdeza iti vizeyam / evaM brAhmaNazca kauzikatayoH vRddhe yaJpratyayA bhavati / kaperapatyaM vRddhamAGgirasaH 45 samAhAraH brAhmaNa-kauzika tasmin brAhmaNa-kaziko iti / kApyaH / evam baudhyH| anyaH kApeyaH / baudhiH| vRddha yab iti ca pUrvato'numutam / tathA ca sampanna / kapizabdo gargAdiSu paThyate tasyehopAdAnaM 10 sUtrArthamAha-madhuzabdAd babhruzabdAcvetyAdinA / niyamArtham / AGgirasa eva yaJ naanyoti| udAharati-mAdhabyo brAhmaNa iti / madhova'damapatya- lAhatAdikAyArthazca gaNapAThaH / kaapyaaynii| mityarthe yatri AdyasvaravRddhau"asvayaMbhuvo'yU madhu-bodhayostu yajantayorubhayam / maadhvii| 56 ityavAdeze mAdhavya iti / evaM babhrorvaddhamapatyaM / mAdhavyAyanI / baudhii| bodhyAyanI leel bAbhravya iti / babhruzabdo gargAdigaNe'pi paThayate, tatazca za0 ma. nyAsAnusandhAnam-kapi0 / kapizca 15 yatri siddha kimarthamatra sUtre pATha iti cedana kauzika | bodhazcatayoH samAhAraH kapiyodhaM tasmAd aGgiraso'patyamA niyamArtha vacanamiti / kauzike vAcya eva babhra- Ggirasastasmin / vRddhe yam ityanuvRttam , tathA ca sUtrAzandAd yam nAnyasmin vAcye iti niyamArtha prakRtasUtra thaimAha-kapi-bodhazabdAbhyAmityAdinA ! udAharati- 55 tasya pATha iti bhaavH| kaperapatyaM vRmityAdinA / kapizabdAd yaSi AdinanvevaM gargAdigaNarata eya pAThastyajyatAmiti cet | svaravRddhI ivargalope kApya iti / bodhasyApatyaM vRddhamAGgirasa 20 tatrAha--gAdipAThastu lohitAdikAryArtha iti / lohi- | ilyarthe vAvazabdAt yatri AdisvaravRddhau avarNalope tAdidyantargaNaH / tIva ca vabhrazabdaH paThyate, tatkArya tu baudhya iti / AGgirasAdanyatra rUpamAha-anyaH kApeyaH, striyAM "lohitAdizakalAntAd" [2.4.68.] iti vihito ! baudhiriti ! kaperaphtyamityarthaM "ito'niJaH 6.1.72.1 60 DAyan , tadvidhAnArtha lohitAdau pAThasyAvakazyakalpamiti / ityeyaNi AdisvaravRddhI ivaNalope bodhiriti / atrApi bhaavH| tatphalamAha tena bAbhravyAyaNIti nityaM DAya-sUne pUrvasUcavat kapizabdAMza vizeSamAha-kapizabdo nniti| atra vizeSamAha-kecita viti| DAyanmAtrasya gargAdiSu paThyata ityaadinaa| kapizabdasya gargAdhantagargAdyantargaNalohitAdipAThaprayojanatve DAyan vidhAyakasUtra evaM gaNe lohitAdau pATho dRzyate, tatazca yatri siddha iha sUtra babhruzabdaM paThet, na ca tathA paThitavAn tatazcadamanumIyate | pATho vyarthIbhUya niyamayati kapizabda AGgirasa evArtha ya 6. yat phauzikAryAdanyatrApi yA bhavatyeveti teSAmAzayaH / / labhata iti / tarhi pUrvatra gaNe pATho vyartha evAtra pATheva nanveyaM sati tenaiva kauzika'nyatra cArthe yatri siddhe prakRta- ! AGgirase yajaH siddheriti cet tatrAha-lohitAdi30 sUtreNa yavidhAna, tanmate kimarthamiti cedatrAha-tanmatenedaM kAryArthazca gaNapATha iti / lohitAdikAya striyAM DAyan yavidhAnaM voiihtaadehisskrnnaarthmiti| tadartha iti bhAvaH / bahiSkAraca kauzikArtha eveti tadeva spaSTayati-tena kauzika ___ tathA ca rUpamudAharAMta-kApyAyanIti / kapeddhA. 70 yani sati lohitAdikArya na bhavatIti / tathA ca / patyaM strItyartha prakRtasUtreNa yami tadantAt "lohitAdi striyAM nityaM DAyan "lohitAdizakalAntAt" 2.4. zakalAntAt" [2.4.68.J iti GIsaMniyogena DAyani 3568.] iti vihito na bhavati 1 tarhi kiM bhavatItyAha- kAtyAyanIti nityameva / anyasmAt tu vaikalpiko DAya tathA ca triyAM DAyan vA bhavatIti / nityaDAya- | nityAha-madhu-bodhayostu yatrantayorubhayam iti / no'bhAve "yA DAyan ca thA" [2.4.67.} iti / tayolohitAdigaNe pAThAbhAvAd madhAH pUrvasUtreNa yaJi sati, ra vikalpenaiva DAyan bhavati / tathA ca rUpadvayaM darzayati- | bodhAcca prakRtasUtreNa yatri "yatro DAyan ca yA"2.4. bAvI. bAbhravyAyaNIti / DAyano'bhAve iyAM | 67. iti DAyano vaikalpikatvena kevalaGayantaM DAyana viziSTa "Aho Shrutgyanam"
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 47. ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / yantaM ceti rUpaiyamiti bhAvaH / tathA ca rUpaM darzayati- | ityaNU siddha eveti vRdvApatye'pi pratyaya HEN, mAyAnIti / DAyano'bhAve kayAM "asya GanyAM luk" [ 2.4.86. ] iti avarNalope vyaJjanAt taddhitasyeti yalope mAdhavIti / DAyani ca mAcarvyAyanIti / 5 evaM bodhasya vRddhApatyaM strItyarthe 'pi pUrvavad rUpadvayaM bodhyamiti baudhI, baudhyAyAyamIti ||6|1|44|| vataNDAt ||6|1145 // ( yaJ aN ca ) prAptamiti na vizeSaH syAditi AGgirase yatra mAtra 40 vidhAnArtha prakRtasUtramAvazyakameveti / na ca "bAhvAdibhyo gotre " [6.1.32.] iti sUtre bahuvacanasyAkRtigaNArthatvena tatra - "zivAdezva prAg ye'kArAntA vidAdayastebhyaH / RSyaNaM bAdhitvoktArthAdanyatrAnenaive // " za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ghataNDAt / aGgirasa iti puurvsuutraadnuvRttm| niyamArthaparatayA sUtraM vyAkhyAti-yatreva bhavatIti / vataNDazabdaH zivAdI gargAdI ca paThitaH, gaNadvaye pAThasAmarthyAt pratyayadvayasya vaikalpi20. katvamiti ktaNDazabdAta sarvatrArthe pratyayadvayaM prAptamiti AGgirasenAGgirase vA sarvatra rUpadvayaM prAptamiti AGgirase'patyavizeSe yatreva bhavatIti prakRtasUtraM niyamayati / tathA codAharati- vataNDasyApatyaM vRddhamAGgirasa iti / yatri sati AdisvaravRddho avalope vAtaNDya iti 25 rUpam 1 45 ityuktatvena cAnantarApatye tenen syAditi vAbhyam : gargAdau sAkSAcchrutena pAThena bahuvacanaliGgAnumitapAusya durbalatvAt zrutAnumitayoH zrutasambandhasyaiva valavattvAt ityAstAM prakRtaviruddhakalpanayA || 6 | 1145|| striyAM lup ||6|1|46 // vataNDazabdAdAGgirase'patyavizeSe yova bhavati / vataNDasyApatthaM vRddhamAGgirasaH vAta10 NDayaH / AGgirasAdanyatra gargAdizivAdipAThAd yatra aN ca bhavataH / vAtaNDadhaH, vAtaNDaH / gargAdipAThAdeva yatri siddhe vacanamAGgirase ghataNDazabdAdAGgirase'patyavizevaivRddhe striyAM 50 zivAdyaNubAdhanArtham / zivAdipAThA'pyasya vRddha | yatro lub bhavati / vataNDasyApasthaM vRddhaM strI vANavidhAnArthaH / anyatra hi RSitvAdeva AGgirasI vAtaNDI / jAtilakSaNo GIH / anAGgi 15 aNu siddhaH // 45 // rase tu zivAdipAThAd vAtaNDI / lohitAdipAThAd vAtaNDa yAyanI ||46 || NDAt, AGgirase vRddhe yaJ iti pUrvasUtrAdanutrRttam | prakRte za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - striyAM0 / bata- 55 tu lutsaMbandhAt pratyayasya SaSThayantatvaM parikalpyate, tathA ca yo'rthaH sampannastamAha- trataNDa zabdAdityAdinA / savigrahamudAharati-taNDasyApatyaM vRddha strItyAdi / taNDazabdAduktArthe vihitasya ( pUrvasUtreNa ) yatro lupi, 60 "jAterayAnta" [2-4.54.] iti GayAM vataNDIti / AGgirase ityasya saMvandhAt anyatra zivAdipAThAt"zivAde: 0" [6.1.60 ] ityaNi AdisvaravRddhIvataNDasyApatyaM vRddhaM strI anAGgIratI bAtaNDIti / anAGgirase na kevalamaNetra kintu gargAdipAThAd yatrApi, 65 tatazca lohitAditvAt GIsaMniyogena DAyanapi bhavatIti bAtaNDayAyanI ityapi rUpaM bhaktIti bodhayatilohitAdipAThAd vAtaNDAyanIti ||6|1146|| kuJjAdermAyanyaH ||6|1|47 // niyamaphalamAha - AGgirasAdanyatretyAdinA / sUtrasArthakyamAha - gargAdipAThAdeva yatri siddha vacanamAGgirase zivAdyaNubAdhanArthamiti / tathA coktam yatreva bhavatIti / nanu " zivAderaNU" [6.1.60.] 30 iti sUtramapatyamAge pravartate / gargAdipAThAcca vRddhApatye yaJ / vidhIyate ityubhayorapi viSayabhedAt kathamubhayorvAdhya- bAghakabhAvaH vizeSavihitena yatrA sAmAnyavihitasyANo bAdhAt, tatattvAGgirasenAGgirase ca sarvatra vRddhApatye yatreva bhaviSyatIti kuJjAdibhyo santebhyo vRddhe'patye'rthe 70 sUtramidaM kimarthamiti cedAha - zivAdipATho'pyasya | AyanyaH pratyayo bhavati / kuJjasyApatyaM vRddhaM 35 vRddha pavANavidhAnArtha iti / kauJjAyanyaH, kojAyanyau / brAnAyanyau / vRddha ityeva ? kuJjasyApatyamanantaraM kauJjiH / mAdhnAyanyaH "" ayamAzayaH - " zivAdera' [6.1.60.] iti sUtramapi vRddhApatyArtha eva pravartate, anyatra ca vataNDazabdasya RSivAcakatvena " RSi - vRSNyandhaka0 ' [6.1.31.] kuJja bradhna gaNa bhasman loman laumAyanya / 72 " Aho Shrutgyanam"
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kalakAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 49. } tadantAdeva kecit / auDulAmAyanyaH ! shtt| kumAdibhya ityAdinA / striyAM vAvahutve'pi ityatra ayaM gargAdiSvapi / zAka zuNDA zubhA vipAza / abahutve'pIti cchedaH / anyathA atraiva bahutvaviziSTe iti 40 ayaM zivAdiSvapi / skandha skambha zaha / ayaM | kanyeta, yahutve'pi striyAM vA iti kathanasyAsAmaJjasyAt / gargAvAvazvAdau bidAdau ca ! iti kujaadiH| vAzabdazca cArthaH tathA ca bahutvaviziSTe vRddhApatye puMsi, 5 akAro mitkAryArthaH // 47 // striyAM cAbahutvezI apinA vahutve'pyAyanaJ bhavatIti - za0ma0 nyAsAnusandhAnam-kujAdeH vRddha | spaSTo'rthaH / tathaiva striyAmekAcanenaivodAharati-kuJjasyApatyaM iti pUrvataH saMbadam / tathA ca vRtyukto'rthaH sidyti| (vRddha) strI kIjhAyanIti / Ayanatri AdisvaravRddhI 45 kao nAma kazcit tasyApatya vRddha pumAn ityarthe / avaNelope jAtivAd GayAM kauzAyanIti / evaM badhnasyA Ayanyapratyaye jilvAdAdisvaravRddhau avarNalope kauAyanya | patyaM vRddhaM strItyarthe bAdhnAyanIti / 10 iti / evaM brano nAma kazcit tasyApatyaM vRddhaM pumaanityyeN| bahutve puMsyudAharati-kauJjAyanA iti / kuJjasya Ayanye pUrvavat kArye bAdhnAyanya iti / dvivacanodAharaNaM | vRddhApatyAni, badhnasya vRddhApatyAnItyevarUpeNa bahutve viva. ca bahutve'gre vizeSasya vivakSitasya sUcanArtham / vRddha kSite paratvAt pUrvasUtraprApta AyanyaM bAdhitvA vizeSavihi- 30 ityasya sambandha Avazyaka iti sUcayati-vRddha ityeveti / / tasvAd vA Ayanaji koJjayanAH brAdhnAyanA iti rUpe / vyAvaryamAha-kuJjasyApatyamanantaraM kauDijariti / | akArasya pratyaye'zravaNAt tatphalamAha-akAro jitkAAyanyanimittavRddhApatyAbhAvAdasyApravRttau "ata iJ" ryArtha iti / pritkAryamAdisvaravRdistadoM akAra iti [6.1.31] itIva bhavatIti vRddha ityasyAbhAve'trApi bhAvaH / atra kecit-kauJjAyanyasyApatyAnItyarthe "ata jAyanyaH syAditi bhaavH| iJ" [6.1.31.] itItri tasya "jidArSAt 0 " 55 atha gaNaM paThati-kuja adhna ityAdinA / tatra tatra | [6.1.140.] iti lupyapi yahulbasadbhAvAdAyanAnta vizeSamapi vaktavyaM nirdizati-zaTa-ayaM gargAdivapi maMva ruupmaahuH| evaM tulyanyAyAt kuasya vRddhApatyAnItyarthe 20 iti / tathA asmAt pratyayadvayaM paryAyato bhaviSyatIti kauAyanAH iti rupa saMsAdhya tataH teSAM yuvApanyamityarthe bhaavH| vipAzU-ayaM zivAdizvapi iti / tathA ca ata: iJi sati, tasya pUrvavat " jidArthAdaNioH " tato bhAyanyena saha aNa api, pakSe bhaviSyatIti dhapAzaH, 1 [6.1.140.] iti lupi bahutvAbhAvAt kauJjAyaniH ityeva 60 vaipAzAyanya iti rUpadyamiti bhAvaH / zaGkha-ayaM garmA rUpamityAhuH tanna rocayAmahe yato vRddhApatyagatameva dhahudAvazyAdau bidAdau ceti / tatazca tasmAd yaJ | tvamAyanako nimittamiti vRttI spaSTameva prakArAta iti 25 sAyanya, Ayana, anU ceti pratyayacatuSTayamapi paryAyeNa / yuvApatyagatabahutyakatvAnusAra pratyayakalpanAyAH apramANikabhaviSyatIti bhAvaH // 6 // 47 // svameva / vRddhApatyagatasaMkhyAmAzritya saMskRtasya rUpasya yuvA patyagatasaMkhyAnurodhena punaH saMskaraNe tu * jAtaH saMskAro . khobahuSvAyana // 1 // 48 // na nivartate * iti nyAyenApi viruddhamevetyalamadhikena lakSakujAdibhyo Gasantebhyo bahattvaviziSTa kacakSuSkANAM samakSaM vijJApitena // 6 // 1 // 48 // 20 vRddha striyAM vA bahutve'pi Ayanapratyayo azvAdeH // 649 // bhvti| kuJjasyApatyaM khI kauJjAyanI! ___azvAdibhyo vRddhapatye AyanaJpratyayo brAdhnAyanI! kuJjasyApatyAni kAjAyanAH bhvti| azvasthApatyaM vaddhamAzyAyanaH / zAhA-70 bAdhnAyanAH / akAro mitkAryArthaH // 48 // ynH| vRddha ityeva ? AzviH / gotra ityeva? za0ma0 nyaasaanusndhaanm-shrii0| kujhAderiti | azvA nAma kazcit tasyApatyaM vRddham aashviH| 35 pUrvasUtrAt sambaddham ! 'bahuSu' iti padaM vRddhApatyena sambandha- azva zaGkha jana utsa grISma arjuna vailya mAsAdayati tasyaiva pratyayArthatvena prAdhAnyAt , tathA ca | azman vida kuTa puTa sphuTa rohiNa kharjula vRddhApatyagate bahutve vivakSite, striyAM caikatva viziSTAyAmapi kharjura kharjula piddhara bhadila bhaTila bhaDila 75 prakRvasUtra pravartate iti siddham / tathA ca sarva vyAkhyAti-bhaNDila bhaTaka bhaDita bhaNDita prAnta rAma uda "Aho Shrutgyanam"
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 [ pA0 1. sU0 49. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pATho'dhyAyaH / kSAndha grISa rAmoda rAmadikSa andhagrIva kAza | azvasyAnantarApatyamityarthe "ata in" 6.1.31.] kANa gola Aha golAha arka svana arkasthana | itIbhi AdisvaravRddhau avarNalope Azviriti / vRddha 40 zuna dhana pata pada cakra kula grIvA aviSThA | ityasyAbhAye apatyamAne AyanaJ syAdilyanantarApatyamapi pASita pavitrA (pAvitra) pavindA gAmin | AzvAyana iti kathyeta, taccAniSTamiti vRddha iti sambandha5 zyAma dhUma dhUmra vastra yAgmin vizvAnara vizvatara | nIyameveti bhAvaH / lokaprasiddhagotravAcakAdeva vRddhApatye Sata sanakha sana khaDa jaDa gada jaNDa aI| pratyaya ityapi vyAkhyeyamiti gotra ityevetyAha / tatphalamAha(artha) vIkSa vizampa vizAla giri capala | azvo nAma kaciditi / kazcidityanenAdhunikastannAmA 45 giriSapala cupa dAsaka cupadAsaka dhAyyA dhanya | jana iti sUcyate / tathA ca tasya gotratyAbhAvAt vRddhA dharmya pusijAta zUdraka sumanas durmanas Atava | patye'pi "ata ib" [6.1.31.) iti imeva, na 10 utsAtaya kitava kiSa ziva khiva khipa khadira | svAyanaprityAha-tasyApatyaM vRddhamAzviriti / AnaDadya AnaDuyAyana iti yajantAdAyanaNApi gaNaM paThati-azva, zakla ityAdinA / atragaNe pANisidhyati, prAgjitIyasvarAdau tu 'yUni lup' | nIyagaNapAThAd bhedo'valokyate sa cAcAryabhedadRSTinivandhana so [6.1.137.] iti nityalubarthamasyopAdAnam, | iti tadyuktAyuktavicAro'sAMpratika eva / atra kecana vRddha itysyaadiH| atra yo'zvAdiddhakANDe'nyatrApi pratyayAntAH paThayante, tatazca tebhyo yuvApatya evAyaM pratyayo 15 paThyate tasya so'pi bhavati / bhavet pAThasAmAditi yuktam / tasya rUpasyAnyathA'pi azvazakdA bidAdiSu pAThAda, isaaynny| siddhAviha pAThasya sAphalyamAkhyAtumupakramate-AnaDDA aanaashvH| aashvaaynH| DajhAyana itItyAdinA | anazabdo gargAdau paThita iti 55 zazabdAd vidAdiSvaJ gargAdiSu yaJ / anaDuho vRddhApatyamityarthe "gargAderyana" [6.1.42.] iti kujAdiSu AyanyaH, ihaaynny| zAlaH, yani AnaDuhya iti tasyApatyaM yuvetyarthe'nenAyanaSi Ana20 zAkhyaH / zAkhAyanyaH, zAGgAyanaH ! duyAyana iti rUpaM bhavati / taca gaNe pAThAbhAve'pi yadyapi siddhayati, yataH yamantAt "yabhitraH" [6.1. janazabdAnaDAdiSyAyanaNa, hAyanaJ / tatra | 54.] iti AyanaN siddha eva tathApi prAgajitIye'nyasmin " yUni pratyaye vidheye vizeSaH / jAnAyaniH, svarAdau vivakSite vizeSamAha-"yUni lup [6.1.137.] jAnAyano yuvaa| iti nityaluvarthamiti / yatrantAd AyanaNi sati tato'pi __ utsa-grISmayorutsAdiSu pATho'nantarArtho prAgjitIye tasyedamAdyarthe svarAdau pratyaye vivakSite "vA'ya25 'napatyArthadha, iha tu vRddhe'yameva yathA syAdityeya | naNAyanitroH" [6.1.138.] iti vaikalpikaH AyanaNo marthaH ! autsaaynH| praissmaaynnH|| lugU syAt iti AnaduhmAyanasya chAtrA ityarthe "dorIyaH" 65 __arjunazabdasya bAhAdiSu paattho'nntraarthH| 6.3.32.! itIyaviSaye AyanaNo lupi AnaDuhIyA vRddha tvayameva / ArjunAyanaH / iti, tadabhAve AnaDuyAyanIyA iti syAt, iSyate tu vailyeti vilizabdA bhyAntastato yUni "yUni lu" [6.1.137.] iti nityameva lupi Ana30 prtyyH| vailyAyano yuyA ||49|| duhIyA ityekameveti tadarthamiha gaNe AnaDuhyazabdasya pATha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-azvAde: / / Avazyaka eva / Ayanabhi satyeva nityaM lum syAt / 70 vRddha iti prakRtameva / Ayanam ca pUrvasUtrAdanuvRttaH / atra bahavaH zabdAstathAbhUtAH pazyante / ye vRddhApatyaviSayatadanukUlameva sUtra vyAkhyAti--azvAdibhyo vRddhe'patye kevanyeSvapi gaNeSu paThayante, tatazca tebhyo vRddhApatyaviSayaka ityAdinA / udAharati-azvasthApatya vRddhami- | eka evaM kazcana pratyayaH "sparddha" [7.4.119.] iti tyAdinA / azvazabdAda AyanaSi AdisvaravRdI avarNa-1 sUtrAnusAramuta vidhAnasAmarthyAt sarve'pi pratyayAH syaH lope AzvAyana iti / zaGkhasyApatyaM vRddhamityarthe | paryAyeNeti sandehe Aha-atra yo'zvAdiddhakANDe- 75 zAkAyana iti pUrvavat / vRddha ityasya sambandha Ava- 1 'nyatrApi paThyate, tasya so'pi bhavatIti / zyaka ityAha-vRddha ityeveti / vyAva_mAha-Azviriti / | yatrAnyatra gaNe'pi yaH zabdaH paThitastasmAd vRddhApatye'rthe "Aho Shrutgyanam"
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kalikAlasarvekSazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 1. sU. 50.) so'pi pratyayo bhavatyeva, anyathA tatratyapAThasthAnakkAzA- | grISmasya ca vRddhamapatyam autsAyanaH greSmAyaNa ityeva / patterida sUtra pravartatAm , tavettyasya niyAmakAbhAvaprasaGgAt / / evamarjunazabda iha gaNe bAhAdiSu paThyate ! tatra 40 "parasparavirodhe hi na prakArAntarA sthitiH / " bAhAdiSu vRddhApatyArthasambandhAbhAvAdanantarApatye'theM sa pravartate "zrutidvadhaM tu yatra syAt tatra dharmAvubhau smRtI / / iti arjunasyAnantaramapatyam aarjniH| atra "bAhAubhAvapi hi to dharmoM samyaguktau manISibhiH // " dibhyo gone" [6.1.32.J iti iJa, AdisvaravRddhAva varNalope rUpasiddhiH / vRddhApatye tu prakRtasUtreNAyanageveti iti nyAyAmyAm / ucitaM catat, anyathA sandehena AjhunAyana ityeva rUpam / 45 zAstrasyAnanuSThApapharavaprasaGgaH / ___ atra vailyazabdo'pi paThyate, tadviSaye vizeSamAhaatra gaNe paThito yaH zabdo'nyatrApi paritastat vailyeti vilizabdo dhyAnta ityAdi / vilinAma kArya zaGgamAhiphayA paricAyayati-azvazabdAd bidA- rAjarSiriti zabdakaustubhe bhttttojidiikssitH| tasyApatyamityartha 10 diSu pAThAdityAdinA / azvazabda iha gaNe, bidAdau "du-nAdikurvit" 6.1.118.] iti jye vailya ca paThita iti tasmAdubhAvapi pratyayo bhavata iti azvasya iti, tatazca vRddhApatye, " AdyAt " [6.1.29.] iti 50 vRddhamapatyamityarthe / vidAdevRddha" f6.1.41.] ityatri niyamena paramaprakRtereva vRddhe'patye pratyayavidhAnAt pratyayAAzva iti, anenAyanaSi AzvAyana ityuktameveti | prAptau suvApatyArthe evAyaM pratyaya iti vailyasya yuvApatya bhAvaH / zaGkhazabdazca vidAdau gargAdau kuJjAdAviha ceti vailyAyana iti bhavatIti bhAvaH // 6 / 1149 / / 15 gaNacatuSTaye paTita iti tasmAt catvAro'pi pratyayAH syuriti-tadAha-zazabdAd vidAdisval ityAdinA / zapa-bharadvAjAdAtreye // 6 // 1 // 50 // abhi sati zaGkhasya vRddhamapatya zAkhaH "gargAdeyam" zapa-bharadvAja ityetAbhyAmAyApatye vRddha 55 [6.1.42.) iti yani sati zAzaya iti / "kuJjA- AyanaJpratyayo bhvti| zApAyanaH, bhAradvAjA deoyanyaH // .1.47.1 iti Ayanye zAjAyanya iti / yanaH, atroya t / 20 anenAyanabhi tu zAsrAyana iti rUpacatuSTayam / Aya iti kim ? shaapiH| bhAradvAjaH, janazabdo naDAdAviha ca paThyate / tatra nddaadipaatth-bhaardvaajau| bidAdo // 5 // sAmarthyAt janasya vRddhApatyamityarthe "naDAdibhya AyanaN" / zama0 nyaasaanusndhaanm-shp.| zapatIti [6.1.53.] ityAyanaNi, iha pAThAd Ayanani ca / zapo nAma kazcit paramaprakRtiH, bharantaM vAjayatIti bharadvAjaH vRddhApatyaviSayake rUpe vizeSAbhAve'pi anyatra vizeSamAha--- prasiddho muniH, tayoH samAhAraH zapabharadvAjaM tasmAt / 25 tatra yuni pratyaye vidheye vizeSa iti / Ayanamao ! anrapatya vRddham AtreyaH, "ito'nimaH" [6.1.72.] bhittvAd AyanaantAd vihitasya yuvApatyArthasya "ata | ityeyaNa, tasmin iti / tathA ca sUtraM vivRNoti zapahuA" [..1.31.] itImo "bhidArSAdaNioH " bharadvAja ityetaabhyaamityaadinaa| AtreyApatye vRddha .. P6.1.140.1 iti lupi jAnAyanasya yuvApatyamapi / iti AgreyarUpe vRddhApatye ityarthaH / atri ma aSiH, jAnAyana eva / AyanaNantasya tu lubabhAve jAnAyanasya etayoH zapa-bharaddhAjayorapi gotraparamparAyAM svayamapi gotra30 yuvApatyaM jAnAyaniriti bhavatIti vizeSa iti bhaavH| pravartakatvena khyAta iti sambhavati, zApAyanAdInAmAtreyatvamapi vRddhayuvApatyasambaddhaM tatra tatra vizeSamabhidhAya vRddhakANDAd / gotraparamparAyAzcirantanasvAt / evamanyAtrApi gotrasAGkarya bahirapi sAmAnyataH paThitazandAnAM viSaye vizeSamAkhyAtumupa- nirasanIyam / udAharati-zApAyana iti / zapasya kramate-utsa-grISmayorityAdinA / utsa-grISmazabdA-vRddhamapatyamityarthe'nenAyanaJi AdisvaravRddhAvavarNalope zApA yutsAdigaNe'pi paThito " utsAderam" [6.1.19./ yana iti / evaM bharadvAjasyApatyaM vRddhamityarthe bhArAbajAyana 53 ityatro vidhAnArtham / sa cAn vRddhApatyAdanyatrApyapatye'rthA- | iti / ntareSu ca prAgjitIyeSu pravartate iti vRddhApatye'nena sa| vyAva] darzayituM pRcchati-Atreya iti kimiti / bAdhyate vizeSavihitatvAt ityanantarApatye'rthejyatra ca / sAmAnyena vRddhApatye'yaM vidhIyatAM vizeSanimitto- . prAgjitIye'rthe'a syAd, vRddhApatye cAyanoveti utsasya pAdAnamavyAvartakamiti prabhAzayaH / pratyudAharati-zApiH "Aho Shrutgyanam"
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA.1.su053.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / owwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwooooooooowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwer bhAraddhAja iti / zapasya vRddhampatyamAyAdanya ityartha | pyAcAryavyAkhyAnAdRSivAcakAd vihitaH ko'pi pratyaya "ata in"6.1.32.] itIbhi shaapiH| bharadvAjasya | ArSa ityucyate iti gamyate iti na doSaH / / 6152 // vRddhamapatyamAtriyAdanya ityartha bidAditvAdaSi, bhAradvAja iti / naDAdimya Ayanam ||6||115shaa 40 bahuvacane rUpAntarasya sUcanAya dvivacanAntamapi rUpaM pradarzitam naDAdibhyo asantebhyo vRddhe'patye AyanaNa 5 bhAradvAjau iti / bahuvacane tu " yo'zyA." [6.1. pratyayo bhvti| naDasyApatyaM vRddha nADAyanaH / 126.] iti lapi bharadAjA ityeva / bhAratAja ityAntaM cArAyaNaH / vRddha ityeva ? naDasyApatyamanantaraM spena svaNantamiti sUcayitumAha-bidAdau iti / bhara nADiHNakAro vRddhyrthH| dvAjasya bidAdau pATha iti bhAvaH / / 6 / 1950 ____naDa cara baka muJja itika itiza upaka 45 bhargAt garte ||6||5shaa lamaka saptala (sattala) satvala vyAja (vAja) 10 bhargazabdAt bhaigarte'patye vRddha AyanaJ- vyatika ityeke| prANa nara sAyaka dAza mitra pratyayo bhavati / bhAyaNasnegartaved ! anyo dAzamitra dvIpA dvIpa piGgara piGgala kiGkara bhAgiH // 5 // kiGkala kAtara kAthala kAzyapa kAzya nAvya za. ma. nyAsAnusandhAnam--bhargAt / (tAvyA) aja amuSya ligu citra amitra kumAra 50 bhargazabdo'nekArthaH, atra gotrapravartaka etannAmA paramapuruSaH | loha stamba stambha agra zizapA tRNa zakaTa mikaTa 15 kazcid gRhyate / tataH gaigate vRddhe'patye pratyayavidhAnam / mimata sumata jana ac indha Rgindha mita udAharati-bhAIyaNa iti, bhargasyApatyaM vRddhaM raigarta iti / janandhara jalandhara yugandhara haMsaka daNDina vigrahaH / AyanaSi sati AdisvaravRddhAvavarNalope bhAIyaNa hastina paJcAla camasin sukRtya sthiraka brAhANa iti / anyaH agataminno bhargasya vRddhApatya bhAgiH ityeva, ghaTaka azyAla kharapa badara zoNa daNDama chAga 55 tatra "ata iJ" [6.1.32.] itIzeva bhavatIti durga aloha Aleha kAmuka (kAmaka) brahmadatta bhAvaH // 6 // 5 // udambara saNa lA kekara (kakara) nAvya AlAha Rga vRSagaNa adhvara bAliza daNDapa, AtreyAd bhAradvAje // 6152 // iti naDAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham ||3|| AtreyazabdAdU vRddhapratyayAntAda bhAradvAje za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nddaadibhyH| 60 yunyapatye Ayanapratyayo bhavati / AyAyA vRddha iti saMbadhyate / tathA ca sUtrArthamAha-naDAdibhya bhAradvAjo yuvA / Ayo'nyaH / "jidArthAta.' ityAdinA / udAharati-naDasyApatyaM vRddhaM nADAyana 25 [6.1.140.] itIno lupa // 12 // iti AyanaNi AdisvaravRddhAvavarNalope nADAyana iti / evaM carastha vRddhamapatyamityartha cArAyaNa iti, atra "raSavaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-AtreyAt / aorapatyaM vRddhamityarthe " ito'nimaH" [6.1.72] rNAnno'nta" (2.3.63.] iti NatvaM vizeSaH / vRddha 65 ityeyaNi Atreya iti / ayaM ca svata eva vRddhApatyapratyayAnta ityasya saMvandha Avazyaka ityAha-vRddha ityeveti / ityasmAd vRddhe'patye punaH pratyayotpattirna sambhAvyata itya vyAvartyamAha-naDasyApatyamanantaraM nADiriti / 30 to'diva labdhamarthamAha--yUnyapatye iti / tathA | atra "ata iJ" [6.1.32.] itIzeva bhavati, natvAcAgeyasya yuvApatyamityarthaM AyanaSi AzeyAyaNa iti yanaN iti bhAvaH / aprayogiNI NakArasya phalamAhabhAradvAja eva / anyastu yuvApatyamapi Atreya ityevetyAha- NakAro vRddhayartha iti / ayamAzayaH-AyanaSi prakRte 70 Azeyo'nya iti / yuvApalyArthe "ata ib" [6.1. Ayanako vidhAnasyetat phalaM yat bhivaprayuktaM kArya mA-- 32.] itImaH " jidArSAdaNioH " [6.1.140.) iti | stu, NittvaprayuktA AdisvaravRddhireva kevalamastviti / 1 lapa bhavati / yadyapi jidArSAditi sUtre RSivAcakAda gaNaM paThati-naDa cara ityAdinA / lAghavAdekavacanena viziSyavihita eva pratyayo grAhyaH pratipadoktatvAt tathA- nirdeze kartavye naDAdibhya iti bahavacananirdezasya vaiyarya7hemacandrasida0 "Aho Shrutgyanam"
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 55. / mAzaGkayAha-bahuvacanamAkRtigaNArthamiti / AkRtyaiva / iti udumbarasya rAjJo'patyamityarthe "sAlyAMza- pratyagratha. Na gamyate gaNAntargatatvena gRhyate ityAkRtigaNastadarthamityarthaH / [6.1.117.] itItriM AdisvaravRddhI avalope audumba- 40 AkRtigaNazabde bhAvapradhAno nirdezaH -AkRtigaNatvArthamiti / ririti, tasthApatyaM yuvetyarthe'nenAyanaNi ikAralope audumbabhAvaH / tena cAnye'pi dRSTAyanaNantAH prayogA upapatsyante rAyaNa iti / 5 iti ||6|1|53 // 50 yaJiJaH ||6|1154 || vRddha iti ynyinyoviNshessnnm| vRddhe vihitau yo yatra tadamsAdyUnyapatye Ayanam pratyayA bhavati / 'yuddhAdU yUni' / 6.1.30 / iti 10 vacanAd yUnIti labhyate / gArgyasyApatyaM yuvA gArgyAyaNaH / vAtsAyanaH / dAkSerapatyaM yuvA dAkSAyaNaH / plAkSAyaNaH / audumbarAyaNaH ! tailakhalAyanaH / vRddhavihitasyetro grahaNAdiha na bhavati / udumbarANAM rAjA audumbaristasyA15 patyamaudumbaraH, audumbarAyaNirvA ! 'avRddhAd dornayA' [6.1.110] iti pakSe AyaniJ / gArgyA apatyaM gArgeyaH / dAkSeyaH ityatra paratvAd 'DayAptyUGaH' ityeyaNa bhavati ||24|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam - yaJiJaH / yaJ 20 in iti pratyayau tayoH samAhAraH yaJiJ tasmAt / atra / tailakhalAyana iti-tilakhalasya rAzeo vRddhamapatyaM tailakhaliH, pUrvavadiMLU, tasyApatyaM yuvetyarthe AyanaN / vRddhe ityasya yaJiJarvizeSaNatvaphalamAha udumbarANAM rAjetyA - 45 dinA / tathA ca rAjArthe in iti vRddhApatyArthe iJa vidhAnAbhAvAd AyanaN na bhavati, kintu "avRddhAd dornayA" [ 6.1.110.] ityAyani pAkSika iti, tadabhAve "Gaso'patye" [6.1.28.] ityaNi audumbara iti Ayanatri audumbarAyaNirityeva ! 50 nanu gargasya vRddhamapatyaM strI gArgI, tasyA yuvApatyamityarthe'pyanenAyanaNA bhavitavyam, gArgIzabdasyApi yaJantatvAnapAyAditi cedAha - paratvAt "GayApa syUGa:" [6.1.70. ] ityeyaNa bhavatIti / yathA hyayaM yaJantastathA vyanto'pi iti GayantalakSaNaH pratyaya eva pravartate, para- 55 tvAt "spardhe" [ 7.4.119.] iti niyamAditi bhAvaH / gargasya vRddhApatyaM strItyarthe "gargAdiryan" [ 6.1.42.] iti yatri gArgyazabdAd "yatro DAyan ca thA" 2.4. 67.] iti GayAM DAyani ca gArgyAyaNIti / tadabhAve kevalaM GayAM "vyaJjanAt tadvitasya" [2.4.88.] iti 60 yalope gArgIti, tato'patyArthe " vyApUtyUGa:" [ 6.1.70.] ityevaNi IvarNalope gArgeya iti / evaM dakSasyApatyaM vRddhaM strItyarthe "ata iJ" [6.1.32.] itIJantAd "iJa itaH " [2.4.71.] iti GayAM dAkSIti tasthA yuvApatyamityarthe paratvAt "DyAra-vyUGa:" [6.1.70 . ] ityeyaNi 65 dAkSeya iti ||6|1|54! ca pratyayagrahaNe tadantagrahaNAd yaJantamitrantaM ca prakRtiH / tatra vRddhaM ityanuvRttaM kimprakRtitvena vivakSitayoH yaJiJo vizeSaNam, uta vidhIyamAnasyAyanaNa iti zaGkAyAmAha - vRddhe iti yaJiJozeSaNamiti / apatyArthe AyAdeva 25 paramaprakRteH pratyayo bhavatIti "AdyAt " [6.1.29. ] iti niyamena labdham, ityatra vRddhApatye yamitrau vihitAveveti punarvRddhe pratyayo na syAdityAyanaNayaM vidhIyamAnaH kasminnarthe / bhaviSyatItyaniyame Aha-yUnyapatye iti / tatra pramANamAha"vRddhAda yUni" (6.1.3.] iti vacanAditi / 30 uktasUtreNa vRddhapratyayAntAd yUnyapatye pratyayavidhAnasya lakSya haritAdeH ||6| 1|55 // bizayantargaNo haritAdiH / vRddhe vihito | vAhana nyapatye bhaviSyatIti bhAvaH / udAharati-- | yo'J tadantebhyo haritAdibhyo yUnyapatye AyagArgyasyApatyamityAdinA / gargasya vRddhamapatyamityarthe naNa pratyayo bhavati / haritasyApatyaM yuvA hAri- 0 "gargAderyatra" [6.1.42.] iti yaJi gArgya iti tasyApatyaM tAyanaH / kaindAsAyanaH / haritAderiti kim ? yuvetyarthe'nenAyanaNi gArgyAyaNa iti / evaM dakSasya vRddha vaidasyApatyaM yuvA vaidaH / aneo lup / aja 35 mapatyaM dAkSiH "ata iJ" [6.1.32.] itItri siddham / iti kima ? haritasyApatyaM vRddhaM hAritaH // 55 // tataH dAkSerapatyaM yuvetyarthe AyanaNi icarNalope dAkSAyaNa za0ma0 nyAsAnusandhAnam -- haritAdeH0 / iti / lAkSAyaNa iti prakSo nAma kra. padastadrAjA ca tasyApatyaM harita Adau yasya so'yaM gaNo haritAdiH sa ceha na paThyate 75 jJAkSiH, tasya yuvApatyamityarthe Ayanam / audumbarAyaNa / iti, kutrAsI paTita ityAzaGkAmapanudannAha - 'vidAdyanta "Aho Shrutgyanam"
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. sU0 57. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / gaNo haritAdiH' iti / "vidAdeva'ddha" [6.1.41.] 1 106.] iti paribhASayA'ntyasyaiva bhavatIti tallabdhamevAhaiti sUtre paThito bidAdigaNastadantarbhUta eva haritazabda- tayAdhAntasya luga bhavatIti / udAharati-kroSTura- 40 mArabhya paThito gaNaH haritAdirityarthaH / atra vRddha iti | patyamityAdi / 'krauSTrAyana ' iti skAraviziSTaH pATha prakRtam , tamgha pUrvasUtravat prakRtivizeSaNasya atra eva | upalabhyatyamAno bhrAnta eva kroSTurantasya RkArasya lope 5 vizeSaNamityAha-bakhe vihito yo' ityaadinaa| kroSTAyana ityeva rUpasyaucityAta 'harita kindAsa vayaska arkalaza vadhyoga viSNuvRddha | zAlaGkAyana ityubhayatrAyanaNi AdisvaravRddhAvantasya vRSNivRddha pratibodha rathItara rathantara gaviSThira gaviSThila niSAda kArasyokArasya ca luki rUpasiddhiH / pANinIye ca 45 zavara maThara sudAku pRdAku' ityete haritAdayaH bidAdyanta- naDAdigaNa eva paThitAvetI, gaNasUtreNa cAntalukakArya gaNabhUtA jnyeyaaH| vihitamiti sAmyameva / / 6 / 1156 / / 10 udAharati haritasyApatyaM yuvA hAritAyana iti / darbha-kRSNAgni-zama-raNa-zaradvacchanakAharitazabdAd vRddhApatye bidAditvAdam tadantAca prakRtasUtre dAgrAyaNa-brAhmaNa-vArSagaNya-vasiSThaNAyanaNa, AdisvaravRddhiriti sAdhanikA / kindAsasyApatyaM yuvetyarthe bidAditvAdaantAdanenAyanaNi AdistharavRddhau bhArgava-vAtsye // 657 // 50 kaindAsAyana iti / haritAderiti kimiti ? | darbhAdibhya AgrAyaNAdiSu yathAsaMkhya vRddhe. 15 sAmAnyata evAJantAdAyanaNa vidhIyatAmiti prabhAzayaH !! bvapatyeSu AyanaNapratyayo bhavati !darbhAdAmAyaNe, pratyudAharaNenottarayati-bidasyApatyaM yuvA baida iti / darbhasyApatyamAgrAyaNazceda daarbhaaynnH| daarmirnyH| atra vRddhApatye'J vihitaH, tadantAya "ata iJ" kRSNAd brAhmaNe, kASrNAyano brAhmaNaH / kArNi[6.1.32.] itIJi, "jidArSAt 0" [6.1.140. rnyH| agnizarmaNo vArSagaNye, agnizarmAyaNo 55 iti lupi baida ityeya bhavati, haritAderityasyAbhAve tu vaarssgnnyH| agnizarmiranyaH / raNAda vAsiSThe, 20 baidAyana iti syAditi bhAvaH / tahiM haritAderityevAcyatAm-rANAyano paasisstthH| raannirnyH| zaravato ana iti tyajyatAM yuvApatyA vRddhArthapratyayAntAdeva tyayo / bhArgave, zAradvAtAyanA bhaargvH| shaardto'nyH| bhaviSyati "vRddhAda yUni" [6.1.60.] iti niyamAditi / zunakAd yAtsye, zaunakAyano vAtsyaH / ana ityasyAbhAve'pi aantAdeva haritAderbhaviSyatIti / zaunako'nyaH / zaradvacchunako bidAdI // 57|| 60 ana iti vyarthamityAzaGkate-atra iti kim iti / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-darbha-kRSNA / 5 pratyadAharaNenottarayati-haritasya vRddhamapatya atra prakatipratyayAthA so krameNa paThitAviti tayoryathAhArita iti / atra aJa ityasyAbhAve vRddhArthaprakaraNAda saMkhyenaivAnvaya ityAha-darbhAdibhya ityAdinA, darbhaAyanaNapi vRddhArthe eva bhaviSyati, tatazca paratvAdanaM kRSNa-agnizaman-raNa-zaradat--zunaka ityete prakRtayaH, bAdhitvA vRddhApatyArthe'pyAyanaNeva sthAdityaniSTamApayeteti AgrAyaNa-brAhmaNa-vArSagaNya-vAsiSTha-bhArgava vAtsya ityebhAvaH // 6 // 1 // 55 // . te'steSAM krameNAnvaya iti vRttau pRthak pRthak nirdi30 kroSTra-zalakolak ca // 6 // 56 // zyodAhiyante / agrazabdo naDAdau paThita ityagrasya vRddhakroSTra zalAku ityetAbhyAM vRddhe'patye Aya- mapatyamAmAyaNa iti sasminnarthe darbhazabdAda vRddhe'patye naNapratyayo bhavati, tayozcAntasya lum bhavati / AyanaN bhavatIti pratyekaM vAkyArthabodho lakSyasaMskArakaH / koSTurapatyaM vRddhaM kraussttaaynH| zAlaGkAyanaH // 56 / / | darbhasya vRddhamapatyamAmAyaNa ityarthe AyanaNi Adisvara- 70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-koSTa0 / vRddha | vRddhayAdau dArbhAyaNa iti / AgrAyaNAdanyatrArthe AyanaNos1 iti prakaraNaprAptam / tathA kroSTa-zalakorityekava vibhakti- | prAptyA " ata iJ" [6.1.32.] itIni dAbhiriti / viSayabhedAda bhidyata ityAzrayaNAt pratyayavidhAne paJcamya kRSNAd brAhmaNa iti-kRSNazabdA vyAsasya dvaipAyanasya ntamapi tat padaM luksambandhAnubhave SaSThayantatayA vipa. yAcakaH, yAdaveSyavatIrNasya viSNozca / tatra kRSNazabdAd riNamate, tathA ca sUtrArthamAha-'phroSTa-zalaGka itye- vRddhApatyArthena pratyayena yatra brAhmaNo dvaipAyanApatya vAcya 75 tAbhyAmiti / luk ca "SaSThayA antyasya" [7.4. | statrAyanaNa , yatra ca yAdavAdiSu kazcid vAcyastava "Aho Shrutgyanam"
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kilakAlasarvajJazrImacandrasUribhagavatpraNIte "3 bhaktIti vyavasthA, tadanusAramevodAharati-kASrNAyano brAhmaNaH kANiranya iti / vRSagaNazabdo gargAdiSu paThitaH, tasyApatyaM vRddhamityarthe vArSagaNya iti / tasmin vAcye 'gnizarmanazabdAd AyanaNU, anyatrArthe " bAhrAdibhyaH 5 [ 6.1.32. ] ityanenejeva bhavatIti tathodAharati- AgnizarmAyaNI vArSagaNyaH, Agnizarmiranya iti / AyanaNi, AdisvaravRddhau "no'padasya taddhite / 7.4.61.] ityantasvarAdilope AgnizarmAyeNa iti / isi satyapi AdisvaravRddhirantyasvarAdilopazceti agnizarmiriti / raNAd 10 vAsiSThe iti / vasiSThasyApatyamityarthe " RSyandhaka0 [6.1.61.] ityaNi vAsiSTha iti, tasmin vAcye raNazabdAd vRddhApatye'nenAyanagi rANAyana iti yAsi - SThAdanyatrArthe " ata iJ " [ 6.1.32.] itIji AdisvaravRddhAbavarNalope za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - droNAt / pUrvasUtra eva droNazabde'pi paThite vaikalpikapratyayavidhAnasambhave pRthak sUtrArambhagauravaM kimarthamityAzaGkAmapanudannAha--yoga- 45 vibhAgAd vRddha iti nivRttam iti / yogavibhAgena kimapi pUrvayogAd vailakSaNyaM labhyamiti kimanyat tat syAt, vinA pratyayArthavailakSaNyAt iti pUrva sUtraM vRddhApatye pravartate idaM cApatya sAmAnye ityeva taditi bhAvaH / tathA ca | droNasyAnantare vRddhe cAyaM pratyayo labhyata iti, tadAha- 50 rANirityevetyAha-rANiranya droNazabdAdapatyamAtre iti / tena droNasyAnantaramapatya15 iti / zaradvato bhArgave iti / bhRgorapatyaM pumAn ityarthe mityarthe AyanaNi AdisvaravRddhau avarNalope droNAyano'RSitvAdaNi AdisyaravRddhau, "astrayaMbhuvo'yU " [7.4. zvatthAmA, anantarApatyatvena droNasya prasiddhaH putraH 70.] ityavAdeze bhArgava iti / tasmin vAcye zaradat Ayano'bhAva pakSe'dantatvAdibhi drauNiriti / zabdAdAyanaNi AdisvaravRddhI - zAradvAtAyana iti / anyatrArthe bidA ditvAdani zAradvata ityevAha-zAradvato'nya 20 iti / zunakA tsye iti / vatsasya vRddhamapatyamityarthe / gargAditvAdyatra vAtsya iti / tasmin vAcye AyanaNi AdisvaravRddhayAdau zaunakAyana iti / anyatra vAcye bidAditvAdaJi zaunaka ityevAha - zaunako'nya iti / zAradvata- zaunakayoH kaH pratyaya iti saMdehe nirNayati zara25 dracchunako bidAdI iti 116 1157 ! | jIvanta parvatAd vA ||6| 1158|| jIvanta - parvatAbhyAM vRddhe'patye AyanaNUpratyayA vA bhavati / jaivantAyanaH, jaivantiH / pArthatAyanaH, pArvatiH / vRddhe ityeva ? jaivantiH ||8|| 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - jIvanta0 / vRddhe - iti saMbadhyate / tathA ca sUtrArthamAha-jIvanta parvatAbhyAmityAdi / AyanaNi sati AdisvaravRddhayAdI jaivantAyana iti jIvantasya vRddhamapatyamityarthe / pakSe'dantatvAdipa jaivantiriti / evaM parvatasya vRddhamapatyamityarthe pArzvatAyanaH, pArvatiriti / vRddhe ityasya sambandhaM draDhayati-vRddha ityeveti / nantarApatyAdau ata iJevetyAhajaivantiriti ||6|1|58 | 35 [ pA0 1. 0 60. droNAd vA ||6| 1159 // yogavibhAgAd vRddha iti nivRttam / droNa- 40 zabdAdapatyamAtre AyanaNapratyayo vA bhavati / drauNAyanaH, drauNiH ||29|| pANinIyatantre tu " droNa parvata- jIvantAdanyatarasyAm " 55 [phA0 sU0 4.1.103.] ityekasminneva sUtre trayo'pi zabdAH pazyante iti vRddha evApatye droNazabdAdapi pratyayavidhAnaM dRzyate / tatazca mahAbhArataprasiddhadroNasyAnantarApatya evAzvatthAni 'droNAyana' zabdasya prayogaH kathamityAzaGkAyAM kAzikAkRdAha - "naivAtra mahAbhAratadroNo gRhyate, kastarhi ? 60 anAdiH tata idaM gotre (vRddhe) pratyayavidhAnam / idAnIM zrutisAmAnyAdadhyAropeNa tathAbhidhAnaM bhavati" iti / asyAyamAzayaH-sUtre'nAdiRSinAmno droNasya grahaNam, tasmAt tu vRddhe evaM pratyayo bhavati, tatazca zrutisAmyAt mahAbhAratIyadroNasyApi tatsamAnazabdatvAd 65 anAdidroNApatyasya yo dharmo vRddhatvaM bhAratIyadroNApatye'pi tat samAropyAzvatthAgni droNAyanazabdasya prayoga pratipattAraH kurvanti / droNasambanvena prayuktaM pUrvazabdameva zrutisAmyAcalitabuddhayaH pratipattAro vyavaharantIti / svamate tu droNapadena zrutisAmyAdubhayorapi droNayorgrahaNAt - vRddhe ityasya 70 nivRttyA ca pUrvasmAd anAdidroNavAcino vRddhApatye, mahAbhAratIyadroNAccAnantarApatye ca pratyayavidhAnamiti na kA'pyanupapattiriti || 6 | 1159 // zivAderaN ||6|1160 // zivAdibhyo "Aho Shrutgyanam" santebhyo'patya mAge'Nu- 75
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0] 1. 0 60. ] zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 53 pratyayo bhavati / ata iAderapavAdaH / zivasyA - viziSyavihitAH " at in" [6.1.32. ], "DyAppatyaM zaivaH / prauSThaH / prauSThakaH / | tyUGaH" [6.1.70.] ityAdisUtravihitAH pratyayA yathAyathaM 40 prAptA iti tadbAdhanArthamiha viziSyANo vidhAnamiti bhAvaH / kaH pratyayaH, kasmAt prApta ityagre svayameva vakSyati / zivasyApatyamityarthe zivazabdAdaNi AdisvaravRddhayAdau zeSa iti / prauSTha iti / pragatau pravRddho vauSThau yasya so'yaM prauSThastasyApatyamapi prauSTha ityeva / aNi sati varNalope 45 rUpasAmyAt / evaM pravRddhAvoSThau yasya so'yaM prauSThikaH (matvarthIya ikaH ) tasyApatyamapi praSTha iti / ziva prauSTha prauThika vaNTa jamya jambha kakubha kuthAra anabhimlAna kakustha kohaDa 5 age ra for anNDa tRNa karNa kSIrahUda jalada pariSika zilinda gophila gohila kapilaka jaTilaka badhiraka maJjiraka vRSNika khaJjAra khaJjAla rekha lekha Alekhana vartana RkSa vartana vikaTa piTAka tRkSAka nabhAka UrNanAbha 10 supiSTa viSTakarNaka parNaka masUrakarNa khaDUraka gaDeraka yaska lahya kruddha ayasthUNa bhalanda bhalandana virUpa virUpAkSa bhUri saMdhi muni kuJcA areer ilA mI jaratkAru utkeyA kAyyA surohikA pIDInAsA mahitrI Arya zvetA RSTiSeNa gaGgA pANDu vipAz takSan iti zivAdiH / 15 tasya atrAvirUpAkSAdijo'pavAdaH / bhUryAdInAmA AryazvetAyA eyaNaH, RSTiSeNasya senAntasya senAntayeoH / bidAdipAThAd vRddhe 'Jeya 20 bhavati / tadantAca yUni 'ata iJ ' [6.1.31.] 'JidArSAdaNiJoH ' [ 61.140. ] iti lupi ArTiSeNaH pitA, ArSTiSeNaH putraH / tathA 25 RSTiSeNasyApatyaM vRddhaM bahavaH bidAd yaJ, tasya 'yatraJaH 0 ' [6.1.126.] ityAdinA lupi RSTiSeNAH / pANDupAThaH zubhrAd yeyaNA gaGgApAThastikAdyAyanijJA ca samAvezArthaH / tena pANDeAdvairUpyaM, gaGgAyAzca vairUpyaM siddham / pANDavaH / pANDaveyaH / gAGgaH / gAGgAyaniH / gAGgeyaH / vipAzpAThaH kuJjAdilakSaNena jAya30 nyena samAvezArthaH / vaipAzaH / vaipAzAyanyaH / takSanpAThaH kuryAdiJyena samAvezArthaH / tAkSNaH | tAkSaNyaH // 60 // O za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - [- zivAdeH / vRddhe ityasya nivRtteH pUrvamuktatvAdAha- apatyamAge iti / 35 "haso'patye" [6.1.28.] ityanenaivApatyasAmAnye'No vidhAnAt zivAdibhyo'pyaN siddha eveti viziSya tebhyo'No vidhAnaM vyarthamityAzaGkayAha-ata iJAderapavAda iti / atra gaNe'dantAH AvantA vyantAzca zabdAH paThayante, tebhyo / gaNaM paThati - ziva, prISTha ityAdinA / pratyayaprApti tadapavAdaM ca vivicya grAhayati - atrAvirUpAkSAditro'pavAda iti / virUpAkSazabdaparyantaM ye paratA. zabdAste 50 sarve'pyadantA eveti tebhyota iti iva prApta ii tadbAdhanaM bhavatItyarthaH / bhUryAdInAmiti - bhUrizabdAdArabhya sunizabdaparyantebhya idantebhya "ito'nitraH" [6.1.72.] ityeya prAptaH / kruJcAzabdamArabhya mahAzvetAzabdaparyantaM paThitAH zabdA bhavantA iti tebhyo "DyApU-nyUDaH" [6.1.70.] 55 ityeya prAptaH iti tasyApi vAghaH / RSiSeNaH senAnta iti tasmAt "senAnta kAru0" [6.1.102.] ityane natryeJa prAptau tayorvAdhanArthamiha pAThaH / etadviSaye vizeSamAha - vidAdipAThAdU vRddhe'bheva bhavatIti / RSiSeNazabdo vidAdAvapi paThita itei tatra pAThasya sArthakayAtha, 60 tatra ca sUtre 'vRddhe' ityasya saMbandhAt tadarthe sa eva pratyayaH syAditi RSiSeNasya vRddhamapatyamityarthe'Ji sati AdisvaravRddhau ArSiSeNa iti / tadantAd - anantAd yuvApatyArthavivakSAyAm adantalakSaNaH "ata in" [ 6.1.31.] itIbU, tasya ca mitaH - ajantAd vihitatvena " JidArSA - 65 daNizroH" [6.1.140.] iti lupi ArSiSeNa ityevetyAhaArSiSeNaH pitA, ArSTiSeNaH putra iti / anantatvanibandhanaM bahutve rUpabhedamAha RSiSeNasthApatyaM vRddhaM bahava iti / bahulaviziSTe'patye vivakSite "yatraJaH" [6.1.126.] iti lur / pANDu- 70 zabdo'tra gaNe, zubhrAdau gaGgAzabdazca tikAdAvapi paThyate, atra gaNe pAThAbhAve ca tAbhyAmaNU durlabha eveti sarveSAM samAvezArthamevAtra gaNe tayoH pATha ityAha- pANDapATha zubhrAdheyaNetyAdinA / tatphalitamAha-tena pANDo - rUpyam ityAdi / pANDurnAma kauravo rAjA mahAbhArataprasiddhaH / 75 tato'patyArthe'nenANi AdisvaravRddhau "asvayaMbhuvo'v" [ 7. 4.70 ] ityavAdeze pANDava iti / "zubhrAdibhyaH " "Aho Shrutgyanam"
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 25 kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIteM [6.1.73.] ityeyaNi AdisvaravRddhayAdau pANDaveya iti / gaGgAzabdazca zubhrAdau tikAdau ca paThyate'tra ceti tasmAt tataH pratyayatrayaM bhavatIti gaGgAyA apatyamityarthe'nenANi gAGga iti / zubhrAditvAdeyaNi gAGgeya iti, 5 "tikAderAyanil" [6.1.107.] ityAyanimi gAGgAya niriti / vinAzuzabdaH kuJjAdAvapi paThyate, itoha gaNe pAThAbhAve tato'N na syAditIha pAThena kuJjAdityAt prAptena "kuJjAdermAyanyaH " [ 6.1.47.] iti jAyanyena sahAsya samAvezo bhavatIti aNi sati vaipAza iti 10 rUpam, Ayanye tu vaipAzAyanya iti / tacanazabdaH | kurvAdAviha ca paThyate iti tasmAdapi aN prakRtigaNe pAThAbhAve durlabhaH vizeSavihitena "kurvAdeH" (6.1. 100.] ityanena bAdhAditIha pAThAt pratyayadvayaM bhavati / tatrANi sati AdisvaravRddhau " SAdi - han- dhRtarAzeo'Ni" [2. 15 1.110.] ityano'sya luki tANa iti / Jye tu "no'padasya taddhite" [7.4.61.] ityantyasvarAdiluki prAptAyAM "ano'yye ye" 7.4.51. jiti niSedhe tAkSaNya iti rUpadvayam / yadyapi takSA phArurapi, tasmAcca, "senAntakAru0" [6.1.102.] itImapi prAptastathApi tasya 20 sAmAnyavihitatvena vizeSavihitAbhyAm aNU- jyAbhyAmitro bAghAnna bhavati / sa hi anyasmin kAruvAcake zabde caritArthaH, takSanzabdasyobhayatra gaNe pAThastvacaritArtha iti gaNapAThasAmarthyAtau bhavato nem / imAtravAve'NazvAritAyeM jyAce tasya sAmarthyAbhAvaH iti // 6.1.60. RSi-vRSNyandhakakurubhyaH ||6|1161 || RSayo laukikA vasiSThAdayaH apatya yogAt / vRSNayaH andhakAH / kuravazca prasiddhA vaMzAkhyAH kSatriyAH / RSyAdivacanebhyaH zabde bhyo'patye 'Npratyayo bhavati / iJo'pavAdaH / 30 RSi-vAsiSThaH / vaizvAmitraH / gautamaH / vRSNivAsudevaH / aniruddhaH / vAtraH / prAtivAhanaH / audAraH / andhaka-zvAphalkaH / raandrsH| caitrakaH / kuru-nAkulaH / sAhadevaH / dauHzAsanaH / dauryodhanaH / 1 35 atryAdibhyastu paratvAd payaN jyeJau ca bhavataH / AtreyaH / jAtasenyaH / jAtaseniH / auprasenyaH / augraseniH / vaipvaksenyaH / vaiSvaksenaH / bhaimasebhyaH / bhaimaseniH / | pA0 1 sU0 61. kathaM dauryodhanaH ? kriyAzabdatvAd duHkhena yudhyata iti / yaudhiSThiraH, ArjuniH ityatra tu 40 bAhvAditvAd iva // 61 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - RSi RSINAmalaukikAnAmapi parigrahavimukhAnAM purANAdiSu zravaNAt, tebhyazcApatyArthapratyayasyotpatterasaMbhavAt iha RSipadena ke grAhyA ityAzaGkAyA nirAkaraNArthamAha - RvayA laukikA 45 / vasiSThAdaya iti / lokavyavahAre sAdhavo laukikAH / / yadyapi RSati gacchati (jJAnadvArA ) saMsArapAramiti 'RSayaH saMyatAtmAnaH' iti manUktayA ca RSipadasya kriyApravRttinimittakatvenAniyatatva tathApi loke mantradraSTratvena prasiddhA eveha RSipadena gRhyante iti bodhanAyaiva vasiSThAdaya 50 iti nAmanirdezaH / AdizabdaH prakAre / vasiSThasadRzA mantradraSTatvena prasiddhA anye'pi RSipadena grAhyA ityartha:tatra hetumAha- apatyayogAditi / zrUyate hi teSAmapatyAthena yoga: sambandhaH, nAnyeSAM sanatkumArAdInAmUrdhvaretasAm, atazca neha sUtre teSAM grahaNam / 55 andhakazabdasyaikasmin daityavizeSe RSivizeSe, vaMzavizeSe ca prasiddhatvAt trRSNizabdasya yaduvaMzIyarAjavizeSe zrIkRSNe meghAdiSu ca prasiddhi:, evaM kuruzabdasyApi rAjavizeSe, vaMzavizeSe, dezavizeSe, taNDule, vanaspativizeSe ca prasiddhatvAt iha kimarthakAnAM teSAM grahaNamiti jijJA- 60 sAyAmAha-prasiddhAH vaMzAkhyAH kSatriyA iti / purANAdibhirloke khyAtAH prasiddhAH vaMzamAkhyAyate yairiti, yadvA vaMzanimittA AkhyA yeSAM te vaMzAkhyAH / tathA ca sUtrA rthamAha-RSyAdivacanebhya iti / nanu "Gaso'patye " [6.1.28.] ityaNU siddha eveti kimarthamebhyo viziSya- 65 vidhAnamiti cedAha - iJo'pavAda iti / ye'trAdantAstebhyo'gaM prabAdhya "ata in" [6.1.31.] iti prAptasyetro bAdhanArtho'yamArambha iti bhAvaH / vAhvAdipAThanimittakastvim yudhiSThirAdibhyaH syAdevetyame vakSyate / anyebhyaH katipayebhyo viziSya vihitAste te pratyayAH syureveti yathA - 70 yathamatre sphorayiSyati / syAdetat-zabdA anAdaya iti prAyaH sarveSAmapi zAbdikAnAM matam, tatazcAnAdInAmandhakAdizabdAnAM kathaM tattannAmakavaMzarUpArthAzrayaNena pravRttiryujyate teSAmarvAk kAlikatvAditi ceducyate-anAdaya eveme zabdAH kathamapi --*kAkatAlIya* nyAyena abuddhipUrvakamiti - 75 yAvat kuryAdivaMzeSu prasiddhAH, tatazca tattadvaMzIyatvena khyAteSu nakula sahadevAdiSvapi samucitAH / tAneva lokaprasiddhAnA "Aho Shrutgyanam"
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. sU0 62. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / dAyAcAyaH sva-svazAsanAnyupaniyatAnIti kecit / pare / 6.1.102.] iti vihitau jyejo paratvAd bhavataH / tu andhaka kuru-vRSNivaMzA api anAdaya eva, punaH | jAtasena-ugrasena-viSvaksenA vRSNayaH, bhImasenaH kuru-40 punasteSAM yathAsamayaM lokeSu prasiddhirbhavatIti yujyata evA- vaMzIyaH / jAtasenasyApatyamityarthe jye sati AdisvaravRddhI nAdiSvartheSvanAdInAM teSAM zabdAnAM prayoga iti / anAdau avarNalope jAtasegya iti / ini sati jAtasainiriti / 5 hi kAle kativAramime vaMzA udbhUtA nAzceti gaNayituM / evamugrasenasyApatyamityarthe ye augrasenyaH , itri kaH pArayeteti tattvam / tatadhAnAdikAlAdAyAtA eva prayogA augraseniriti ! viSkaksenasyApatyamuktarItyA vaiSvakvyAkaraNenAnuziSyante iti parthavastim / senyaH, vaiSvakse niriti / bhImasenasyApatyaM 45 ____kramaza udAharati-RSi, vAsiSTha iti / vasiSTha- / bhaimaseniriti / duryodhanasthApatyaM dauryodhaniri vizvAmitra-gautamA RSayo mantradraSTAraH / tatra vasiSThasyAphsya- | tyapi mahAbhAratAdau prayogo dRzyate, duryodhanazabdasya 10 mityarthe'nenANi AdisvaravRddhau avarNalope vAsiSTha iti / | ca bAhAdiSu kvacidapi pATho na dRzyate iti vizvAmitrasyApatyaM vaizvAmitra iti / gautamasyApatyaM gautama | viziSya kuruzandoktisAmarthyAMdanena sUoNANeva tatra syAt, iti ! 'vRSNi' iti prakRtya tazyAnudAharati-vAsudeva iantaH prayogaH kathaM zrayata ityAzaGkate-kathaM dauryodhani- 50 ityaadinaa| vasudeva-aniruda-vana-prativAhana-udArA vRSNi- riti / uttarayati-kriyAzabdatvAditi / nAyaM kuruvaMvaMzIyAH / tatra vasudevasyApatyamityarthe'Ni AdistharavRddhayAdau / zIya-dhRtarASTrApatyatvena prasiddhaduryodhananAmaparo duryodhana balarAmazca / AnimaH zrIkRSNasya | zabdaH, apitu duHkhena yudhyate ityarthe anapratyayAnto yaugiko pautraH pradyumnasya putraH, tasyApatyam aaniruddhH| vajra- | duryodhanazabdaH / sa ca kaurave pravRtto'pi na tadavaMzyatvena syApatyaM vAna iti / prativAhanasyApatyaM prAtivAhana iti, vodhayati, api tu tAdRzakriyAnimittatveneti tatrAsya 55 udArasyApatyam audAra iti / andhaketi prakRtyAndhaka- | sUcasyApravRttyA "ata im" [6.1.31. itIva vaMzIyAnudAharati-zAphalka ityAdinA / zvaphalka-randhrasa- | bhaviSyatIti bhaavH| evaM yudhiSThirArjunAvapi kauravau kintu 20 citrasa-citrakA andhaka shyaaH| teSAmapatyA:-avAphalkaH. | tAbhyAmapi apatye'theM ibheva dRzyate, nAN iti zaGkAyAmAharAndhasaH, caitraka iti / yaudhiSThirirArjunirityatra tu vAhAditvAdijeveti / __kuru iti prakRtya kuruvaMzIyAnudAharati-nAkulaH, anayoH kauravatve'pi bAhvAdigaNe pAThasya balavatvAt 60 sAhadeva ityAdi / nakulAdayaH kuruvNshiiyaaH| nakulo | tannibandhana ibheva tAbhyAM bhavatIti bhAvaH // 631161 // yudhiSThirAnujo mAtrayaH, tasthApatya nAkula iti sahadevo'pi kanyA-triveNyAH kanIna-trivaNaM ca / / 6 / 1162 / / 25 pANDava eva, tasyApatya sAhadevaH / duHzAsano duryodhasyAnujastasyApatyaM dauHzAsana iti / duryodhano dhArtarASTreSu / kanyAzabdAt triveNI zabdAccApatye'Na jyeSThaH, tasyApatyaM dauryodhana iti / pratyayo bhavati, tatsaMniyoge kanIna trivaNa ___ athApavAdaviSayAnAha-atryAdibhyastu paratvAdi ityetau ca yathAsaMkhyamAdezau bhvtH| kanyAyA 65 tyAdinA / anena sUtreNa sAmAnyata RSivAcakAd vRSNyA | apatyaM kAnIno vyaas:| kAnInaH krnnH| 30 divaMzIyebhyazca pratyayo vidhiiyte| tatra ye RSivAcakA | triveNyA apatya aussnnH| eyaNo'pavAdaH // 62 / / vRSNyAdivazIyAzcAnyatrApi pratipadoktatayA guNadvArA yA sUne za0 ma0 nyaasaanumndhaanm-knyaa0| kanyA pahItAstebhyasta evaM pratyayA bhaviSyanti / asya tadanyatra | triveNI cAnayoH samAhAraH kanyAtriveNI sautratvAt klIcAritArthena bAdhakatvabIjAbhAvAt / tatazcAtrizabdaRSi- basvAbhAvaH, samAhAre satyapi na klIvatvamapi tu paravalliGga- 70 vAcako'pi "ito'niH " [6.1.72.] iti sUo'pi tev| atra ca paJcamI-SaSThayostantreNa nirdezaH / tathA ca 35 idantatvarUpaguNena gRhIta iti tasmAt tatsUgavihita eyaNeva pratyayavidhAnamAdezavidhAnaM ca dvayamapi sambhavati / tathA bhavatIti, akorapatyamityarthaM eyaNi AdisvaravRddhau ivarNalope ca pratyayavidhikAle kanyAtriveNyA iti paJcamyantam , Agreya ityeva bhavati, "spardhe" [7.4.119.] iti | AdezavidhAnakAle ca SaSThayantamiti vijJeyam / tathA ca paribhASAprAmANyAditi bhAvaH / / sUtrArthamAha-kanyAzabdAt triveNIzabdAdaNaprApta iti 75 senAntebhyo vRSNibhyaH, kurubhyazca "senAnta-kAra" | vidhIyate / triveNIzabdazca nadInAmavAcaka iti tasmAt . "Aho Shrutgyanam"
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 " adormAnuSI nadI nAmnaH" [6.1.67 ] ityaNa siddhosu AdezavidhAna saMniyogArtha so'pIha vidhIyate / kanyAyAHanUDhAyA apatyamityarthe kanyAzabdAdaNi tasya ( kanyAzabdasya ) kanInAdeze cAdisvaravRddhayAdau kAnIna iti 5 rUpam / kalikAla sarvazazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte zabdArtha paricAyayati - vyAsa iti / satyavatyAH kanyAbhAva eva parAzarAdutpattistasya / munestapaHprabhAvAdeva ca tasyAH kanyAtvamakSatamiti paurANikI prasiddhiH / evaM kAnIna karNa ityapi / karNasyApi kuntyAH kanyAbhAva evaM sUrya 10 prabhAvAdutpattistadvarAdeva ca kanyAtvAkSatirityapi paurANikI prasiddhiH / triveNyA apatyamiti / triveNIti nadItrayasya militasya nAma - gaGgA-yamunA-sarasvatyo militAH triveNIzabdena vyavahriyante / atra pakSe triveNIzabdo nadInAmeti "adormAnuSI-nadInAmnaH" [6.1.67.] ityaN 15 siddhaH, yadi triveNIti- tisro vebhyo yasyA iti yogArthAnu sAraM tAdRzaguNaviziSTAyAH kasyAzcana nAma tadAvi mAnuSI nAmatvenAnenavANU siddha eva tathApi Adezasya vidhAnArthe prakRtasUtre pATha Avazyaka iti tatsaMniyogena pratyayo - 'pyanenaiva prakRtasUtreNa vihitaH / tathA ca triveNIzabdAdaNi 20 triveNAdeze ca AdisvaravRddhayAdau caivaNa iti rUpam | [ pA0 1. 0 63. ] zuGgazabdasya vo bhayopasthApakatvena dvivacanena nirdezaH zuGgAbhyAmiti / tadanurUpaM sUtrArthamAha-zuGgazabdAt puMliGgAt 40 strIliGgAcceti / udAharati zuGgasya zuddhAyA vA'patyaM zauGgo bhAradvAja iti / bharadvAjanAmA vaMzavako muniH, tadgotrIyaH kazcit zuGgasya zuGgAyA vA apatyaM cet tarhi tadarthe'nena sUtreNANU, AdisvaravRddhayAdI rUpasiddhiH, vyAvartyamAha-zauGgiH zauyazcAnya iti / 45 bhAradvAjAdanyazcat zuGgasyApatyaM tarhi tadarthe "Daso'patye " [6.1.28.] ityarthaM vAdhitvA vizeSavihitatvAt parasvAd vA " ata iJ " [6.1.31.] iti iJi sati AdisvaravRddhayAdau zauGgiriti / zRGgAyA apatyamityarthe ca 'dvisvarAdanadyA: " [6.1.71.] ityeyaNi zauGgeya ityeva 50 bhavati, na tu zauGga iti / aNo'patyArthe " Gaso'patye " [6.1.28] sAmAnyasUtreNaiva siddha iti kimarthamaNUvidhAnamityAzaGkAyAmAha eyaNo upavAda iti / kanyAzabdaviSaya evaitat / tasmAddhi " dvisvarAdanadyAH " [1.1.71 ] ityeyam prApta iti 25 tadbAdhanArthamaNU vidhAnamiti bhAvaH / triveNIzabdaviSayasnUkta eva vizeSaH ||6|1|62 // 35 | atra dvivacananirdezena strIliGgazuGgAzabdagrahaNarUpaM yatnaM karAkSayati -- nAmagrahaNe ityAdi / * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNama* iti nyAyaH / nAmasAmAnyagrahaNe nAmatvAtmaka sAmAnyadharmaprakArakopasthitijanaka-- 55 zabdoccAraNe, nAnavizeSagrahaNe nAmatvavyApyadharmaviziSTazabdocAraNe vA liGgaviziSTasyApi grahaNam iti / atra liGgapadasya zabdArthayostAdAtmyAd liGgavodhaka AvAdipratyayaparatvam, tathA ca nAmasAmAnyagrahaNe nAmavizeSagrahaNe ca liGgabodhakapratyayasahitasyApi tannAmno grahaNaM bhavatIti 60 nyAyArthaH / arthAt liGgabodhakapratyayarahite dRSTAnAM nAmatvatadvyApyadharmanimittakakAryANAM liGgabodhakapratyayaviziSTe'pyatidezo bhavati / zabdabhadAdarthabhedAdyAprAptasya kAryasya prApaNArtho'yaM nyAya: / nAmasAmAnyagrahaNaM yathA, 6" nAma zuGgAbhyAM bhAradvAje ||6|1163 // nAmnaikArthe 0" [3.1.18.] ityAdau / te na tadadhikArasthA: 65 samAsAH strIbodhaka pratyaviziSTAnAmapi bhavanti / nAmavizeSagrahaNaM ca " atatkRkami kaMsa kumbha0" [2.3.5.] iti zuGgazabdAt puMliGgAt strIliGgAcca bhAradvAje'patye'Napratyayo bhavati / zuGgasya zuGgAyA | sUtre kumbharUpanAmavizeSagrahaNe strIpratyayaviziSTasya kumbhI30 vA apatyaM zauGgo bhAradvAjaH / zauGgiH / zau-tyasyApi grahaNaM prakRtanyAyena siddham, tena 'ayaskummI ' yazcAnyaH / * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi ityatrApi satvaM siddhayati / prakRte ca zuGgazabdagrahaNenaiva 70 grahaNam iti siddhe paratvAt 'dvisyarAdanadyAH zuGgAzabdagrahaNe prakRtanyAyena siddhe kimarthe tatsaMgrahAya [6.1.71.] ityeyaN prApnoti, tadbAdhanArthaM dvivacananirdeza iti praSTurAzayaH / dvivacanena strIliGgaH zuGgAzabda upAdIyate // 63 // 66 uttarayati - paratvAd "visvarAdanadyAH" [6.1. 71] ityAdinA / kevalaM puMliGgasyeha grahaNe zuGgasyApatyamiti vigrahe'sya sUtrasyANo vidhAnena caritArthatayA sAmarthyAbhAvAt 75 zRGgAyA apatyamiti strIliGgena vigrahe nAmagrahaNanyAya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zuGgAbhyAm0 / atra zuGgazva zuGgA cetyarthe " 'puruSaH striyA " [3.1. 126.] iti puMlliGgasya zuGgazabdasya zeSe striyAH zuGgAyA lope yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyI iti nyAyAt / balAt pravRttau " spardhe" [7.4.119.] iti paribhASA "Aho Shrutgyanam"
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sa 66. J zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / - sUtrasahakAreNa paratvAt " visvarAdanadyAH" [6.1.71. vizravaszazabdAdaNi sakArasya pAkArAdeze AdistharavRddhau ityeyaNeva pravatteta, sa cAtrAyeM neSTa iti tathAsyarthamiha vaizravaNa iti / pakSe 'viza bhAgasya lope AdisvaravRddhau dvivacanena strIliGgazujAzabdasyApi saMgraha AvazyakaH / sakArasya kArAdeze rAvaNa iti / ubhAvetI vizravasoDadvivacana nirdeze kRte cobhayatra hetacchAstrIyoddezyatAyAH patye. kubere dazAnane ca vyavasthitI / 40 5 sattvAdekAMze'cAritAdhye sati bAdhaphatvabIjasattvAdapavAda- / vRttI vizrayaso'tye'N ' ityuktatayA'NaH utsargataH svamasya siddhayatIti "dvisvarAdanadyAH" [6 1.71.] | prAptaravena vidhAnavaiyA yazaGkAmapAkurvannAha--aNa siddha iti sUrNa pravAdhyedameva pravartate / tantrAntare zuGgAzabdasya evAdezArtha pacanamiti / "haso'patye" [6 1.28.J pAThAbhAve'pi vyAkhyAnAdistamartha sAdhayantIti tattadAkara- ityausirgikasyANo vAdhakAvAdhitvenApatihatatayA tadidhAne anyeSu prapaJcitam / / 6 / 1163 // na sUtratAtparyanapitvAdezavidhAnamAtra iti bhAvaH / yadyApe 45 gAntAdezaH pAkSiko vizazabdalopazca vidheya iti nAdeza10 vikarNa-cchagalAd vAtsyAye // 16 // mAtrasya viSaya tathA'pi logasya sthAnisvarUpApahArakatvenAvikarNa-chagala ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM vAtsye dezarUpatvameveti bahuzo mahAbhASyAdiSu siddhAntatatvenAdoSa Azeye cApatyo'Napratyayo bhvti| baiMkoM ityAzayaH / prakRtArthamuttaratrApyatidizati-evamuttarati vaatsyH| vaiknnirnyH| chAgala aasheyH| uttarasUtreNApi pratyayasya na vidhAnamapi tvAdezamAtrasyaiveti 50 chAgaliranyaH // 64|| vizeyamiti bhAvaH / / 6 / 1 / 65 // 15 za0 ma0 myAsAnusandhAnam-vikarNaH / | saMkhyAsaMbhadrAnmAturmAtur ca // 6 // 1166 / / vikarNachagalAvRSI tato RSilakSaNe'Ni siddha'pi vArasye Aye ca yathAsaMkhyamabhidheye evANa nAnyasminnarthe iti saMkhyAvAcinaH sam-bhadra ityetAbhyAMca paro niyamArthatvamasya sUtrasya anyatrAtheM ca niyamabalAdaNo- | yo mAtRzadastadantAdapatyo'Napratyayo bhavati / 'pravRttAvadantatvalakSaNa ivalyAha-kirNiranya iti / / mAtuzca ma.tura ityaadeshH| dvayormAtrorapatyaM 55 an bAsasya vaddhamapatyaM vAtsya iti. aoIddhamapatyamAneya iti. | dvaimAturaH / pANamAturaH / zatasya mAtA zatamAtA tayorevAbhidheyadhoraNU nAnyati niyamazarIreNa lakSaNAntara- tasyApatya zAtamAtuga bhrtH| saMgatA mAtA prAptasyApi tasya vyAvRttisaMbhavAditi bhAvaH :161164 / | saMmAtA. tamyA apatya maamaaturH| bhadrAyA bhadrastha vA mAtA bhadramAlA, tasyA apatya Nazca vizravaso vizaluk ca vA // 6 // 1 // 65 // bhaadrmaaturH| 'sambandhinAM sambandhe' [7.4. 60 vizravaso'patyo'NupratyayastatsaMniyoge NakA- | 121.) iti vacanAda dhAnyamAturna bhavati / 25 racAntAdezo bhavati, NasaMniyoge viz- tena dvayormAkorapatvaM baimaanH| anAdeza na zabdalApazcAsya vA / vizvaso'patyaM vaishrvnnH| bhavati / saMkhyA-saMbhadrAditi kima ? saumaatrH| vizaluki tu raavnnH| asiddha AdezArtha | zubhrAdipAThAda mAmayaH // 66 // vacanam / evamuttaratra // 65|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -makhyA0 ! 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Nazca vizra0 / saMkhyAzabdo'tra lokaprasiddhasaMkhyAvAcakaparaH, na tu zabda30 vizravA nAma RSistasya putro vaizravaNaH (kuberaH), rAvaNaH svarUpaparo navA''tidezikasakhyAparaH, tadAha-saMkhyA (dazAnanaH) ca, tatazcAtra vizravasUzabdAdevApatyArthe'Na- vAcina iti / saMkhyA-saMbhadrAditi ca samAhAradandvAt saMniyogena pAkSikalopena NakArAntAdezavidhAnena ca rUpe paJcamI, tathA ca saMkhyApUrvakAt saMpUrvakAt bhadrapUrvakAcca sAdhanIye iti tadanusArameva sUtramidam / tatrANaH prakRtatvena mAtRzabdAdityo lbhyte| tamevArthamakSarAnuguNyenAha-natye- 70 NA'No'tha prayoge rUpabhedAbhAvAt 'Na' iti na pratyayo- | tAbhyAM ca paro yo mAtRzabdaH iti / zeSaM spaSTam / 5'pi svAdeza eveti labhyate tadAha-vizraSaseaityo'N udAharati-dvayormAtrorapatya miti ekaH kazcinmAtRpratyaya ityAdinA / udAharati-vizravaso'patyamityAdi vigRhya dvayakukSiprasUto na saMbhavati iti dvaimAturAdayaH prayogA na 8 hemacandrasiddha "Aho Shrutgyanam"
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kalikAlasarvazamIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA. 1. sa. 66. / prasavamAtrasaMbandhanibandhanA asti yathAkathaJcit taccharIra- / tathA "vRddhiH svarevAdemiti taddhite " 17.4.1.] 40 janakalcamUlakA eveti bodhyam / tathA cakayA prasto'nyayA- ityanena sAmAnyataH prAptayorAkhyAta-kRtprakaraNasthapratyayaca paripoSito'mi dvaimAturo bhavati / kiJca, dvaimAturo viSaye sAvakAzayoralyopAnsyavRddhayoH taddhite gitipratyaye jarAsandhanAmA rAjA aakhyaayte| saca svamAtRkurbhAga- bAdho bhavatIti mAtra ityAdiprayoge na nAmAntatvanivayarUpeNa niHsato jarayA (jarAnAmnyA zriyA) ca yojita | ndhanA vRddhiriti / iti mAtudvayasambandhAt tadutpattiH / evaM pANmAsuraH ityatrANi vijJeyam / ayaM ca zabdaH zivAparaye kArtikeye ___ pANinIye tu tano anuzatikAdegaNe puSkarasacchanda- 45 prayujyate, tasyASi paurANikakathayA mAtRSadakasaMbandhasya / pAThenApyayamarthaH samarthitaH / tathAhi tatra pAThasyAyamoM pratiddhadAt / zatasya mAteti / zatasaMkhyAkayujananI yaduttarapadasyAdyayovRddhiH puSkarasacchabdasyApi syAditi, sA 10 sparthaH / saMgatA mAteti, pitrA saheti zeSaH / tathA ca ca "riNati" [4.3.50. ityupAntyabRddhava siddhesyayathAkathaJcit svajanaka (svaM pratyayArthaH) saMgatAyA mAtu: narthakastatra gaNe puSkarasacchabdapATha iti sa svacAritArthyAya prasUta iti zabdArthaH / AdivRddhiransyopAntyavRddhI bAyate iti kalpayati / tatra ca 50 bhadrAyA bhadrasya vA mAteti / atra bhadrAyA *takrakauNDinyakanyAyo'pyanukUla ityanyadetat / na copAmAturapatyamityeko vigrahaH, bhadrasya mAtA bhadramAtA nsyavRdervAdhakakalpanayava tasya (puSkarasacchandapAThasya) cAri15 tasyA apatyamityaparo vigraho bodhyaH / anyathA bhaTAyA tAthyasambhave kathamansyavRddhiyAdhaH kalpanIya iti vAcyam , mAtA iti vigrahe bhadrAmAteti syAta, tasyA apatya- asati vAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSAta iti itimilya) tu bhAdramAtura iti prayogaH syAt / saMzAlva nyAyena sAmAnyataH svaviSaye prAptAyA vRddhadhasya kalpayituM 55 mAzritya pUrvapadasya hUsvatvakalpanaM yA kAryam / sarvANyetA yuktatvAt / tathA ca prakRta(dvamAtra)prayoge'pi na nAmyanyudAharaNAni yonisambandhanimittakamAtRzabdamAzrityeva sar3a. ntalakSaNA vRddhiH / etaca jJApana svIyatanno'pi kalpayituM 20 tAni / asti cAnyo'pi mAtRzabdaH paricchetRvAcI / zakyata eca, atrApyanuzatikAdigaNe puSkAsacchabdapAThasya tamAzritya prayoge'pyayaM pratyayaH syAduta neti vicAre / samupalAyamAnatvAt / tathApi takrakauNDinyanyAyena samAdhAnasaMzaye vA sati nirNayamAha-"saMbandhinAM saMbandhe"[7. ! sambhave jJApakAzrayaNaM na kRtamiti kecita / 60 4.121.] iti vacanAdityAdinA / saMvandhizabdamuccArya yaslutastu AdivRddharantyopAnsyavRdibhyAmavirodha iti na vihitaspa kArvasva saMvandhe satyeva vidhAnamiti prakRtapari takrakauNDinyanyAyasya viSaya iti jJApakasbAzrayaNamAvazyaka25 bhaassaasuutraashyH| tatazca janya-janakabhAvasaMbanyAnebandhano mevete pare prAhuralamanayoH sArAsAravivekeneti viramyate / mAtRzabdaHsaMbandhizabdatvena prasiddhaH, iti tamuccAryavihitabhirda kArya janya-janakamAvasaMbandhe satyeva syAna tu, pariccheta- / padakRtyamAha-saMkhyA-saMbhadrAditi kimiti ? tvena prasiddhasya dhAnyAdeH mAtuH, tasya tAdRzabandhA- prAya etatritayapUrvakasyaiva mAtRzabdasya (mAtRzabdAntasya 65 nirUpama yAt / tathA ca dhAnyAdiparicchetRparAnmAtRzabdAdayaM zabdasya)apatyArthena yoga iti svAbhimAnena praSTuH prshnH| nAyaM 30 pratyayaH / tatsanniyogaviziSTo mAturAdezazca na syAditi niyamo yadetritapUrvakAdeva mAtRzabdAdapatye pratyayo bhavati, bhAvaH, tatkalamAha-yormAvorapatya mAtra iti / dvayoH | anyatrApi saMbhavAdilyAzayenottarayati---mImAtra iti. dhAnyAdiparicchecArapatyAMmatyarthe autsargike'Ni Adisvara- | zobhanA mAtA sumAtA tathA apatyamityarthatANa AdisvaravRddhau RkArasya rephAdeze dvamAtra isyeva rUpamiti bhAvaH / / vRdo RkArasya rephAdaze (pUrvavadantyabRddhivAdha) saumAtra 70 nanu mAtRzabdasya nAmyantasvAt "nAmino'kalihale:" | iti rUpaM bhanati, atrApi mAturAdezo mA bhUditi saMkhyA35 [4.3.51.] iti RkArasya vRddhiH kuto neti cenna, saM-bhadrAdityAvazyakamiti bhAvaH / mAtRzabdAdeyaNo takrakauNDinya * nyAyenAdivRddharantyopAntyavRddhibAdhakatva-vidhAnasyAdRSTavAda vimAturapatya mAneya' iti prayogaH svIkArAt / ayamAzayaH samyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM kathamupapahAta iti zaGkA manasi nidhAnAha-zubhrAdilyAda takra. kauNDinyAya' iti vAkye bAhmaNatvena prAptamapi / vaimAovaH' iti vimAtRzabdasva zubhrAdigaNe pAThAt tanni-75 kauNDinyoddezyakadadhidAnaM viziSyavihitena taRdAnena vaadhyte|| vandhana eva tataH eraN' iti bhAvaH // 1166 / / "Aho Shrutgyanam"
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. 0 67. ] adAnaMdI - mAnuSInAmnaH // 61267 // adusaMjJakAnadInAmnA mAnuSInAmnazcApatye 'Npratyayo bhvti| eyaNo'pavAdaH / yAmunaH praNetaH / airAvataH udhyaH / vaitastaH palAza (la)5 zirAH / nArmadA nIlaH / zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / mAnuSI, devadattaH / saudarzanaH / sautAraH / svAyaMprabhaH / caimtitaH / zaikSitaH / adoriti / kim ? cAndrabhAgeyaH / vAsavadatteyaH nadI mAnuSIgrahaNaM kim ? supayaH suparNAyA vA'patyaM / sauparNayaH / vainateyaH / devyAvete ityeke / pakSiNyA vityanye / nAmagrahaNaM kim ? zaubhaneyaH / zobhanAzabdA nayAM mAnuSyAM ca vartate na tu 10 nAmadheyatvena // 67 // 15 za0ma0 nyAsAnusandhAnam ado:0 1 dusaMjJA vRddhiryasya 'svareNyAdi: 0 [ 6.18. ] iti sUtreNa vihitA / tadbhinnaH aduH tasmAd adoriti tadAhaadusaMjJakAditi / nAmazabdasya dvandvAnte zrUyamANatayA pratyekaM saMvandhasya yogyatvAdAha-nadInAmno mAnuSInAmnati / nanu nAmavAcakazabdasya " saMjJAdurvA " / 6.1.6. ] 20 iti dusaMjJA vihitaiveti kathamadoriti nadInAmno mAnuSInAmnazca vizeSaNamiti cet satyam saMjJAyAH (saMjJAvAcakasya) dusaMzAyA vaikalpikatvena pakSe tadabhAvasya satyAt dusaMjJakatvAbhAva sAmAnAdhikaraNyasya tatra sattvena vizeSaNasArthakyAt, tathA ca nityadusaMzakasyaivAdoriti vyAvartakamiti 25. bodhyam / eyaNo'pavAda iti / " GayAptyUGaH " [6. 1.70.] iti prAptasyeti bhAvaH / 59 sudarzanAyAH, sutArAyAH, svayaMprabhAyAH, cintitAyAH, zikSi- 40 tAyAzcAyamityarthe saudarzanaH, sautAraH, svAyaMprabhaH, caintitaH, zaikSita iti prayogAH / vAcino nityadusaMjJAbhAvavantazca / nityadusaMzakA eva vyAtraya iti vodhayituM zaGkate - adoriti kimiti / cAndrabhAgaya iti / candra- bhAgau nAma parvatoM tAbhyAM 45 prabhavati cAndrabhAgI nadI tasyA apatyamityarthe "GathApUsthUGa: " [ 6.1.70 ] ityeyaNi cAndrabhAgeya iti / vAsavadatteya iti vAsavadattA nAma nAyikA pracotasya kAnyakubjAdhipateH kanyA prasiddhA tasyA apatyamityarthaM yaNi vAsavadattaya iti / pUrvatra nadInAmatvamuttaratra 50 mAnuSInAmatvam / anayorAkArAditvena nityadusaMjJakatvAdaNU na bhavati kintveyameveti tadarthamadorityAvazyakamiti bhAvaH / punaH zaGkate nadI - mAnuSIgrahaNaM kimiti ? 'adornAmnaH' ityetAvadeva sUtramastu nAmavizeSagrahaNena kiM vyAvartyamiti praznAzayaH / pratyudAharaNenottarayati- suparNyAH 55 ityAdinA / zobhanau pakSI yasyAH sA muvarNI suparNA yA / tasyA anekatvamiti mate jAtivAd GoH, ekavyaktivAnityamiti mate'dantatvAdAra suparNI, suparNA vA matabhedena / tasyA apatyamityarthe "GaghApU-yUGaH ' [6. 1.80.] ityeyaNi AdisvaravRddhayAdI mauparNeya iti / 60 vinatAyA apatyamityarthe pUrvavadeyaNi vainateya iti bhavati / anayoH nadI- mAnuSI bhinnatvaM grAhayati -- devyA vete isyeka iti / devayonirviziSTe ete ityekeSAM matam / pakSiNyAvityanye iti / parNazabdasyeha pakSavAcitvam, dvau zabdAvapi zabdabhedAdarthabheda iti matenAvasthAbhedena 65 udAharati- yAmuna iti / yamunAzabdasya nadIvizeSa- vyaktinAmabhedAt tadbhedena vyaktibheda iti bhinnArthavAcivAcakatve'pi vRddhisaMjJakasvarAditvAbhAvAd dusaMjJAyA nityAyA tve'pi vastuta ekavyaktiparAveveti pakSijAtIya-vyaktiasattvAd dubhinnatvaM spaSTam / evamanyatrApyUhanIyam / vAcinAveveti anyeSAM matam / vastutaH suparNA vinatA vA yamunAzabdAdapatyArthe'nenANi AdisvaravRddhI AkAralope pakSiNyeva putraparAkrameNa pratiSThAM prAptA devIvat pUjyata iti 30 yAmuna iti / praNeta ityAdi vizeSyavAcakaradam / irA teSAmAzayaH / sarvathA nadI - mAnuSInAmabhinnatvaM siddham / vatInAma nadI tathA apatyam airAvataH / udhyo nAma nAmamAtra grahaNe cehApyapavAdasvAdaNeya syAditi bhAvaH / nadaH, sa irAvatyA eva prabhavati / vitastA nAmnI nadI, nanyastu nadI - mAnuSIbhyAm ityeva sUtram, nAmagrahaNaM tasyA apatyam vaitastaH / palAzazirA nAma parvataH sa vitastAyAH pravAhAdAnItena mRchilAdinA saMpanna iti vyarthamiti zaGkate -- nAmagrahaNaM kimiti / zaubhaneya iti / zobhanAyA atyamiti vigrahe pUrvavadepaNAdau prasiddhiH / nArmado nIla iti narmadA nAmnI nadI, tasyA apatyaM nArmadaH / nIlo nAma parvato narmadApravAhA zobhaneya iti / nanu zobhanAzabdo na kasyA api nAma, dAnItairmRdAdibhizcita iti prasiddhiH / nadInAmabhya udAhRtya api tu vizeSaNazabdo'yamiti kathaM nadIparatvaM mAnuSIparatvaM mAnuSInAmabhya udAhartumavatArayati - mAnuSIti / devadattA veti cedAha - zobhanAzabdo nadyAM mAnuSyAM ca nAma kAcit, tasyA apatyamityarthe devadatta iti / evaM | vartate ityAdinA / ayamAzayaH vizeSaNazabdo'pi yadA 70 / 35 / 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatmaNIte pA0 1. sU0 69. ] Powwwwwwwwwwwww yatra prayujyate tadA vizeSapAratanyAt tamevArthamAheti nadyAM | eva rUpyasya sambhavAditi bhAvaH // 6 / 1 / 68|| mAnuSyAM vA prayukto'yaM tamevArthamAheti nadI mAnuSItvaM ca 6sh69|| 40 tasya siddhayati, na tu tannAmaparatvamiti tato nANa, apitu eyaNeva bhavati, nAmagrahaNAbhAve cANa durvAra: syAditi ditizabdAnmaNDakazabdAcca santAdapatye 5 tannivAraNAya nAmagrahaNamAvazyakameveti sh67|| eyaNa vA bhvti| daityH| mANDukeyaH, maanndduukiH| cakAro mnndduukaarthH| pIlA-sAlvAbhyAM praNapIlA-sAlvA-maNDUkAd vA // 61168 // vikalpAdeva eyaNa siddhH| maNDuke rUpyaM pIlA-sAlyA-maNDUkazabdebhyo'patye'Na siddhameva / vAgrahaNaM diteArtham / 'ito'niJaH' 45 pratyayo vA bhvti| pailaH, paileyaH / sAlvaH, [6.1.72] ityova ditereyaNi siddhe 'ani saalveyH| mANDukaH, maanndduukiH| pIlA-sAlyA- damyaNapavAde ca0' [6.1.15] ityanena tasya 10 bhyAM dvisvaraiyaNi maNDukAditri prApte vcnm| | bAdhAyAM pratiprasavArtha vacanam // 69 / / vAgrahaNaM maNDUkasya iJartham // 68| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-diteH / cakAreNa za0 ma0 nyAtAnusandhAnam-pIlA0 / samA- | kevala maNDUkazabda eva pUrvasUtrAdanukRSyate pAlA-sAlvAbhyAM 50 hAradvandvAt paJcamIvibhaktiH / itaretarayogaddhandena vivRNoti- "dvisvasadanadyAH" 6.1.71.] ityeyaNaH siddhatvAdityA pIlA-sAlyA-maNDUkazabdebhya iti / asyApi pratyayA- zayenArthamAha-ditizabdAnmaNDakazabdAccetyAdinA / 15 ntaravAdhakatvaM vakSyati pIlAyA atyamityarthe'nenANi paila iti / ditiraditizca kazyapasya bhAye, tatra ditizabdAdanenApatyArthe pakSe " dvisvarAdanadyAH" [6.1.71.] iti uttarasUNa | eyavidhIyate / diterapatyamityarthe eyaNi AdisvaravRdau vaiyaNi paileya iti / evaM sAlvAyA apatyaM sAlvaH ivarNalope daiteya iti / pakSa "anidamyaNapavAde ditya' 55 sAlveya iti / maNDUkasyApatyamityarthe'nenANi mANDakaH, [6.1.15.] iti dhye daitya iti / maNDUkasthApatyamityarthe pakSe'dantatyAdibhi mANDUkiriti / ebhyo'palyAthai sAmA- pUrvasUtramukta viSaye'naneyaNi AdisyaravRddhayAdau mANDukeya 20 nyasUtreNANa siddha eveti sUtravaiyaryamAzaGkayAha- pIlA- iti / asyApi vaikalpikatvena pakSe autsargike'dantatva sAlvAbhyAmityAdinA / ayamarthaH agutsargaH, tasyApa- nivanvane ijimANDUkiriti / vRttI maNDUkazabdamAtrasyovAdatayA viziSya pratyayAntarANi vihitAni, tathA ca pIlA- | latrakAra sUcayati cakAre maNDukArtha iti| pIlA- 60 sAlvAzabdAbhyAM "dvisvarAdanadyAH" [6.1.71. ityeynn| sAlvAbhyAM dvisvaranimitta eyaNa siddha eveti bhaavH| bAgrahaNasya vihitaH, sa ca nitya iti pAkSiko'pyaN tatra durlabha pha sahetukamAzaGkaya nirAkarnumAha-pIlA-sAlvAbhyAM hyaNa25 iti tadvidhAnamAvazyakam / maNDUkazabdazcAdanta iti tasmAda- vikalpAdeva eyaNa siddha ityAdinA / dantasvanibandhanaH "ata ibU" [6.1.31.] itIya | ayamAzayaH "pIlA sAlvA-maNDUkAda vA" [6.1. syAt, na tvam iti tato'pyaN vihita iti / nanUttareNa 68.J ityaN baikalpika iti tadabhAve "dvisvarAdanadyaH" 65 "ditezyaNa yA" [6.5.69.] iti sUoga cakAreNa [6.1.71.j ityeyaNa siddha eva; apavAdaparityakte viSaye pUrvasUlasthAnAmeteSAM zabdAnAmanukarSaNAt etebhyo'pyeyako utsargasya pravRttanirvAdhakasyAt / evaM maNDUkazabdAdaNabhAve 30 vidhAnasAmarthyAdeva vaikalpikatve lambe vikalpavidhAnArthamatra utsargarUpasyeyaH siddhayA, vivAnasAmarthyAdanenaiyaNi trairUpyaM vAgrahaNaM vyarthamityAzakyottarayati-zagrahaNaM maNDa. svabhAvataH siddhamiti na tadarthamapi vikalpavidhAnasyAvazyakamya arthamiti / ayamAzaya:-pIlA-sAlvAbhyAM "dvi- [ kateti vAgrahaNaM vyarthameveti praznaH / 70 svarAdanadyAH" [6.1.71.] ityevaN siddha eveti dite- | ___ uttarayati-dhAgrahaNa diteArthamityAdi / / bheti satrasthacakAreNa na tayoranukarSasyAvazyakateti vkssyti| "anidamyAgapavAde ditya." [6.1.15.1 iti vihito 35 tasya ca sUtrasya nityatvenAvimukta viSaye nityameva jyaH pakSe yathA syAdityeyamarthamiha vAgrahaNam / atha tasthANapa pravRtyA dvarUpyaM siddhameva / maNDUkazabdAcecapISTa iti tatra vAdaviSayakatvena prabalatvAt bhyaH siddha eveti na tadartha nityameyago vidhAne'NA mUle eyaNi dvairUpyameva syAditi | vAgrahaNamAvazyakamiti cedatrAha-" ito'nitraH" [6.1. 75 imapi yathAsyAdityetadarthamiha vAgrahaNamiti / vikalpadvisve | 72.1 ityeveti / "Aho Shrutgyanam"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / pA0 1 sU0 71. 1 ayamAzayaH- prAgUjitIyasyANo'pavAdo "ito'niJaH " | siddham [6.1.72.] iti sAmAnyavihita eyaNU, taM bAdhitvA sAkkAyo yo vizeSavihitena "ditezzreyaNU " [ 6.1.69. ] iti prakRtasUtreNa bAdhyeta, aprAptasyaiveyaNaH pratiprasavArtha5 svAt tathA cAsya nityatve jo durlabha eva syAditi vAgrahaNamAvazyakam / sati ca vikalpavidhAne etanmukta viSaye tatpravRttirnirAbAvA bhaktIti / pANinIye tantre tu etatsUtrasAdhyalakSyANAM viSaye bhedo dRzyate / tathA hi-pIlA zabdAt "pIlAyA vA0" [pA0sU0 10 4.1.118.] iti sUtreNa vaikalpikeo'N vihitaH pakSe ca dvisvaranimitta yaN iti pailaH, paileya iti rupayoH sAmyam / maNDUkazabdAt Dhak ca, 46 maNDUkAt " [pA0 sU0 4.1.119.] ityaN Dhakau ( aNeyaNau ) vihitau, tau ca vaikalpikAviti bhANDUkaH mANDukeya mANDUki: iti 15 trairUpyaM samAnameva / sAlvAzabdasya grahaNaM tu na kApi dRzyate / pratyuta "sAlveyagAndhAribhyAM ca " [ pA0sU0 4.1.169.J iti sUtre sAlveyazabdo janapadavAcakatvena zruto'vyutpanna eva vijJAyate / atraiva sUtre 'sAlveya - gAndhArizabdAvavyutpannau deza-kSatriyo bhayavAcinAviti bAlamanoramAkAraH / evaM ca 20 sAlvAzabdAd " dvisvaranimitto dayacaH " [pA0sU04.1. 121.] iti DhakU (eyaN syAdapi, aN tu durlabha eveti sAlva iti rUpaM tatra na siddhayati / tAdRzarUpasyeSTatve tu zivAderAkRtigaNatvameva zaraNaniti kathayanti / ditizabdAt tu "dityadityAditya" [ pA0sU0 4.1.85.] iti Nye 25 'daitya' ityeva rUpam / daiteya ityasya sAdhuvaM tu tanmate mRgyam / taduktaM tatraiva sUtre zabdakaustubhe kathaM tarhi daiteya iti, asAdhurevAyamityeke / vRttikArAstu ditizabdAt " ito'ktayarthAt " [2.4.32.] iti GIH, tadantAt "GadhAnyUDaH " [ 6.1.70 ] ityeyaNi deteya 30 ityapi siddhayatItyAhuH ||6/116.69 // // visvarAd GayApsyuGantAdana dIvAcino'patye eyaNapratyayo bhavati / dAteyaH / gauptayaH | 60 anayA iti kim ? sItAyA apatyaM saitaH / sandhyAyAH sAndhyaH / veNNAcA vaiNNaH / simAyAH saipraH / revAyAH svaH / zuddhAyAH zaudraH / kulAyAH kaulaH / mahyA mAhaH / sItAdayo nadyaH / adornadI- mAnuSInAmno'pavAdo yogaH ||7|| 65 | GathApUtyUhaH ||6|1|70 // DanyantAdAvantAt tyantAduGantAccApatye payaNpratyayo bhavatiH / sauparNeyaH / vainateyaH / yauvateyaH / kAmaNDaleyaH // 70 // 61 pratyayagrahaNe tadantagrahaNam iti nyAyena cAnumoditam / tathA ca sUtrArthamAha-uyantAdAvantAdi- 40 tyAdinA / udAharati- sauparNeya ityAdinA zobhanau paNa pakSau yasyA ityarthe suparNazabdasya jAtizacityamA - zritya Dyo 'suparNI' iti nAgamAturnAma / tasyA apatyamityarthe'nenai yaNi AdisvaravRddhayAdau sauparNeya iti / vinatA'pi satra, Avansazabdo'yam / tasthA apatyamityarthe 45 pUrvavadeyaNAdau vainateya iti / zabda guruDe prayujyete / yuvanzabdAt striyAM " yUnastiH " [2.4.77] iti tipratyaye yuvatiriti tasyA apatyamityathe eyaNi AdisvaravRddhau " jAtizca Ni taddhitayasvare " [ 3.2.51.] iti putra prApte yauvateyaH dati " eye'gnAyI / 3.2. 50 52. ] ityasya niyamArthatvenAnyasya eye puvAmA rocanAnna bhavati / kamaNDalUzabda anta devajAtivize strIyAcI, pazu jAtivizeSastrIvAcI ca / taha devIvAcako gRhyate, catuSpAd vAcakAt tu "catudhAdsya eyaJ" | 6.1.83.] iti syAt / tasthA atyamityarthe'nenayaNi AdisvaravRddhI 55 aka - gaNDvoruvasyeye " [ 7.4.69.] ilyUkA lope kAmaNDaleya iti / / 6 / 1170|| | C: dvisvarAdanadyAH ||6|1171 // 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - GanyAprayUGaH / Go Ar-ti UG ete strIpratyayAH pratyayagrahaNe ca tadantagrahaNam pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7.4115], " vizeSaNamantaH " [7.4.113. / iti paribhASAsUtrAbhyAM 64 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - dvisvarAt / dvisvarAditi nAmno vizeSaNam / anayA ityadhi tasva vizeSaNam GanyAr-sthUGa iti cAnuvRttaM tasyaiva vizeSaNam, tathA ca sUtrArthamAha-dvisvarAT DendhApratyuGantAdityAdinA / yadyaGiyA mUtyUGantAt sarvasnAdapi eyaNU pUrvasUtreNa 70 prApta eva, tathApi nadI mAnuSInAmnaH yaNo'pavAdo " adornadI- mAnuSInAmnaH " [6.1.67.] ityapavAdatayA prApta iti tAdRzAdapi ( nadI - mAnuSI nAmatrAcino'pi ) dvisvarAdeyaNaH pratiprasavArthe vacanam, vakSyati tadame / dAtteya iti-dattA nAma kAcit strI, tasyA upatyamityarthe 75 " adonaMdI mAnuSInAmnaH " [ 6.1.67.] ityaNi prApte "Aho Shrutgyanam"
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - kalikAlasarvajJazrIdemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 73. ] tadapavAdamanenayaNi Adisvarado AkAralope ca dAtteya | ipratyayo'patyArthe vihita ityapatyArthasyoktatvena tataH iti / evaM guptA nAma kAcit, tasyApatyaM gaupteya punarapyapatyArthe pratyayaH / svata eva na syAt * uktA- 40 iti / rthAnAmaprayogaH iti nyAyAditi prabhAzayaH / pratyudApadakRtyamAha-anacA rati kimityAdinA / / haraNenottarayati-- dAkSAyaNa iti / 5 dvisvareSu nadIvAcakAnAM paryudAsaH kimartha iti prabhAzayaH / ___ayamAzayaH na khalu apatyamekameva dakSasyApazyamanyat pratyudAharaNenottarayati-sItAyA apatyamityAdinA / | dAkSezvApatyaM yuvA / tatazca yuvApatye iantAd dAkSizabdAda sarvApatyArthe " GyAratyUraH" [6.1.70.] iti prApta- "yabhimaH" [6.1.54 ] ityAyanaNi dAkSAyaNa iti 45 syayaNaH " adornadI0" [6.1.67. ityaNA vAdhAdaNi | bhvti| tatra coktArthasvAbhAvAd uktArthAnAmaprayogaH AdisvaravRddhayAdau saita ityAdi / sItA-sandhyAdayaH | iti nyAyasyApravRttaranene yaNeba syAditi bhaavH| na 10 katicit zabdA mAnuSyAdinAmatvena prasiddhA iti nadI- ceantAd viziSyavihita AyanaN , ayaM cedanantAt nAmatve saMdehamapAkaroti - sItAdayo nadya iti / nAmno- | sAmAnyavihita iti eyaNaM bAdhitvA''yanaNeva syAditi aniyantritvAdetannAmno'pi santIti bhAvaH / sUtrasya , anila iti payudAso vyartha eveti vAcyam, bahusvarA-50 sArthakyamAha-adonadI-mAnuSInAmna ityasyApavAdo yoga dimantAdAyanaNo vidhAnena sAvakAzasya tasya "yaainaH" iti / vyAkhyAtamidaM pUrvameva :6 / 1171 // {6.1.54. iti satrasya dvisvarAdikArAntAdanena pratyaya | vidhAne bAdhakatvAbhAvenAyanaNaM pravAdhya paratvAdeyaNeva syA15 ito'ninaH // 672 // diti aniSa iti paryudAsasyAvazyakatvamiti bhaavH| ijantavarjitAd dvisvarAdikArAntAdapatye dvistharAdityasyAnuvRttirAvazakItivyAvartya pradarzanena drada- 55 eyaNapratyayo bhavati / nAbherapatyaM naabheyH| apre- | yati-dvisvarAdityeva. marorapatya mArIca iti / raatreyH| aheraaheyH| duledauMleyaH / bleboleyH| marIcirnAma munistasmAdaphtyAthai abhyaNi autsagike vANi nidhernedheyH| ita iti kim ? dAkSiH / anitra mArIca iti bhavati / dvisvarAdilyasyAbhAve ca bahusvarA20 iti kim ? dAkSAyaNaH / dvisvarAdityeSa ? dAvaNyasmAt paratvAdeyaNi mArIceya iti syAditi bhAvaH / marIcerapatyaM mArIcaH kathamajavasterapatyamAja-pANinIyamate tu marIcizabdo bAhAdiSu paThita iti marI- 60 basteyaH, zakandherapatyaM zAkandheyaH / paridheH | cerapatyaM mArIcirityeva bhavati / tathAhi "midaco'ntyAta paaridheyH| zakuneH zAkuneyaH / atitherAtitheya / paraH" pA0sa0 1.1.47.] iti sUne mhaabhaassymiti| zubhrAditvAd bhaviSyati // 72 // marIcizabdo vAhAdiSu paThyate iti| 'mArIcamaccaryacana 25 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-itH| dvisvarA- mahAryam' ityAdi bhaTTikAvyAdau prayukto rAkSasavizeSavAcako diti pUrvasUtrAdanuvRttam / byAratyUka iti na sambadhyate- 'mArIca zabdastvanya evAvyutpanno veti tessaamaashyH| 65 'yogyatvAt / pratyayastatastadantagrahaNam-tathA ca | athedantA bahusvarAdaratyArthe eyaNa dRzyate sa kathamupapAdya sUtrArthamAha-iJantarjitAd-dvisvarAd ityAdinA 1 ] iti zaGkate-kathamajayasterapatyamityAdinA / ajavasti nAbhima rAjA, nAbharapatya nAbheya iti / nAbhizabdAdazakandhi paridhi-zakuni atithizabdA idantA bahusvarAzca 30 eyaNi ikAralope nAmeya iti / anerapatyamityarthe eyaNi | tebhyo'patyArthe eyaNi Ajavasteya ityAdayaH zabdAH AdisvaravRdo Agreya iti / atrinAmamuniH / evamAhe- prayujyante tat kathamupapadyate iti shngkaarthH| 70 yAdayo'pi yodhyAH / ___ samAdhatte-zubhrAditvAd bhaviSyatIti zubhrAdigaNe padakRtyamAha-tAti kimityAdinA / animantAda | ete zabdAH paThayante tathA ca tebhyaH "zubhrAdibhyaH" [6.1. visvarAt sAmAnyata evaiyaNa vidhIyatAmiti praSTurAzayaH / 73 ] ityanenai yaNa nAneneti bhAvaH / / 6 / 1172 / / 35 uttarayati-dAkSiriti / dakSasyAphtyamityarthe "ata im" zubhrAdibhyaH // 17 // 6.1.31. itItri dAkSiriti siddhayati / ita itya- zubhAdibhyo'patye eyaNapratyayo bhavati / 15 sthAbhAve ca dvisvarAt sarvasmAdapi eyaNeva syAd vizeSa- ythaayogmitraadiinaampvaadH| shiighryH| yeSTa. vihitatvAditi bhAvaH / anitra iti kimiti ? | pureyH| "Aho Shrutgyanam"
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 50 [pA. 1. sU0 77. ] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / zubhra viSTapura viSTapara brAkRta zatabAra nan bhavati, yuvApatyAdau tu adantatyAdautsargika iveti zatAhAra zAlAghala kiTa (TIka) zAlUka kRka- bhAvaH / evaM lakSaNasyApatya vAsiSTho laakssnneyH| anyatra lAsa pravAhaNa bhANa bhArata bhArama kudatta kapUra! tu adantalakSaNa han lAkSaNi riti // 6 // 1174 / / 40 itara abhyatara AlIda sudatta sudakSa tuda akazApa 175 // vAdana zatala zakala (zaka) zavala khaDUra kuzamba zukra vina bIja azva bIjAzva ajira mavakra vikarNa-kuSItaka ityetAbhyAM kAzyape'patyamakhaNDa makaSTu maghaSTu sRkaNDa bhRkaNDu jihmAzin vizeve eyaNapratyayo bhavati / vaikarNeyaH kaashypH| ajabasti zakandhi paridhi aNIci kaNIci vaiknnirnyH| kauSItakeyaH kaashypH| kauSIta 45 tha anudRSTi zalAkAna lekhAna kirnyH||72|| 10 rohiNI rukmiNI kikazA viSazA gandha- za0 ma0 tyAsAnusandhAnam --vikrnn0| atrApi pijallA SaDonmatA kumArikA kaverikA ambikA samAhAranidaza eca / etaca vRttivyAkhyAnena sphoritam / azokA zvana gamA pANDa vimAta vidhavA / kazyapasyApatyaM kAzyapaH, tatrAbhidheye vikarNa-kuSotakazabdAkaTU godhA sudAmana sunAman iti shubhraadyH| bhyAmeyaNanena vidhIyate / vikarNasyApatyaM vaikaNeyaH ityeva mayakrAntAmitroavAda eyaNa makhaNDavA- mAdi pUrvasUtravad bodhyam / / 6 / 1175 // 15 dInAM vimAntAnAmaNaH vidhavAyA paraNaH kaDU- bhruvo jhud ca // 6 // 1176 // godhayocatuppAdeyatraH / sudAman-sunAmnoriA zubhasya tu jyena samAvezArthaH pAThaH / bahu-/ bhrUzabdAdapatye eyaNapratyayo bhavati, dhruva vacanamAkRtigaNArtham // 73 // | cAsyAdezaH / bhauveyaH // 76|| za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-zubhrA0 / zubhrA- | za0ma0 nyaasaanusndhaanm-dhruvH| dhruvo mukhA20 digaNapaTitazabdebhyo'patyArthe eyaNa pratyayaH syAt / tebhya Ggasya janya-janakasambandhAyogyatve'pi kvacida vyaktivizeSasya 55 tAdRzasambandhayogyasya tanAmakarave, vyaktivizeSaprabhAvAta isAdipratyayAnAM pratividhAnArthamidaM sUtram / zubhrasyApatyaM / ' zaubhreyaH / viSTapurasyApatyaM vaissttpureyH| tathaiva zubhrAdi tadaGgAlyaiva tadyogyatve vA sambhavatyapatyArthasambandha iti zabdAnAM siddhiH syAt / / 6 / 1173 / / / bodhyam / bhrUzabdAdapasyAthe ,eyaNa vidhIyate, tatsaMniyogena ca bhravo 'dhruva' ityAdeza vidhIyate / tatphalaM ca "asvazyAma-lakSaNAd vAsiSThe / / 6 / 1174 // yaMbhuvo'ya" [7.4.70.] ityavAdezaM vizeSavihitatvAt 60 25 zyAma-lakSaNa ityetAbhyAM vAsiSThe'patya- pravAdhya prAptasya "aphaThThapANDvoruvarNasyethe 17.4.69.J vizeSe eyaNapratyayo bhavati / zyAmeyo vAsi-| ityuvarNalopasya bAdhanam / tathA ca dhruvo'patyamityarthe eyaNi ptthH| shyaamaayno'nyH| azvAditvAd vRddha bhruvAdeze AdisvaravRddhau dhauveya iti sAdhu / / 6 / 1176 / / Ayana, avRddha tu zyAmiH / lAkSaNeyo bAsi kalyANyAderina cAntasya // 27 // sstthH| lAkSaNiranyaH // 74|| kalyANyAdibhyo'patye eyaNapratyayo bhavati, 65 30 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-zyAma zyAma lakSaNayoH samAhAreNa nirdezaH / vasiSThAdayatyasAmAin ityaya caantsyaadeshH| kalyANyA apatyaM RSyaNi vAsiSTha iti / tasmin vAcye zyAma-lakSaNazabdA kAlyANineyaH 1 saubhaagineyH| bhyAM pUrvAcAyaH zubhrAdigaNAntarbhUte gaNasUtre paTitAbhyAmeya- kalyANI subhagA durbhagA bandhakI jaratI Nanena vidhIyate / zyAmasyApatyAmityarthe eyaNi zyAmeya balIvardI jyeSThA kaniSThA madhyamA parastrI 35 iti / vAsiSTha iti pryogopaadhinirdeshH| vasiSThAdanyatrAyana- anuraSTi anusRSTi iti klyaannyaadiH| 70 amudaahrti-abhvaadityaadi| "azvAdeH" 6.1.49. parasyantAnAM yAptyaGaH 6.1.70.ti iti sUtrasya vRddhaprakaraNe paThitatvAda vRddhApatye vAcye Aya- ! anudRSTeH 'zubhrAdibhyaH' [6.1.73.] iti eyaNa "Aho Shrutgyanam"
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarpajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 1. sU0 79. ] siddha eva inAdezamAtra vidhIyate / anusRSTe- cAntasyeti pUrvasUtrAd in' ityanuvartata iti bhAvaH / rubhayam // 77 // asyApi sUtrasyenAdezamAtravidhAnena sArthakyamityAha- 40 za0 m0nyaasaanusndhaanm-klyaannyaa0| AbantatvAdeyaNa siddha eveti / kulaTAzabda AbantaH, kalyANyAdigaNapaThiIbhyaH zabdebhya eyaNasanniyogena anta-tasmAta " kRyAzA" 170 / ityeyaNa siTa 5 sya inAdezo'nena sUtreNa vidhIyate / kalyANaguNaviziSTya eveti antasyenAdezamAtraM vidhIyate iti bhAvaH / tathA strI kalyANI, tannAmikA vA kAcit ! tasyA apatyamityarthe ca tanmAtrasyaiva vikalpArthena yogo na tveyaN ityAhaeyaNi IkArasyenAdeze AdisvaravRddhau kalyANineya ata evAdezasyaiva vikalpa iti| yogArthapradarzanasya 45 iti / evaM subhagAyA apatyaM saubhAgineya iti / | phala sphorayati-yA tu kulAnyaTantI zIlaM bhinattIti / gaNaM paThati-kalyANI subhagetyAdinA kalyANyAdInAM | zIlabheTanenAniyata zIlabhedanenAniyatapuMskatvAt tasyAH kSudrAtyamiti tannianyAratyuGantatvaprAyavenaiyaNaH siddhau vidhAna-vaiyaryamAzaGkaya / -vayathyamAzaGkaya / mittaH "kSudrAbhya eraNvA" [6.1.80.) ityeraNeba syAt sArthakyaM dazayitumAha-parastyantAnAtayatyAdinA / kalyA-paratvAditi bhAvaH / yadyapi sa cakalpika iti tanmukta pakSe NIzadamArabhya parastrIzabdaparyantaM sarve zabdAH yantA AvantA eyaNapyAbantatvaprayukto bhavatyeva, tathApi tatra nAnenenAdeza 50 veti tebhyo kathApatyUGaH" 6.1.70] ityeyaNa prApta eva | abhidhAnasyAbhAvyAt / tathA ca vA bhikSArtha kalAta yadyapi, tathApi tatsaMniyogenAdezavidhAnAdhe sUtrasArthakyam / kulAntaramaTati upadezArtha vA tasyA evApatye vAcye kiJcAnusRSTizabdo'pi zubhrAdau paThayata iti, tataH "zubhrA- | inAdezaH / tathA ca tasyA apatya kaulaTineyaH, kaulaTeya dibhyaH" [6.1.73.) ityeya siddha eva tato'pi inAdeza- iti, yA tu duHzIlA tasyA apatyaM kaulaTeraH kaulaTeya saMniyuktasyayaNo vidhAnArthameva sUtram / anusaSTestu na kena- iti vivekaH / ayaM ca viSayavibhAgo'bhidhAnanimittaka 55 cideyaNaH prAptiriti tasmAt pratyayaH inAdezazcetyubhayaM vidhA- eva, uktaM cAmarakoze-- tavyamiti / aprAptAMzavidhAnamAtreNava zAstrasya sAkayartham , "atha bAndhakineyaH syAd bandhulazcAsatIsutaH / *aprApte hi zAstramarthivat iti nyAyAdaprApta evAMzaH kaulaTeraH kaulaTeyo bhikSukI tu satI yadi 11 zAstreNa vidheyaH, anyathA'jJAtajJApakatvarUparidhitvabhaGgA-1 tadA kaulaTineyo'syAH kolaTeyo'pi cAtmajaH / / pattariti bhAvaH / / 6 / 177 // 6.1178 kulaTAyA vA // 6 / 1178 // caTakANNairaH striyAM tu lup // 6 // 1 // 79 // kulAnyaTati kulaTA, kulaTAzabdAdapatye 25 payaNapratyayo bhavati, tatsaMniyoge in / caTakazabdAd GasantAdapatyamAtreNairaH pratyayo vAntAdezaH / AvantatvAdeyaNa siddha AdezArtha bhavati, sriyAM tvapatye vihitasya lup / caTapacanam / ata pavAdezasyaiSa vikalpo na tveyaNaH kasyApatya caattkairH| liGgaviziSTasya grahaNAt kaulaTineyaH / kaulaTeyaH / yA tu kulAnyaTantI, caTakAyA api cATakaraH! striyAM tu lup, caTa- 65 zIlaM bhinatti, tataH paratvAt kSudrAlakSaNa kasya caTakAyA vA apatyaM strI caTakA / caTaketi 20 paraNeva / kaulaTeraH // 78|| jAtizabdo'styeva, khiyAmapatye pratyayAzravaza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kulttaayaa| NArtha lubvacanam / akhiyAmityeva siddhe pratyakulaTAzabdasya prasiddhArthakatve'pi prakRte vyutpattilabhyayaugi yAntaraSAdhamArtha gairavidhAnam // 79 // kArthamAtrasya grahItumiSTatvena tadvyutpatti pradazaryati-kulA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-caTakAt0 / 10 nyaTatIti / arthapradarzanamAtrametat, na tu prayogasiddhatha- | caTakaH pakSivizeSaH, tadapatyaM pumAn strI ca / tatrobhayo / 35 nukUlaM vigrahavAkyam, tathAsati karmaNyupapade'pratyayApattau rUpe bhedaM sAdhayitumidaM sUtram ! puMliGganirdezAt strItva kulaTeti syAt, kintu aTatItyaTA, pacAditvAt / kulA- viziSTAdayaM pratyayo na syAdityAzaGkAmAha-liGganAmaTA iti karmaNi SaSThayantena samAse pRSodarAditvAta viziSTagrahaNAt caTakAyA apIti / nAmagrahaNe sAdhu / atra ca satI bhikSukyeva kulaTAzabdena gRhyate liGgaviziSTasyApi grahaNam * iti nyAyena liGgabodhakAta 16 bhikSArtha kulezvaTanAditi parato vyaktIbhaviSyati / in / pratyayAntasyApi grahaNaM siddhamiti caTaphasya caTakAyA vA 60 "Aho Shrutgyanam"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. 0 80. zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 65 apatyaM pumAn ityarthe'nena gaire gimbAdAdisvaravRddhI | grAhayati - aGgahInA ityAdinA / aGgena netra nAsikAdinA avarNalope cATakara iti / caTakasya caTakAyA vA'patyaM / saubhAgya saundaryAdisamucitenAvayavAntareNa vA hInA janmanA strIti vigrahe tu vihitasya pratyayasya lupi jAtilakSaNaGI / tadvikalAH / hInatvasya nyUnAdhikadhikAdInAmapyupalakSaNatvAt 40 bAdhitvA'jAdigaNe pAThasAmarthyAdApi caTaketyevetyAha- janmanA honA iti pUraNenAkasmikaprahArAdinA hInAGganAM 5 ' striyAM tu lup' ityAdinA / tatra taddhitapratyaye lupte na kSudrAtvena vyavahAra iti sAmpradAyikAH / kecit tu "yAde gaNasya " [2.4.95. ] iti Apo luki jAti- patihInAyA striyA api kSudrAtyamicchanti sA hi patyuraGgena lakSaNaprAptAjAditvAdAm iti jJeyam / na ceha kAt sAGgA bhavati / tadabhAve ca tadaGgalyamupapannameva / tathA pUrvasyAta ivaM syAditi bhramitavyam, kSipakAdipAThAt ca tanmate vAyA apatyaM vaidhavera ityeva prayogaH 145 "asyA'yattat kSipakAdInAm" [2.4.111.] iti anyeSAM mate vaidhaveya iti / dRzyate na vadhaveya iti 10 paryudAsAt / prayogasyaivAbhivAnaM vaikalpikeSu niyamAbhAvAt / aniyata | nanu pratyayasya lubvidhAnena ko'rthaH 1 caTakAzabdasya | puMskA veti / aniyatA anizcitAH pumAMso gamyatvena jAtivAcakatvena stryapatyasyApi caTakAzabdena bodhayituM | svAmitvena vA yasyAM yAsAM vA tAH / yAsAM bahavo zakyatvAditi cedAha -- striyAmapatye pratyayAzravagamyAH tAH kulaTAH, yAsAM ca bahavaH svAmino yathAkAlaM 50 NArthaM luvacanamiti / ayamabhiprAyaH, jAtitvena tAH dAsyaH / yAsAM hi na kazcana nizcitaH patiH svecchayA 15 vivakSAyAM caTaketi prayogasya nirbAdhatve'pi carakApatyatvena | puruSAntareSu svazarIraM samarpayanti, ataH tAH kSudrA evaM ! striyA vivakSAyAM pratyayasya prAptasya zravaNaM mA bhUdityarthaM tadarthameva " kSudrAbhyo yA " [ pA0 sU0 4.1.133.] bUvidhAnamAvazyakamiti / nanu * prakSAlanAddhi paGkasya dUrAda- iti sUtre zabdakaustubhe dIkSita Aha--zIlahInAzceti / sparzanaM varam* iti nyAyenAyaM pratyaya eva 'astriyAm' bahuvacanaM kSudrArthaparigrahArthamiti / yadyapi kSudrAyA 55 ityuktvA paryudasyatAM vihitasya lavidhAnaM kimarthamiti ceda- iti nirdeze mAtrAkRtaM gauravameva, tathApi ekasmin kSudra20 trAha-astriyAmityeva siddhe ityAdi / ayamAzayaH- zabde bahutvasyAprApteH prAptau cekavacanenaiva nirvAha prathamoastriyAmiti paryudAse'syaiva pratyayasya nivRttiH syAnnAnyeSA pasthitatyAge mAnAbhAvena bahulanirdezo'sati phalAntare mapatyapratyayAnAmiti svabhAvata bhavantanimittasyaiyaNaH prAgU- 'nucita ityAkSepaviSayo bhavatyeva / sati cArthaparigrahArthatve jAtIyasyANAdervA zravaNApattau caTakasya caTakAyA vA'patyaM AvazyakaH saH, tadarthakAnAM bahutvAditi nAkSepaviSayo 60 caTakA iti na syAdityetadarthe gairapratyayavidhAnam / vihite | bhavati / bahuvacanena ca kSudrArthavAcakAH sarve zabdAH 25 cAsmin lRpte sati apatyArthasyoktatvena tadarthe tataH pratya- sutarAM grAhmA artharatvAt kSudrAzabde strItvanirdezasya yAntaraM na bhavati / tataJcayaM rUpaM siddhayatIti vidhAya vivakSitatvenAha vRttau kholiGgebhya iti / tena kSudrapuMbUvidhAnaM sArthakamiti // 6 |1| 79 || vAcakebhyo na pratyayaH / ageyArapavAda iti / " aTonadI - mAnuSInAmnaH " | 6.1.67.] ityaNaH, "tri- svarAda 65 nadyAH" [6.1.71.], "GayAr-yUGa: " [6.1.70. ityevazcApavAda iti bhAvaH / yadyapi mAnuSInAmavAcinaH kSudrArtharatramanucitamUtasya tadUvyativAcitvena kSudrArthatvAyogAt, tathApi kSudrAvanizvayena yadi kAcit tadarthaka zabdenaiva khyAtA tarhi tasya zabdasyo bhayArthatvamupapannameva / udAharati- 70 kANAyA apatyaM kANera iti| ekAvihInA kANA tasyA aGgavaikalyena kSudrAnnam / dAsI, naTA cAniyatapuMskatvena kSudrA / kardanAzopari nartakI / sA'pi nayjAtireveti tasyA api aniyatapuMskatvameva kSudrAtvabIjam / dAsI za0ma0 nyAsAnusandhAnama - kSudrA 0 sUtre bahuvacanasyArthaparigrahArthatvasya vakSyamANatayA kSudrazabdArthamevAdI / naTI - kardanAbhyaH paraNi dAsera, nAdera: kArdaneya 75 9 hemacandrasiddha 0 kSudrAbhya eraNa vA // 6 / 1180 // kSudrA aGgadInA aniyatapuMskA yA striyaH / 30 bahuvacanaM kSutrArthaparigrahArtham / kSudrAyAcibhyaH zabdebhyo santebhyaH strIliGgebhyo'patye paraNpratyayo vA mavati / aNeyaNorapavAdaH kANAyA apatyaM kANeraH, kANeyaH / dAsyA dAseraH / dAseyaH / naTayA nATeraH, nATeyaH / kadanAyAH | 35 kArdanera:, kArdaneyaH ||80|| "Aho Shrutgyanam"
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 iti // 61180 || godhAyA duSTe gArava || 6| 1181 // godhAzabdAd GasansAd duSTe'patye NAracakArAderaNa ca pratyayo bhavati / godhAyA apatyaM 5 duSTe gaudhAraH, gaudheraH / yo ahinA godhAyAM jabhyate / gaudheyo'nyaH | zubhrAditvAdeyaN // 89 // 15 afeerendratama candrasUribhagavatpraNIte za0 ma0 nyAsAnusandhAnam0-godhAyAH / godhA sarIsRpajantuvizeSaH prAyeNa vRkSavileSu prativasati / jalavAsinI godhA tu makarajAtiH / atra sarIsRpajAtereva 10 grahaNam zrataH tasyA duSTamapatyaM sarIsRpajAti vizeSAhijanyatvena vkssymaannm| duSTazabdasya saptamyantasya tadantenA nuvartamAnenAstye iti padenaiva sambandhasya yogyatvAdAhaduSTe apatye iti / avasyasya duSTatvahetumAha -- yo'hinA godhAyAM nyata iti / ahi-godhayobhinAkRtyorapyaGgavizeSasAmAnyAd bhavati sAGkaryasambhavaH / pANinIye tantre etadviSaye "godhAyA dUk " [ pA0 sU0 4.1.129.] iti sUtre " AragudIcAm" [pA0 sU0 4.1.130. ] iti sUtre vA duSTe iti na dRzyate / amarakozespi "trayo gaudhAra - gaura gaudheyA godhikAtmajAH" iti 20 pahilyA trayANAmapi zabdAnAmekArthavAcitvamevoktam / atra ca gaudhAra-gauve duSTau gaudheyazca zuddhamapatyamiti / labhyate iti bhedaH / atra mUlaM kimiti vicAraNIyaM sudhIbhiriti ||6|1|81 // jaNTa- paNTAt ||6|1182 // 25 jaNTa-paTa ityetAbhyAmapatye NAraH pratyayo bhavati / jANTAraH / pANTAraH / kecit tu pakSasthApatya pAkSAra ityapIcchanti ! // 82 // 30 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - jaNTa0 | jaNTapaTazabdAvakhyAtArthI, tAbhyAmapatye gAro vidhIyate / matAntaramapyucyate kecit tu pakSasthApatyamiti / tathA ca pakSazabdo'pyatra sUtre paThito jJeya ityAzayaH / pANinIye tantre ca naitAbhyAM pratyayavidhAnaM dRzyate / tatra hi etasUtrasamAnaviSaye " AragudIcAm " [pA sU0 4.1 130.] iti sUtre mahAbhASye uktam -- AragvacanamanarthakaM rakA siddhatvAt / godhA AkArAntA rak ca pratyayaH evaM tahiM siddhe sati yadAkA zAsti tajjJApayatyAcAryo inyebhyo'pyayaM pratyaya iti / kimetasya jAyane prayojanam 1 35 pA0 1 sU0 83. J 'mauNDAro, jADAraH, pANDAra iti siddhaM bhavati" iti / ayamAzayaH govAzabda AkArAnta eva tatazca rak pratyayamAtra vidhAne'pi govAra ityasya siddhayA AkArAccAraNa 40 rUpAcAryavyavahAreNa jJAyata etat yat kutazcidanyebhyo'pi tAdRzebhyo'yaM pratyayo bhavati yatrAkArazravaNasya sArthakyaM syAditi / tathA mauNDAra ityAdayaH prayogAH zrayamANA niSpannA bhavantIti / mAnavIyadhAtuvatyanusAraM zabda kaustu 66 bhespi jADAraH pANDAra pratyevAdAhRtam, kAzikAyAmapye 45 meva / tathA ca jAraH pANDAra iti teSu nopalabhyate / tathA cehApi jaDa paNDAbhyAmityeva sUnaM svAt lezkaramparayA pAThaH parivartita iti zaGkituM zakyate / ayameva vA''cAryAbhimataH pAThaH pUrvatantrAd vibhinna evetyapi kathayituM zakyam / pAkSAra iti tu kApi nopalabhyate SC saMprati ||6|1|82 ! | catuSpAdya eyaJ || 6|1183 // catuSpAdvAcibhyo insantebhyo'patye payaJ pratyayo bhavati / aNAdInAmapavAdaH / kamaNDalvA apatyaM kAmaNDaleyaH / zitivAdyAH zitibA- 55 heyaH / madravAhnAH / matrabAheyaH / jambvA jAmbeyaH / zabalatyAH zAbaleyaH / bahuTAyA bAhuleyaH / surabheH saurabheyaH ||83|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam -- catu 1 atrApi bahuvacanena catuSpAdajAtivAcino gRhyante, khatuSyA- 60 cchandamAtrasya grahaNe tu vivakSite bahuvacanaM vyarthameva syAdityAzayena sUtraM vivRNoti catuSpAdvAcibhya iti / catvAraH pAdA yAsAM tAH catuSpAda iti strIliGgenaiva vigrahaH samucitaH strIliGgAnAmeva catuSpadAM grahaNasyeSTatvAt tathaiodAharaNAt / aNAdInAmapavAda ite / yasmAccha 65 dAdagAdyanyavano yaH pratyavaH prAptamavAdayameva pravartate iti bhAvaH / tatra ye stropratyayAntA yayA-kamaNDalUzitivAhU - bhadrabAhU - jambUrAvalAH zabdAstebhyo "GayAtyUGa: " [6.1.70,] ityevam prApto rUpe vizeSAbhAve'pi kAryArtha vAdhyate / jambUzabde yadyapi matabhedaH 70 | kecanauNAdikaM dIrghAntaM jambUzabdaM manyante, tasya ca antatvAbhAvAt GayAgyUDaH " [ 6.1.70.] ityasvAprAptiH / yadi ca zRgAlavAcI jambuzabda eva UGi kRte striyAM dIrghAnta ityAzrIyate tadA tasyoGantanimitta | evam prAptaH / idaM mataM mahAbhASyakArasya / kaiyaTastu 75 62 " Aho Shrutgyanam"
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pA0 1. sU0 85.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 67 nonenwoooooooooooooooooooo oo racchaeoever tadviruddhamAha / tasyAyamAzayaH--jambUzabdo dIrghAkArAnta | sakRtprasUtagovAcI gRhyata,tarhi tataH pUrvasUtreNevaiyaJ siddha iti iti tasmAdUDo'bhAva iti / nAgezena ca kaiyaTamataM prakRtagaNe pATho vyarthaH syAt, iti catuSpAdbhinnasakRtprasUta- 40 vyAkhyAya, anye tu 'tasyA jamyoH phalAso nadIbhUya prvrtte|' strIvAcakasyaiveha grahaNamityAzrayaNIyam / spaSTAnyudAha iti prayogAjamyu hasvAnto'pi / sa ca vRkSazRgAlobhaya ! raNAni / eyaNaH sidatvena ebhya eyavidhAnasya ko'rya 5 vacanaH ityAdibhirbhASyaphAramata samarthitaM "RSyandhakavRSNi- | iti zaGkAyAmAha-akArasya jitkAryorthatvAditi / kurubhyazca" [pA0 sU0 4.1.113.1 iti sUne | mitrayorapatyaM maitreyaH iti / tasmAt punaryuvApatye'dantalakSaNe uddyote vistareNa / surabhizabdAcANa prApta iti sAmA- ! iti tasya "jidArSAdaNio :"[6.1.14.. iti luki 45 nyata evoktamaNAdInAmapavAda iti / maitreyasya putro'pi moyo bhavatItyeva jitakaraNasya prayoudAharati-kamaNDalyA apatyamityAdinA / janamityartha. :16 / 1 / 84 // 10 kamaNDalU -zitibAhU-madrabAhUzabdAstattajjAtivizeSAntargata vADaveyo vRSe // 6 // 185 // catuSpAdvAcinaH / evaM jamyUzabdo'pi zRgAlastrItrAcI / zabalAbahulAzabdau tattadpAdiviziSTagojAtIyavargavizeSaparau vADaveya iti vaDavAzaladAda vRSe payaJ na tu gunnvcnau| gaurAdau ca guNa-vacanayoreva tayoH pAThAnna eyaNa vA pratyayo nipAtyate / vRSo yo garbha :0 DIrapi tu Abeveti zabalA-bahuletyeva / sarvebhyo'patyArthe vIja niSiJcati, baDavAyA vRSaH vADaveyaH / 15 eyny| AdisvaravRddhayAdI ruupsiddhiH| surabherapatyaM apatyo'NeSa bhavati / vADavaH / nipAtanameyaNamaurabheyaH zabdo gojAtivAcIti catuSyAdavAcyeva / eyorubhayorapi vRSe vyavasthApanArtham / anyathA anyataro'patye prsjyot:85|| guNavAcakAt tu na pratyayaH / / 6 / 1 / 83 / / za. ma. nyAsAnusandhAnamU-vADaveyo0 / 55 gRSTayAdeH // 6 // 1184 // nipAtanaparaM sUtram , baDayAzabdAt pratyayavidhAne'pi rUpasya gRSTyAdibhyo'patye eyaJpratyayo bhvti| sidhA nipAtanAzrayaNena yo vizeSA vivakSitastamAha vRttyA 20 aNAdInAmapavAdaH / gRSTepatya gArTeyaH / hRSTeH vADaveya iti vaDavAzabdAdityAdinA / vRSazabdasya haassttyH| gRSTizabdo yacatuSpAdayacanastataH puMgovAcakatvena ruhasyeha grahaNe'sAmaJjasya vaDApalyasya pUrveNaiva siddhe acatuSyAdarthamupAdAnam / vRSatvAyogAta, govAzvatvayoH parasparavyAvRttatvAditi vRSa- 60 gRSTi dRSTi hali vAli vidhi kudri aja- | zabdasya ruTamartha vihAyeha grAhya yogArthamAha-vRSI ye garbha basti mitrayu iti gRssttyaadiH| . bIjaM siJcatIti / varSatIti vigrahya vRSadhAtoH nAbhyu ra akArasya jitkAryArthatvAnmaitreyaH pitA, pAntalakSaNe ke vRSa iti varSaNakartAcyate, sa cAbhidhAnamaitreyaH putraH / / 84 // sAmarthyAdiha garbhAzayAdhikaraNakabIjavarSaNakartA gRhyate / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm--gRssttyaadeH| tena cArthavizeSeNa prakaraNaprApto'patyArthoM vishissyte| tathA 65 gRSTizabda Adiryasya gaNasya sa gRSTyAdistasmAt tadAha- ca vaDavA'patyatve sati garbhAdhikaraNakabIjavarSaNakartRtvaM pratya gRSTayAdibhya iti / aNAdInAmapavAda iti / ajaba- yArtho bhavati / sAmAnyato'patyArtha pratyayastu nainamarthavizeSa 30 sti-mitrayuzabdau RSivAcakau tAbhyAbhUSyaNa prAptaH, anye- bodhayet / niyamaphalamAha-apatye'Neva bhavatIti / bhyastu "ito'bhitraH" [6.1.72.] ityeyaNa prAptaH, tau / sAmAnyenApatyArthamAne vivakSite AvantalakSaNa eyaNa, pravAdhya eyaJ bhvtiityrthH| yadyapi eyaNeyoH sAkSAda-catuSvAdalakSaNa eyaJ ca na bhavati, nipAtanalabhyaniyama 70 rUpe'vizeSaH, tathApi tataH pratyayAntarotpattI jitvaniSa- sAmarthyAt apitu "iso'patye" 6.1.28. ityaNeva dhanI rUpe vizeSo bhavatIti vakSatyagre / gRSTiH sakRt bhavatIti vaDavAyA apatyaM vADava inyeveti bhAvaH / nanu prasUtA gauH" ityatra koze gaurityupalakSaNam , gRSTizabdasya 'baDavAyA vRSaH' ityeva sUrya vidhIyatAM prakaraNaprAptenaiyamA skRtaprasUtastrImAtra prayogasyopalabdheriha tAdRza evaM gRSTizabdo rUpasidiH syAdeveti nipAtanAzrayaNaM kimarthamiti cedatrAhamAna ityAzayavAnAha-gRSTizabdacatuSpAdavacana ityA- nipAtanameyaNeyorubhayorapi vRSe vyavasthA- 75. dinaa| ayamarthaH-yadi gRSTizabdaH pUrvoktakozAnusAraM panArthamiti / "Aho Shrutgyanam"
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1. su0 87. j ayamAzayaH- yadi baDavAyA vRSe iti paThitvA eyan / ityAha-yadi mAnuSInAma tadA'No'pIti / vRkavaJci me'H iti / kAzcidazabdAdautsargiko 'patyArtho'N 40 prAptastasya bAdhanamiSTam / zeSAzca vRka-grAhAdayazcatvAro'dantAstebhyo'dantalakSaNa in prAptaH so'pi vAdhyate ityAhazeSANAmitra iti / tathA cekago viziSya vidhAnamiti bhAvaH ||6 1186 | vidhIyate tarhi tasyaiva (eyaJa eva) vRSe vyavasthA syAt, AvantalakSaNa evam svapatyasAmAnye syAdeveti vADaveya iti rUpasya vRSAzvAdanyatrApi prayogo durvAra iti vADaveya 5 zabdameva vRSAzve vyavasthApitavAniti eyaNapi tatraivArthe vyayasthApita ityubhayeorvyavasthApanaM nipAtanaM vinA na zakyate kartumiti / yadi cayaNaprakaraNa evedaM sUtraM (vaDavAyA vRSe ) iti paThayeta tadA eyaNo vyavasthitAvapi eyaJ catuSpAlakSaNo'vyavasthita ityubhayovyavasthArthamiha caitat sUtrapAThI yukta 10 iti hRdayam / tadeva spaSTayati anyathA'nyataro'patye prasajyeteti / etat pUrvamevopapAditam || 6 | 1185 phrUTa vRddhastriyAH kSepe Nazva // 61 // 87 // vRvapratyayAntAt bISAcinaH zabdAdapatye NaH pratyayo bhavati cakArAdikaNa ca kSepe gamyamAne / piturasaMvijJAne mAtrA vyapadezo - spatyasya kSepaH / gArgya apatyaM yuvA gArgaH gArgako vA jAlmaH | glucukAyanyA glaucu- 50 revatyAderrika || 6|1|86 // revatItyevamAdibhyo 'patye ikuNapratyayo / kAyano glaucukAyaniko vA jAlmaH / mlucukAbhavati / payaNAdInAmapavAdaH / svatikaH / 15 AzvapAlika revatI azvapAlI maNipAlI dvArapAlI geszcin vRners daNDagrAha kukkuTAkSa iti revatyAdiH yanyAH kaucukAyanaH mlaucukAyaniko vA jaalmH| 'vRddhAda yUni' (6.1.30] iti yUnImau pratyayau / vRddhagrahaNaM kim ? kArikeyo jAlmaH / striyA iti kim ? aupanatrirjAlmaH / kSepa iti kim ? 55 affar arresH / mAtuH saMvijJAnArthama dvArapAlayantAnAmeyaNo'pavAdaH yadvA mAnu- | idamucyate ||87|| pInAma tadANo'pi / vRkavazcino'NaH zeSANAmitraH ||86|| 20 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - revatyAde0 / revatyAdigaNapaThitebhyaH prakaraNaprApta eva vidhIyate'patyArthe / revatIzabdo nakSatravizeSavAcakaH revate candramasamiti vyutpatteH 25 tadyuktena candreNa yuktaH kAlo'pi revatI / tasyAM jAtA'pi revatI, "bhartu-saMdhyA deN" [6.3.89.] ityaNaH, "citrArevatI0 [ 6.3.180] iti lupi "GanyAdegaNa 0 " [2.4.95.] iti GonivRttau punaH striyAM GoH / ityevamanekArthako revatIzabdaH / azvapAlyAdayastu prasiddhArthakA 30 eva / ebhya ikaNi AdisvaravRddhayAdI raivatikAdisiddhiH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vRddha0 / vRddhazabdo lakSaNayA vRddhArthapratyayAntaparaH / strIzabdazva strIvAcakAraH / cakAreNeka samuccIyate tathA ca yo'rthaH sampanna - 60 stamAha vRttyA vRddhapratyayAntAdityAdinA / kSepo nindA tasya mUlamAha- piturasaMvijJAne ityAdinA / yasya pitA na samyag vijJAyate lokeMH, anAkhyeyasambanvena jAtatyAt sa mAtRnAmnA vyapadizyate, tenaiva sa kSipto (ninditeo) bhavatItyarthaH / yuddhapratyayAntAd vidhAnasAmarthyAd yuvApatye 65 pratyayo'yamiti labhyate "vRddhAd yUni" [ 6.1.30.] iti kathanAt / gargasya vRddhApatyaM strI gArgIti bhavati / iha ca gargasya vRdvApatyasya striyA yuvApatyamiti vigrahe pUrva asyApi tattatpratyayabAdhakatoktA, payaNAdInAmapavAda | vRdvApatyArthe "gargAdiryam [6.1.42.] iti yatri tadaiti eyaN-agg-iJAdayo yathAstraM prAptA anena vAvyanta iti / ntAd Ne ikaNi ca "jAtizca gi-taddhita-yasthare" [3. 70 bhAvaH / tatra viziSyavAdhyapratyayaM vivecayati-dvArapAlya- | 2.51.] iti puMvatve'varNalope " tadvitayasvare'nA''ti" ntAmeyaNo'pavAda iti revatIzabdamArabhya dvArapAlI | [ 2.4.12. ] iti yalope AdisyaravRddhau gArgaH, gArgiko vA zabdaparyantaM atyantAH zabdAH tebhyaH "GayAratyUGaH" jAlma iti siddhayati / atra Ne ikaNi yA vittvasya phalaM [6.1.70.] ityeyaNprApto'nena vAdhyate / yadi caite nAsti yaJ nimittAyA eva vRddheH sambhavAdityudAharaNAntarazabdA mAnuSInAmavAcinastadA tebhyaH "adornadI- mAha-glucukAyanyA glaucukAyana iti / glucukasya 75 mAnuSI0" [6.1.67.] ityaNa prAptaH so'pi bAdhyata / vRddhApatyamityarthe "adorAyaniH prAyaH" [6.1.113.] ityA 45 "Aho Shrutgyanam"
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0] 1. 0 88. ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / yanipratyaye glucukAyAniriti tasya strItvavivakSAyAM jAti- | apitu kasya mAteti jJAtaM syAdityetadarthamidaM prayujyate / lakSaNo GIH, tasyA yuvApatyatyamityarthe'nena Ne ikaNi atra kSepavAbhAvAt kaNau na bhavataH, kSepagrahaNAbhAve ca 40 aissdisvaravRddhI, pUrvavat puMvattve, ikAralope glaucukAyanaH, to durvArau syAtAm / kSeSAbhAvameva spaSTayati--mAtuH glocukAyanako vA jAlma iti / atraiva vRddhyarthamubhayoH saMvijJAnArthamidamupayujyate iti / na ca ' mANavaka 'zabda5 pratyayogitvaM caritArtham / syaiva kSepakatvamiti kathamatra kSepAbhAva iti vAcyam, yatra piturasaMvijJAne mAtrA vyapadezaH kriyate, tatra yaH kSepe gamyate sa eveha gRhyate / atra ca pituH saMvijJAtatve'pi 45 tasya bahupatnIkatvena kasyA ayamiti vijJAnArthamidamucyate iti nAsti kSepaH iti pratyudAharaNasaMbhavAt / zabdakaustubha tu mAtAmahAdedauhitraM lAlayataH prayogo'yamiti nAsti kutsetyuktam / tasyAyamAzayaH - mAtRkule vartamAnasya bAlasyAhAnaM mAtAmahAdibhiH svakanyAparitoSAya svasaMbandha- 50 khyApanAya ca mAtRnAmnA vyapadizya kriyata iti na tatra kutsA, apitu lAlanameveti bhavati pratyudAharaNamiti ||611 // 87 // kecit tu glucukasya yubApatyaM strItyarthe'nena Ne laukAyanI, sA bhAryA yasyeti vigrahe vahuvrIhisamAse, " taddhitaH svaravRddhiheturarakta vikAre" [3.2.55.] iti puMvadbhAvaH niSedhArthamapi NitvamAzyakamityAhuH tanna, atra 10 vRddhapratyayAntAt pratyayavidhAnasAmarthyAd yuvApatye'yaM pratyayo bhavatIti pUrvamuktatvena, striyAzca " vaMzyajyAyobhrAtrorjIvati prapautrAdyastrI yuvA" | 6.1.3.] iti sUtre'strIti paryudAsAta yuvatvAbhAvAt striyAM yuvApatyArthayoH pratyayorabhAvena glaucukAyanI, glaucukAyanikIti rUpayorevAbhAvAt / glucukasya vRddha15 patyastriyA apatyamityarthe'pi pUrvavad rUpaM vizeyam / yuvApa tyAlA bhopAyamAha-vRddhAda yunIti vRddhagrahaNaM kimiti sAmAnyataH striyA apatye kSepe pratyayau vidhIyetAmiti prazna. / uttarayati pratyudAharaNena -kAriyo jAlma iti / karotIti kArikA, sA ca na vRddhasaMjJAprayojikA, 20 yatastasyAH paramaprakRtitvaM nAsti / paramaprakRtereva pautrAdevRddhasaMjJA " pautrAdi vRddham " [6.1.2] iti sUtreNa pratipAditA / tathA ca tasyA yuvApatyayoga eva / astu vA kArakanAmakaH kazcit, tadapatyaM strI na kArikA, kintu | kArakazabdAd vRddhApatye iJ kArakIti syAt, tatazca 25 kArikAzabdo na vRddhApatyapratyayAnta iti nizcitam / tasmAdapatyArthe kSepe'pi AvantalakSaNa eyaNeva, na tu kaNAviti kArikeya iti rUpaM bhavati / vRddhagrahaNAbhAve ca kAripha, kAriki iti rUpaM syAt / yuMktvaM tu na bhavati " taddhitAkakopAntya 0 " [ 3.2.54 ] iti 30 niSedhAt tathA cAtra pravRttivAraNArthe prakRtasUtre vRddhagrahaNa mAvazyakam / bhrAturbhyaH ||6|1188|| bhrAtRzabdAdapatye vyaH pratyayo bhavati / 55 bhrAturapatthaM bhrAtRvyaH / zatrurapi bhrAtRvya ucyate sa upacArAt / ekadravyAbhilASazcopacAranimittam ||88|| To nyAsAnusandhAnam-bhrAturvyaH / spaSTArthA vRttiH udAharaNaM ca / avaiyAkaraNaiH bhrAtRvya- 60 zabdasya zatrau prayogArtham "vyaM sapatne [pA0sU0 4.1. 145.] ityevaM sUtramArabhyate / tamartha lakSaNayA sAdhayitumAha-zatrurapi bhrAtRvya ucyate sa upacArAditi ayamAzayaH - yadyapi bhrAtRvyazabdasya yaugikasya na zatro vRttirasti, tathApi lakSaNayA zatrurapi bhrAtRvyazabdenocyate 65 tathA ca tatrArthe tasya gauNI vRttiH / pApmanA bhrAtRvyeNesyAdau pareSAmapi lakSaNAyAH sammatatvAt tathaiva nirvAhe tadarthaM vacanaM nArambhaNIyam / pareSAM mate svare bhedAya vya-vyanpratvayorvidhAnamiti yuktisambhave'pi svamate svarasya vicArAbhAvena pRthakpratyayavidhAnaM nAvazyakam / nanu 70 bhrAturapatyavAcakasya bhrAtRvyazabdasya zatruzabdArthena zakyena sambandhAbhAvAt kathaM lakSaNA ! uktaM hi 'lakSaNA zakyasambandhastAtparyAnupapattita: " iti ( kArikAvalI 82 ) / asyA ayamarthaH ntAtparyasya vakturabhiprAyAnusAriNo'ryasya striyA iti kimiti / sAmAnyata eva vRddhapratyayAntAt pratyayau vidhIyetAmiti praznaH / aupagavirjAlima iti upagorvRddhApatyamaupagavaH, tasya yuvApatyamityarthe'dantatvAdini / 35 aupagaviriti bhavati, asati strIgrahaNe ihApi kaNau syAtAmiti bhAvaH / kSepa iti kimiti / arthavizeSo nimittatvena nAzrayaNIya iti praznaH / gArgeyA mANavaka iti / gArgya yuvApatyamityarthe iyantatvAd eyaNi garge zakyArthenAnupapattihetukA zakyasaMbandharUpA lakSaNA bhavati / 75 iti rUpaM vizuddhe mANavake bhavati / atra na kSepavivakSA / tathA ca lakSaNArthe zakyArthena samvandha Avazyaka iti cet "Aho Shrutgyanam" ma0
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ | ayaM bhAvaH, upakartRtvaM mitratvam, apakartRtvaM zatrusvamiti mAghena spaSTamupapAditaM zizupAlabadhe dvitIyasarge5" upakArApakArI hi lakSyaM lakSaNametayoH" iti, tathA ca bhrAtRputro'vazyaM dhanavibhAjakatvena dhanApahArarUpApakArakArI zatru lakSaNayug iti bhavati tasya zatruNA sAdRzyam - iti tadvAcakazabdena zatrurapi lakSyate / zabdArthastu ekasya samAnasya dravyasyAbhilASo jighRkSA, upacArasya lakSaNAyA 10 nimitta hetuH / ubhayoH sAdRzyarUpazakyasambandha sampAdanadvArA kAraNamiti / yadeva paitRkaM dhanamayamicchati tadeva svapaitAmahaM dhanamiti manyamAno bhrAtRvyo'pi jighRkSati | zatrutvamapi samAnavastuprepsAnimittameva bhavatIti prasiddhamiti sAdRzyasambandhamUlikA lakSaNeheti tattvam ||6|1188 // IyaH svasukha || 6 |1189 // 70 kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1. 0 90. tat satyam, astyevAtrApi sAdRzyarUpaH sambandha ityAha- | svasuriti pUrvato'nusRtaM vizeSyam / tathA ca sUtrArthamAhaekadravyAbhilASazcApacAra nimittamiti / * 9 mAtR-pitRzabdAvityAdinA / yadyapyetau zabdau yonisambandhavAcinAviti tayordvandve "A indre 3.2. 40 39. ] iti prApnoti tathApIha tasya na pravRttiH, yato mAtR-pitRzabdayoH svarUpaparatvena svArthabodhakatvAbhAvAd yonisambandhavAcitvApagamaH / mAtRpitRzabdAdyavayavakaH svazabdAntazca samudAya iha prakRtiriti paryavasitaM prakRtisvarUpamAha mAtR-svasRzabdAt pitR svasRzabdA- 45 cceti / yadyapi pUrvasUtre bhrAtRzabdo'pi cAnukRSTa itIha tasya mAtR-pitRzabdAdergrahaNaM prApnotIti zaGkitu N zakyate tathApi cAnukRSTaM nAttaratrAnuvartate iti nyAyAzrayaNAnna tatsambandha iti vijJeyam / atra paryavasitasya prakRtisvarupasya dvitvam pratyayasyApi dvilamiti saMkhyAsAnyAd 50 yathAsaMkhyena pravRttau mAtRSvasurDeyaNa pitRSvasuzca IyaN iti prApnoti tathApi ubhAbhyAmevobhau pratyayau bhavata iti sAdhayati - vacanabhedAnna yathAsaMkhyamiti / saMkhyA hi sUtranirdiSTA yathAsaMkhyapravRttau bIjam na vAstavikI / sUtre ca prakRtirekatvena vivakSitA, pratyayazva dvitvena viva- 55 kSita iti prakRti - pratyayayoH saMkhyAbhedAnna yathAsaMkhyenAnvaya iti bhAtraH / mAtuH svasA mAtRSvasA SaSThIsamAse "svapatyorvA " [3.2.38 ] iti vA'lupi vibhaktilope mAtRSvaseti / tasyA apatyamityarthe DeyaNi GittvAdantyasvarAdilope mAtRSvaseya iti / IyaNi RkArasya rephAdeze 60 mAtRSvastrIya iti / evaM pitRSvaseyaH pitRSvasrIya ityatrApi vijJeyam / atra mAtR-pitRzabdarupAdyavayavakasya svazabdAntasya samudAyasya prakRtitvenAzrayaNamiti tadbhinnasamudAyasya mAtR-pitRparasvazabdAntasya grahaNaM na bhavati- ityetat spaSTayati- mAtR-pitrAdeH svatantrasya 65 grahaNAditi / 15 bhrAtRzabdAt svasR zabdAccApatye IyaH pratyayo bhavati / bhrAtrIyaH / svasrIyaH ||89|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-IyaH / atra cakAreNa bhrAturiti pUrvasUtrAdanukRSyate, tathA ca tasya pUrvataH 20 prAptatvAt tameva pUrvamullikhati bhrAtRzandAditi / bhrAturapatyamityarthe Iyapratyaya RkArasya rAdeze bhrAtrIya iti / evaM svarapatyamityapratyaye svastrIya iti|| 6 | 1|81|| mAtR-pitrAderDeyaNIyaNA ||6|190 // mAtR-pitRzabdAvAdI avayavau yasya svasuH 25 svatrantasya tasmAd mAtRSvasRzabdAt pitR dhvasRzabdAccApatye DeyaNa IyaNa ityetau pratyayo bhavataH / vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / mAtRSvaseyaH / mAtRSvasrIyaH / paitRSvaseyaH / paitRSvasrIyaH / DitvAd DeyaNa antyasvarAdileApaH / mAtR30 pitrAdeH strasrantasya grahaNAdiha na bhavati / / paramamAtRSvasurapatyam / paramapitRSvasurapatyam mAtR-pitRzabdakArAntayonirdezAd iha na bhavati / mAtuHsvasraH / paituHsvasraH / mAtuHSvasraH / paituHSvasraH atra 'alupi vA' [2.3.19] iti 35 vikalpena Satyam ||10|| 27 ayamAzaya:- mAtR-pitRrDeyaNIyaNI evaM sUtrapAThe'pi mAtR-pitRparasvasantasamudAyasya boce siddhe AdigrahaNena yasmAt pUrvo nAsti tAdRzasyaiva mAtRzabdasya ca grahaNAt -- mAtRzabdAntAt parasya pitRzabdAntAt parasya 70 svasuzabdasya grahaNAnna bhavati, tatra tayoH zabdayorAditvAbhAvAt / tathA ca tatra paramamAtRSvasurapatyamiti vAkyameva tiSThati / aNAdipratyayo vA yathAprAptaM syAt vibhaktayalope'pi na pravRttirasya sUtrasyetyAha- mAtR-pitRzabdayoH RkArAntayorityAdi / mAtR-pitRzabdayoH strarUpaparatvena 75 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam / mAtR0 / mAtA ca pitA ca mAtRpitarau tau zabdAvAdI yasyeti bahuvIhiH / / tAdRzasvarUpAt parasyaiva svasRzandasya grahaNamiti vibhaktaya "Aho Shrutgyanam"
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. su0 93. ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / khupa RkArAntatvAbhAvAt tAdRzasamudAyAnna bhavati pratyayo tpattiriti bhAvaH / tathA ca tatra autsargiko 'Neveti tathodAharati-mAtuHsvastra ityAdi / atra Satvasya vaikalpi phatvaM darzayati, atra "alupi yA" [ 2.3.19. ] iti 5 vikalpena Satvamiti || 6 |1|10|| zrAdyaH ||6|1191 // zvazurazabdAdapatye yaH pratyayo bhavati / zvazurasyApatyaM zvazuryaH / ' saMbandhinAM saMbandhe ' [7.4.121] itIha na bhavati / zvazuro nAma 10 kazcit tasyApatyaM zvAzuriH // 91 // za0 ma0 / nyAsAnusandhAnam - zvazurAdhaH / paramyAH pitA patyuH zvazuraH patyuH pitA patnyAH zvazuraH ityevaM vaidhasaMbandhavAcakaH zvazurazabdaH / tasmAdapatye'rthe yapratyayavidhAnamiti zvazurya zyAlo devarAdarvA / yadi 15 kazcit zvazuranAmnA khyAtastarhi tasmAdapatye'rthe'yaM pratyayaH syAnnaveti vicikitsAyAbhAha---sambandhinAM sambandhe ityAdi / "sambandhinAM saMbandhe " [ 7-4-121 / iti paribhASAsUtreNa sambandhapravRtti-nimittAnAM zabdAnAM tasmin sambandhe vivakSite satyeva zAstroktaM kArye bhavatIti tadarthaH / 20 tathA ca vyaktivizeSavAcakaH zvazurazabdo na pUrvokta sambandhaH pravRttinimittaka iti na tasyeha grahaNamiti tasmAdapatye 'rthe 'dantatvanimitta iva bhavati / hari ISpi -- 71 | pratyayo bhavati / rAjJeo'patyaM rAjanyaH kSatriyajAtizcet / jAtAviti kima ? rAjano'nyaH // 92 // 25 'abhivyaktapadArthA ye svatantrA lokavizrutAH / zAstrArthasteSu kartavya ukteSu na taduktiSu || isyevaMvadatA'yamarthaH pratipAditaH / asyArthaH -- ye'bhivyaktapadArthAH- abhito vyaktaH prasiddhaH padArtho'miSeyArtho yeSAM tAdRzAH zabdAH anAdiparamparA - gRhItArthabodhakAH, na tu saMprati paribhASitA; teSu zabdeSu zAstrArthaH zAstrapravRttirUpaM prayojanaM kartavyaH kathaMbhUteSu 30 teSu -- utkteSu satsu - zAstreNa pratipadamuccAriteSu satsu, kintu taduktiSu teSAmuktiruccAraNaM tadvaduktiruccAraNaM yeSAM teSu / tatsAdRzyenoccAriteSu anyeSu na ( zAstrArthaH) kartavya iti / tathA ca saMbandhavAcakasbena loke khyAtasya zvazurazabdasyaivAtra prakRtitA, na tu tadvaduccAritasya vyaktivizeSavAcaka 35 syeti sarvamanavadyam ||6|1|11|| jAtau rAjJaH ||6|1192 // rAjazabdAdapatye jAto gamyamAnAyAM yaH 45 [ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- jAtau0 / jAtau gamyamAnAyAmiti / prakRtipratyayasamudAyena jAtizced gamyeteti bhAvaH / yadyapi jAternityatvasvIkAreNa sA na janya - janakabhAvasaMbandhamUlakapratyayAntenAbhidhAtuM zakyate, tathApi svabhAvata eva jAtivizeSavAcakaH zabdaH evaM vyApAreNa vyutpAdyate iti bodhyam / rAjJo'patyamityarthe rAjan zabdAd ye " no'padasya taddhite " [7.4.61. ityantyasvarAdilope prApte " ano'ye ye " [7.4.51.] iti niSedhe rAjanya iti / avyutpannatve ca yakArasya ApatyatvAbhAvena rAjanyAnAM samUha ityarthe "gotrozcavatsoSTra." [6.2. 12. ] ityakaJi yakArasya " taddhitasvare' 2.4.92. ] iti prAptalopasya "na rAjanya-manuSyayore ke" [2.4.94 . ] iti niSedhaH kathaM saMgaccheta / rAjanyajAtAviti kimiti / rAjA prAyaH kSatriya eveti zabdasya vyutpannatve satyeva yakArasya Apatyatvena lopaprApteH / tasmAdapatyArthe pratyayena kSatriyajAtirevAMcyeteti jAtAviti iti, rAzo'patyaM vaizyAdizcet tatrApatyArthe'Neva bhavati, aNi vyarthamiti praznaH / pratyudAharaNenottarayati - rAjAno'nye sati prAptasyAntyasvarAdilopasya " ANi " [7.4.52.] iti niSedhAt iti rAna siddhayati / anulomasaGkarANAM 60 mAtRjAtitvam iti smRtisiddhAntena rAjJo vaizyAditriyAmutpanno 'rAjana' ityevAkhyAyate, tatra ca rAjApatyatvamAtrapratItirna jAtirAkhyAti, tasya vaizyAdijAtityasyaiva sambhavAt / atrApi yapratyayApatti so'pi rAjanya ityAkhyAyeteti jAtAvityAvazyakamiti // 16 // 1192 // 55 2 kSatrAdiyaH ||6|1|93 // kSatrazabdAdapatye iyaH pratyayo bhavati, jAto gamyamAnAyAm ! kSatrasyApatyaM kSatriyaH jAtizcet / kSAtriranyaH ||93 // 40 "Aho Shrutgyanam" 50 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam / kSatrA0 / atrApi 70 AtAvityanuvartata evetyAha-jAtau gamyamAnAyAmiti / kSatAt trAyata iti kSatraH, bAhUdbhavajAtivizeSaviziSTaH, tadapatyaM tajAtIya evaM cet tadarthe iyapratyayo bhavatikSatriya iti / tadapatyasyAnulomasaGkarajAtasya vivakSAyAM tu tajAterabhAvAdiyAbhAvo 'dantatyalakSaNa iJeva bhavatItyAha-- 75
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvAzrIhemacandravaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 95.1 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwerpAdhiramya iti // 6 / 1193 / bhAve tu apatyamAJavivakSAyAmapi SAntatvaM durvAra syAditi manAryANau pazcAntaH // 6 / 194 // bhAvaH / vRddhApatyavivakSAyAM tu iti / sAmAnyato 'patyamAtravivakSAyAmautsargiko'NU , vRddhApatyavivakSAyAM tu 40 manuzabdAdapatye ya aN ityeto pratyayo bhavata manuzabdasya lohitAdigaNe pAThasAmarthyAt "gaderya" statsaMniyoge ca manuzabdasya SakAro'nto | [6.1.42.] iti yava, lohitAdergAdyantargaNatvAt / 5 bhavati jAto gamyamAnAyAma / manorapatyAni yaSi satiHyAdisvaravRdau "asvayaMbhuvo'bU" [7.4.70 manuSyAH , mAnuSAH / mAnuSI / jAtAvityeva ? ! ityavAdeze manorapatyaM vRddhaM mAnavya iti / bahutve tu mAnadhaH / maanvaaH| mAmadhIH prajAH pshy| atra yoNyAparNa ...12. / iti yatro lavi hi manorapatyamityetAvAnevArtho vivakSitA na manava iti / prakaraNavazAd vizeSamAha-manuSya-mAnuSa- 45 jAtistena So'ntA na bhavati / vRddhApatyaviva. zabdAbhyAmityAdi / / 10 kSAyAM tu lohitAdipAThAd yov| mAnavyaH / ayamarthaH- manuSya-mAnuSazabdo taddhitAduNAdI ca ! mAnalyau / manavaH / mAnavyAyanI / manuSya tatra taddhitavaduNAdI api jAtiparatve evaM prayujyate / mAnuSazabdAbhyAM satyasati cApatye'thAanabhidhA jAtezvApatyavAdisaMbandhena yogo'nabhihitaH eva / janyanAdapatye punaranyaH pratyayo na bhavati // 9 // janakabhAvAdayo hi samjanyA vyaktInAM bhavanti na jAte- 50 za0ma0 nyAsAnusandhAnam- mano0 / atra riti / kica, taddhitAntayostayosnu "AdyAt " [6. 15 manoriti tantroNa nirdezaH / anekArthabodhanecchayA sakRdu- 1.29. iti niyamena patyayAntarayogAsaMbhavo'pi / evaM thAraNa tantram / tazcAtra saMpUrNapadasyaba na tu vibhakti- | ca sarvA'pi tajAtiH manuSya-mAnuSazabdAbhyAmevocyate na mAtrasya kevalAyA vibhaktarathepratyAyakasvAbhAvAt / tathA ta tadapatyAntaravivakSAyAM pratyayAntaraM bhavatIti bhAvaH caka manoriti padaM pratyayavidhiviSayaM paJcabhyantaparam , 1941 ekaM ca SAgamaviSayaM SaSThayantamiti tathA ca yaH sUtrArtha: 20 sampatrastamAha-vRttyA manuzabdAdapatye ityAdinA / apatyA- mANavaH kutsAyAm // 6195 dhikArAdapatye pratyayaH sAmAnyata eva labdhaH prakRte pakA- __mANava iti manuzabdasyautsargike'Napratyaye rAntanipAtanena saha prakRti-pratyayabhAgasya jAto prayogo | kutsAyAM gamyamAnAyAM nakArasya NakArAdezo niyamyate / tathA ca jAto vAcyAyAM SakArAntaprakRti- nipaatyte| manorapatyaM kutsitaM mUhamANavaH|15|| pratyayayoniyamo na tu sambandhamAtravivakSAyAmapi / ata za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-mANavaH0 165 25 eva manorapatyamAtravivakSAyA autsargike'Ni mAnava ityeveti atra pratyayasyotsargata evaM lAbho tyaviziSTasya kutsAyAM vakSyati / manorapatyAnIti bahuvacanena nirdezaH saka prayoganiyamArtha sUtram / tadetadAha-mAnava itti manulamanuSyajAtiparigrahArtha: / yANoH satoH prakRteH SAntatve zabdasyetyAdinA / tathA 'mAnava' iti prasiddha prayoge manuSyAH, mAnuSA iti / striyAmaNantatvAd DanyAM mAnuSIti / kutsAvivakSAyAM gatvamAtranipAtanaM prakRtasUtraviSaya ityAzayaH / jAtAvityeva-apatyamAtre prayogo mA bhUdityetadartha jAte- | kutsitaM mUDhamiti / kutsAmAtrasya prakRtasUtrAnusAraM 65 30 vAcyatvaniyama ityupapAdita pUrvam / tathA cApatyamAtra lAme'pi mUDhatvasya grandhAntarasaMvAdAllAbhaH / tathAhi--- vivakSAyAmautsagike'Ni 'asvayaMbhavo'"7i.4.70.11 pAtale mahAbhASye "manorjAtAvazyato puka ca" pA0 ityavAdeze AdisvaravRddhau mAnava iti / mAnavAH iti bahuvacanAntodAharaNena bahusve'pi na jAte namiti sphora | sU0 4.1.161.] iti sUtrayati / striyAM tu aNantavalakSaNakhyAM mAnavIti / mAnavI: " apatye kutsite mUDhe manorautsargikaH smRtaH / 35 prajAH pazyetyAdau api na jAtivizeSasya mAnamapitu nakArasya ca mUrdhanyastena siddhayati mANavaH // " 70 manusambandhamAtrabhAnamiti tAtparyam / tadeva svayaM spaSTayati- ityuktam / atra kaiyaraH NatvavidhAnArthamidam , aNaH atra hi manorapatyamityetAvAnartha ityAdinA / tathA siddhatvAt / anadhItavidyalyAnmUDhatvaM vihitAkaraNAcca ca pAntatve satyeva jAtibhAnaM nAnyathA / jAtAvityasyA- kutstitvamityAha / nyAsaphArastu kAzikAsthasyAsyaya lo 55 "Aho Shrutgyanam"
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 0 97.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paSTho'dhyAyaH / 73 viziSTa eva viSaye mUDhAdAvapatye bhavati, na sarvatra / anadhItavedatvAdazo mUDhaH / mUDhatvAdeva pratiSiddhAcaraNatvAd vA kutsito yaH sa brAhmaNajAtIya ucyate ityAha / evaM 5 cAze'nadhItavede AcArahIne ca brAhmaNApatye eva mANava zabdaH prayujyate iti labhyate / kapratyayaviziSTa eva ( mANavaka iti) bAhulyena prayujyate ||6| 1|95 // kulAdInaH ||6|1|96 // kasya vyAkhyAyAm - ' sa cApi mUrdhanyo (kAro) / atrAvRddhAdU dorna vetyAdinA / spaSTam / kulAntasya grahaNaM sAdhayati-- uttarasUtre samAse pratiSedhAdityAdinA / OM yamAzayaH "yeyakamA samAse vA " ityuttarasUtre samAse vartamAnAt kulazabdAt pratyayaH prati[6.1.97.] 40 Sidhyate sa ca kenApi sUtreNa na prAptaH / ida ca sUtraM kulazabdAdeva pratyayavidhAyakam na kulAntAt / ata eva ca sUtrAdagrimasUtre'pi kulAdityeva saMbadhyate, tatrApi ca kulazabdAntAt kevalAn kulazabdAdapatye 10 InaH pratyayo bhavati / kulasyApatyaM kulInaH / ISadaparisamAptaM kulaM bahukulam, tasyApatyaM bahukulInaH / kSatriyakulInaH / eSu ata iJaH adorAyaneJcApavAdaH / AdayakulInaH / rAjakulInaH / atra ' avRddhA dAnavA' (6.1.110. ] 15 ityAyanioData iJa / uttarasUtre samAse pratiSedhAdiha kulAntaH kevalaca gRhAte // 96 // grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH iti nyAyaH 45 tadantagrahaNapratiSevAya jAgatyeveti samAse pratyayAprApterasamAse iti kathanaM tatra na yujyate / sa niSedhaH svasArthakyamalabhamAno jJApayati bhavati pUrva tadantavidhiriti / sati ca pUrvatra tadantAvidho bahukulAdibhya iva AdayakulAdibhyo 'pi yaiko syAtAmiti tatpratiSedhAyAsamAse ityAvazyakaM strAMze 50 caritArthe ca / evaM ca kulAntAditIha yaduktaM tat siddham / yadi ca kulAntAdeva pratyayavidhAnamiSTaM syAt tadA 'kulAntA dInaH' ityeva sUtrayedAcAryaH kimiti jJApakena tadantagrahaNalAbhAya prayasyeta / kulAditi kathanena ca kevalAdapi pratyayavidhAnamiSTamiti labhyate ityubhayaM vRttau 55 pratipAditam / tathA cobhayathodAhRtam - kulInaH, Adaya | za0 maM0 nyAsAnusandhAnam -- kulA0 / kulazabdAntAditi / yadyapi grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiriti nyAyena sUtre gRhItena kulazabdena / kulIna iti ca 6 | 1|96 // | 20 tadantavidherabhAve kulAnte pravRttirna syAt tathApI bhavati tadantAd vidhAnam, taca yathA tadagre vakSyati svayameva pranthakRt / kulasyApatyam iti / yadyapi sarvo'pi kulasyApatyaM bhavatIti kasyApi vyAvartakatvAbhAvAt kulIna iti prayogasyAnAvazyakatvamiti pratibhAti, tathApi kulI25 nazabdena svabhAvata eva prazastakulaprasUtisvagamyata iti zabdasAmarthyalabhyArthamAdAya bhavati prakRtaprayogasyAvazyakatvam / tadantasamudAharati- ISadaparisamAptaM kulamityAdinA / yat kulaM na bahugauravAnnamapi tu kiJcidgauravahInaM sadIpadaparisamAptamucyate / tathA ca tatrotpanno bahukulIna 10 ucyate, kulazabdAd 'nAmnaH prAgbahurvA " ( 7.3.12] iti prAgUbahupratyaye bahukulamiti / evaM kSatriyakulasyApatyaM kSatriyakulIna iti / eSu adantatvalakSaNa in, "adorAyaniH " [6.1.113.] iti vA prAptaH taM prabAdhya Ino bhavatIsyAha - paSu ata iJaH adorAyanezcApavAda 15 iti / AdayakulIna iti AdarthaM kulamADhayakulam tasyApatyam, rAzAM kulaM rAjakulaM tasyApatyamiti vigrahe kulyantatyAdInaH / atra kaH pratyayaH pUrva prApta ityAha10 hemacandrasiddha * 66 kAsamAse vA ||6|1197 // kulazabdAntAt kevalAcca kulazabdAdapatye kaJ ityetau pratyayo vA bhavataH, tAbhyAM 10 mukte Inazca na cet kulazabdaH samAse vartate / kulyaH, kauleyakaH, kulInaH / bahukulyaH, bAhukuleyakaH, bahukuhInaH / asamAsa iti kim ? ADhayakulInaH ||17|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yakatrA0 165 pUrvasUtrAta kulAdityanuvartate tatra ca prakRtasUtrasthAsamAsagrahaNena tadantavidharvijJAyate ityupapAditameva / evaM ca prakRtasUtreNApi tadantAdani pratyayo bhaviSyataH arthAdhikArAzrayaNAt / arthAvikAre hi pUrvasUtrAdapekSito'ryo'nuvartate iti pUrvadarthadvayalAbhaH kulAntAt kevalAca 70 kulazabdAditi / zabdAdhikAre ca pUrvasUtrAdapekSitaH zabda evAnuvartyate prakRte lakSyAnusAraM tasya vyAkhyA vidhIyate, tathA ca gauravaM bhavatItyarthAdhikAra eva sati saMbhave samAzrIyate / tAbhyAM mukta Inazceti / vAgrahaNAd yaiyakaJora "Aho Shrutgyanam"
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 100. ] bhAve pUrvasUtreNa vihita Ino'pi bhavati, sa ca yadyapi bhavati, tatpUrvasyaiva kulazabdasyeha grahaNamiti SaSThIsamAse pUrvasUtreNaiva vidheya iti na prakRtasUtravRttau carcanIyastathApi | DAdezasyAprAptyA na tasya grahaNamiti tataH "kulAdInaH" vastusthitinirdezamAtramiti vijJeyam / yadi ca yAbhAve [6.1.96 . ] itIna eva bhavatItyarthaH // 6 / 11991 ekam - tadabhAve ca ya iti vikalpaH sAvakAza itIno kurtrAdayaH ||6|1|100 ll 5 na bhaviSyatIti zaGkayate, tarhi vAgrahaNaM viphalaM syAt / tadabhAve'pi vidhAnasAmarthyAdeiva paryAyaNa to syAtAmeveti vAgrahaNasya vaiphalyai spaSTameva / tathA ca samAsAdanyatra kulAntasya kulazabdasya va gairUpyaM siddhyati / tadAhakulyaH, kaoNleyakaH, kulInaH, bahukulyaH, bAhu10 kuleyakaH, bahukulIna iti / samAse tu ekameva ADhakulIna iti / asamAsagrahaNAbhAve'trApi gairupyaM syAditi bhAvaH // 6 // 1197 // duSkulAdeyaNa vA // 16 // 1 // 98 // duSkulazabdAdapatye payaNpratyayo vA bhavati / 15 dauSkuleyaH / duSkulInaH ||18|| 20 | 6| 1199 // / mahAkulAd vAJI mahAkulazabdAdapatye aJ InaJ ityetau pratyayau yA bhavataH, tAbhyAM mukte Inazca / mahAkulaH, mAhAkulIna, mahAkulInaH / mahetyAkAra nirdezAda mahatAM kulaM mahatkulam, tasyApatyaM 25 mahatkucInaH iti Ina eva bhavati // 99 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- duSkulA0 / spaSTaM sUtram / duSkulasyApatyamityarthe eyaNi AdisvaravRddhau / zAGkavyaH / bahuSu zAGkavyAH / strI zAGkavyA / ca dauSkuleya iti / vikalpAcca pakSe kulAdIna itIne | lohitAdau pAThAt pautrAdI yatri zAyaH 155 kumkulIna iti ||61198 // bahuSu lupa zayaH strI zAGkavyAyanI / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam mahA0 / spaSTArthA vRttiH / mahAkulasyApatyamityarthe ani AdisvaravRddhI mahAkula iti, Inabhi mAhAkulIna iti pakSe kulAditIne mahAkulIna iti / mahat kulaM mahAkulamiti 30 bhavati, tathA ca mahasUrvasya kulazabdasyeha prakRtitvamiti manyamAnena yadi zaGkayeta mahatAM kula mahatkulAntasyApayamityarthe'pyasya sUtrasya pravRttiH syAditi tatra saprAbAnamAha -- mahetyAkAranirdezAditi / ayamAzayaH sarvathA mahatpUrvasyeha grahaNamiSTaM syAt tarhi mahataH kulA35 diti sUtraye, mahat zabdAn payaH kulazabdastadantAditi cArtha varNayet tathA na kRtvA mahetyAkAra nirdeza 40 kuru ityevamAdibhyo'patye JyaH pratyayo bhavati / kauravyaH / akSatriyavacanasyeha kurograhaNam / kSatriyavacanAta tu 'dunAdikurvitakozalAjAdAJJyaH' (6.1.118.] ityanena yaH 45 ayaM cAnayoviMzeSaH / tasya trisaMjJanvAda bahuSu lup / kuravaH / asya tu visaMjJAyA abhAvAt kauravyAH, tato yUni tikAdipAThAdAya niJ / kauravyAyaNiH | asmAccAta iJa / tasya 'tridArSAdaNitro:' [ 6.1.140. ] iti lup / 50 kauravyaH / kuruzabdaca tikAdiSvapi paThavate / kauravAryANiH / utsAd yatra tu jyAyaniJbhyAM bAdhitaH kuruzabdAdapatye na bhavati / zaGku, kucha zaku zakandhu zAka pathikArina matimat pitRmat pitRmantu vAca intu hRdika zalAkA kAlAkA parakA padakA khadA kA kezinI mati kavi hanti piNDI pendrajAlI dhAtuji 6( vairAjaki dAmaNISi gANakAra kaizori kApiJjalAdi gargara hanU maJjUSa avimAraka ajamAraka caphadaka kuTa kuTala mura dana sUrpaNAya zyAvanAya zyAvaratha zyAmatha zyAnanatha zvApatra zyAputra satyaGkAra balabhIkAra karNakAra pathikAra 6 vRhatIkAra vAntavRkSa ArdravRkSa mRDha zAka ina rathakAra nApita takSana zubhra iti kurtAdiH / / atra hantratAnAM sAmAnyANo hRdikasya tu vRSNyaNo'pavAdo JyaH / zalAkA rInAM kezinyantAnAmeyaNaH / mAnuSInAmatve'No'pi 17 kezinIzabdasya strIliGgapAThAdeH puMvadbhAvo na bhavati / kaizinyaH / puMliGganivRtyarthastu sa pATho na bhavati / 'mAthividathikezipaNigaNinaH ' [ 7.4.54 ] ityapatye'yyantyasvarAdeH , pUrvakaM sUtramAha-tena vijJAyate yasya mahacchabdasya DAdezo | lukumatiSedhAt / kezinzabdAddhi jyavidhAne- 1 "Aho Shrutgyanam"
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- [pA0 1. sva0 100. zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 'yana saMbhavatyeva / mati-kavi-hanti-piNDI- pAThAt tata Ayanim pratyaye kauravyAyaNiriti 40 nAmeyaNaH / indrajAlyAdInAM kApijalAcantA- bhavati / nanu tikAdau kSatriyavacanasyaiva kauravyazabdasya nAmAyanaNaH / grgraadiinaaminH| takSanazabdasya | grahaNaM nAnyasyetyarthe kiM vinigamakamiti cet, yaNu, zivAcaNA samAvezArthaH pAThaH, zubhrasyaiyaNA | aurazazabdena kSatriyapratyayAntena sAhacaryAt phoravyazabdaH 5 // 10 // kSatriyapratyayAnta evaM gRhyate iti tatsUtravyAkhyAne vakSyamAza0 ma0 gyAsAnusandhAnam-kurvAve: / / NatvAt / nanu kSatriyavAcino vihitasya myasya yadi 45 kuruzabda Adau yasya gaNasyAsau kurvAdistasmAd gaNAt / bahutve lubeva bhavati tarhi 'kauravyAH pazavaH' iti prayogaH pratyeka vyaH pratyayo vidhIyate'nena sUkSaNa / kurorapatyami- kathamupapadyate iti cet satyam , kuruzabdAt saMbandhamAtra tyaye'nena ye AdisvaravRdo " asvayaMmuvo'va" [7. vivakSAyAmutsAdisvAdabhi "kaurava" iti, kurorapatya 10 4.70.1 ityavAdeze kauravya iti / akSatriyavaca- / ityarthe ca Jye kauravya iti, ubhAbhyAmapi kauravye ca nasyeha kurograhaNamiti / kuruzabdoM hi barthaH- sAdhava ityartha 'ya'pratyaye kauravyA iti rUpasya saMbhavAt / 50 dezavAcI, vaMzavizeSajAtakSatriyavAcI, yazakataMtrAjhaNavAcI, | etadvihitapratyayAntasya rUpe vizeSamAha-asmArucAta rAjavizeSavAcI ca / iha ca kSatriyavacanAdanyaH sarvo'pi ina iti / kurorapatyamityatha etatsUtravihitacyAntAda gRhyate / kSatriyavAcakasya kuto na grahaNamiti cedatrAha- yuvApatyavivakSAyAmadantasvAdizeva bhavatItyarthaH, Ayanitra 15 kSatriyavacanAt tu "danAdi0" ityAdi / kSatriya- / tu na tikAdiSu kSatriyapratyayAntasyaiva mahaNamityutayAta / vAcakAd "du-nAdi kurvit" / 6.1.118.) itya- so'pI na tiSThatItyAha-tasya "tridArSAdaNitro" 55 nena viziSya yo vidhIyate iti tadviSaye sa eva prava-[6.1.140.] iti luSiti / jyo hi mit, tadatate nAyamiti tasyeha grahaNa neti phalatIti bhAvaH / / ntAvihitasyeo lupi kauravya ityeva rUpaM Te yani manyaneneva sUzeNa kSatriyavAcakAdanyasmAca kuruzabdAd ceti- etadvihitaJyAnte kSatriyArthaJyAnte ca vizeSa iti dhyapratyayavidhAne'pi rUpe vizeSAbhAvAt kimiti parastAta bhAvaH / kauravyazabdavat kuruzabdo'pi tikAdigaNe paThyate, kSatriyavAcakAda viziSya yo vidhIyate iti cedatrAha- | tathA cApatyArtha kuruzandAt "tikAderAyanitra" [6.1. 60 ayaM cAnayovizeSa iti / anayoretatsUtravihitasya | 107.J ityAyaniapi bhavati / Adisvarabadau " adha"du-nAdi-kurvit" 6.1.118.! samitiya yaMbhuvo'ya" [7.4.70.] ityavAdeze kauravyAyaNi sUtravihitasya / cetyubhayorthayoraya nirdizyamAno vizeSaH phale bheda ityrthH| riti rUpaM bhavati / tatra ca kuruzabda: sAmAnyata evaM 25 tameva vizeSamAha-tasya drisaMjJakatvAditi | "du. paThito na.tu arthavizeSa iti sarvArthakasya grahaNamiti nAdi-kavita" [6.1.118.) iti same "rASTra- | koravAyaNiriti sarvasya kuruzandasyApatyArthe bhavati / 65 kSatriyAt" [6.1.114.1 iti sUtrAda 'TriH' itya- | namvevamutsAdivapi kuruzabdapAThAdapatyAthai kaurava ityapi nuvartate ca, tatazca tadvihitapratyayasya drisaMzakatvam , disaMjJa-rUpaM syAditi cenna, tasya prAgjitIyatvenAryAntare'pi katvam , drisaMzakatvAcca tasya bahutve "bahudhastriyAm" ! sAvakAzatvAdapatyamAtrArthe sAvakAzAbhyAM dhyAyanibhyAM nira30 [6.1.124.) iti lA vidhIyate iti kauravyAH, vakAzatvAt paratvAcca tasya bAdhanAt / uktaM hi "utsA kauravyau kurava iti rUpakramaH / tathA ca kuroH kSatriya- | deram" [6.1.19.) iti sUtravyAkhyAne "kurorapatyaM 70 sthApatyAni kurUNAM rAjAno vA 'kurava' ityeva, na koravya iti jyavidhI kuruzabdopAdAnasyAvakAzatvAda kauravyA iti rUpe bhedaH / etadvihitapratyaye sati tu kiM bhavati / kaurava iti svapatyasyApIdamarthavikkSAyAM bhaviSyati" sthAdityAha--asya tu drisaMzAyA abhASAt | iti, tathA cApatyAtheM kauranyaH, kauravyANiriti rUpadraya35 kaurakhyA iti / meva, kaurava iti vanyasminnarthe'patyasyApIdantavena vivakSAyAM vizeSAntaramapyAha-tato yUni tikAdipAThA- vA bhaviSyatIti viSayavibhAgaH siddha iti / 75 dAyanitra iti / tata ityasya kSatriyavAcakAt yantA- zaGkazabdo'tra gaNe paThayate, lohitAdau ca gargAdyantadityarthaH yUni kaukhyasyApatyaM yuvetyarthaH / "tiphAderAyaniJ" | gaMgabhUte / atra pAThAca ye AdisvaravRddhAvavAdeze [6.1.107/ iti sUtre tikAdigaNe kauravyazabdasya | zAGkavyaH, zAhavyo, zAhavyAH iti rUpANi / lohitA "Aho Shrutgyanam"
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 101. 45 dipAThAdvizeSamAha - lohitAdau pAThAt pautrAdAviti / / Jyo na bhavatIti / tadeva spaSTayati- kezinzabdAddhi 40 lohitAdirgargAdyantargaNabhUtaH / " gargAdarthaJ " | 6.1.42.] ya vidhAnena ityAdi / yadi kezin zabdAd jyo vidhIiti sUtre ca 'vRddhe' iti " bidAdevRddha" [ 6.1.41.] yate tarhi sa vizeSavihitatvAt sAmAnyavihitamaNaM bAdheti iti sUtrAdanuvartate / tathA ca vRddhApatya evaM sa pratyayaH tasmAdaNo'prasakteraNi antyasvarAdiluniSedho vyartha eva S (ayaM cApatyasAmAnye) tasya bahutvavivacAyAM JaJoo" syAt, sa vyarthIbhavat jJApayati kezinazabdAd jyo na [6.1.125. ] iti lupi zaGkatra iti rUpa bhavatIti bhavatIti / striyAmapi vizeSa ityAha-- strI tu zAGkavyAyanIti / taMtra " lohitAdizakalAntAt" [2.4.68 ] iti GIvidhAnena vidhAnAt tadrUpaM bhavatIti bhAvaH / gaNaM pAThena 10 nirdizati kuru zaGka ityAdinA zubhra ityantena / atra gaNe pAThena yasmAdyaH pratyayo bAdhyate, yena pratyayena ca saha samAvezaH tad viziSya darzayituM prakramate - atra hanyantAnAM sAmAnyANa ityAdinA / kuruzabdamArabhya hantRzabdaparyantAnAmautsargikasya "Gaso'patye" | 6.1.28.] 15 ityaNo bAdhanamityarthaH / hRdikasya tu vRSNyaNaH iti / hRdikasya vRSNidatyatvena tataH "RSi-vRSyandhakakurubhyaH" [6.1.61.] ityam prAptaH sa bAdhyata iti / zalAkAdInAM kezinyantAmeyaNa iti / zalAkA. zabdamArabhya kezinIzabdaparyantaM paThitebhyaH "GayAra tyUGa: " 20 [6.1.70] ityeyaNU prAptaH sa vAdhyato mAnuvInAmatve 60 46 mati-kavi- hanti piNDInAmeyaNa iti / idantAnAM " ito'niJaH" [ 6.1.72. ] ityeyaN prAptaH, viNDizabdAd " dvisvarAdanadyAH " [ 6.1.71.] ityeyaNU prAptaH so'nena vAdhyata ityarthaH / aindrajAlyAdInAM kApiJjalAdyantAnAmAyanaNaH iti / ete intAH 50 paThyante tebhyo yuvApatye " yaJiJaH " [ 6.1.54.] ityAyanaN prAptaH sa vAryate ityarthaH / gargarAdInAmitraH iti / gargarazabdAdArabhya nApitaparyantaM ye paThitAH zadA adantAstebhyaH " ata iJ " [6.1.31.] itIn prAptaH sa vAdhyate ityarthaH / takSazabdasya zivAdyaNA 55 samAvezArtha iti / tacanUzabdo'tra gaNe "zivAdera" [6.1.60.] iti sUtranirdiSTe zivAdigaNe ca paThyate, ubhayatra pAThasAmarthyAd vAdhya bAdhakabhAvAbhAvenobhayoH pratyayayoH samAvezaH siddhayatIti bhAvaH / zubhrasyaiyati 'No'pIti / zalAkAdayaH kezinIparyantA yadi mAnuSI | zubhrazabdaH prakRtagaNe " zubhrA''dibhyaH " [6.1.73. J vAcakAstadA tebhyaH adonaMdI mAnuSInAmnaH 6.1. | iti sUtranirdiSTe zubhrAdigaNe ca paThyata ityubhayatra 67.] ityaN prAptaH sa nAmagrahaNe | pAThasAmarthyAt tadvihitenaiyaNA sahAsya samAvezaH siddhathaliGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyAdd gaNe kezintItyarthaH ||6|1|1001 25 zabdasya pAThe'pi kezinIzabdAt pratyayasiddha strIliGgapAThA vyartha iti cedAha kezinIzabdasya strIliGgapAThAdevetyAdi / tathA ca kezinyA apatyaM iti viprahe'nena jye AdisvaravRddhau puMvadbhAvaH " jAtizca mitaddhitayasvare" [3.2.51.] iti prAptaH sa na bhavatItIkAralope 30 kezinya iti rUpam / nanvatra Ivalope nAnvaye "no'- | paMdasya tadvite " [7.4.61.] ityantyasvarAdilopaH syAditi cenna, IkAralopasya sthAnivattvAt / na ca strIliGganirdezasAmarthyAt puMliGgAt kezinzabdAt pratyayo mA bhUdityedarthaM strIliGgapAThasyopakSINatvena sAmarthyAbhAvAt 35 kathaM puMvadbhAvabAdhakatvamucyata iti vAcyam, puMliGgapAThasyopayogAbhAvAt / puMlliGganivRttyupAyamAha -- " gAthi vidathi0 " 7.4.54 / iti lukpratiSedhAditi / kezinzabdasya "gAthi-vidathi0 " | 7.4.54.] iti sUtre bAdhyate / nanu za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-samrAjaH / 70 samyag rAjate iti samrAT cakravartI rAjA / tadapatyaM kSatriyazcet tatrAnena jyo vidhIyate / tadAha-samrAjo'patyaM sAmrAjyaH kSatriyazcediti / trye AdivRddhau sAmrAjya iti / anyatrANeveti / kSatriyAdanyazcedanulomasaGkarajAtaH samrAjo'patyaM sa ced vivakSyate tarhi tatra 75 svAbhAviko'Neva bhavatIti bhAvaH / matAntaramAha - anye | NAntyasvarAderaNi lukpratividhyate tena vijJAyate tasmAd ! sAmrAjiritvAhuriti / anye samrAjaH kSatriyAdanyArthe samrAjaH kSatriye // 6 |1|101 // samrAj ityetasmAt kSatriye'patye JyaH 65 pratyayo bhavati / samrAjo'patyaM sAmrAjyaH kSatriyazcet / anyatrANeva sAmrAjaH / anye sAmrAjirityAhuH / taMtra samrAT bAhvAdiSu draSTavyaH 1120211 "Aho Shrutgyanam"
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pA0 1. sU0 102. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / imamicchantIti bhAvaH / kathamitraH siddhiriti cet / patyaM tAntuyAyiH / tumnaM komalatA'pAdanArtha kRtapIDana sadAi-tatra samrADa bAhAdiSa draSTavya iti / "pAhA- zaNAdi nayatIti tunnavAyaH, tasyAyaM tonnvaapiH| 40 dimyo go" 6.1.32. iti sUtranirdiSTe gaNe pAThena | vardhakaH kASThazilpI tasthApatya vArdhakiH / kumbhakArI kasvitenenaH sidirAzrayaNIyeti bhAvaH / pANinIyanaye ca | yadizilpI tasthApatya kaumbhkaariH| sthakAro nApitaH 5kSatriyAdanyatra samrAja ityeveti "karvAdimyo vyaH" takSA cate kArumveva gaNyante iti tebhyo'pyasya pratyaya[pA0 sU0 4.1.151.] iti sUtrIyagaNe 'samrAjaH | yasya prasane Aha-rathakAra-nApitatakSabhyo dhya kSatriye' iti gaNasUtravyAlyAne pratipAditam / tathA ca | eveti / ebhyaH "kurvAdeyaH" [6.1.100.) iti 45 svamatena sAmyam / samrAjiriti bayAkaralAntaramatamiti pUrvasUtreNa ya eva bhavati, naitarasUtravihita iJapi, yatastatra kSatriyAdanyatrAnayovaikalpika prayogaH / // 611101 // | pAThasAmarthenAtrasyakArugrahaNena teSAM grahaNaM bAdhyate, pratipada civAnAt, matAntaramAha-kurzadoM jAtivAcina ega 10 senAnta-kAra-lakSmaNAdiJ ca // 6 // 1102 // prahamAdityAdi / rathaM kotIti rathakAra iti vyutpattyA senazamdAntebhyaH kAravaH kAriNatantuvA- | rathAdizilpI rathakArazabdenocyate / rathakAranAmnA khyAtA 50 yAdayastadvAcibhyo lakSmaNazabdAccApatye i-1 jAtirapi / sA ca vaizyAt kiJcidUnA zAstreSu paThyate / pratyayo bhavati jyaca / semAnta, hAriNiH , hAriSeNyaH / vAriNiH, vArioNyaH / kAru, "vazyAzUdrayostu rAjanyAnmAhithyogro sutau smRtau| 15 sAntuSAyiH, tAntuvAyyaH / saunnavAyiH, taugna mAhiSyeNa karaNyAM tu rathakAraH prajAyate / / " iti / vAyyaH / vArdhakiH, vArdhakyaH / kaumbhakAriH, kaumbhkaaryH| raNakAranAvita-sakSamyo jya evaM tathA ca vaizyAyAM rAjanyotpannaH mAhiSyaH, mAhimyeNa 55 nezmarvAdipAThAt / kurvAyI jAtivAdhina eva | karaNyAmutpannaH rathakAraH / karaNI tu vivAhena vinaiva pAThAda rthkaaraadivpiisbeke| lakSmaNa,lAmaNiH, / svAhanikSiptA strii| tathA cAnulomasaGkarANAM mAtRjAtianAR dhaka-kasabhyoraja. sA. vRttitvAd mAhi) vaizyA garbhajAtatyAda vaishyH| kintu pratyUkhAtebhyassveyA paratvAdAbhyAM bAdhyate / sarajAtitvAd vizuddha vaizyAnnyUna ev| tena cAvidhinA jAtase niH, jAtasenyaH / vaiSvakseniH, vaiSyaka- ssamIrasthApitA kANyapi na tato viziSTajAtIvA, kintu senyaH / auyaseniH, auSasenyaH / bhaimaseniH, | satsamAnava / tasyAM ca jAtaH suto'pi tAdaza eveti bhaimasenyaH / tantuvAvA apatyaM tAntupAyiH, samadhUktaM varNikempaH kiJcidUnA rathakArajAtiriti / kurvA25 tAntuvAyya ityAdi 102 disatre ca nApitatakSNorjAtivAcinoH sAhacaryAta rathakAra zabdo'pi jAtivAcaka evaM gRhyate iti tanmAntarasammato'rtha __ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-senAntaH / sena zabdo'nte yeSAM te senAntAH / kAravaH kAriNa kAzikAdimpati tathaiva pratipAditatvAt / svamate ca 65 iti / karoti kRNotIti vA vigrahe auNAdike uNa- | rathaphArazabdAta kevalaM vya eveti pratipAditamiti Atipratyaye sati kAruriti bhavati, maNaH prasidaH sUryavaMzIya | vAcinastatra grahaNamiti nAyAti lakSmaNasyApatyaM lAkSmaNiH 30 dAzarathiH, candravaMzIya presama / ebhyo'patye imA saha lAkSmaNya iti / atra bAdhya-bAdhakamAva vyavasthAjyaH pratyayo vidhIyate'nena satrela / pANinIye caitaviSayaka mAha-"RSi-jyandhaka kurubhyo'Na " [6.1.61.] sUtre lakSmaNasya sthAne bhandaH paThavate, kimatra nyAyya- / ityAdinA / atra senAntAH kecana vRSNayaH, kecana ca.10 miti latyakacakSuSkA nizumalam / udAharati-senAnta | | kuravaH, vebhyaH "aSi-vRSNyandhaka0 " [6.1.61.) iti prakRtya haaritirik| svaH senAyAM yasya sa itva prAptaH sa bAdhyate, ye ca phAramabhRtiSu dhAra35 hariSeNa: "ee: TER.iti pavam / tasyA- tyUAntAH sembo "gvAra-nyU" [6.1.70 ityeyaNa patyamityaya ibhi vAridhi iti / ye sati hAriSeNya | prAptaH, so'pi yaapyte| tyodaahrti-jaatsenirityaadinaa| iti| evaM vAriSeNaskAra caaritirivaadyH| kArumu- | jAtasenasyamaya jAtase niH, jAtasainyaH / jAtasena- 75 dAharati-tAntuvApiriti / tantuvAyaH paranirmAtA, tasyA- viSvaksena-upasenA aNNayaH, bhImasenaH kuruH / tantu "Aho Shrutgyanam"
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 78 kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 105. vAyasya strI tantuvAyI puMyoge GIH, jAtitve ca jAti- / ubhAbhyAmevobhau pratyayau vihitau tathaivodAharati- pANTAlakSaNo GIH, tasyApatyamiti vigrahe "DAr GaH " daterapatyaM yuvetyAdi / atrApi sauvIreSviti saMbadhyata [6.1.70.] ityeyaNU prAptaH taM prabAdhyAnenen tryazvati evetyAha- sauvIre trisyeveti / anyatra ca pANTAhate- 40 tAntuvAyirityAdi ||6|1|102 // rapatyamityarthe " yaJiJaH " [ 6.1.54.] ityAyanaNi pAhatAyana ityevarUpaM bhavati / evaM mimatasyApatyaM maimatAyanaH, atra " naDAdibhya Ayanam " [ 6.1.53.] ityAyanaNi mamatAyana iti / anantarAtye tu adantatvAdiva maimatiriti / 10 suyAmnaH sauvIreSvAyanij ||6|1|103 // suyAmanzabdAta mAvIreSu janapade yo'rtha stasmin vartamAnAdapatye aayniprtyye| bhavati / soyAmAyaniH / sauvIrebhyo 'nyatra sauyAmaH ||103|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnama - suyAmnaH0 / sauvIrA nAma janapadaH, tasmin vartamAnatve sati suyAmanzabdAdapatyArthe AyaniJpratyayo'yaM vidhIyate / suyAmnospatyamityarthe Ayanimi kRte AdisvaravRddhau antyasvarAdilope sauyAmAyaniriti / sauvIrebhyo'nyatra 15 sauyAma iti / tatrautsargiko'Neva bhavati, AdisvaravRddhAvasyasvarAdilope siddhaM rUpam ||6|11103 // pANTAhRti - mimatASNazca // 6 | 1|104 // pANTAhRtizabdAdijantAnmimata zabdAcya sauvIreSu janapade yo'rtha stasmin vartamAnA20 bhyAmapatye'Na AyaniJca pratyayau bhavataH / pANTAhRterapatyaM yuvA sauvIragotraH pANTAhRtaH, pANTAhRntAyanirvA / mimatasya maimataH maimatAyanirvA / sauvIreSvityeva ? pANTAhRtAyanaH / ' yaJiJaH ' [6.1.54.] ityAyanaNa / maimatAyanaH / 25 atra naDAditvAt / anantarI maimatiH ||104 // " phANTAhatamimatAbhyAM kisI " [pA0sU0 4.1.150. 35 ityatra pratyayadvayamucyate, tatra ca bhASyakAreNa yathAsaMkhya 45 atra sUtre Napratyaye zivasya phalamAdisvaravRddhireva mukhyam / pANTAhRtA bhAryA yasyetyarthe pANTAhRtAbhAyai ityatra " jAtizvaNi tadvitayasvare" [ 3.2.55. ] iti puMvadbhAvaniSedho'pIti AnuSaGgikaM phalam / pANinIye ca yathAsaMkhyamAzritya pilaM pratyAkhyAtamityanyadetat || 6 | 1|104 || 50 bhAgavitti-tArNabindavAkazA peyAnnindAyA mika vA // 1|1|105 // bhAgavitti tArNabindava AkazApeya ityetebhyaH sautrIreSu vRddhe vartamAnebhyo yUnyapatye iNapratyayo vA bhavati, nindAyAM gamyamA- 55 bhAgavittikaH bhAgavittAyano vA jAlmaH / nAyAm / bhAgavitterapatyaM yuvA ninditaH tArNavindavikaH, tArNabindavirthA | AkazApeyikaH AkazApeyivAM / nindAyAmiti kim ? anyatra bhAgavittAyanaH, tArNabindaviH, Aka- 60 zApeyiH ityeva bhavati // 205 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam - bhAga0 / bhAga za0ma0 nyAsAnusandhAnam - pANTAhRti0 / atra pANTAhRtizabdaH saMdigdhaH / pANinIye tantre phANTAhRti zabdo dRzyate / taddvyutpattizva - phANTam - vaidyakaprasiddhauSadhi --kA thavizeSarUpamAhRtamaneneti phANTAhataH, phANTena vA''hRtaH 30 - AkRSTaH phANTAhatamatasyApatyaM phANTAhRtiriti / vitti-tArNavindava AkazApeya ityete sauvIreSu vRddhApatye niSpannAH bhagavittAd ata iJi bhAgavittiH, tRNacindoH autsargike'Ni tArNavindavaH, aphazApAt zubhrAdityAdAyanaNi 65 AkazApetra iti tebhyo yuvAkyasya nindAyAM gamyamAnAyAM tasminnapatye'rthe ikaNU vidhIyate, tathA codAharatibhAgavitterapatyaM yuvA nindita iti vigRhya ikaNi kRte paTazabdaH pApTazabdo vA na kvApyupalabhyate iti kimayaM / bhAgavittika iti, pakSe " yaJiJaH " [ 6.1.54.] lekhakakRtaH pramAdo'thavA lakSyaikacakSuSkasyAcAryasya tathaiva / ityAyanaNi bhAgavittAyana iti / evaM vArNavindavasyA - 70 darzanamiti saMdehaH / kiJca pANinIye tantre ekasUtra eva patyaM yuvA nindita ityarthe ikaNi tArNavindavika iti pakSe ata iJi tArNavindavi / a zaktIti akazApaH tasyApatyaM vRddhaM akazApeyaH, tasya yuvApatyaM nindita AkazApethika iti, pakSe ata iJi AkazApeyiriti / miSyate vArtikakAreNa ca / tatra yathA'stu svamate tu sUtre pratyayadvayapAThAbhAvAt yathAsaMkhyasya saMbhava eva neti / vyAvartha darzayituM pRcchati - nindAyAmiti kimiti ? 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 107. ! zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 79 ----- - --- - -- ---- - -- - -- -- - ---- nindAbhAve'yaM neSTo'pi tu AyanaDAdaya eveti pratyudAharati / pUrvavallupi ghAAyaNiriti sapatrayam / kacit bhAgavittAyana ityAdinA 1 eva ca nindaayaampitynyebhyo'vcchtiiti| pANinIyamatametat tatra hi 40 pakSe prayujyamAnA bhAgavittAyanATayo nindAbhAve nityaM "phezchaca" pAsU0 4.1.49. / iti sUtreNa phitrantAt prayujyante iti siddhayati / / 6 / 11105 // (AyanimantAt / cha:- IyaH pratyayazca phArAJcakaNa vikasauyAmAyani-yAmundAyani-vAAyaNe- rupena vidhIyate, pakSe cANU iti svamatatrat / kintu sarva smAdAyaniantAd vidhIyate, ityanyebhyo'pi syAdeva / rIyazca vA // 611106 // tatra vRttikRtA parigaNanaM kriyate, tathAhi -- 45 ebhya AyaniantebhyaH sauvIreSu vRddha varta "mumandaca rayAmA ca vArSyAyaNi philaH smRtAH / mAnebhyo yUnyapaTala IyasakArAdikam ca pratyayo / sauvIreSu ca kutsAyAM dI yogI zabdavit smaret / / " iti / vA bhavati, tAbhyAM muktapratyayaH nimbAyAM 10 gamyamAnAyAma / suyAneo'patyaM sauyAmAyani evaM catat svamatavat kintu " yUni luk" [pA0 sU0 4.1.154.] iti sUtre bhASye kAyanizabdAt stasthApatyaM yuvA ninditaH mauyAmAyanIyaH, takAyanIya ityudAhRtam / tenAnyebhyo'pyAyaniantebhyo'yaM 50 soyAmAyanikaH, sauyAmAyanirvA / aNo lup / bhavatIti zabdakaustubhe bhaTTojidIkSitairuktam / nindAyAyamundasyApatyaM yAmundAyaniH / tikAditvAdAyaniJ / tasyApatya yuSA ninditaH yAmundAya misthasya sambandha Avazyaka ityAha-nindAyAmityeveti / 15 nIyaH, yAmumdAyanikaH, yAmundAya nirvA / nindAbhAve vRddhapratyayAntAd yuvApatye vihitasya svAmAvRSasthApatya vAyAyaNiH, dagukosalAdisapreNa | | viphasyANa: "jidArSAd [6.1.140.J iti lupi yakArAdirAyani, tasya vAdhyAyaNIyaH, sAyAmAyanirityAyavati // 6 / 11106 // 55 vAAyaNikaH, vAnyAyaNirvA / kazcit tvanye tikAderAyaniJ // 6 / 1 / 107 // bhyo'pIcchati / taikAyanerapatyaM yuvA / kAya20 nIyaH / nindAyAmityeva ? anyatra sauyAmA- | tika ityevamAdibhyo'patye Ayanispratyayo yani:, yAmundAyaniH, vAdhyAyaNiyuvA / annev| bhavati / itrAderapavAdaH / taikAyaniH / 'jidArSAdaNioH ' 6.1.140.] iti tasya | kaitavAyaniH / lup // 10 // tika kitava saMjJA bAla zikhA bAlazikha 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama- soyA0 / ugza zATaca bandhava yamunda sapya pUrNika 25 suyAman-yamunda-vRSazabdezyaH saunIreSu vartamAnebhyo vRddhA- grAmya nIla amitra gokazya kuru devara devara patyAntebhyo yUnyapatye nindite IyaH cakArAdikaN vA dhevara dhaivara devaratha taitila zailAla auraza bhavati, pakSe cAN pratyaya iti sUtrArthasAram / tatra kauravya bhauriki bhauliki caupayata caitayata sayAmanazabdAsti kAdiyA paThayate iti zraddhApatye tikAdi / caiTayata zakayata kSetayata vyAja pata vAjavata svAdAyanidhi AdisvAvRddhAvantyasvarAdilope soyAmA-candramas zubha zrubha gaGga gaGgA vareNya dhandhyA 30 yaniriti / tato yuvApatye nindite'nenece sauyAmanIya bimbA araddha araddhA Araddha vadhakA khalya iti, tadabhAve cekaNi sIyAmAyanika iti / [ lomakA udanya yaza nIDa Arathya laya bhIta vikalpapakSe cAtsargike'Ni tasya pidAryAdaNioH " utathya suyAmana ukhA khalbakA zalyakA [6.1.140. iti lupi sauyAmAyabhiriti rUpatrayam || jAjacha vasu uras iti tikaadiH| 70 yamundazabdo'pi tikAdau paThyate iti tasyApi pUrvavad zATazazabdo yatranto ghyaNanto vA / 35 rUpatrayam / vRSasya dRddhabhanatyamityarthe "dagu-kozala zATacAyaniH yajantAdAyanaNevetyeke | zATayA kAra0"6.1.108] iti yakArAdira yanija ynH| aurazazabdena kSatriyapratyayAntena sAhavArSyAyaNiriti / tato yUnyapatye nindite IyeAya- | caryAta kauravyazabdaH kSatriyapratyayAnta eva NIyaH, ikaNi vAAyaNikaH, pakSe'Ni tasya | gRdyate / anyasmAdijeva, tasya ca 'jidA-75 "Aho Shrutgyanam"
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ eforesarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 108. ] daNiJoH ' [ 6.1.140. ] iti lup / kauravyaH | nitrastu abrAhmaNAt ityAdinA / vRddhe kSatriyApatye putraH / AyaniJastu 'abrAhmaNAt ' 6.1.141.] vihitabhyantAd yuvApatye vihitasyAyane yadyapi 40 iti prAptA'pi lup na bhavati vidhAna"abrAhmaNAt " [6.1.141.] iti lugU prApnoti sAmarthyAt / nahI Ayanitro vA lupi tathApi tikAdI kauravyazabdaM paThitvA Ayaniyo vidhAna5 kacid vizeSaH / kauravyaH pitA / kauravyA sAmarthyAt na bhavati / nahIJa Ayanitro vA lupi yaNiH putraH // 107 // kaJcid vizeSa iti / vizeSArthaM hi kimapi viziSya vidhIyate iti nipi yadi lupyeta tarhi imapavAdya 45 vihitasya tasya vidhAnena ko vizeSa:, iJa Ayanio vA lupi rUpe vizeSAbhAvAt / tathA cAyanin bhUyata eva vidhAnasAmarthyAdityavagamyate / evaM ca kSatriyApatyapratyayAtasya vRdvApatyArthe kauravya iti rUpaM yuvApatyAyeM cAnenAyanitri kauravyAya Niriti vizeSa iti || 6 |1| 50 107 / 80 za0 ma0 myAsAnusandhAm - tikAde0 / tikazabda Adau yasya tasmAt - tikAdeH nindAyAmiti nivRttaM svaritayAbhAvAt / tathA cApatyasAmAnye'yaM pratyayaH / 10 iArapavAda iti / tikAdibhyo yathAstra prAptA adantatvAdinimittA haJAdayo'nena bAdhyante iti bhAvaH / tikasya kitavasya cApatyamityarthe Ayanimi AdisvaravRddho "takAyaniH kaitavAyaniriti / gaNaM paThati-tika kitava ityAdinA / zAThayazabdo yaJanto veti / zaThatIti zaTha 15 pacAdyac / zaThasya vRddhamapatyamityarthatve gargAdipAThaparikalpanAd yaJantaH, kRdantatvasaMbhAvanAyAM ca 'zaTha' rujAvizaraNa - gatyavasAdaneSu ityasmAt karmaNi dhyaNantaH iti bhAvaH / tasmAdAyaniJi zAThayAyaniH / yaJantAdAyana Neve tyeke / zAThayazabda iha dhyaNanta eva tasmAdevAyanin, yatha 20 zaThazabdAdajantAd vRddhApatye yatrA niSpannastasmAd yuvApatye " yaJiJaH" [6.1.54.] ityAyanaNevetyekeSAM matamiti | bhAvaH / dagu-kozala-karmAra-cchAga-vRSAdyAdiH ||6|1|108|| dagu kauzala karmAra chAga vRSa ityetebhyo'patye yakArAdirAyaninpratyayo bhavati 1 55 dAgamyAyaniH / kauzalyAyaniH / janapadasamAnazabdAt kSatriyAt 'dunAdi0 ' [ 6.1.118. ] ityAdinA bhya eva / kauzalya iti / kArmAryANiH / chAgyAyaniH / vAyayaNiH // 108 // ... atha kauravyazabdaviSaye vizeSaM vaktaM prakramate aurasazabdena kSatriyapratyayAntenetyAdi / urasA zete iti 25 vigrahe upratyayAnta urasazabdaH pRSodarAditvAdurasaH salopaH, urasasyApatyaM vRddhaM kSatriya aurasaH "rASTra kSatriyAt sarUpAt 0 [6.1.114.] ityabhi sati aurasazabdaH kSatriyapratyayAntaH tena sahaiva kauravyazabdo'pi paThyata iti so'pi kSatriyApatyapratyayAntaH "dunAdi0 [6.1.118.] iti vyAnta 30 eveha gRyate / yazca lohitAdi paThitatvAd yaJantaH, ku ditryAnto vA tasmAdAyaniJ na bhavatIti bhAvaH tadAhaanyasmAdimeveti / kSatriya vAcakAdanyasmAt kauravya zabdAd yuvApatye'dantatvalakSaNa imeva bhavati, na Ayanim iti bhAvaH / so'pIl na zrUyata ityAha- tasya ca 35 "JidArSAdaNiJoH" [6.1.140.] iti lubiti / tathAca vRddhapatya yuvApratyayeAH samAnaM rUpamityAha- kauravyAH, kauravyaH putra iti / nanu kSatriyapratyayAyAntAdnAdi0" [6.1.118.] ityagrimasUtreNa trya eva paravihitasya AyaniJo'pi lup kuto netyAha- Aya- tvAt iti kozalAnAM kSatriyANAmapatyaM kozalAnAM janapadasya 75 za0 ma0 myAsAnusandhAnam - dagu0 / dagurnAma 60 kazcit paramaprakRtiH / kozalazabdaH iha rAja vizeSe'nyatra kSatriyavizeSajanapada- vizeSobhayavAcakazca / so'yaM pANinIye dantyasakAramadhyaH paThyate, bahutra ca tathaiva prayujyate, iha ca tAlavyamadhyaH ityAcAryadvayaprAmANyAdubhayaM sAdhveveti mantavyam / karmAraH, lauhakAraH, chAgavRSau prasiddhau ete- 65 bhyo'patye yakArAdirAyani vidhIyate / dagorapatyamityarthe yAyaniJi AdisvaravRddhau " asvayaMbhuvo'vU" [7.4.70.] ityAdeze dAga vyAyaniriti evaM kozalasyApatyamitthe kauzalyAya niriti / kauzalyazabdo'pi bahuzaH prayukto dRzyate iti tarasAdhanopAyamAha - janapadasamAnazabdAt 70 kSatriyAt dunAdi iti vya eveti / ayamAzayaH--- rAjavizeSavAcakAdeva kozalazabdAdanena sUtreNAyaniJyAdiH / yazca kSatriyavizeSa janapadavizeSobhayavAcakastasmAt "du "Aho Shrutgyanam"
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 110. 1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / rAjeti vA'rthe " dunAdi 0 " [6.1.118. ] iti sUtreNa | autsargike'Ni aupagava iti, tato yuvApatye'dantatvAdata trye AdisvaravRddhau kauzalya iti / karmArasyApatyaM kAryANiH, chAgasyApatyaM chAgyAyaniH, vRSasyApatyaM vAyayaNiriti || 6 | 1|108 || 40 dvisvarAdaNaH ||6|1|109 // 1 10 iJitItri aupagatiriti bhavati / dvisvaragrahaNAbhAve ihApi aNantatvasya sattvenAyanin durbhAraH syAditi bhAvaH / aNa iti kimiti / sAmAnyato dvistrarAd vRddhapratyayAntAd yUnyapatye Ayanin vidhIyatAmiti praznaH / pratyudAharati- dAkSeH dAkSAyaNa iti / dakSasya vRddhadvisvarAdaNantAdapatye AyaniJpratyayAmapatyarthe "ata iJ " [6.1.31.] itItri dAkSiriti bhaSati | karturapatyaM kArthaH / tasya kAyaNiH / dvisyaro vRddhapratyayAntaH, tato yuvApatye "yatriJaH" / 6.1. 45 hartuH dArthaH / tasya hAyaNiH / pautraH pautrA- 54.] ityAyanaNi dAkSAyaNa iti bhavati / aNo grahayaNiH / autsargiko'N / yAskAyaniH / zivA- gAbhAve ihApyAyaniJ syAt, paratvAt / evaM plAkSeH yam / dvisvarAditi kim ? aupargAvaH / aNa plAkSAyaNa ityAdi jJeyam / vRddhApatyAntAdevAyamAyanir iti kim ? dAkSeH dAkSAyaNaH / plAkSeH plAkSA- agre avRddhAdityasyopAdAnAt / tathA vRddhApatyabhine 'rthe yaNaH / vRddhAdevAyaM vidhiH / avRddhAn tuttareNa vihitazcedaN tadantAdagrimasUtreNa vikalpa eva bhavatItyAha- 50 vikalpa pava / aGgAnAM rAjA AGgaH / tasyAGgiH vRddhAdevAyamityAdi / tathA codAharati--aGgAnAM rAjA AGgAyanirvA || 109 // AGgiriyAdi / atredaM vicAryate pANinIye naye kartRhartRzabdI kurbAdiSu paTayete, svamate'pi hantRzabdastatra paThyate iti karturharturvA'patyamityarthe kuryAditvAd ya eva bhaviSyatIti karturharturvA'patyaM kAryo hAryo vA bhaviSyatIti 55 tanmate na kAH, hAtraH ityantaH / tadanusAraM bhartRgantusadRzAH zabdA udAhAryAH / kiJca putrasyApatyaM pautraH / tasyApatyaM pautrAyaNirityapi saMdihyate / yato'yaM putrazabdaH " sambandhanimittakatvenaiva khyAtaH tathA ca tasya na paramaprakRtitvasaMbhAvanA / paramaprakRteH pautrAdereva vRddhatvamityukta- 60 miti putrazabdAt vRddhApatyArthe pratyaya eva durlabhaH / astu vA putranAmA kazcit paramaprakRtiH, tasmAdapi / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dvisvarA0 dvisvarAditi aNantasya vizeSaNam / tathA cANantatve satyapi dvisvaratvameveSTam, na tu dvisvaratve sati aNantatvam, tathA sati kAruzabdasyANantatve kArava iti trisvaratve'pi grahaNaM syAt / na tu tadiSTam, sarveSAmaNantatve sati dvisvarANAmevodAharaNAt / aNa iti pratyayagrahaNamiti tadantavidhiH tadAha---aNantAditi / udAharati kartu rapatyaM kAryaH iti / autsargiko'NU AdisvaravRddhau varNasya rAdezaH / tataH punaryuvApatye'rthe'nenAyaniJi kAryANiH, evaM harturapatyaM hAtraH, tasyApatyaM hAyaNiH putrasyApatyaM pautrastasyApatyaM pautrAyaNiriti / eteSu / vRddhArthe'No durlabhatvameva adantatvAdiJa evaM pravRtteH / satrautsargikANantAdAyanin tadAha-- autsargiko'Niti | sambandhavAcakasya yaskasyApatyaM yAskaH zivAditvAd "zivAderaNa" [ 6.1. | svanantarApatyArthaka evaM 60.] ityaN, tadantAdanenAyanim yAskAyaniriti / eSu "abrAhmaNAt" [6.1.141.] iti yuvArthapratyayasya 30 lup tu na kartR-hartR zabdayoH kriyApravRttinimittayobrahmaNeSvapi prayoktuM zakyatvena brAhmaNabhinnatvanizvayAbhA vAt / putrasyApi sambandhapravRttinimittasya sarvatra brAhmaNe sbrAjhaNe ca prayujyamAnatvAt / yaskaH, yAsko vA munibrAhmaNa eveti tatra svata evApravRtteH / vyAvartya pRcchati--- 35 dvisvarAditi kimiti / aNantasAmAnyAdevAyaM pratyayaH kuto na vidhIyata iti praznAzayaH / 5 15 20 25 81 putrazabdasya pautra iti prayoga | "punarbhU putra- duhitR0 " [6.1. 65 39. ] ityanantarApatya evAtro vidhAnAt / tathA ca pautrAyaNiriti prayogaH kathamupapAdanIya iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / pautrasyApatyamityarthe ijeva prApnoti so'pi bhavatyanabhidhAnAt evaM ca putrasyApatye prapautrazabdaH, tasyApyapatye vRddhaprapautrAdizabda eva prayujyate / yadi putra- 70 nAmA kazcit paramaprakRtiH tarhi tasyApatyaM vRddhaM pautriH, tasya yuvA pautrAyaNa ityeva nyAyyam || 6 |1|109 // avRddhAd dornavA || 6|1|110 // avRddhavAcino dusaMjJakAdapatye Ayanis pratyudAharati -- aupagaviriti / upagorapatyamityarthe / pratyayo vA bhavati / AmraguptAyaniH, AtraguptiH / 75 11 hemacandrasiddha * "Aho Shrutgyanam"
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhema varibhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 112. ] zAlaguptAyaniH, zAlaguptiH / vAyurathAyaniH | takamiti prabhAzayaH / akampanasyApatyamiti / vyA- 40 vAyurathiH / paJcAlAnAM rAjA pAJcAlastasyApatyaM pAJcAlayaniH, pAJcAliH / nApitasyApatyaM nApitAyaniH, nApityaH / pakSa nApitazabda5 syetra nAsti, tadbAdhanArtha hi kuryAdiSu tasya pAThaH / avRddhAditi kim ? dAkSeH dAkSAyaNaH / plAkSaH plAkSAyaNaH / doriti kim ? akampanasyApatyamAkampaniH // 110 // vRttisAmarthyAdiha nityadusaMjJakAnAmeva grahaNaM, na tu baiMkalikadusaMjJakAnAmiti vijJAyate, anyathA adorityasyAvyAvartakatApatteH tathA cAkampanasya nityadusaMjJakatvAbhAvAt tato'patyArtha Ayanim na bhavati, aTorityasyAbhAve ca sa durvAra eva / atra cAdantalakSaNa iseveSTa iti bhAvaH 45 1|6|1|110 // 82 To gim nyAsAnusandhAnam avRddhA0 / 10 avRddhavAcina iti / vRddhAvatyapratyayAntabhinnAdityarthaH / Amrai guptaM yena sa AmraguptaH, zAlo gupto yena sa zAlaguptaH / athavA''sreSu guptaH, zAleSu gupta iti vigrahe AmraguptaH, zAlaguptaH tasyApatye'rthe'nenAyanitri AmraguptAyanirityAdi / " vRddhiryasya svareSvAdiH " 15 [ 6.1.8.] ityAmraguptAdizabdA dusaMjJakAH / paJcAlAnAM rAjetyarthe "rASTra-kSatriyAt 0 [ 6.1.114.] iti azrU, pAJcAlaH dusaMjJakaH / tasyApatyamityarthe AyaniJi pAJcAlayaniriti / eSu pakSe'dantasvAdim AmraguptirityAdi / nApito'pi vRddhastasyApatye Ayanimi 20 nApitAyaniH / pakSe kurvAdipAThAt trye nApitya iti / " putrAntAt || 6 |1|111 // putra zabdAntAd dusaMjJakAdapatye AyaniJpratyayo vA bhavati / gArgIputrAyaNiH, gArgIputriH / vAsavadattAputrAyaNiH, vAsavadattA putriH / 50 pUrveNAyanitri siddhe vacanamidattaramutraprAptakAgamAbhAvArthama / uttareNa ca kAgamo'pi / evaM ca gArgIputrakAyaNiriti tAtayIkamApi rUpaM bhavati // 111|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - putrAntAt / 55 doriti pUrvasUtrAt saMbadhyata eva tadAha - putrazabdAntAda dusaMjJakAditi / gArgyAH putro gArgIputrastasyApatyamityarthe'nenAyaniSi gArgIputrAyaNiH, tadabhAve'asvApyadantatvAt pakSe im kuto nodAhRta ityAzaGkAyAmAha - dantatvAdini gArgIputririti / evamanyatrApi vigrahaH / pakSe nApitazabdasye nAstItyAdi / vyAvarthamAha- sUtravaiyarthyamAzaGkaya pariharati - pUrveNAyanitri siddhe 60 avRddhAditi kim- dAkSeH dAkSAyaNirityAdi / iti avRddhAd dornA " | 6.1.110.] iti pUrvasUdAkSizabdo vRddhApatye vihitemanta ityavAcI nAsti |traNeva putrAntAdapi dusaMjJakA vikalpenAyani siddha eve AL tIha viziSya tala Ayaniyo vidhAnaM vyarthamiti na zaGkanIyam, uttarasUtreNa putrAntasyApi Avanisanniyogena kAgamo vidhIyate sa vAdhyatAmityetadarthaM pRthaksUtrArambhasyA - 65 vazyakatvAt / tathA ca prakRtasUtrAnusArirUpAbhyAM saha kAgamanizi gArgI putrakAmabhirityapi rUpaM bhavati / anyathA gArgIputrakAryANiH, gArgIputririti rUpadvayameva syAt, na ca pRthagyoMgasAmarthyAt kAgamasya sarvathA bAdha eva kuto neti vAcyam uttarasUtre cakArasya putrAntAdityanu- 70 karSaNArthasya pitteH sarvathA bAdhe tadAnarthakyasya spaSTatvAt / tathA ca trayamevocitamiti | 6|1|111 // 0 25 iti bhavati pratyudAharaNam / pare tu dorityasyaiva pratyudAharaNamidam ; avRddhavAcipratyayAntasya paramaprakRtereva dusaMzakasyeha grahaNasyeSThatvAt | yadi ca " saMjJA - durgA [ 6.1.6.] iti dakSazabdasya dusaMjJakayamityucyate tarhi tasmAt pratyaya iSTa eva, ata eva 'dAkSAyaNyo'vinIta tArA: ' 30 isyudAhRtam / " yaJiJaH " [6.1.54.] ityaNantasya striyAM dAkSAyaNA ityAyantameva rUpaM syAt / AyaniJantAcca dakSasaMbandhamUlaka manuSyajAtivivakSayA nujAMteH " [2.4.72. ] iti GIvidhAnAt tadrUpasaMbhavAt / evaM ca dAkSerdAkSAyaNa ityubhayathA pratyudAharaNamityapi vaktuM 35 zakyate, vRddhapratyayAntatve nAmadheyaminnatve cAddhAdityasya dorityasya ca / yadi ca dAkSiranantarApatyapratyayAnto nAmaveyavAcI cAzrIyate tadodAharaNameveti / doriti kimiti prAyaH saMjJAvAcakAdeva patyArthe pratyayo bhavati, afe af gAreTa kArkaya kAka laGkA 75 saMjJAbAcakazca vaikalpika saMjJakA bhavantyeveti, dorityavyAya - | vAkina ityetebhyaH putrAntAca dusaMjJakAdapatye :4 aff-aff-gAreTa-kATaya-kAka-laGkAvAkinAJca kazvAnto'ntyasvarAt ||6|1|112|| "Aho Shrutgyanam"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 0 112. zrIsiddhama candrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 83 AyaniJjapratyayo vA bhavati, tatsaMniyoge caiSA- | nagarI, tannAmnI rAkSasI ca, tasyApatyamiti vigrahe 40 mansyasvarAt paraH kakAro'nto bhavati / cArmi- kAgame " GayAdIdUtaH 0" [2.4.104.] isyAkArasya kAyaNiH, cArmiNaH / vArmikAyaNiH, zrAmiNaH / hrasve lAGkAyaniriti / pakSe "". " khyApU-tyUGa: " [6.1. 'saMyogAdinaH ' [ 7.4.53.] iti pratiSedhAdaNi 53.] ityeyaNi lAkya iti / atra vizeSamAha - laGka 5 antyasvarAdilopo na bhavati / gAreTakAyaniH zabdaM keciditi / tathA cAyanija rUpe vizeSAbhAve'pi gAreTiH / karkaTasyApatyaM kArkaTayaH, tasyApatyaM / pakSe vizeSa ityAha tanmate - lAGkAyaniH, lAGkiriti / 45 kAyakAyaniH kArkaTadhAyanaH / yadA svavyu- AyaniJo'bhAve'dantatyanimitta iJ bhavatIti bhAvaH / tpannaH kArkaTayazabdastadA pakSa iva / kArka- vAkinasyApatyaM vAkinakA yaniriti / pakSe'dantavAdin TiyaH / kAkakAyaniH, kAkiH / lAGkakAyaniH, vaakiniriti| cakArAnukRSTasya putrAntasya dusaMzakasyodA10 lAGkeyaH / laGkAM kecidakArAntamicchanti, haraNamAha- gArgIputrakAyaNiriti / atra pUrvasUtrapravRttyA tanmate lAGkakAyaniH, lAGkiH / vAkinakAyaniH, gArgIputrAyaNirityapi rUpaM siddhayatIti pUrvasUtravyAkhyAyAmeva 50 dhAkiniH / putrAntAd doH gArgIputrakAyaNiH / pratipAditam / nanu kazcAnta ityevocyatAm | antyasvarAt gArgIputraH / kakArasyAntsvarAt parato vidhAnaM parato viziSya tasya vidhAnaM kimartham iti zaGkAyAmAha -- carma-varmiNoH nakArasya lopArtham | rai | kakArasyAntyasvarAt parato vidhAnamityAdi / 15 parAdireva kriyeta / naidham / tathAsati pratyayasya tathAhiM - carmi- varmiNorante kavidhAne tayornAntastraM na vyaJjanAditvAt puMvadbhASo na sidhyet / tiSThediti "nAmno noDanahUnaH " | 2.1.91.] iti 55 carmiNyA apatyaM cArmiMkAyaNiH / varmiNyA apatyaM nakArasya luk na syAt, kRte cAnyasvarAdikArAt vArmikAryANi // 112 // parato vidhAne nAmnaH nAntasthaM bhavatIti bhavati nakArasya lugiti bhAvaH / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-carmi0 / spaSTArthA 20 vRttiH / carmi varmiNau laGkAzabdazvAdusaMzaka ityayogyatvAdetatsUtranirdiSTAMze doriti na sambadhyate kintu cakArAnukRSTe ' putrAntAd' ityaMza evetyata eva tAvataiva saha dorityasyAnya tau pratyayAdi / varmiNo'patyaM cArmikA yaNirityAdirUpeNa vigrahaH / pakSe cautsargike'Ni 25 cArmiNaH, vArmiNa iti atra " no'padasya taddhite " [7.4.61.] ityanyasvarAdilope prApta Aha--- " saMyogAdinaH" | 7.4.53.] iti pratiSedhAdi syAdinA / agAre'stIti vyutpattyA pRSodarAditvAdAdilope gAreTazabdo vyutpAdyaH / tasyApatyamityarthe gAreraphika iti / 30 pakSedatyAdi gAreTiriti / kArkavyazabdaM vyutpA dayati-- karkaTasyApatyamiti / gargAditvAd yan / kArkaTasyApatyamityarthe cAsya sUtrasya pravRttiH / pakSe ca " yaJiJaH " [6.1.54.] ityAyanam kArkasyAyana iti / idaM ca kArkavyazabdasya vyutpannatve samudAhRtam / 35 pakSAntaramAha-yadA svavyutpanna iti / kArkavyazabdena prakRti-pratyayavibhAgaH kinvanyutpanna evAyamIdRzAkAraH zabda ityAzrIvate tadA yaJantAtrAbhAvAdAyanaNabhAve'dantasvAda kArkaciyarityeva pAkSikaM rUpamiti bhAvaH / kAkasyApatyaM kAkakAyaniH ityAdi / laGkA nAma 60 punaH zaGkate yaye parAdireva kriyatAmiti / tathA ca 'kAdiH 'isyeva nirdezaH kriyatAm, sa ca prathamAntaH pratyayena samAnAdhikaraNaH sthAditi kAdirAyanim bhavati ityarthaH syAt, tathA ca pratyayasya vyaJjanAditvena nakArAntasya padatvaM tiSThediti na lukU siddhayediti bhAvaH / atra kecana kazcidiriti nyAsaM vyAcakSate taca nocitam, tathA sati kasyAdiriti jijJAsAyAM pUrvopasthitatvAt prakRterevAdiriti vijJAyetetyaniSTaM prasajyeta / kAdiriti nyAse tu tasya prathamAntatvena prathamAntena viveyena pratyayena saha tasya sAmAnAdhikaraNyaM bhavatIti pratyayasya kAdivvaM siddhayati / uttarayati-naivam iti / evaM na vidhAtavyamarthaH / kuta ityAha - tathA sati pratyayasya vyaJjanAditvAdityAdi / 70 ayamarthaH, pratyayazcat kAdirAzrIyate tarhi tasya vyaJjanAditve sati tasmin parataH " jAtizca Nitaddhitayasvara" [3.2.51.] iti yAdau svarAdI vA taddhite vihitaH puMvadbhAvo na syAditi / nanu bhA bhUd sa kA hAni:, sarveSAM puMlliGgAnAmeva sUtre pAThAt, kevalaM laGkAzabdaH 75 strIliGgaH parito'pi tatra hUsvenaiva nirvAhasya pradarzitasvAditi cedAha - camaNyA apatyamityAdi / strIpratyayAntAt carminazabdAdapatye puMlliGgena saha rUpasAmyameva "Aho Shrutgyanam" 5555 65
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIcandrasUribhagavatpraNIte 84 bhavati, uktasUtreNa puMvadbhAvAt, tacca na syAt / strIliGgAbhyAM ca tAbhyAM pratyayavidhAnam * nAmagrahaNe liGga viziSTasyApi grahaNam iti nyAyenaiva siddham / ato'ntyastrarAt parato vidhAnamAvazyakamiti paryavasitam // 5 6111112 // adorAyaniH prAyaH ||6|1|113 // adusaMjJakAdapatye AyaniH pratyayo vA bhavati praayH| glucukAyaniH glaucukiH / mlucukAyaniH, lauMcukiH / ahicumbakAyaniH, AhicumbakiH / zrIvijayAyaniH, 10 tripRSTAyaniH, traidRSTiH / zravijayiH / adoriti kim ? aupagavaH / rAmadattiH / rAmadattAyaniH pitA / rAmadattAyaniH putraH | AyanitrantAdaNo lup / prAyograhaNAt kvacinna bhavati, dAkSiH, plAkSiH 15 // 113 // [ pA0 1. sU0 114. J vihitasyotsargikasyANo "tridArSAd" [ 6.1.140.] iti lur na syAt tasya jitvAbhAvAt itIhAyanijeva vidheya 40 itIhAdorityasyAbhAve paratvAdasyaiva pravRttyA sa durlabhaH syAdityAha-AyaniJantANo lubiti / prAyograhaNasya vikalpArthatvazaGkAM pariharannAha - prAyograhaNAt kaccinna bhavati iti / tathA ca kacit sarvathaivApravRttiH prAyograhaNasya phalamiti bhAvaH / ketyAha-dAkSiH, plAkSiriti / 45 dakSa- plakSa - zabdAbhyAmapatye ijeva bhavati, na tu dakSAyaNiHplakSAyaNiriti vaikalpikaM rUpamiti bhAvaH ||6|1|113 // rASTra-kSatriyAt sarUpAd rAjApatye dvira // 6|1|114 // / kSatriyavAcirUpAd rASTravAcino rASTra- 50 vAcitarUpAnca kSatriyavAcino yathAsaMkhyaM rAjani kSatriye'patye cApratyayo bhavati, sa ca trisaMjJaH / veti nivRttam / videhAnAM rASTrasya rAjA vaidehaH, vaideho, videhAH / bahutve 'bahuSvakhiyAm' [6.1.124. ] iti lupa / vide- 55 hasya rAjJo'patyaM vaidehaH, vaidehau, videhAH / evam, aikSvAkaH, pevAko, itrAkavaH / pAJcAlaH, pAJcAlau, paJcAlAH / rASTra-kSatriyAditi kim ? duzAbhAvavantaH iti tebhyo'patye AyaniH glucukAyani paJcAlasya brAhmaNasya rAjA pAJcAlaH | 'tasyerityAdi / pakSe sarveSAmadantatvenetri AdisvaravRddhau / dam' (6.3.169.] ityam / paJcAlasya brAhmaNa- 60 glucukirityAdi / adoriti kimiti / sarveSAmeva syApatyaM pAJcAliH | sarUpAditi kim ? saMjJAzabdAnAmevApatyArthena yoga iti prAyaH sarve'pi pakSe surASTrANAM rAjA saurASTrakaH / Adarzasya 25 dusaMjJArahitA eveti nedaM kasyacid vyAvartakamiti prabhAzayaH / rASTrasya rAjA AdarzakaH / dazarathasya kSatriyapratyudAharaNenottarayati - aupagaviriti / upagorapatyam - syApatyaM dAzarathiH, tripRSTasya traidRSTiH / vipraaupagavastasyApatyamityarthe aupagavazabdasya nityadusaMjJakatvena, dezAH 'deraJaNo'prAcyabhargAdeH ' [6.1.123.] 65 nityadu saMjJAvidhAyakasya "vRddharyasya svareSvAdiH" [6.1.8.] ityAdayaH ||114|| iti sUtrasya, " saMjJA durvA" [ 6.1.6. ] iti sUtrAt 30 paratvena nityasaMjJAyAH eva pravRtteH tata AyanirmA bhUdi | | To ma0 nyAsAnusandhAnam - ado0 / nanu navetyanuvRttereva etatpatyarahitarUpANAM siddhau prAyagrahaNena kvacidapravRttiH kimarthaM sAdhyate iti cet satyam, kvacit sarvathaivAyanirmA bhUdityetadarthaM tadgrahaNAt etaccAgre 20 sphuTAbhaviSyati / glucuka mlucuka-ahicumbaka zrIvijayazabdA / syetadartham, adorityasyAvazyakatvamiti bhAvaH / pratyayanimittavRddhayA dusaMjJakamudAhRtya prakRtito dusaMjJakamudAharatirAmadattiriti / "avRddhAd dornavA" [6.1.110.] ityasya pAkSikatve'ta iJi rUpam / athAyaniJantamudAha35 rati-- rAmadattAyaniH piteti / rAmadattasya vRddhamapatyamityarthe AyaniJi rAmadattAya niriti / idaM ca rUpam Ayanau ! rASTra-kSatriyapade ca tadvAcakAre / ubheca pade nAmno vihate'pi siddhayatyevetyata udAharaNAntaramAha-- rAmadattA- vizeSaNe / tathA ca "rASTra kSatriyobhayatrAvakaM yat sarUpaM 75 niH putra iti / Ayanau sati rAmadattAyaneryuvApatyamityarthe | nAma isantaM tasmAd rAjani kSatriye cApatye'nupratyayo za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - rASTra0 / rASTra ca kSatriyazcAnayoH samAhAro rASTra-kSatriyaM tasmAt / rUpaM ca sarUpazvetyanayorekazeSaH sarUpaM tasmAt / yadyapi sarUpaM ca sarUpazcetyanayorekazeSe sati sarUpe iti syAt 70 tathApi prakRte ekatracanena vizeSyeNa rASTra-kSatriyAdityanena sAmAnAdhikaraNyArthamekavacanAntamevAzritam / athavA nAstyatraikazeSaH, ekameva sarUpapadaM tantreNa nirdizyata ityAstheyam / "Aho Shrutgyanam"
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAMAN - - [pA 1. sa0 115. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / bhavati yathAsaMkhyam" ityarthAzrayaNe rASTravAcaphAt kSatriya- | pAJcAlA iti rUpakramo bhavati, saMprati rAmasarUpAdevAJsatpAt rAjani, kSatriyavAcakAda rAjasarUpAca kSatriye / vidhAne ihApyaJ syAditi pAJcAlaH, pAJcAlI, pazcAlA: 40 ityarthaH saMpadyate, tadeva vRttyA vikRtya darzitam / disaMzA | iti rUpANi syuH| cAsya pratyayasya vidhIyate tadupayoga cAne vakSyati svaya- kiJca, pAJcAlasya brAjhagasthApatyamityatha'dantatvAdina 5 mevAcAryaH "avRddhAd dornavA" [6.1.110.) ityato | bhavati-pAzcAliriti / rASTra zatrayobhayapraNAbhAve cAva vetyasyAnuvartamAnasvAdihApi tatsaMbandhasaMbhAvanAM nirApharAti syAdityubhayagrahaNaM phartayam , kRte cobhayagrahaNe ubhayadheti niymiti| nivRttizca svaritasvapratizAmAvAdeva | vAcakayoreva sarUpayograhaNaM nAnyArthasyeti siddhayati / sarUpA- 45 yadyapi sAdhayituM zakyate. tathApIha tanivRttaye'patyagrahaNameva diti kimiti-kSatriyAsarUpAt rAmAda rASTrAsvarUpAca hetuH| tathAhi rAjani cetyuktathA rAjani apatye ca kSatriyAdayaM neSTa iti pratyudAharati-surAnTANAM rAjati / 10 yathAyogyaM pratyayaH syAdeva, tathApi yadapasthagrahaNaM kriyate | surASTrA janapada eva na tannAmAgaH kSatriyA iti tebhyaH tatpUrvasambandhAbhAvasUcanayaveti labhyate / nanu tahi'Dasa' "rASTebhyaH" [6.3.44. ityatraya bhavati / evaM ityapi nivarteteti cenna, tasya rAjApatyAbhyAmaryAbhyAmavazyA- / Adarzaka ityatrApi bodhyam / atra pratyudAharati- 50 pekSaNAt / na cApasyagrahaNAbhAve rAjani cetyuktathA dazarathasya kSatriyasyeti / atrAdantalyA dizeva bhavati / cakAreNApatyArthasyAnakarSaNAzrayaNe yathAsaMkhyaM na syAditi / asati sarUpagrahaNe egdhapi aora syAditi bhAvaH / 15 vAcyama. arthAnarodhenaiva yathAsaMkhyasiddha, rASTravAcakasya | drisaMzAprayojanamAha-dripradezA iti / disaMjJAyA: samAzrayaNena nAmno'palyArthena kSatriyavAcakasya ca rAjArthe svArasika vidhIyamAnA vidhayaH "dUrapaNoprAcyabhargAdaH" ... yogAsamave svarasata evaM rASTravAcakAda rAjani kSatriya- | 123.] ityArabhya vidhIyamAnA lubAdayaH drisaMzAyAH 55 vAcakAyApalyA pratyayavidhAnasaMbhavAt videhAnAM rASTrasya | prayojanamiti bhAvaH / / 6 / 114 // raajeti| videhAdayaH zabdA rASTravizeSavAcivAvasthAyAM gAndhAri-sAlveyAbhyAm / / 6115 // 20 bahuvacanAntAH, rAjavizeSavAcakAvasthAyAme kavacanAntAzca prayujyanta iti kizcid vairUpyasattve'pi svarUpataH sArUpya- gAndhAri-sAlyazabdo iJayaNantau sarUpau mAdAyaiva sarUpA ityucyante iti vizeyam / evaM ca | rASTra-kSatriyavacano, tAbhyAM rASTAda rAjani videhazabdAt kSatriyasarUpAt rATraSyAcinaH rAjanyarthe 'b- | kSatriyAdapatye apratyayo bhavati, sa ca drisNshH| 60 pratyaye AdisvaravRddhau vaideha iti / bahutve cAlaH "bahu-dulakSaNasya yasyApavAdaH / pacanabhedo yathA25 dhvastriyAm // 6.1.124. iti lupi videhA raajaanH|| saMkhyanivRttyarthaH / gAndhArINAM rAjA gAndhAre 'videhasya rAjJo'patyam' ityarthe rASTrasarUpAt kSatriyAdapatye- | rAjJo'patyaM ca gAndhAraH, gAndhArau, gaandhaaryH| 'dhi pUrvavad vaideha iti; asyApi bahutve pUrvaghado | bhumvnyolup| evaM sAlveyaHsAlveyau, saalveyaaH| lupi videhA iti, evamikSvAkAM janapadasya rAjA, ikvAkoH (katva-dvitvayostvapatyArthadikSAyAmabrAhmaNA-65 rAzo'patyamiti vA'rthe rAjani apatye ca yathAsvamabhi | diti lupna bhavati, vidhAnasAmarthyAt / anyathA 30 mAra-vaiSvAka-maitreyaH" [7.4.30.1 iti nipAtanA- jyavidhAveSAnayoH pratiSedhaH kiyeta / tathA dukAralopaH aizvAka iti / bahutve lupi ikSvAkava iti| | pUrvaNavA sidhyati // 115 / pratyudAharati-rASTra-kSatriyAditi kimiti-praayo| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-gAndhAri0 / rASTavacanAH zabdAH kSatriyavacanA eva bhavantIti, rASTra | gandhamiyItyartha "kama-no'" [5.1.72. ityaNi 70 sarUpAdaa rAjani, apatye cetyetAvatava sidI rASTra-kSatriyo- gandhAra iti / tasyApatye'rtha ata imi gAndhArita, rASTra35 bhayagrahaNaM kimarthamiti prbhH| tathA sati rASTravAcakasya vAcI kSatriyavizeSavAcI ca / tatropacArAd rASTre bahava brAhmaNavAcakenApi sArUpye pratyayaH syAdityAzayena pratyudA- canAnta:, rAjani ca srvvcnH| sAlvAyA apatyamityA harati-paJcAlasya brAhmaNasya rAjeti / paJcAlazabdo, "pIlA-sAlvA0" [6.1.68.1 ityeyaNa saalveyH| yathA rASTakSatriyobhayavAcakastathA brAhmaNavAcako'pi tasmAd / ayamapi rAjavAcI upacArAd rASTravAcIca bhuvcnaantH| 75 rAjani zaiSiko'Neva bhavati, tathA ca pAJcAlA, paanycaalau| tadAha-gAndhAri-sAlveyazabdo ityaadi| dalakSaNasya "Aho Shrutgyanam"
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 aforcedzrImacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 116. mapi zabdAbhyAmaJ siddhayatyeveti punaranena sUtreNAtravidhAnaM lavabAdhanArthameveti siddhayati iti / anye tu 40 prakRtasUtrasthau gAndhAri - sAlveyazabdAvavyutpannAveveti manyante, tathA ca tanmate'nayorvRddhapratyayAntatvAbhAvena na bhavati "abrAhmaNAt" [6.1.141.] iti lupaH prAptiriti na zaGkA, nApi vidhAnasAmarthyAzrayaNarUpaM samAdhAnam / astu yasyApavAda iti / "dunAdi 0" [6.2.118.] ita sUtreNa prAptasya tryasya purastAdapavAdo 'yamityarthaH / nanu sati saMbhave samAhAreNa nirdezasya svazailIsiddhatvAt sUtre dvivacanena nirdezaH kimartha iti cet tatrAha vacanabhedo 5 yathAsaMkhyanivRttyartha iti / 'gAndhArisAlveyAt' ityekavacanena nirdeze 'rAjApatye' ityekavacanAntopasthitayorarthayoH krameNaiva gAnvAri sAlveyAbhyAmanvaye gAndhAre rAjani / vA'nayorvRddhapratyayAntatvenaiva vyutpAdanam / tathApi na tadanta- 45 sAlveyAdapatye ityarthaH saMbhavyeta, sa mA bhUdityetadarthe | tvasyAtra sUtre vivakSeti vRddhApatyayAntavitrakSaNena pratyayavidhAdvivacanena nirdeza iti bhAvaH / nAbhAvAnna lupaH prAptirityapi samAdhAtuM zakyata eva / tathA ca pratyayArthAvivakSayA rASTra-kSatriyavAcakatvamapyupapadyate / pratyayArthavivakSAyAM tu rASTravAcakatve kSatriyavAcakasyopacAra eva kartavyaH syAditi nikRSTavRttisamAzrayaNAdavyutpattipakSa 50 evaM jyAyAn pratIyate ||6|1|116 // 10 nanu gAndhAri - sAlveyazabdAviha vRddhapratyayAntAvevopacArAd rASTrArthe'pi prayujyete ityuktam / evaM cAbrAhmaNAd vRddhApatyapratyayAntAd vihitasya yuvApatyavAcinaH pratyayasya " abrAhmaNAt" [6.1.141.] iti luk kuto neti cedAha - eka dvitvayoruktiH / uttaramAha - vidhAna15 sAmarthyAd iti / ayamAzayaH - kevalaM bahutve lupi eka dvitvayoH pratyayasya zravaNaM bhavatIti tadvidhAnaM caritArtham / yadi ca tayorapi pratyayo lupyetaiva tarhi kvApi tasyAzrayaNAd vidhAnameva tasya niSphalaM syAt / | 20 / nanu gAndhArizabdAdaLUvidhAne tasya lupi ca rUpe vizeSaH pratIyate, sAlveyazabdAt tu sati pratyaye tasya lupica rUpe vizeSaH pratIyate, sAlveyazabdAt tu sati pratyaye tasya lupi yA rUpe vizeSAbhAva iti cenna, yataH saGghAdiSvartheSu vizeSasya saMbhavAt / tathAhi anantatve sati "saGgha-ghoSAGka0" [6.3.172.] ityaNU bhavati, supi tu "gotrAdadaNDamAgava0" [6.3.169.] ityakaJ bhavatIti vizeSasya spaSTatvAt / nanu vidhAnasAmarthyAllu bhAbo na zakyate vaktuM, yataH tryabAdhanenA vidhAnasya sArthakyAditi cedAha - anyathA syavidhAvevAnayoH pratiSedhaH kiyeti / ayamarthaH yadi tryasya bAdhanamevAsmAdatradunAdi0 vidhAnasya phalaM syAt tarhi vyavidhI [6.1.118.] iti sUtre evAnayoH paryudAsaH kriyeteti kiM pRthaksUtrArambheNeti / 66 30 25 "> 35 nanvevaM yasya vAraNe'pi gAndhAri-sAlveyayo rAjA'patyArthapratItaye kaH pratyayaH syAt ? pratyayAbhAve ca kathaM tadarthaH pratIyeta, pratyaye vihite tu tasya lupyapi yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyI iti nvAyena tadarthabodho bhavati iti cedatrAha tathA pUrveNaivAJ siddhyati iti yavidhau pratiSedhe kRte sati tasya nivRttyA pUrvasUtreNaivAbhyA | puru-magadha-kaliGga- zuramasa-dvisvarAdaN ||6|1|116 // puru-magadha-kaliGga- zUramasa ityetebhyo dvisvarebhyazca zabdebhyo rASTravAcibhyaH kSatriya- 55 vAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjanyapatye cArthe driraN bhavati / abhopavAdaH / purorapatyaM pauravaH pauravau, puravaH / bhagadhAnAM rAjA magadhasyApatyaM yA mAgadhaH, mAgadhau, magadhAH / pavam, kAliGgaH, kAliGgane, kaliGgAH / zauramasaH, 60 zUramasau, zUramasAH / dvisvara, aGgAnAM rAjA, aGgasyApatyaM vA AGgaH aGgAH / bAGgaH, baGgAH / saujhaH, sujhAH / pauNDaH, puNDrAH / dAradaH, daradaH / mArgaH, bhargAH / sAlvaH, satvAH / sarvatra bahuSu lup / purugrahaNamarASTra- 65 sarUpArtham / asti rAjA pururnAma, na tu rASTram | tasyotsargikeNaivANA siddhe bahuSu luvamarthamidamaNa vidhAnam / atra sidve' vivAnaM saMghAcaNbAdhanArtham / tenAkaJ bhavati / pAravakam | magadhakam | kAliGgakam / zauramasakam / AGga- 70 kam / bAGgakam / atrantAddhi gotrAt 'asyaJiJaH 16.3.172. ] ityaNbAdhakaH syAt // 116 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-puru-magadha0 / spaSTArthA vRttiH / aJo'pavAda iti / "rASTra-kSatriyAt " [ 6.1.114.] iti prAptasyeti bhAvaH / yadyapi satyaNi 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 87 [ pA0 1 0 117. ] ani vA rUpe vizeSo nAsti tathApi saGghAdiSvartheSu | bhavati, sa ca drisaMjJaH / udumbarANAM rAjA vizeSaH syAditi vakSyati svayameva / purorapatyamityarthe'Ji | udumbarasyApatyaM vA audumbariH, udumbarAH / 40 ram, tailakhaliH, tilakhalAH / mAdrakAriH, madrakArAH / yaugandhariH, yugandharAH / bhauliGgiH, bhuliGgAH / zAradaNDiH, zaradaNDAH / AjamIDhiH, ajamIDhAH / AjakundiH, ajakundAH / baudhiH, budhAH iti sAlvAzAH / prAtyagrathiH, 145 pratyagrathAH kAlakUTiH, kalakUTAH / AzmakiH, azmakAH / sarvatra bahuSu lup / bhAdisvaravRddhau, "asvayaMbhuvo'v" [7.4.70.] ityavAdeze paurava iti / puro rASTrasyAbhAvAdapatyArthamAge 5 vigrahaH / mAgadhAdiSu rAjanyapatye ca pratyayaH / nanu purordvisvaratvAdeva grahaNe siddhe pRthaggrahaNaM kimarthamiti cedatrAha-purugrahaNamarASTrasarUpArthamiti / ayamarthaHrASTrasarUpasyeva kSatriyavAcakasya dvisvarasya grahaNaM dvisvaratvena syAt, puruzca rAjaiva na rASTramiti tasya grahaNaM na 10 syAditi pRthagrahaNena tato'patyArthe pratyayaH sidhyati, asya rASTravAcakatvameva spaSTayati-asti rAjA pururnAmeti / astItyatra vartamAnatvamavivakSitam dhAvarthamAtrasya saMbandhe vartamAnA | nanu tarhi tasmAt pUrvasUtreNa "rASTra-kSatriyAt " [6.1.114.] ityanenAJo'prApterotsargikenANA rUpasiddheH 15 saGghAdiSvartheSu vAcyasya vailakSaNyasya ca siddherihAvidhAnaM kimarthamiti cedAha - bahuSu lubarthamaNavidhAnamiti / autsargikenANA rUpasiddhAvapi bahutve pauravA ityeva rUpaM syAt / iha vihitasyANastu drisaMjJAvidhAnena tasya " bahusvastriyAm " [6.1.124.) iti upi purava iti rUpaM 20 bhavatItyarthamevANavidhAnamiti bhAvaH / atraiva siddhe 1 iti / " rASTra kSatriyAt " [ 6.1.114.] iti vahitenAtraiva rUpasiddhI- aNajo rUpe vizeSAbhAvAt kimiti emyo'N vidhIyate, na ca purorvidhAnArthamiti vAcyam, tadarthametAvataH sUtrasyAnarthakyasya jAgarUkatvAt ityAzaGkA25 yAmAha - saGghAcaNubAdhanArthamiti / 'saGgha ghoSAGka 01 [6.3.172. / iti sUtreNAtrantatvanibandhano'N mA bhUt kintu " gotrAdadaNDa - mANavakaziSye " 16.3.170.] ityakatrevetyetadarthamaNU vidhIyata iti bhAvaH / nanvantatve'pi | patthaM akan kuto na syAditi cedAha --aJamsAddhIti / aantAt 'saGghAGka 0" [6.3.172. ] ityanena vihito'N parasyAdako bAdhakaH sa mA bhUdityetadarthamebhyo'NvidhAnamAvazyakamityarthaH // 6111116 || 30 68 sAlvAMza- pratyagratha-kalakUTAzmakAdina ||6|1|117 // 'udumbarAstilakhalA madrakArA yugandharAH / bhuliGgAH zaradaNDAzca sAlvAzA iti kIrttitAH // 50 ajamIDhAjakundabudhAstudumbarAdivizeSAH, te'pi sAlyAMzA eva / pratyagrathAdigrahaNamasAlyAMzArtham // 117 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sAlvAMza0 / sAlyAMzAnAmaprasiddhatvAt prakhyApayati sAlvA nAma janapada 55 iti / sarvapratyaye striyAmApi salyA nAma kAcana kSatriyA, ityaNi sAlvA nAma kSatriyAH / teSAM nivAseo janapado - tasyA apatyAni " adornadI- mAnuSInAmnaH " [ 6.1.67.] 'pyupacArAt sAlyAH / tadaMzAH tadantargatAH pradezAH tadavayavA ityucyante / teSAmapi prasiddhayabhAvAdAha -- 60 udumbarAdaya iti / Adizabdena prAhmAnapi saMgrahISyati sUtrAnte / udumbarAdayo'vyutpannAni nAmAni / vyutpAdanarasikeryathAkathaJcid vyutpAdyante'pi tadanyato'nusaraNIyam / - udAharati -- udumbarANAM rAjA, udumbarasyAveti- ityevamanyatrApi vigraho vidheyaH / udumbarAdIn 65 saMgRhNAti kArikyA udumbarAstilakhalA ityAdinA / atra zara- daNDAntA evaM niviSTAH udAharaNeSu cAjamIDhAdayo'pi traya udAhRtAstAnapi zeSapUraNena saMgrahaNAti - ajamIDhAjakundanudhAstumvarAdivizeSAste'pi sArAMzA eveti / ajamIDhAdayastrayo na sAkSAt 70 sAlyAMzatvena khyAtAH, apitu sAntrAMzabhUtAnAmudumbarAdInAM keSAMcanAMzavizeSA ete / tathA cAvayavAvayavasya samudAyAvayavatvamiti nyAyAnusAraM teSAmapi sAlvAMzatvamiti bhAvaH / pratyagrathAdayo'pi sAlveSvapi dRzyante'nyatra ca / teSAmapi sAtvAMzatvenaiva grahaNe siddhe'pi pRthaggrahaNaM vyarthamityAzaGkA- 75 35 sAlyA nAma janapadastadazAstadavayayA udumbarAdayastebhyaH pratyayatha- kalakUTAzmaka ityetebhyazca rASTravAcibhyaH kSamiyavAcibhyazca sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjanyapatye ca iJapratyayo | yAmAha - pratyaggrathAdigrahaNamasAlvArthamiti / pratya "Aho Shrutgyanam"
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 119. ] prathAdayo yatra sAlvAMzatvena prayujyante tatrAstu nAma teSAM | sUtryatAmityAzayaH / yadyapi tathA sati anuktebhyaH sarve tadazatvena grahaNam, yatra tu tena tadaMzA api tu svatantrA eva janapadatvena (rASTratvena ) vyavahRtAH tatrApi pratyayaH syAdityetadarthameva teSAM pRthagrahaNamityAzayaH || 6 |11117 // du-nAdi-kurvit- kozalAjAdAJjyaH |6|1|118|| bhyo'pi paratvAt ya eva syAditi doSabAhulyaM tathApi 40 tuSyatu durjana iti nyAyenaikameva pratyudAharaNamAha- kumArI nAma janapadaH kSatriyA ceti / yadyapi "rASTrakSatriyAt 0" [6.1.114.] ityatra kSatriyazabdaH puMlliGgaH paThyate iti kSatriyAyAH sArUpyaM na grahISyate, tathApi #nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyena 45 prAptiH / atra ca " rASTra-kSatriyAt0" [6.1.124.] iti sUtreNAtreva bhavati ihApi jyo mA bhUditi viziSya eSAM grahaNamAvazyakamiti bhAvaH ||6|1|118|| pANDoDarthaNU ||6|1|119 // dubhyo nakArAdibhyaH kuruzabdAdi | kArAntebhyaH kozala ajAda ityetAbhyAM ca rASTravAcibhyaH kSatriyavAcibhyazca sarUpebhyo 10 yathAsaMkhyaM rAjanyapatye ca JyaH pratyayo bhavati, sa ca trisaMzaH / du, AmbaSThAnAM rAjA AmbaThasyApatyaM vA AmbaSThayaH, AmbaSThAH / sauvIrANAM sauvIrasya vA sauvIryaH, sauvIrAH / evam kAmbavyaH, kAmbarAH / dArvyaH, dArvAH / 15 brisvara lakSaNo'Na paratvAdanena bAdhyate / nAdi, niSadhAnAM niSadhasya vA naiSadhyaH, niSadhAH / aaryaH, nicakAH / naiyyaH, nIpAH / kurUNAM kurorvA kauravyaH kurava / itU, avantInAmavantervA Ava ntyaH, avantayaH 1 kauntyaH, 20 kRntayaH / vAsAtyaH, vasAtayaH / caidyaH, cedayaH / | " pANDuzabdAdU rASTra-kSatriyavAcinaH sarUpAda 50 yathAsaMkhyaM rAjanyapatye cArthe DyaNpratyayo bhavati, sa ca prisaMjJaH / pANDUnAM rAjA pANDorapatyaM vA pANDyaH, pANDayau, pANDavaH / kathaM pANDavAH yasya dAsAH, tasya kSatriyasya rASTrasarUpasya ya Izyo janapado yazca tasya kSatriya- 55 sarUpasya rASTrasyezitA kSatriyaH sa pava gRhyate pratyAsanteH / atra tu kuravo janapadastasya rAjA pANDuriti zivAcaNa bhavati / DakArokAzyaH, kAzayaH / kozalAnAM kozalasya thA | 'ntyasvarAdilopArthaH / NakAro vRddhinimittakauzalyaH, kozalAH | ajAdAnAmajAdasya vA / puMvadbhASapratiSedhArthaH / pANDyA bhAryaH ||119 || 60 AjAcaH, ajAdAH / pabhya iti kim ? kumArI nAma janapadaH kSatriyA ca tato rAjanyapatye 25 vAmeva bhavati / kaumAraH ||118 || 5 / >> 65 To ma0 nyAsAnusandhAnam - pANDoH / rASTra-kSatriyAt sarUpAditi sambadhyate / tathA ca yaH pANDuzabdeA rASTra-kSatriyo bhayavAcakastasmAdityartho labhyate za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dunAdi0 etadagre'dhikaM spaSTIkariSyati svayamevAcAryaH | pADaya sUtraM spaSTaM vyAcaSTe - dusaMjJakebhyo nakArAdibhyaH iti / pADuzabdAd DaNi " DityantyasvarAdeH ityAdi / nakAra Ado yeSAM rASTrANAM kSatriyANAM ca te [2.1.114.] ityuvarNaleApe pANDaya iti siddhayati / nakArAdayaH, yathA niSegha-nicaka-nIpAH / dusaMzAnudAharati- zaGkate kathaM 'pANDavA yasya dAsAH' iti / pANDu3G AmbaSThAnAM rAjetyAdi / AmbaSThayAdayo dAruparyantA zabdAd yaNo bahutve luki 'pANDavA yasya dAsAH' sarve " vRddhiryasya svareSvAdiH " [6.1.8.] iti sUtreNa ityeva pATho yuktaH, iha ca pANDavA iti dRzyante / sa ca vRddhisaMjJAH / tatra dAyazabdAd dvisvaranimittaH " puru- pANDuzabdAdapatye'pratyaye dvisaMjJArahitena saMbhAvyate, sa 70 magadha 0" [6.1.116.] ityaN prAptaH sa kathaM na kathamupapadyate asya paratvAd bAdhakatvAditi zaGkAzayaH / bhavatItyAzaGkAyAmAha -- dvisvaralakSaNo'Na-paratvAuttarayati tasya kSatriyasya rASTrasarUpasya ya Izya 35 danena bAdhyate pUrvAt paraM balIyo bhavati, "spardhe' ityAdinA / ayamAzayaH -- pANDurAbdo dvedhA pravartate, tasya[7.4.119. ] iti paribhASayA / nAdInudAharati-- kasya dezavizeSa-tadadhipatikSatriyo bhayavAcakatvam, parasya niSadhAnAmityAdinA / idantAnudAharati -- avantInA- kuruvaMzIyarAjavizeSaparatvam / tatra yo rAjavizeSaparaH sana 75 mityAdinA / ebhya iti kimiti / ' jya' ityeva | rASTravAcaka iti tasya rASTrasarUpatvAbhAvAnna bhavati tato'patye "Aho Shrutgyanam"
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ M 55 [pA0 1. 10 120. ] mIsikhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 89 jyaN / pANDavA ityasya prakRtiH pANDuzamdo yudhiSThira ! [3.2.49.] iti puMvadbhAve prApte, " taddhitaH syaravRddhipitRpANDurAjavAcakaH, sa ca pANDuna pANDanAmIzitA, na ca heturaraktavikAre" [3.2.55.] iti niSedha iti prakriyA 40 pANDavo (janapadaH) tsyeshitvyaaH| tathA ca parasparamanayoH // 6 // 11119|| prakRtapANDuzabdavAcyasya rAjJaH pApaDUnAM janapadasya ca zakAdibhyo Trelam // 6 // 12120 // 5 saMvandhAbhAvAt sArUpye sasyapi na pratyayotpattiriti / kutto 'yaM rASTra-kSatriyayoH parasparaM sambandho gRhIta iti cedatrAha- zaka ityeSamAdibhyaH parasya veH pratyayasya pratyAsateriti / pratyAsattiH sannikarSaH, sambandhi-lupa bhavati / zakAnAM rAjA, zakasyApatya vA vAcakAH sambandhavAcakA vA zabdAH pratyAsatyA svasaMbandhi-zakaH ! yavanaH / jataH / kambojaH / colaH / 45 namevAbhidadhati-yathA 'pitA mAnayitavyaH' ityukte pratyA- | kerlH| AdhArayaH / vidhaaryH| updhaaryH| 10 satyetadgamyate svasyeti / anyathA sarveSAmeva yaM kaJcit apdhaaryH| murlH| svasaH / zakAdayaH prayoga prati pitRtvena sarvaH samaniktivyaH syAt / evaM ca pratyAsatyA saMbandhatvenaitada gamyate yat tasya kSatriyasye za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zakAdi / syAdinoktam / zabdArthastu tasya jikSitazabdArthabhUtasya | | spaSTArthA vRttiH| zakAnAM rAjA zakasyApatyamiti 50 rASTrasarUpasya rASTreNa saha sArUpyaM ca kSatriyasya samAna- vA'the "purumagadha" [6.1.116.) iti visvara15 varNavacchandavAcyatvena, IzyaH adhikRtaH yo janapadaH yazca | nimitto'N tasyAnena lup / jata ityapi tathA / yavana tasya svasamAnazabdopAttasya rASTrasyezitA adhikArI kSatriyaH ityatra "rASTra-kSatriyAt." [6.1.114.] itya evaM sa eva pratyayavidhau gRhmate prakRtitvenAzrIyate / prakRtaM yathAlakSaNaM pratyayA vijJeyAH / kamboja iti, raghuvaMze nigamayati-atra vityAdinA / pANDurayaM kurUNAmIzitA | caturthasargana pANDanAmiti tasya nAtra pratyaya-prakRtitvena grahaNa20 miti bhAvaH / "kAmbojAH samare soDhuM tasya vIryamanIzvarAH / / anuvandhayoH sArthakayaM pratipAdayatiDakAro'nsya- gajAlAnaparikliSTarakSeTaiiH sArdhamAnatAH // iti, svarAdilopArtha iti / DakArasya prayoge'zrayamANatve'pi / kAlidAsaprayoge | 'kAmbojA' iti pATho lekhakapramAdakRta antyasvarAdeH "DityantyasvarAdeH" [2.1.114.] iti / eveti sAMpradAyikAH / na ca kambojasya rAjJa ime ityarthe sUNa lopArthameva so'nubadhyate ityarthaH / NakAro | rAjArthasthAno lupyapi zaiSike'Ni kAmbojA iti prayogaH 60 25 vRddhinimittapuMSadbhAvapratiSedhArtha iti / atra | | sAdhureveti vAcyam , "na prAjitIye svre|6.1.135.] vRddhinimittapadaM vRddhinimittataditAntapUrvapadaparam / tathA ca | iti lupo niSedhenAdisvaravRddhayA kAmbojazabdasya dusaMzakatvena vRddhinimittaM yastadvitastadantapUrvapadabhUtasya pANDayAzabdasya | "dorIyaH" [6.3.32. itIyenANo bAdhAt / kecit yaH puMvadbhAvaH prAptastasya pratiSedhArthamiti / athavA | tu "na prAgajitIye svare"[6.3.135.] iti niSedhaH vRddhinimittapadaM vRddhinimittakaparam / tathA ca vRddhinimittaM | "bahuSvastriyAm" [6.1.124.] iti prakaraNasthAyA 65 nimittIkRtya yaH puMvadabhAvapratiSedhastadarthamiti / vRdyarthatvaM evaM lupo na tu zakAdinimittakaTupa iti lupi sati vRddhayatu na. varNayituM zakyate pANDuzande vRddhazcabhAve'pi Adi- | bhAvena "dorIyaH" 6.3.32.] ityasyAprApyA'Ni svarasya vRddheH sattvAt / nanu tarhi vRderabhAva pratyayasya / kAmbojA ityasya sAdhutvamiti manyante, tanna yuktam , dhRdinimittasvamapi kuta AyAtamiti cenna, satyapi vRdo saMkoce mAnAbhAvAt / pare tu mUlaprahAtereva kambojazabdAt parjanyavallakSaNapravRttyA vRddhividhAnAd vRddhenimittatvA- kambojA abhijanA yeSAmityarthe'bhi kAmbojA ityasya 70 35 vyAghAtAt / kiza, mA bhUd vRddhiH, tathApi NakAre svarUpa- | sAdhutvam / "AbhijanAt " [6.3.214.] ityadhikAre sat vRddhinimittatvaM nopahanyate iti dhyeyam / lakSya darzayatti- | " sindhvAderan " [6.3.216.) ityaJ / sinbhvAdigaNe pANyAbhArya iti / pANDorapatyaM strI pANDayA sA / ca kambojazabdapAThaH sarvasaMpradAyasammataH ityaahuH| zakAbhAryA'syeti vigrahe bahuvrIho " parataH strIpuMvat " | dInAmapaThitatvenAha-zakAdayaH prayogagamyA iti 12 sidahemacandra0 20 "Aho Shrutgyanam"
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 9. kalikAlasarvajJamIdemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 1. sU0 123. } pratyayalupA prayujyamAnAH prayogAH zakAdyantargatatvena bodhyA | saMdhaH zastrajIvitvena vivakSyate ityucyate, tadA sarva susthaityarthaH // 6 / 1 / 120 // meveti / / 6 / 1121 / / 40 . kuntyavanteH khiyAm // 612121 // kurorvA sh122|| kunti avanti ityetAbhyAM parasya dya'sya | kuruzabdAt parasya neya'sya striyAM vA lupa 5 lup bhavati, niyAmabhidheyAyAm / kuntarapatyaM bhavati / kurorapatyaM strI kuruuH| kaurvyaaynnii| zrI kuntI / evam, avantI / miyAmiti | 'koravya-mANDUkAsure' [2.4.70.] iti DAyan kim ? kauntyaH / prakRtasya ne vijJAnAta | // 122 // 45 svArthikasya jyaTo drisaMzakasya na bhavati / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kuro / spaSTaM kauntI // 12 // sUtram / kurorapatye strItyarthe "dunAdi0" [6.1.118. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kuntya0 / spaSTA iti dhyaH, tasyAnena luka, "uto'prANina0" [2.4. ittiH| kuntyavantI rASTra-kSatriyavacanI tAbhyAM snyapatye'- 73.JityUchi kurUH lupo'bhAve, "kauravya-mANDakAsureH" miye "dunAdi0 " 6.1.118.] itIdantanimitto (2.4.70.] iti hayAM tatsanniyogena DAyani ca kaura- 50 bhyaH, tasya lum , " striyAM murjAteH" [2.4.72.] vyAyaNIti // 6 // 16122 // iti kIH kuntI, avantIti / vyAvaryamAha-biyAmiti dreraNoprAcyabhargAdeH // 6311123 // kim-kauntyaH , Avantya iti / puMsi lum na bhava- | tIti bhAvaH / kunteH svAthai kuntizandAt kuntyapatyaparAt ___ prAcyAn bhargAdIca varjayitvA'nyasmAt | parasyAno'Naca dreH triyAM lup bhavati / aJja, zastrajIvina: "pUgAdamukhyakAo dviH" [7.3.60.1 ityadhikAre "zastrajIvisaMghAt" [7.3.62.] iti vyaTi zUrasenasyApatyaM trI zUrasenI / pavam , apA- 55 | cyA / aNa, madrI ! darat / matsI / dreriti "agaleya." [2.4.20.] iti kI, "avarNevarNasya" kim ? aurasI / opagavI / drAvanuvartamAne [7.4.68.] ityavarNalope "vyaJjanAt tastisya" [2.4. 88.) iti yalope kauntIti rUpaM bhavati / ttraapiyo| puna putrigrahaNaM bhinnaprakaraNasyApi durlubartham / disaMyaphasvAdanena lam kuto netyAzaGkAyAmAha-prakRtasya parzaH / rkssaaH| asurI! pazu rakSama asura iti lavijJAnAdityAdi / pUrvastrAdiha Trerityanuvartate, | rASTrasarUpakSatriyavAcinaH / eSAmapatyaM saJcaH 60 strItvaviziSTo vivakSitaH iti aNoH 'zakAdisaMzakasya pratyayasya cAnena luth vidhiiyte| disaMzA ca yadyapyubhayoH, etatprakaraNasthasya svArthikaprakaraNasthasya ca dibhyo nerlupa' [6.1.120.] iti lupi punaH pratyayasya samAnava, tathApi rASTra-kSatriyavAcakAd vihitasyatatpra podilakSaNaH svArthiko'Na / tasyApi striyAkaraNasthasyeva drisaMzakasya pratyayasyAnena lub vidhIyate, na tu manena lup / aSaNa iti kim ? audambarI / prakaraNAntara-svArthikasthasya drisaMjJakasya prAkaraNikAprAkara sAlvAMzatyAdi / aprAcyabhargAderiti kima ? 65 NikayoH prAkaraNikasyavaiti nyAyAt / atra jyaTos paanycaalii| vaidehI / paippalI / mAgadhI / nisaMjJakasya ityavagrahaviziSTaH pATho mudritabRhadvRtti kAliGgI / vaidarbhI! AGgI ! baanggii| maujhI / pustake'valokyate sa na shomnH| drisaMzakatvAmAve zaGkAyAH | pauNDI / zauramasI / pAzcAlAdayaH prAcyA rASTrasamAdhAnasya cAsaGgatatvApatteH / pare tu adanto rASTa- sarUpAH kSAtrayAH / bhagAMdi, bhaargii| kArUpI / bhatriyavAcI kuntizabdo gRhyate / svArthikapratyayazca zastra- | | bhargakarUpa karUza kekaya kazmIra sAlya susthAla 70 jIvisaMghAda vidhIyate / zastrajIvisahe ca kuntinazamda | uraza yaudheya zaukeya zaubhreya ghAteya dhaatyH| ra eva paThyate-prayujyate vA / kunto'vizeSo'styeSAmiti / jyASAneya trigarta bharata uzInara iti bhrgaadiH| kuntinaH zastrajIvivizeSAH / tatazca tasmAd vihitasya yaudheyAdi-jyAvAneyAntAnAM svArthikasyAko bhyo drisaMzakasyApi lupo'nena prAptireva neti zaGkAsamAdhI ne lup pratiSidhyate / yaudhayInAM saGghAdi vicAraNIye iti vadanti / yadi ca kuntInAM kSatriyANAmapi | yaudheyamiti saMghAdhaNartham / lupi hi satyAma- 7 "Aho Shrutgyanam"
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 0 123. ] bhI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 91 8. 8 " " | antatvAbhAvAt saGghAdyaNa na syAt / prakRtasya | rASTra-kSatriyavAcakAd vihito'drireva na grAhmaH api tu tu aJaH prasaGgAbhAvAd na pratiSedhaH / bharato- bhinnaprakaraNasthaH svArthiko dvirapi gRhyate etallabhyata iti 40 zrInarazabdAtsAviSu paThayete / tayorihopA- bhAvaH / tasya phalamAha - pazurityAdinA / eSAM siddhidAnAt satyapyaNapavAde cetyasmin utsAca prakAramAha-pazu-rakSasra ityAdinA / parzaNAmapatyaM strI saMghaH 5 bAdhitvA visaMjJaka pavAJ bhavatIti jJApyate / ityevamartha-parza-rakSobhyAM dvisvaralakSaNaH puru-magagha 0 tema bharatAnAM rAjAno bharatA uzInarANAmu- |[6.1.116. ] ityaNU, asurazabdAt "rASTra-kSatriyAt 0 ' zInarA iti rAzi vihitasyAma uttarasUtreNa [6.1.114.] ityam, tayoH "zakAdibhyo drerlar" [6. 45 lupa siddhA bhavati / utsAdyaJastu visaMjJAyA 1.120. ] iti lupi tataH svArthe "pariN" [7.3. abhAvAnna syAt / nApi yajaJa: 0 ' [6.1.126. ] 66. ] ityaNi, tasyApi disaMjJAyAH sattvena tad dri10 ityAdinA prAptiH rAjJAmagotratvAt // 123|| saMjJAyAzca prakaraNAntarIyatve'pi, anena striyAM luy bhavati / padakRtyaM pRcchati atraNa iti kimiti / dUraprAcyabhargAderityetAvadeva sUtramastu, sarvasyApi drisaMzakasya 50 pratyayasya luyu vidhIyatAmiti prazbhAzayaH / pratyudAharati-audambarIti / udumbarasyApatyaM strItyarthe " sAlvAMzapratyapratha0" [6.1.117.] itIji AdisvasvRddhI striyAM GIH audumbarIti / ihApi iJo lupi udumbarIti syAt, taddvAraNAyAJaNa ityAvazyakamityarthaH / punaH 55 pRcchati - aprAcyabhargAderiti kimiti prAcyAnAM bhargAdInAM paryudAsena kiM phalamiti prabhaH / pratyudAharatipAJcAlItyAdinA / pAJcAlAdayaH zUramasaparyantAH prAcyAH, teSu rASTra-kSatriyalakSaNasyAtraH, tadantargateSu dvisvareSu ca dvisvaranimittasyAbho luyU na bhavati, eSAmukta prAcyalakSa - 60 NAkrAntatvAt / evaM bhArgo ityatrANaH, kArUSItyatrAJazva chabU na bhavati bhargAditvAt / prakRtaparyudAsAbhAve ceSvapi lubU durvArA syAt / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - preraJa0 / prAcyAn iti / prAci bhavAH prAcyA iti vyutpattyA yadyapi sarvo'pi prAcyo bhavati / kaJcit prati pUrvasvasya sarvatra sasyAditi prAcyapadamiha yogarUDhamiti vizeyam / tathAhi zarAvatyAH 15 prAJca dakSiNAzca dezA janapadA vA prAcyapadena gRhAnte ! uktaM ca [amarakoze !-- | " loko'yaM bhArataM varSe ] zarAvatyAstu yo'vaH / dezaH prAgudakSiNaH prAcyaH udIcyaH pazcimottaraH // " iti / tathA ca zarAvatI nadImavadhIkRtya prAg yo dezaH dakSiNazca 20 yo dezaH sa zAstre prAdhyapadenocyate, evaM tAmeva nadImaghadhIkRtya pazcimaH uttarazca dezaH udIcyapadenAbhidhIyate / evaM ca sAMpratikai rAjanItijJaH bhAratasya yaH dakSiNottaravibhAgaH khyApyate - dakSiNabhArata uttarabhArata iti sa na zAstrIyo'pi tu svakalpita eveti vijJeyam / prAcyAnu25 dAharati-zUrasenasyApatyaM strI zUrasenIti / zUrasena zabdAda rASTra-kSatriyalakSaNo'J, tasya lupi jAtilakSaNo GIH / apAcyasyApatyaM strI apAcyA / asya copAntyatvena jAtilakSaNo kIrna bhavati, api tu Abeva / bhayo upamudAhRtyANo upamudAharati-mantrItyAdi / eSu 30 dvisvaralakSaNo'N / preriti kimiti - sAmAnyenAJaNolup vidhIyatAmiti praznaH / autsI, atra "utsAderam" [ 6.1.19.] ityan, aupagavI / atra "so 'patye" [6.1.28.] ityaN / anayorTisaMjJakatvAbhAvAt lup na bhavati / 15 asatyAmadrerityuktau tu syAdeveti bhAvaH / atratyadvipadena sarvasya dvisaMzakasya grahaNaM sAdhayati-drAvanuvartamAne ityA dinA / "zakAdibhyo drerlar" [6.1.120.] iti sUtrAd rityanuvRttameva, punaratra sUtre digrahaNena etatprakaraNIyaH atredaM vicAryate bhargAdau kekayazabdo'pi paThyate, tatazca tasmAdapi vihitasya dvisaMzasya pratyayasya lubU na 65 bhaviSyatIti / "kausalyayA'sAvi sukhena rAmaH prAk kekayIto bharatastato'bhUt / asoSTa zatrupramudAraceSTa 70 mekA sumitrA saha lakSmaNena // " iti bhaTTikAvyaprayoge ' kekayI 'ti pratyayamA prayogaH kathamupapadyate / tasya ( kekayazabdasya ) bhargAdyantargatatvena vihitasyAJo lubabhAvAt iti cet satyam, atra nApatyArthe pratyayo vihito yasya DabapekSyeta kintu kekayazabdasya kSatriyavizeSavAcakaravena taddhaMzotpanna puruSavat kanyAsvapi 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 92 kalikAlasarvazIhemacandrasaribhagavatpraNIte / pA. 1. 10 123. prayoktaM zakyatvena. striyAM gaurAditvAt syAM kekayIti | tyA'tratyo drisaMzaka evAJ "rASTra-kSatriyAt" [6.1, 40 siddhH| 114.1 iti vihitaH bharatozInarAbhyAM bhavati / tasya ca nanu yaudheyAdInAM jyAvAneyaparyantAnAmapatyapratyayAntA- lum mA bhUdityetadartha bhargAdigaNe pATha iti bhAvaH / jJApanasya nAmiha bhargAdau pATho dRzyate / tebhyaH striyAmapatye yUni phalamAha-tena bharatAnAM rAjAna ityAdinA / uktArthe 5 pratyaya eva na saMbhAvyate / striyAM yuvasaMzAniSedhAt / "rASTra-kSatriyAt0" [6.1.114.] ityani tasya "bahu rAjAthai pratyayasaMbhave'pi tatra "dunAdi." [6.1.118.] ! pvastriyAm" [6.1.124.3 iti sUtreNa lue siddhytiityrthH| 45 iti trya eva syAta, yaudheyAdInAM dusaMzakatvAt , yasya ! vipakSe bAdhakamAha-utsAdhanastu disaMjJAyA abhAcAnena lumaH prAptireva neti kimarthamiha yodheyAdiparyudAsaH / dhAditi / ayamaya:-rAjanyarthe'pyussAdyanaH pravRttAvapi kriyata iti cedatrAha---yaudheyAdijyAvAneyAntAnAM uttarasUtreNa lu' na saMbhAvyate, yato drisaMzakasyaivAnastena 10 svArthikasyAno lup pratiSidhyata iti / naitebhya / lar bhavati, na cotsAdyo drisaMzA'stIti utsAdyabho etatprakaraNasthasya rAjArapasyArthapratyayasya lupaH pratiSedho'nena, bAdhanamAvazyakam / 50 kintu " yaudheyAderaJ" [7.3.65.] iti vihitasya nanUssAdyaavAstu tasya "yo'zyAparNa0" [6.1. svArthikasyAo TrirAMzakasya / tasyAo lupaH pratiSedhe ki / 126.1 iti lupi bharatA uzInarA iti sidhyeteti ceda phalamiti cedatrAha- yaudheyInAM saMdhAdiyaudheyamiti | bAha-nApi"yatra.6.1.126. ityAdineti / tatra 15 saMghAdhaNarthamiti / yuvAyA apatyAni strItvaviziSTAni | hetumAha-rAjJAmagovatyAditi / ayamAzaya:-"yaskA ityartha "dvisvarAdanadyAH" [6.1.71.] ityeyagi | degone" [6.1.125.) iti sUtrAd gotre iti yama 55 yaudheyyaH / tA evetyartha yauveyAdera ityan , tasya lupo ityatrApi sambadhyata iti govAcinaH pratyayAntAdeva vihiniSedhena "saMghAGkaghoSA." [6.3.172] ityaNi sati / tasya yo'azca lum bhavatIti bharatAdInAM rAjJAmagotratvena yaudheyamiti mavati / amao luSi sati tu anantasvAbhAve- tataH pratyayAntAd vihitasyAjastena lum na bhavati / gogaM 20 nANo'prAptyA "gotrAdadaNDamANaziSye" [6.3.169.]/ hi dvithA bhayate zAstrIya laukikaM ca / zAstrIya tAvat isyakova bhavediti yaudheyakamityApadyateti bhAvaH / pANinIyAdinaye apatyaM "pautraprabhRti gotram" [pA. sU. 60 nanu prakRta evAJ kuto nAnena lupyata iti cedavAha- 4.1.162.] iti sUtreNa paribhASitam / aparaM ca loke * vityATinA / pasAbhAvazca pamapAdita / pravartamAna pravarAdhyAyAdI prasiddham / tatra prathama svamate eva / bharaNAryakabhRdhAtorata pratyaye bharata iti, kAntyarthaka- "pautrAdi vRddham" [6.1.2.] iti sUtreNa vRddhasaMzayA 25 varAdhAtoH karmaNi iki uziriti ! uzayo narA yatretyarthe pratipAditam / taccApatyapratyayArthamevopayujyate iti strI bahanIhisamAse pUrvapadasya dIrdhe uzInarazabdaH saMpadyate / / puMsAbhyAM "naJ-snau bhavanAt" [pA0 sU0 4.1.87.1 65 tayoratra gaNe pATho vyarthaH tayorutsAdigaNe'pi pAThasya / ityatra "yUni luka" pA. sU0 4.1.90. ityatra satvena tasya cANapavAdaviSayakasvasyoktasvAt , balavattvAdA pATaviSayakalasyotatvAta balabavATA. | mahAbhASye pratipAditam / tatra hi apatyAdhikArAdanyatra bhyAmapatyAtheM tenaivAbhi tasya disaMjJakalyAbhAvenAnena lupo'- | laukikasyaiva gotrasya grahaNamiti siddhAntitam / tatrota 30 prApyA tayoH bharatozInarayoratra gaNe pATho vyartha iti kasya- kapaTena RSiprajanazca loke gotramityucyate / katipaya eva cidAzaGkAM nirasyati-bharatozInarazabdAvityAdinA / | ca RSayaH prajanakartAraH zrutAH, tathAhi mahAbhASye "gotrA- 70 ayamAzayaH-margAdigaNe tayoH pAThena rASTra-kSatriyavAcalyo- vayavAtpA0 sU04.1.79. iti sUtravyAkhyAyAmuktama. stayoH zabdayorapatye'pi rASTra-kSatriyAdizyameva bhavati / aSTAzItisahasrApyUvaretasAmRSINAM babhUvuH, tatrAgastyASTamaH iti zApyate / utsAdipAThazca rASTra-kSatriyavAcakAdanyatra RSibhiH prjno'bhyupgtH| tatrabhaktAM yadapatthaM tAna 35 caritArtha iti na tasya sAmarthyam , na ca rAjanyayaM gotrANi, ato'nye gotrAvayavA iti / evaM ca teSAmRSI caritArtha iti vAcyam , rAjanyatheM strIsvAyogAt , pUrva sAmanantarapasyabhUtA ye RSayasta evaM gotrasaMzayaiva gotra- 7: mI zAsanAdhikArasya prasidatvAt / tatazcAtra tayoH vyavahAraH pravartata iti sutarAM siddhaM rAjAmagotratvam / kSatriyeSa paryadAso'patyArthapratyayasya lupaH pratiSedheneva caritArthaH / purodhasAM gotrasaMjJayeva gotravyavahAraH pravartata iti teSAM svAta.. rAjanyaye'pi cotsAdyanaH prAptAvapi anenaiva sApakenApravR. | nyeNa gotratvaM nAsti / ata "yapramo'syAparNa0"[6.1. "Aho Shrutgyanam"
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 124. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 93 126.] iti lA bharatA uzInarA ityeto na sithyata / dripratyayasya tadaryasya vA striyAM vRttirna saMbhAvyate'pi tu iti tadarthamatrotsAdyamo bAdhanamAvazyakamiti tajjJApanArtha / tadantasyaiva / tatazca drayantasya zabdasya bahuSu vartamAna- 40 prakRtasUtre bhargAdau bharatozInarayoH pATha Avazyaka iti / syetyoM labdhaH / 'yo driH' iti tu nirdizyamAnaphalitam // 6 / 1123 // syevAdezAH syuH* iti nyAyalayo'rthaH / 5 bahuSvastriyAm // 6124|| udAharati-paJcAlAnAM rAjAna ityAdinA "rASTra kSatriyAt 0" [6.1.114.] ityan tasya bahuSu lum / vracantasya zabdasya bahuSu vartamAnasya yo purava ityatra, AGgA ityatra "puru-magadha."6.1.116.145 diH pratyayastasyAstriyAM lapa bhavati / pakSA purunimittakaH dvisvaranimittakazcANa, tasya laa| lohasAnAM rAjAnaH paJcAlasyApatyAni vA paJcAlA: dhvaja paNa lauhadhyajya iti sthAthikaH dhyan / tasyApi evam , puraSaH / aGgAH / lohadhvaja eva lauha TrisaMzakasvenAnena bahuSu lura lohazvajA iti / Trayantasya 18vajya:, lauhathvajyo, lohadhvajAH / bahuSviti bahuSu vartamAnasyeti vyAkhyAnasya phalamAha-bahuviti dracantasya vizeSaNaM na nimittam / tatra hi drayantasya vizeSaNaM na nimittamityAdinA / 50 pazcAlAnAM nivAsaH paJcAlanivAsaH, priyA baGgA | ayamAzayaH bahuviti na bahuvacanavibhakto parata ityarthakam . yasya sa priyabaGgaH, aGgAnatikrAnto'tyaGgaH, astriyAmiti paryudAsAt: nahi strIpratyaye sati drayantasya paJcAlebhya AgataM pazcAlamayam , paJcAlarUpyam , bahuvacanavibhaktiparatvaM saMbhAvyate, strIpratyayena vyvdhaanaat| 15 loSajamayam, lohadhvajarUpyam, ityAdI na ca tAdRzo'rtha iSTaH, yato vibhaktilupi bahuvacanaparatvApazcAla aJ Am nivAsa ityAdisthite bhAvAt TreluM na syAt / tadevAha-tatra hItyAdinA 1 55 'antaraGgAnapi vidhIn bahirajA lup bAdhate' bahuvacanavibhakto parato durlayU ityarthe samAzrite paJcAlAnA hAta bahuvacanasya luApa dralupa na syAt / prArAta | nivAsa ityAdyarthe samAse 'paJcAla aJ Am nivAsa s' pUrvavadeva bhinnaprakaraNasyApi parigrahaH / bahu- iti sthite * antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgA lupa 20 viti kim ? pAJcAlaH / lauhadhvajyaH / priyA bAdhate iti pAyena drilupaH pUrvameva vibhaktilapi bAGgo yeSAM te priyabAnA ityatrana drazcantaM bahaSu bahuvacanaparatvAbhA vAd dilum na syAt / na ceyamapi 60 kiM tarhi samAsa iti lup na bhavati / pratyayaH lubeveti nAnena nyAyena pUrva vibhaktilA pravartayituM prakRtyAderiti niyamAddhi na samAtA dradhanto | zakyeti vAcyam , dilupaH pUrvepisthitanimittakatvenAntaraGgabhavati / paJcAlasyApatyaM pAJcAlastasya tayA sve'pi tasyA bahiraGgAyA aikAca nimittalupA bAdhyatyAta25 'patyAni paJcAlA ityatra tu ini lupte'Ja- | antaraGgAnapItyuktatayA'pravartanAt / tatazca prakRte vibhaktemtameva bahuSu vartata iti aJo'pi lup / nimittatvenAzrayaNe supAlupte tannimittakakAryAprAptyA drilura 65 pratyayasya bahuSu vartamAnasya iti tu vijJA- | naiva syAditi paryavasitam / " Trejazo'prAcyabhargAdeH" yamAne na syAt / asniyAmiti kim ? 6.1.123.] iti sUtre punardrigrahaNena jJApito'rthaH pazcAlasyApatyAni khiyaH pAJcAlyaH / lauha-bhinnaprakaraNastho'pi niriha gRhyate iti ihApyAzrIyata ityAha30 vajyAH striyaH / paJcabhiH pAJcAlIbhiH krItaH | deriti parvavadevetyAdi / tanaiva lohadhvajA ityasya paJcapAJcAla ityatra tu ikaNo lupaH pittvAt | sidiriti bhAvaH / / puMvabhAvena strItyanivRtte p bhavatyeva // 12 // padakRtyaM pRcchati-bahuzvini kimiti / bahuvacana za. ma. nyAsAnusandhAnam-bahu0 / atra vibhanimittatvenAzrayaNAbhAvasya siddhAntitatvena tadvaiyarthaTrerityanuvRttam , tacca drisaMzakapratyayaparam / bahubdhiti | meveti praSTurAktam / ekatve vibhaktiparatve'pi lA neNTeti / kasaMkhyAvAcakasya bahuzabdasya saMprati saMkhyeyaparasya bahutva- pratyudAharati-pAJcAla: lauhazvajya iti / kiJcAnyapadArtha vAcakatvamarthaH / saptamI ca kriyAdhAratAyAM bhavati / | gatabahutvayodhakabahuvacanavibhaktiparatve satyapi tatra draya- 75 kriyA cAtrAdhyAhRtavartamAnapadavAcyaiva / bahutvArthe vartamAnatvaM ntasya bahutve vartamAnatvAbhAvena lur mA bhUdityetadarthamapi ca Tyantasyaiva gRhyate'striyAmiti paryudAsAt / yatazca / bahumviti tadvizeSaNamAvazyakamityAha-priyA vAGgo "Aho Shrutgyanam"
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kalikAlasarvazazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte | yeSAmityAdinA / atra hi na dryantaM bahuSu, api tu anya padArtha iti na bhavati / bahuvityasyAbhAve ca durvariveti bhAvaH / nanvanyapadArthabAdhakatvaM priyavAGgA iti samudAyasyaiva tasya drayantamapIti drayantasya bahutve 5 vartamAnatvamastyeveti lum syAdeveti cedAha -pratyayaH prakRtyAdeH * iti niyamAddhIti tena nyAyena prakRtyAdeH samudAyasyaiva pratyayastadantatvena vizeSaNamiti nirNIte baGgasyaiva prakRtitvena tadAdireva samudAyo drayantatvena vyapadezya iti priyavAGgA ityadhikasya samudAyasya na drayantatvam / 10 pratyayAntasyaiva bahutvayogasya vivakSaNe phalAntaramapyAhapacAlasyApatyamityAdinA / paJcAsyApatyamityarthe " rASTra-kSatriyAd0" [6.1.114.] ityan pAJcAla iti / tasya tayorvA'patyAnItyarthe'dantatvAditri, tasya "siMdArSAdaNiyoH" [6.1.140.] iti lupi anantameva 15 bahutve'vaziSTamiti tatrAJantasyArthAntarasthitAvapi vastuto bahutve sattvAdanena lugU bhavatyeva paJcAlAH iti mAtrasya bahutvena yogasya vivakSaNe tu prakRte na syAt, dvipratyayasya bahutvaviziSTe'rthe'tha vidhAnAbhAvAt / tadAha: pratyayasya bahuSu vartamAnasyeti vijJAyamAne 20 na syAditi / astriyAmiti kimiti - strIpratyaye parato bahuvacanaparatvAbhAvAt lup na prApnotItyabhimAnena praznaH / bahuSviti drayantasya vizeSaNaM na nimittamityarthasyoktatayA pratyudAharati- paJcAlasyApatyAnItyAdi / eSu r mA bhUdityetadarthamastriyAmityAvazyakamiti bhAvaH / 25 astriyAmiti ca strIpratyayaparatve satyeva lupo nivartakam / pratyaya tasya lupi tu netyAhodAharaNamukhena - paJcabhiH pAJcAlIbhiH krIta ityAdinA / atra krItArthe vihitasyekaNaH " dvigoranapatye " [6.1.24.] iti lupi tasyAH pittvAd 'kyaG-mAni-pittaddhite " [3.2.50. ] iti puMvadbhAve 30 strIpratyayanivRttau bahutve vartamAnasya deranena luyU bhavatyeveti bhAvaH ||6|1|124 // 66 [ pA0 1. sU0 125. ] yAskAyanayaH / lAhyAyanayaH / gotra iti kim ? yAskArachAtrAH / yaskasyApatyAni yaskAH, 40 tatprakRtayo yAskA ityatra gotre utpannasyApi pratyayasya nedAnIM tadantaM pratikRtiSu vartamAnaM gotra iti na bhavati / astriyAmityeva ? yAskyaH striyaH / yaska lA ayasthUNa tRNakarNa bhalandana, 45 pabhyaH zivAdyaNo lup / kharapa, asmAnnaDAdhAyanaNaH / bhaDila bhaNDila bhaDita bhaNDita, emyo'zvAdyAyanaH / sadAmatta kambalahAra parNAdaka karNAdaka piNDIjaGgha bakasaktha rakSomukha jaGghAratha utkAza kaTumantha kaTukamantha 50 viSapuTa nikaSa (kiSakaH) kaSakaH uparimekhala kaDama kRza paTaka kroSTupAda kroSTumAya zIrSamAya sthagala padaka varmaka, ebhyo'ta iJaH / puSkarasad, asmAd bAhvAdIJaH / vizri kudri ajabasti mitrayu, ebhyeo gRSTyAdyeyaJaH, iti 55 yamakAdiH // 125 || za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- yaskAdeH / gotraM ceha laukikameva pravarAdhyAyaprasiddham, svamate zAstrIyasya gotrasyAprasiddhatvAt / " bahuSvastriyAm" [6.1. 124.] iti saMpUrNa sUtraM saMbadhyate / tatratyaM bahudhviti ca 60 gotre ityasya vizeSaNam / tacca gotraM vartamAna kriyAdvArA yaskAdervizeSaNam / yaskAdizca pratyayasya vihitavizeSaNam tathA ca yo'rthaH paryavasyati tamAha vRttyA yaskAdimyA yaH pratyayo vihita ityAdinA / gotrArtha tu pratyayAntasyaiva svamate gotrArthe pratyayavidhAnAbhAvAdudAharati- 65 yaskasyApatyaM yAska ityAdi / atra yaskazabdAt "zivAderaNU" [6.1.60.] ityaNU, vRddhApatye'rthe, tadantaM ca gotrArthe prayujyamAnamiti bhavati pratyayAntasya go'rthe vartamAnatvamiti bahutvavivakSAyAM tasya lupi yaskA ityAdi / evaM lakSyasyApatyAnItyarthe lajhA iti / ayamapi 70 zivAdireva / yaskA ||6|1|125 // skAdibhyo yaH pratyayA vihitastadantasya bahutvaviziSTe gotre 'rthe vartamAnasya yaskAderyaH sa pratyayastasyAstriyAM viSaye lup bhavati / yaskasyApatyaM yAskaH, yAskauM, yaskAH / lAdyaH, lAyau, laDyAH | zivAyaNa / yaskAderiti 35 padakRtyamAkhyAtuM pRcchati-yaskAderiti kimitigotre 'rthe vartamAnAnAmavizeSeNaiva bahutve pratyayaluyU kriyatAmiti prabhAzayaH / anyatra lup neSTetyAha - aupagavA iti / upagordhRddhApatye'N tasya lur neSTA sA mA bhUditi 75 kim 1 upagorapatyamaupagavaH, aupagavau, aupagavAH / / yaskAdergrahaNamAvazyakamityarthaH / gotra iti kimiti / "Aho Shrutgyanam"
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1. sU0 126. ] / sAmAnyenaiva yaskAdevihitasya pratyayasya lub vidhIyatAmiti praznaH / gotrAdanyatra mA bhUdityAha - yAskArachAtrA iti, yaskasya vRddhApatyAnAM chAtrA ityarthe pUrvamapatyArthe vihitasyANo lubiva - idamarthe vihitasyANo'pi lubU na 5 bhavati / goge ityasyAbhAve tu sA durbArA / pratyudAharaNAntaramAha----yaskasyApatyAnItyAdinA / yaskasya vRddhApatyAnAM pratikRtaya ityarthe 'NantAt pratikRtI kapratyaye tasya lupi aNantameva rUpamavaziSyate, tatrAnenANo lubU prApnoti, gotre vartamAnasyetyarthAzrayaNena sA nivAryate, 10 saMprati samudAyasya gotraparatvAbhAvAt pratikRtiparatvasyaiva zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH sattvAt / astriyAmityanuvRttasya vyAvarthamAha---yAskyaH striya iti / atra bahutve satyapi striyAM vartamAnAtvAnna pratyayo lupyate, astriyAmityasyAbhAve tu lupyetaiveti bhAvaH gaNaM paThan kebhyaH kasya pratyayasya lup ityAdi vivicya 15 grAhayati - emya: " zivAderaNU " [6.1.60.] ityAdi rUpeNa | spaSTamanyat // 6 / 11125|| raszyAparNAnta - gopavanAdeH ||6|1|126|| yajantasyAntasya ca bahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup 20 bhavata, gopavanAdibhyaH zyAparNAntebhyo vihitaM varjayitvA / gopavanAdibiMdAyantargaNaH / gArgyaH, gAgyau, gargAH / vAtsyaH, vAtsyo, vatsAH / bedaH, baidau, bidAH / aurSaH audha, urvAH / gargamayam, gargarUpyam / azyAparNAntagopavanA25 deriti kim ? gaupavanAH zaigraSAH / baindavAH / | tAjamAH / AzvavatAnAH / zyAmAkAH / zyAparNAH / kecit tu maThara rAjamA'vatAnA'zvazyAmyAkazabdAnapi gopavanAdiSu paThanti / mATharA ityAdi / zyAparNAntagrahaNaM kim ? hAritaH, 30 hAritau, haritAH / gopavanAdigrahaNaM kim ? dhainaSaH, dhainavo, dhenavaH / bahuvityeva 1 gArgyaH / baidaH / baidasya vaidayospasyAni bidA ityatra tvitrilupte 'JantaM bahuSviti lup / bidAnAmapatyaM vaidaH, baidau ityatra tvitri 35 lupte'yantaM na bahuSviti lup na bhavati / inapratyayaviSaye'pyatro lup na bhavati, prAjitIye svare ' [ 6.1.135.] iti pratiSedhAt bidAnAmapatyaM bahavo mANavakA bidA ityatra 4 na / 95 cAntaM bahuSviti bhavatyeva / kazyapapratikRtayaH kAzyapA ityatra yadyapi pratyayo gautra utpanna - 40 stathApi tadantaM nedAnIM gotrabahutve ka tahiM pratikRtiSviti lup na bhavati / astriyAmityeSa ? gArgyaH, baidhaH zriyaH / paJcabhirgArgIbhiH krItaH paJcagargaH, dazagargaH paTa ityatra tvikaNAM lupaH pittyAt puMvadbhAvena zrItvanivRtterlup / gotra 45 ityeSa ? autsAzchAtrAH utsAderaJ / paunarbhavAH / pautrAH / dauhitrAH / nAnAndrAH, 'punarbhU-putra- duhitRnanAnduranantare'J' [6.1.39. ] | pArazavAH, parakhiyAH parazuzcAsAvaNyai' [6.1.40.] ityaJ / kathaM priyo gAyoM, gAgyau vA yeSAM te priya- 50 gAya iti / atra hi yatrantasya bahutvaviSayatvAda lup prApnoti, naivam, na yatrantaM bahuSu kiM tarhi samAsaH / sa 'pratyayaH prakRtyAdeH ' [ 7.4. 115.] iti niyamAd yajanto na bhavatIti lup na bhavati / priyA gargA yasya sa priyagarga 55 ityatra tu yajantasya bahutvAd bhavatyeva // 126 // 6 za0 bha0 nyAsAnusandhAnam - yatratro0 / gotre ' bahuSvastriyAm" [6.1.124.] iti pUrvato'nukhatam / vizeSaNam, bahuSvityapi tasyaiveti sUtrArtha tathaiva varNayati 60 gotre iti vartamAna kriyAdvArA yaJantasyAntasya ca yantasyAntasya ca bahutvaviziSTe'rthe vartamAnasyetyAdinA / gopavanAdaya iha paryudAsatvena vivakSitAH, te ca na sarve'pi tu zyAparNAntA eva / tathA ca gopavanAdigaNAntargatAn zyAparNAntAn varjayitvA ziSTebhyastadvaNapaThitebhyo'pyayaM vidhiriti / tatra gopavanAdayaH ka paThitA 65 ityAzaGkAyAmAha - gopavanAdibiMdAyantargaNa iti / bidAdigaNAntargatA eva te iti bhAvaH / udAharati -- gArgyaH, gAgyauM, gargAH iti / atra bahuvacanAntamevaitat sUtralakSyam, tathApi pratyayasvarUpapradarzanAya ekavacana dvivacanayorapi pradarzanam / gargAH 70 vatsA ityanayoryatro lura / bidA ityAdiSvaJaH / gargasya vRddhAphtyAnAM prAcuryamityarthe mayaTi gargamayam / gargasya vRddhApatyebhya Agatam ityarthe / rUpyapratyaye gargarUpyamiti / atra tadvitapratyayAntare vivakSite'pi bahutvamantarbhUtamAdAya lubU bhavati / padakRtyaM pRcchati - azyAparNAntagopavanAderiti " Aho Shrutgyanam" 75
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 - - Ainmmmmmmmm kalikAlasarvazamIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA. 1. sU0 126.] kimiti-avizeSeNaiva yathA'nye vaiyAkaraNA yAnorbahutve / pUrvagatyA bahutvAzrayaNasyAyuktatvAt / 40 lummArabhante tathaiva kriyatAmiti prabhAzayaH / pratyudAharaNe- | nanu mA bhUdekavacane utpanne lugU, kintyibhi vivanottarayati- gaupavanA ityAdinA / eSu lu pareSAmapi | kSita eva lum kuto na pravartata iti cedatrAha-iJ neSTastarapi "na gopavanAdibhyaH" [pA0 sU0 2.4.67.| pratyayaviSaye'pyatro lupU na bhavati, na prAg5 ityevaM pratiSedhaH pRthagArabhyate- 'gopavanAdipratiSedhaH prAgya- | jitIye svare iti pratiSedhAditi / tathA ca tasya ritAt' iti ca tadavadhi kalpayanti, haritazabdAt prAk svarAdipratyayavivakSAyAmeva lumo niSedhakatvena prakRte ina 45 ca zyAparNazabda evaM paThayate iti zyAparNAnta-gopaba- utpattaH pUrva lugopravRttiriti / bahutvavacanAntAdapalyApatyAnAdibhyaH pratyayayoranayolara teSAmapyaniSTa eveti tatparyudAsaH thasyaikatve vivakSite'pi vastutastasya batve sati lupaH pravRtti samucita eveti bhAvaH / gaNe pAThabhedamanyAcAryakRtaM darza- bhavatyeva prayogAvasthAyAmaantasyaiva bahutve vartamAnatyAdi10 yati kecit vityAdinA / pANinIye vidAnyantargaNe | syAha-vidAnAmapatyaM vahayo mANavakA ityAdinA / gopavanAdautu bhojakAzvAvatAnazyAmAkazyAmakazabdAH prakRta- | atra yadyapi gotro na bahutvamapi tu gotrAdanantare, tathApya-50 minnA adhikA dRzyante paThitAH / punaH pRcchati- nantarArthakasya pratyayasya lupi phalato gotrasyaiva bahutvavizizyAparNAntagrahaNaM kimiti sarvebhyo'pi goSayanAdibhyaH | Te'tha vartamAnalyamiti bhavati lupaH pravRttiH / gotraarthkprtissidhytaamityaashyH| sthApyanyArthaparatve bahatve satyapi lu na bhavatIti darzayati15 pratyudAharati- haritA iti / syAparNazabdAdare | kazyapapratikRtaya ityAdinA / kazyapavRddhApatyAnAM prati paThito haritazabdastasyApatyAnItyarthe bidAditvAda vihitasyAyo / kRtaya ityarthe pratikRtI vihitasya pratyayasya lupi anantasya 55 lubUbhavatyeva sA na syAditi bhAvaH / gopavanAdi-bahutve satyapi tasya pratikRtI saravena gotrAtheM vartamAnasvAprahaNaM kimiti-azyAparNAntebhya ityevocyatAm , | bhAvena lugU na bhavatItyAzayaH / astriyAmityanuvRttasya zyAparNazabdazca bidAdau paThita iti tadantaM yAvat sarvebhyo vyAvaLamAha-gAryaH, baidha: triya iti / gargasyApatyAni 20 bidAdibhyo'pyo lugU na syaadityaashyH| tathA sati bidA | strIsvaviziSTAnIti gAryaH, evaM vidasyApatyAni strItva ityAdInAmapyasiddhiriti pratyudAharaNIye- ekameva pratyu-viziSTAnIti baidya iti / yaantAn junyAmavarNa-yakArayo- 60 dAharaNaM dIyate-dhenaya iti / gopavanAdeH pUrvameva | lope gArya iti bahutve / evamaJantAnGayAM baidya iti / paThito dhenuzabdastasmAdapi vihitasyAno bahutve * lum | atra striyAM vartamAnatvena na luviti bhAvaH / evaM vyAsa bhavati, sAna syaadityaashyH| bahuSpityasya vyAvaya'mAha- sthale vyavasthAmuktvA samAsagarbha taddhitAnte'pi vyavasthA25 bahuvityeva-gArgya iti / ekavacana-dvivacanayolam | mAha--pazcabhirgArgIbhiH krIta ityAdinA / atra neSTeti bhAvaH / krItArthe vihitasyekaNaH "dvigoranapatye" [6.1.24.] 65 nanvekavacana-dvivacanayolapo'niSTAve bidasyApatyaM / iti lupi, tasyAH pitvena " kayaha-mAni-pittadrite" baidaH tasyApatyAnItyarthe, vaidayorvA'patyAnItyayeM vidA iti 3.2.50.] iti puMvatvena strItvanivRttau yAntasya kathaM lugU anantasya bahutyAbhAvAditi cecchRNu-anantAda- bahutve vartamAnatvena yatro lut bhavatyeveti / gore ityanu30 dantatvalakSaNe ipi tasya "bhidA daNiyoH"[6.1.140.]/ vRtteviryamAha-autsAzchAtrA ityaadi| iti lupi anantameva bahutve vartata iti lupaH pravRttI atra idamarthe utsAdityAda, tasya (tadantasya) goge 70 bAdhakAbhAvAt tadevAha-baidasya, baidayo'yatyAnI-| vartamAnadhvAbhAvenAoM lA na bhavati / evaM pauna vA syAdinA / nanvevaM bidAnAmapatyaM vaida ityatrApi lugU syAt , | ityAdau anantarApatye pratpayavidhAnena gotrArthe'sattvAnna bhava ino lupi salyAmapi anantasya bhUtapUrvagatyA bahusve sattvA-tyatro lur / pUrvatra gotrasya bahuvacanAntatve pravRtte35 diti cedatrAha--bidAnAmapatya bedaH, baidau ityatra | rAkhyAtatvena kvacit tathA sattve'pi lugU na dRzyate tat tviMtrilupte'antaM na bahuviti lup na bhavatIti / | kathamiti zaGkate, kathaM priyo gAryo gAmyA vA yeSAmi- 75 ayamAMzayaH-sAMpratikAbhAve bhUtapUrvagatirAzrIyate, kintu | tyAdinA / uttarayati-maivam--na yAntaM bahuSyisAMprata viruddhadharmAdhyAsite na bhUtapUrvagatirAbhayituM zakyeti | tyAdi / gotrasya bahutve vartamAnatvaM vivakSitaM na bahuvacanaprakRte bahutvaviruddha ekatve dvitve vA vartamAne tatra bhUta- | parasvamitIha tasya na bahutve vRttirapi svanyapadArthasyeti na "Aho Shrutgyanam"
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 [ pA0 1. sU0 127. ] zrIsidahemacandrazabdAnuzAsane ssssttho'dhyaayH| bhavati biti bhAvaH / akhiyAmityeva ? kauNDinyaH, AgastyaH khiyaH nanu yamantameva gotram-priyagAryA iti samudAyazca | // 127 // yaanta iti tasyaiva bahutve vartamAnatvAt kamiyamuktiH | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kauNDi 0 / atra 40 saMgacchata iti cedatrAha-saca pratyayaH prakRtyAderi- | kauNDinyAgastyayoH lupA saMbandhaH sAkSAt, Adezasya ca 5 syAdi / ayamarthaH pratyayaH prakRlyAderiti niyamena gArya | lapi satyAM ziSTena saMbandha iti vRttyA spaSTIkRtam , ityasyaiva yAntAvaM, priyagArmya iti samudAyasya yam prakR- agre tatprayojanaM vivRtam / atra yoH prakRtatvena tisvAbhAvAna yaantasvamiti gAyemAtrasya ma bahutve vRtti- / tayorevAneneti luy bhavatIti nizcite yo'NazcatyuktiH riti bhAvaH / yatra hi tasya (yaantasya) bahutve vRzi- | kimartheti zaGkAM vArayitumAha-Agastyazabdasya 45 staSa bhavatyevetyAha-priyA gargA yasyetyAdinA / | RSyaNantatvAditi / agastyasya vidAdau pAThAbhAvena 10 etaca sarva pUrvasUtravyAkhyAyAmeva vivRttamiti saMkSepaH / tato'asya daurlabhyena RSinimicoDaNeva tataH prApta itya. / / 6 / 1 / 126 // Nantatvameva tasyeti-ayo'nuvRttAvapi yogyatvAbhAvAna tasya lubiha vyAkhyAtuM zakyata ityaNa eva luviha vyAkhyAta kauNDinyAgastyayoH iNDinAgastI ca / iti bhAvaH / kauNDinyAzabdaM vyutpAdayitumAha-kuNDinyA 58 // 11127 // aptymityaadinaa| tathA ca kuNDinIzabdAt gargAditvAd kauNDinya Agastya ityetayobahutvaviziSTe yaSi "jAtizca Ni-taddhitayasvare " 3.2.51.] iti 15 gotre'rthe vartamAnayAryo'NavAstriyAM laya bhavati puMvadbhAve prApte Aha- ata eSa nirdezAditi / tayozca kuNDinI-agastyazabdayoH kuNDina | sUne koNDinyanirdezasya puMvadbhAve sati durupapAdatvAt agasti ityetApAdezI bhavataH / Agastya- | puMvadbhAva iha na bhavatIti vijJAyate / anyathA puMvad- 55 zabdasya RSyaNantatvAd yatro na saMbhavataH / mAve sati nAntatvena-"no'padasya taddhite" [7.4.61.! kuNDinyA apatyaM gAditvApat / ata evaM | ityasyasvarA dilope koNDaya ityeva rUpaM syAnna kauNDinya 20 nirdezAt pussdbhaavaabhaavH| kauNDinyaH, kauNDi- iti bhaavH| anye tu kuNDinIzabdamiha nityastrIli* nyau, kuNTimAH / AgastyaH, Amasyau, aga- svIkRtya tasya na musi dRSTasvAbhAvena na puMvadbhAvazaGkAstayaH / pratyayalupaM kRtvA''dezakaraNamagastI- samAdhI iti manyante-ityanyadetat / asyaiva bahutve rUpaM 60 nAmime AgastIyA ityevamartham / pratyayAntA- | kuNDinA iti / yo lupi prakRtimAgasya kuNDinAdeze deze hi kRte ayastizabdasyAderAkArasthA- tasya sUpapAdyatvAt / evamagastyasyApatyamityartha RSyaNi 25 bhAvAt "vRddhiryasya svareSyAdiH 6.1.8.] iti / Adisvarado Agastya iti tasya bahutve'No lupi prakRti dusaMjJA na syAt / tadabhAve ca 'dorIyaH' bhAgasyAgastyAdeze ca agastaya iti / (6.3.31. itIyaH pratyayo'pi na syAt / yadA nanu kimarthamiha lupaM vidhAya prakRterAdezo nipAtyate 65 tu pratyasya lu vidhIyate tavA svarAdAvIya- | pratyayAntasyevAdezaH kuto na vidhIyate, tathA karaNe ca pratyaye bhAvini 'na prAgrajAtIye svare' [6.1. / prakriyAlAghavamapIti cedatrAha-pratyayalupaM vidhAyAdeza30135ti pratiSedhAt pratyayasya laba na bhavati | karaNamagarutInAmime AgastIyA ityevamartha tathA ca sati dusaMhasvAda IyaH siddho bhvti| miti / agastyApatyAnAmime ityarthe 'patyArthe vihitasyANo kuNDinyAmavizeSaH / pratyayAntAdeze hi lapi prAptAyAM" na prAgjitIye svare" 6.1.135.1 70 kuNDinazabdAdadusaMjJakAt 'tasyedam' [6.3.iti pratiSedhAt pratyayalubabhAve AdisvarakRyA dusaMjJAyAm 159] ityaNA bhavitavyam / pratyayasya tu lupi "dorIyaH" [6.3.32. itIyAdeze'varNalope yalope 35 'na prAyajAtIye svare 6.1.135] iti luptati-ca AgastIyA iti siddhayati / pratyayAntasyAdezavidhAne ghedhe satyAmapi dusaMzAyAmIyapratyayApavAdaH tu agastizabdasya dusaMzakalvAbhAvena Iyasya prAptireva neti zakalAditvAvazeSa syA, ato na vizeSaH / sa prayogo na syAdityAha-samAdhAnasyopapattiM pratyayA- 75 13 sidahemacandra "Aho Shrutgyanam"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 afeerendrhemacandrasUribhagavatpraNIte ntAdeze hi kRta ityAdinA IyaH siddho bhavatItyantena / na ceye vihite pratyayalugU- agastirityAdezazca kuto na bhavata iti cet -- bahutvaviziSTe gotrArthe vartamAnasvAbhAvAditi gRhANa / kuNDinIzabdasya kuNDinAdeze S vA rUpe vizeSAbhAva iti svayamAha -kuNDinyAmavizeSa iti / tadeva sopapattimAha-pratyayAntAdeze hItyAdi / tasyAyamAzayaH- pratyayAntasya kuNDinAdeze dusaMjJakatvAbhA | bAdIyAbhAve zaiSikeNedamarthenANA yadrUpaM syAt, tadeva | aGgirasaH / kutsAH / vasiSThAH / gotamAH / 45 bhRgu aGgirasa kutsa vasiSTha gotama atri ityetebhyo yaH pratyayastadantasya bahutvaviziSTe goDo'rthe vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lub bhavati / bhArgavaH, bhArgavau, bhRgavaH / pavama, pratyayalopapakSe, tasya niSedhe kRte'pi IyApavAdena " zaka10 lAderyaJaH" [6.3.27.] iti sUtravihitenAJApi - iti rUpe na bheda iti / yadyapi paramate svare bhedAd vizeSA bhavati tathApi rUpe vizeSasyaiva prakRte vicAryatvAt svamate svarakRtavizeSasyAnAzrayaNAcceti dhyeyam / ebhyo'No lup / atrayaH, payaNo lup / akhiyAmityeva ? bhArgavyaH, AGgirasyaH, AgeyyaH striyaH / bahuSvityeva ? bhArgavaH / AtreyaH | goge ityeva ? bhArgavArachAtrAH / bhRgvAdIn yaskAdiSvapaThitvedaM vacanaM 'dvayekeSu SaSThayA- 50 statpuruSe yatrAdeSa' [6.1.134.] ityeSamartham / anyathA bhRgukulaM bhArgavakulamiti na sidhyet // 128|| kecit tu kuNDinyAmapi saMghAdyartheSu vizeSo'styeveti 15 vyAcakSate / tathAhi -- pratyayalopapakSe saMghAdyarthavivakSAyAm " na prAg jitIye svare " [6.3.135. ] iti pratyayalopaniSedhAt " saMghaghoSAGka0 [6.3.172.] iti yaJantalakSaNo'NU prAptaH pratyayAntasyAdezavidhAne ca " gotrAdadaNDa " [6.3.169.] ityaphaJ prApta iti 20 rUpe bhedaH spaSTa eveti tanna rocayAmahe - avizeSa ityasya sAmAnyataH ' pratyayapi prakRteH kuNDinAdezaH' iti pakSe pratyayAntasyaiva kuNDinAdeza iti pakSe pratyayAntasyaiva kuNDinA deza iti pakSe ca kuNDinIzabdaviSaye vizeSo nAstItyA zayasyaiva satvena, tathaiva vyAkhyAtavyatvAt / asti ca 25 kuNDinIzabdaviSaye vizeSo nAstItyAzayasyaiva sattvena tathaiva vyAkhyAtavyatvAt / asti ca tathA vyAkhyAnasaMbhAvanA, yataH pratyayarUpakSe tasyA niSedhe yaJantatvAt "saMva ghoSAGka 0 " [6.3.172.] ityaNi, "zakalAderyatraH [6.3.27.] ityatra vA rUpe sAmyam, pratyayAntAdeza30 nipAtanapakSe 'pi " tasyedam " [ 6.3.160.] ityaNa eveSTatvAd vizeSAbhAva eveti, na ca " gotrAdadaNDa 0 " [6.3.169.] ityakaJ kuto neti vAcyam, AdezabhUtasya kuNDinetyasyAgotyAt / yadi ca tasya sthAni vadbhAvena gotravAcakatvaM brUSe, tarhi yaJantatvamapi samAyA35. spatIti sa evAn prApsyatIti 'kuNDinyAmavizeSa' iti tathyameva / evaM cAgastyazabdamAtre vizeSArtha pratyayalApUrvakaH prakRrayAdezanipAtanavidhiriti granthakRdAzaye viparItakalpanAbhinivezo'yukta eveti ||6|1|127|| 13 "" 6 [ pA0 1. sU0 128. bhRgvaGgirasa -kutsa - vasiSTha- gotamAtreH |6|1|128 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhRgya0 / atra bhRgvaGgirasa -kutsa" ityaGgirasa: sakAraviziSTapATha: 5: samupalabhyate sarvatra tatrAcAryanirdeza evaM pramANam, anyathA visargAntapAThavA yuktatvAt / eteSAM pratyayAntAnAM bahutvaviziSTe gone'rthe vartamAnAnAM pratyayasya lu vidhIyate'striyAm / bhRgaya ityAdi / bhRgu-aGgiraskutsa siSTatamebhya RSyaNo lopo bahutve / astu 6( " ito'niJaH " [ 6.1.72.] ityeyaNeo layU / pratyayaleopamAtra vidhAnArtha yadidaM sUtramArabhyate seo'rtho bhRgvAdIn yaskAdigaNe pahilaiba sAdhanIya iti kasyacillAghavArthinA'bhiprAyamAkalayyAha - bhRgvAdIn yaskAdiSvapaditveti / ayamAzayaH" yatraJo 'zyAparNa 0" [ 6.1.126.] 6' ityAramya dvayekeSu " SaSThayAstatpuruSe " [ 6.1.134.] iti sUtraparyantaM ye pratyayA bahutve lupyante teSAM SaSThItatpuruSasamAsAntaH pAtitve dvayekayeArapyarthayeoH pratyayasya lur vikalpatayA'nena ( dvayekeSvityanena ) vidhIyate / tataH pUrva paThitasya " yaskAdergotre " [6.1.125.] ityasya 7 ( viSaye tu asya pravRttyabhAvAd vaikalpikI bur dayekayeorna pravartate bhRgorapatyasya tadapatyayoH kulamityarthe RSyaNantasya bhArgavasyANo layU na syAditi bhRgukulamiti na siddhayet, kevalaM bhArgavakulamityeva syAt tathA ca pRthaksUtramidamArabhyameveti paryavasitam || 6 | 1|128|| " 7: "Aho Shrutgyanam" 40
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [ pA0 1. sU0 129. prAgbharate bahusvarAdivaH ||6|1|129 // bahusvarAnnAmno ya ipratyayastadantasya bahutvaviziSTe'rthe prAggoge ca vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lupa bhavati / kSairakalambhiH, 5 kSairakalambhI, kSIrakalambhAH / pAnnAgAriH, pAnnAgArI, pannAgArAH / mAnthareSaNiH, mAnthareSaNI, manthareSaNAH / sarveSvata iJaH / bharata, yaudhiSThiraH, yaudhiSThirI, yudhiSThirAH / ArjuniH, ArjunI, arjunAH / auhAlakiH, auhA10 lakI, uddAlakAH | ebhyo bAhrAdIJaH / prAgUbharata iti kim ? bAlAkayaH / hAstidAsayaH / kathaM tauvalayaH, tailayaH, tailvakya ityAdiSu luba na bhavati ? ucyate, yaskAdiSu puSkara- sacchabdapAThAt / asya hiM bahusvaratvAdanenaiveJlope 15 siddhe tadartho yaskA dipATho jJApayati taulvalyA dInAmitro lup na bhavatIti / bharatAH prAcyA eva teSAM pRthagupAdAnaM' prAgrahaNenAgrahaNArtham / tena yaudhiSThiraH pitA yAdhiSThirAyaNaH putra ityatra 'prASyetrI saaulbalyAde:' [6.1.143.] iti lup 20 na bhavati, apare tvAhuH / prAggrahaNaM bharatavizeSaNam | kSIrakalambhAdayo vaizyAH prAgbharatAH / yudhiSThirAdayo rAjAna udagbharatAH / tatra prAggrahaNAdudIcyabharateSu rAjasu lub na bhavati, yaudhiSThirayaH / ArjunayaH / bharatagrahaNAt tu 25 prAcyeSu rAjasu na bhavati / mArasaMbandhayaH / bhAgavittayaH / bahusvarAditi kim ? caiinyaH / pauSpayaH / kAzayaH / vAzayaH / iJa iti kim ? zAntanavAH ||129 // 99 } 45 rityAdinA / intaM rUpaM pradarzayitumekavacana dvivacanAntayoH kathanam, udAharaNaM tu kSIrakalambhA ityeva / kSIrakalambhasyApatyAni ityarthe'dantatvAdin tasya / evaM 40 pannAgArA ityAdayaH / va kasya lubiti svayamupadizati-sarveSvata iJa iti / bharatagotrAnudAharati- bharateti prakRtya yaudhiSThirarityAdi / yudhiSThiro bhAratatvena prasiddha eva / evamanye'pi / eSAmpatyapratyayasya bahuSu r / kena vihitasya pratyayasyetyAha - bAhrAdIa iti / bahusvarA prAJcaH taulavalyAdayeo'pi tebhyo'patyapratyayasya bahutve'pi luba na dRzyate sA kathamupapadyata iti pRcchati-kathaM taula ityAdi / samAdhatte - ucyate ityAdinA / yathA lub na bhavati tatheocyate iti bhAvaH / yaskAdiSu puSkarasacchabdapAThAditi / yaskAdigaNe bahusvaraH puSkara- 50 sacchabdo'pi paThyate sa ca prAcyo'tha bahusvarazvAstIti tasyAnenaiva siddhe tatra pATho vyarthIbhUya jJApayati--anityAprAcAM bahusvaranimittA lubiti / tathA ca kvacita pra kacinneti taulalyAdibhyo bhavatIti / jJApanaphalitArthamAhataulbalyAdInAmitro lupa na bhavatIti / jJApana- 55 svarUpaM tu nedaM tathAjJApite'pi strAMze cAritArthyAbhAvAt / nahi pauSkarasAdeH taulbalyAdinimittatvena prAptiH, bahusvaratvenaiva prakRtasUtreNa tasya prAptiH saMbhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - prAgbharate / atra 30 prAgUbharata iti samAhAradvandvo na samAnAdhikaraNatatpuruSastathA sati prAgrahaNasya vaiyarthyApatteH / saMbhava-vyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat iti bharatvAnAM prAcyasyAvyabhicAratatvena tatra prAvizeSaNasya vaiyarthyAt / na ca samAhArAzrayaNe bharatagrahaNaM vyarthameva bharatAnAM pratyayatvAvyabhicAreNa prAgUgrahaNenaiva teSAM grahaNasya saMbhavAditi vAcyam, tasya jJApanArthatvasya granthakRtaiva vakSyamANatvAt / prAgUbharate iti cAnuvartamAnasya gotrasya vizeSaNam tathA ca sUtrArthamAha kica, niyAmakazAstreNa niyamya zAstroddezyatAvacchedakavyApyaM svavyApakaM ca yad rUpaM tenaiva rUpeNa niyamya zAstra 60 saMkocaH kriyate iti zApakathA strIyA prakriyA / atra ca niyAmakaM puSkarasacchandagrahaNaM niyamya zAstraM ca prakRtasUtram / etadIyeoddezyatAvacchedakaM ca prAgUbharatobhayagAtravRtsiba husvarazabdatvam, na ca tat taulvalyAdivyApakaM, taulvalyAdInAM prAcyatve'pi sarveSAM bahusvaratvAbhAvAt teSu Azi- yAsi - 65 cauki pauSpiprabhRtidvisvarANAmapi pAThAt / kintu tathAbhUtaM prAgbharata iti zAstrIyeoddezyatAvacchedakanyApyaM puSkarasacchandAdi vyApakaM ca yad rUpaM tat prAcyatve sati bahusvaratvameveti tenaiva rUpeNAnityatvajJApanamucitam / toyAdayaH prAcyA bahusvarAzca ye teSAmapi prakRtajJApanena 70 vAraNamiti phalitArthamevedaM taulalyAdInAmitro lup na bhavatIti / taulvasyAdau ca pauSkarasAdirapi paThyate iti svAM vAritArthamIdRzajJApane'pi saMbhavati paraM tu pUrvota jJApanaprakriyAnusAraM prakRtarUpeNa jJApanasyAnaucityamiti pratipAditameva / bharatagrahaNasyApi jJApakatvamupapAdayitumupa- 75 bahustharAnnAmna' ityAdinA / udAharati-kSairakalambhi | nyasyati bharatAH prAcyAH eveti / zarAvatImavadhi 35 "Aho Shrutgyanam"
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- kalikAlasarvajJazrImacandrasaribhagavatpraNIte pA0 1. sU0 131.] kRtya prAgadakSiNabhavAH prAcyA iti yat prAcyapadapravRtti- | bahutvaviziSTe gotro vartamAnasya yaH sa pratyayanimitta pUrva pratipAditaM tadanusAraM bharatAnAmapi prAcyatvena stasyAstriyAM lupa na bhavati vA / upakAH / 40 tAvataiva teSAmapi grahaNe siddhe'pi bharatAnA pRthagrahaNaM JaupakAyanAH / lamakAH lAmakAyamAH / amrivyarthIbhUya jJApayati-anyatra prAgagrahaNe bharatAnAM grahaNaM yAmityeva ? aupakAyinyaH striyH| 5 neti / tatphalamAha-yaudhiSThiriH pitA ityAdinA upaka lamaka, AbhyAM naDAcAyanaNo lup| "prAcye'Jo'taulbalyAdeH" [6.1.143.) iti sUtreNa | bhraSTaka kapiSThala kRSNAjina kRSNasundara piGgalaka iJantAt prAggotravAcinaH parasya yuvApatyapratyayasya lub | kRSNapiGgala kalazIkaNTha dAmakaNTha jatuka kanaka 45 vidhIyate, iti yaudhiSThiro'pi prAgagotravacana iti | madAgha apajagdha aDAraka vaTAraka pratiloma tasmAdiantAt parasya "yabhiH " [6.1.54.! iti / anuloma pratAna anupada abhihita anabhihita 10 vihitasyAyanasyApi luprAptyA sA'nena niyamena vAryate khArIjaGgha kazakRtsna zalAthala kamandaka kama yudhiSThirasya bharatatvena prAcyatvena tadgrahaNAt / matAntaramAha- ntaka kavantaka picUlaka aDaka avavvaka aparekhAhariti prAggrahaNaM bharatavizeSaNamiti / | pataJjala padaala varNaka parNaka kaTherita / ebhyo'ta 50 tathA ca prAvo ye bharatA ityartho labhyataH iti udag- ijaH / kuSItaka, atra kAzyape'rtha 'vikarNa bharatAnAM na bhavatIha grahaNamiti yudhiSThirAdInAmudagU- kupItakAt kAzyape' [6.1.75.] ityeyaNaH / 15 bharatAnA 'grahaNamiha neti yaudhiSThirayaH, Arjunaya ityeva | anyatraH / lekhAdhUH, atra shubhraadheynnH| piSTa bhavatIti / ke prAgbharatAH, ke udambharatA ityapi tanmatAnu- 1 supiSTa masurakarNa karNaka parNaka jATilakadhadhiraka sAraM vivaNoti-zrIrakalammAdayo vezyAH praagbhrtaaH| ebhyaH shivaadhnnH| kaTeliti jalima yudhiSThirAdayo rAjAna udagbharatA iti, naebhyaH autsargikANaH, ityupakAdiH // 130 // caiva prAJco maratA iti samAse bharatazabdasya bahuvacanAntatvena, za0ma0 nyAsAnusandhAnam-vepakAdeH lupU 20 tatpuruSe ca saMkhyAvAcinavaH saha samAhAra iti niyamena na bhavati veti / yadyapi vidhiprakaraNamidamiti vidhereva parAbharate iti ekavacanaprayogaH kathamupapAdya iti vAcyam, vikalpa ucitH| tathApi vidhiprakaraNe vidheH siddhatayA sautrasvAta tdppttH| tathA ca yudhiSThirAdInAmudagU- niSedhasyApUrvatayA vikalpena vidheyatvamarthataH samAyAtIti 60 bharatAnAM neha grahaNaM, kiJca prAcAmapi bharatabhinnAnAmatra | hus na bhavatIveva pUrvamuktam / prayoge ca lubabhAvasya grahaNaM na bhavatIlyAha-pAcyeSu rAjasu na bhavatIti / | svataH siddhatvena lubUvidhAnameva mukhyamiti prathamaM lupamevAha25 mArasaMbandhayaH, bhAgavittaya iti / eSAM bharatatvAbhAvAd / upakAH iti / upakasyApatyAnItyarthe "naDAdibhya Aya vahatve'pi io lub na bhktiityrthH| bahusvaragrahaNa- na" 6.1.53.] ityAyanaNi tasyAnena bahutve lu| vyAvayamityAha-caDUnya ityaadinaa| ete prAcyA pakSe aupakAyanA iti / atra gaNe kebhyaH ke pratyayA 65 adantatvanibandhanetrantAH / bahusvaragrahaNAbhAve nabhyo'pi lupyante iti prAtisvikarUpeNa grAhayati-upaka-lamaka lupU syAditi bhAvaH / itra iti kimiti prAgbharatAH AbhyAM naDAcAyanpo labiti / evamanyatrApi / 30 prAyo'dantA bAhAdayo veti teSAmitrantatvadhauvyamitya- | spaTamanyat // 6.1130|| mimAnena prabhaH / aNantA api te saMbhavatItyuttarayati tika-kitavAdI dvandve ||612131 / / zAntanakA. iti / zantanuH prAcyo bharato'pi sa ca kurunimittaka RSi-vRSNyandhaka" 6.1.61. itya tika-phitavAdiSu dvandvavRttiSu bahuSu gocA- 70 pantaH / tasyApi bahuve'No lug syAditi bhAvaH / yadyapi | patyeSu vartamAneSu taikAyani-kaitavAyanItyAdInAM 35 matAntareNa udagUbharatasya zantanoneha grahaNamucitaM, tathAhi | yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup bhavati / taikAsvamatena pratyudAharaNamiti bodhyam // 6 / 1129 // yanayazca kaitavAyanayazca tikakiMtavAH / tikA cAyanito lapa / aujayazca kAkubhAzca ubjavopakAdeH / / 6 / 1 / 130 // kakubhAH / ubjAdinaH kakubhAcchiSAyaNaH / 75 . upaka ityevamAdibhyo yaH pratyayastadantasya aurazAyanayaca lAGkaTayazca urshlngkttaaH| ura "Aho Shrutgyanam"
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 0 132. ] 101 zAt tikAMcAyaniJaH laGkaTAkU dRSaH / agnivezmatha dArakagrA agnivezadazerakAH / afe Stzava zaNDilaza kRtsnAH / agniveza lAbhyAM gargAdiyaJaH 5 dazekazakRtsnAmyAM tvayaH iJaH / 'vAsona' pATha: prAmAdiko vA'nuzatikAditvakalpanayA veti na nizci- 40 numaH / tripade dvandve ca na ko'pi sandehaH / upaka lamaka-bhraSTa kapiSThala- kRSNAjina-kRSNasundarazabdA upakAdo paThyante teSAmasamAse tu vaikalpikI luyuktA / sA pratipradotatvAd indre'ri svAdityAzayayAmAha upakalamakA kRSNAtina-kRSNasunda [6.4.133.] ivi yamaH luhavikalpe nityArthaH | bhraSTaka-kapilAH pAThaH / aupakAyanAca lAmakAyanAca upakalamakAH ityeSAmupakAdiSvandrArthaH pATha iti / ayamAzayaHatra nAcAyaNaH / bhraSTrakayaca kApiSThalayama ubhayatra pAMThasya sattvena dvandve parazvAdasya pravRttiH, anyatra bhraSTakakapiSThalAH / kArSNAjinayaca kArSNasunda- tu tasyeti vyavasthaivociteti || 6 |1| 131 // 10 rayaca kRSNAjinakRSNasundarAH / vAGvarayaca bhANDIrathayaJca vatvasbhaNDIrathAH / pAkayacca nArakayakA paDakanara kAH / thAkamakhayaca svAguda drAstathA ||6|1|132 // pAriNayaca bakanabasvagudapariNaddhAH / anyeSAM bAkanakhayazca svAgudayazca pAriNasyaceti tripadI 15 indraH / (tA) lAyazca zAntamukhaya (ar) lAGkazAntamukhAH / Su sarvenvata iJaH / upakalamakAH bhraSTakakapiSThalAH kRSNAjinakRSNasundarA ityeSAmupakAdiSvadvandrArthaH pAThaH, indre svayameva nityo vidhiH / 20. tikakitava ubjakakubha urazalaGkaTa agnivezadazeraka zaNDilakazakRtsna upakalamaka bhraSTrakakapiSThala kRSNAjinakRSNasundara vara bhaNDIratha paTakanaraka vakatakha svagudapariNaddha (ar) laGkazAntamukha iti tikakitavAdiH // 131 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAm-tika0 / vyAsasthalIyAM lupo byavasthAmuksvA samAsasthalIyAM tAM vyavasthAM vaktumupakramate'nena sUtreNa / bahuSu gotre iti ca pUrvataH saMbaddhameva / tayozca pratyayAntenaiva saMbandhaH tathA ca sUtrArthamAha-tikakitavAdiSu indravRttiSu ityAdinA / 30 sarvatra vigrahapradarzanapUrvakaM pradhyayasya lupyamAnasya nirdezamapyAha taikAyanayazcenyAdinA / yaJantAnAM viSaye vyavasthAmAha"vA'nyena" [6.1.133.] iti luda vikalpe prApta iti / tathA ca yantasyAnyenAdravantena samAse vikalpena lubvayate / yaJantA zrAdrayantA eveti teSu tasya 35 sUtrasya prAptAvapIha gaNe pAThasAmarthyAnnityameva lur bhaktI svarthaH / vAkana svAgurUpANi yakheti / atra svamate dvipado indro'nyeSAM mate tripada itya uktam / tathA ca vAkanakhayazcaH svAgudapariNaddhayazceti rUpeNa vigraha ucitaH svAgudapariNaddhaya iti ubhayapadAdivRddhiyuktaH 25 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 45 50 | vAdiSu pacemAle yaH sa brahmA vimatyayastasya lupa bhavati tathA yathApUrvam / sarkeNyama caudhvajyana kauNDIvRzyaca vRka-lohadhvaja-kuNDIvRthAH / atra vRkrATTeNyam' [7.3.64.] isa TepayaNaH, 'pUgAdamukhyakAlyo vri:' [ 7.3.60. ] iti yasya, 55 'bAdI ke svAkSamArAjanyebhAH' [7.3.63.] iti sya lup / AmA vA so aGga baGga sukhAH / atra vilakSaNasyApAH / evaM gargavatsakhAyAH atra yajJaH 1 bida garga-yaskAH / adhAJo yame'NA / tatheti kim ? yAska lAcA- 60 rachAtrAH, atra 'vasyevam' [6.3.159. / isyo lup na bhavati / 'yaskAdegetri' [6.1.125 ] ityatra gotre utpannasya pratyayasya vizeSaNAt / gArmIvatsabrAjJAH / atra vatsa vAjayeoreva yatro lup naH grAma ityatra vannAkhiyAmiti pratiSedhAt / 65 zaivopavatAH / atra 'ayAokhAdeH' itiH pratiSedhAdra bhano lasta bhaSati / bAlAki dAkSiNaH / atra mAgabharateti vacavAva bhrAbhate bhavati / yAva yathA syAdityevamartham / ava vacanam || 132|| 70 za0ma0 nyAsAnusandhAnam pradhAdeH / dvirAdiryasya prayAdiH pratyayasamUhaH / atra "zakAdibhyo hera" [6.1.120.] ityArabhya yeSAM pratyayAnAmatra prakaraNe buktA te sarve'pi pratyayA drayAdipadena saMprA iti phalati / tatra pUrvameSAM bahutve lumuktA sA ca pUrva- 75 sUtraiH siddhe veti dvandve bahutvAbhAve'pi luvanena vidhIyate ityAyAti taduktaM in'bahuSvartheSu vartamAne iti / atra " Aho Shrutgyanam"
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJabhImacandrasUribhagavatpraNIte 102 / dvizcaitatprakaraNasthaH svArthikAdi prakaraNasthazca gRhyate, itaH pUrva tathaiva vyAkhyAtatvAt / tatheti kathanena labdhamarthamAharer mati / pUrva yeSAM pratyayAnAM yathA luyuktA tathaiva indre'pi bhavatItyarthaH / udAharaNAnAM vigrahaM pradarzayati5 vArkeNyacetyAdinA / atredaM vicAraNIyam - tripadadvandvasyAbahutve vartamAnatvasambhavi / itaretarayogadvandve padatrayagatatritva ( bahutva ) saMkhyAyA anivAryatvAt iti 'abahuSu vartamAne dvandve' ityasya nimittasyAbhAvAt kathaM tatrAsya sUtrasya pravRttiriti / atrocyate-abahuSvartheSu vartamAne itya10 syAbahutvayuktAnAM dvandve ityeva tAtparyam / tathA ca dvandvaghaTakapadAnAmevAbahutve vartamAnatvaM nimittaM na tu samudAya - syeti labhyate / atra kaH pratyayaH kuto vihitaH tasya cAnena lur bhavatIti prAtistrikarUpeNa grAhayati - atra "vRkATTeNyaN" [7.3.64.] ityAdinA / 15 | padakRtyamAha - tatheti kimiti / drayAderiti yAvadeva sUtramastu, dvandve ityanuvRttameva, tathA ca yathApUrvamiti vihAya sarvo'pyarthaH pUrvavadeva ( yathAnirdiSTam ) syAt tatra kA kSatiriti praznaH / yAska lAgyA chAtrA iti, yaskasyeme yAskAH, lakSyasyeme lAyAH, zaiSikaH 20 "tasyedam" [6.3.159.] ityaNa, tayordvandve yAska - lAhyA iti rUpam / atrANo lur na bhavati, yato "yaskAdergotre" [6.1.125.] ityatra gotrArthe vihitasyaiva pratyayasya lubuktA, ayaM ca na gotrArthe vihito'pi tu idamarthe iti yathApUrvavaiparItyena na bhavati / tathetyasyA25 bhAve tu syAdeveti mAvaH / evamanyeSvapi pratyudAharaNeSu pUrvasthitimudAharati-tatrAstriyAmiti pratiSedhAdityAdinA / " atha drayAderiti kimarthamityAzaGkAM saMbhAvyottarayati - prayAdigrahaNamagotre'pi yathA syAdityeva marthamiti / TryAdigrahaNAbhAve "yaskAdegege" [6.1. 30 125.] ityato gotre ityasya prakRtatvAd gotrapratyayAntasyaiva pratyayalubiti vijJAsyate, 'tatazca vArkeNyAdInAM na syAt / kRte tu drayAdigrahaNe "zakAdibhyo drerlug" [6.1.120.] ityArabhyaiva yathA'gotre gotre ca lupaH pravRttistathaivAnenApi lum bhavatIti vijJAnAdagotre'pi pravRttirbhavatItyarthaH 35 abarthaM vacanamiti / bahuSu pUrve reva pratyayalupaH siddheH vidhAnasAmarthyAdidaM bahutvAbhAve pravartata iti labhyata ityarthaH ||6|1|132|| / vA'nyena ||6|1|133 // yAderanyena saha yAdInAM vande bahuSvartheSu [ pA0 1 0 134. ] vartamAne yaH sa yAdipratyayastasya tathA SA lup 40 bhavati yathApUrvam / aGga- baGga-dAkSayaH / AGga bAGga-dAkSayaH / gargavatsaupagavAH / gArgya vAtsyopagavAH / bhRguvatsAprAyaNAH / bhArgava vAtsyAgrAyaNAH / garbhakAzyapagAlavAH / gArgyakAzyapagAlavAH / pUrve nitye prApte vikalpArtha vacanam // 133 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vA'nyena / drayAderiti saMbadhyate Avartyate ca / tathA ca yo'rthaH sampannastamAha vRttyA-drayAderanyena saheti / drayAdayo 45 lApinA ye'tra prakaraNe pUrvamuktAsteSAM yadA'nyena saha dvandvasamAseo bhavati tadA taddghaTakadrayAdipratyayasya nityaM vanena vidhIyate / udAharati-aGga- baGga-dAkSaya iti / AGgazva bAGgazca dAkSizcevi vigrahaH, tatrA'na-baGgau dvipratyayAntI dAkSiNya iti indre'Gga-baGgayoH pratyayo 50 lupyate, dAkSeneti prakriyA | evaM sarvodAharaNeSu yojanIyam / sarvatrAdyau dvau dvisaMjJakapratyayAntau tRtIyo'nya iti vivekaH / atra vRttau bahuSvartheSu vartamAne iti likhitaM dRzyate tanna yuktam / pUrvasUtrasyAbahvartha syoktatvenAsya ca tadapavAdakatvakathanAdasyApi avahulya evaM pravRceryuktatvAt 55 utsargasamAnadezA apavAdAH iti nyAyAt / tathA ca dvandve'bahuSvartheSu vartamAne ityeva pAThaH samIcInaM iti pratibhAti / nanu prakRteodAharaNeSu pUrveNaiva siddhiH, 'drayAdInAM dvandve drayAderla' ityevaM vijJAne yastatra drayAdiH syAt sa eva lupyetaiveti kimarthamidaM sUtramityAzaGkAyAmAha - 60 pUrveNa nityaM prApte vikalpArthamiti / tathA ca dayAdInAM drayAdinA saha samAse pUrveNa nityaM bhavati, teSAmanyena samAse cAnena vikalpena bhavatIti vyavasthA siddhayatIti bhAvaH ||6|1|133|| dvathekeSu SaSThayAstatpuruSe yatrAdeva || 6 | 1|134|| 65 SaSThItatpuruSe yat padaM tasyAH SaSThadmA viSaye dvayorekasmin vartate tasya yaH sa yatrAdiH pratyayastasya tathA vA lukU bhavati yathApUrvam / gArgyasya gArgyayorvA kulaM gargakulam / gArgyakulam | yavam, bidakulam / baidakulam / agasti 70 kulam | Agastyakulam / bhRgukulam | bhArgavakulam | keSviti / kim ? gargANAM kulam / kulm| SaSThA iti kim ? gArgyahitam / paramagArgyaH / SaSThamA iti tatpuruSasya vizeSa "Aho Shrutgyanam"
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [-pA0 1. 0 135. J zrIvizandAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 103 na pratipadoktasyaiSa kaThItatpuruSasya parigrahA- | samAsaH / drathAderityanuvartamAne tadvahAya yamAderiti kimucyata 04 diha na bhavati / gArgyasya gArgyayorvA'ntargataH iti pRcchati yatrAderiti kimiti / drayAdermA antargAgyaH / 'prAtyava0 (3.1.47.] ityAdinA bhUdityeva yaJAderityasya phalamityAha - pratyudAharaNena -AGga samAsaH / vaceSvityasya SaSThayA iti vize- | kulamiti / aGgasyApatyamityarthe driran tasya lup neSTeti 5 SaNaM kim ? devadattasya gArgyaH devadattagArgyaH || bhAvaH ||6|1|134|| gAgyau / tatpuruSa iti kim ? gArgyasya samIpamupagArgyam / yamaderiti kima 1 aGgakulam / yAskakalam // 134 // za0 ma0 myAsAnusandhAnam-badhekeSu0 / yadyapi na prAjitIye svare // 6|1|135 // gotra iti vartate / gotre utpannasya bahuSu yA lubuktA sA prAjitIye'rthe yo vidhIyate 10. dvitvaikavayoriha na saMkhyAvAcakatvasamAnAdhikaraNadvipasyA- | svarAdistadvitastasmin viSayabhUte na bhavati / vacchinnAdirUpeNa bhAnamapi tu dvityaikatvarUpeNaiveti dvayekayo / gargANAM chAtrAH gArgIyAH / vAtsIyAH / Agerispevameva nirdeza ucitaH, tathApi prayogabAhulyAbhiprAyeNa yoyAH / AmastIyAH / khArapAyaNIyAH / hAri- 50 bahuvacanamiti jJeyam / SaSThItatpuruSe ityanukttatvA SaSThyAH tIyAH / prAgjitIye iti kim ? atribhyo iti pRthaguccAraNena kiM phalamiti bodhayitumAha-SaSThadyA hitaH atrIyaH / agastIyaH / gargIyaH / vatsIyaH / 15 iti tatpuruSasya vizeSaNenetyAdinA / SaSThyantena svara iti kim ? gargebhya AgataM gargamayam / saha yathAkathaJcit tatpuruSasamAsaH SaSThItatpuruSa iti kathayituM margarUpyam / bidAnAmapatyaM yuvA vaidaH, baidau zakayate, kintu prakRte SaSThyA iti pRthaguccAraNena SaSThI- ityatra tu iSi viSayabhUte'nena pratiSedhaH / 55 padamuccArya vihita eva tatpuruSasamAsaH, SaSThItatpuruSa- iJastu lupi satyAmantaM na bahuSu vartate iti samAsapadena gRhyate iti labhyate lakSaNapratipadAtayoH lupaH prAptireva nAsti / yatra svasti tatra 20 pratipadoktasyaiva grahaNaM na tu lAkSaNikasya iti nyAyAt / bhavatyeva / bidAnAmapasyAni bidAH / atheha gArgyasya gArgyayorvAntargata iti ( atra mudritapustake kasmAnna bhavati atrINAM bharadvAjAnAM ca bRhadvRttau gArgasyeti yakArarahitaH pAThaH samavalokyate sa na vivAhaH adhibharadvAjikA vaziSTakazyapikA 60 samIcInaH) atra "prAtyava-pari0" [ 6.1.47.] ityanena bhRgvaGgirasikA kutsakuzikiketi ? ucyate, bAhulakAt SaSThayarthe samAse satyapi SaSThIpadamuccArya samAsapratyAsatteryasya pratyayasya lup pratiSidhyate 25. vidhAnAbhAvAna pratipadoktatvamiti na bhavatIti bhAvaH tallopipratyayAntAdeva vidhIyamAne svarAdau pratiSedhaH / atra indrAT vidhIyate na tallopiprasthayAntAditi pratiSedho na bhavati / 'gargabhArgavikA 65 6.1.136. ] ityuttarasUtraM vA niyamArtha vyAkhyAyate / gargabhArgavikAyA anyatra dvandve vRddhe yUni vA pratiSedho na bhavati / gotra ityeva ? kuvalyAH phalai kubalam, tasyedaM kauvalam ||13|| punaH pRcchati-izveveSvitvasya kaThacA itiH viMze varNaH kimiti / ayamarthaH SaSThayA iti padaM tambheNa vivakSitamiti tatpuruSasya hyekeSvityasya ca : vizeSaNatvena vRttau pradarzitam, tatra tatpuruSavizeSaNatvasya phalamuktam, 30 dvayekeSviti vizeSaNasya phalaM kimiti / pratyudAharati-devadattasya gArgya iti / ayamapi pratipadoktA-SaSThIsamAsa eva, tathApIha na bhavati, yataH SaSThyA ekavacane dvivacane vA gArgyazabdo nAsti kintu prathamAyA ekavacanAnta iti / ato dayekeSvityasyApi vizeSaNatvaM SaSThayAH 35 samAzrayaNIyamiti bhAvaH / tatpuruSa iti kimiti / sAmAnyena SaSThayAH samAse lu vidhIyatAM tatpuruSasamAsAzrayaNaM kimarthamiti praznaH / avyayIbhAvAdAvapi SaSThayantasya samAse mA bhUdityAha -- gArgyasya samIpamupagArgyamiti / atra "vibhakti - samIpa 0" [3.1.39.] ityavyayIbhAva 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - na prAgjitIya0 / 70 goge iti vartata iti / yadyapi madhye 'drayAdeH ' 'yAdeH' ityasya kathanAt gotre iti vicchinnaM tathApi lakSyAnurodhAnmaNDUkaplutyA tadanuvRttirAzrIyate iti bhAvaH / udAharati- gArgIyA iti / atra gargasyApatyAnAM chAtrA iti vigrahe'patyArthe yatra AdisvaravRddhau dusaMjJatvena Iyo 75 vivakSitaH sa ca svarAdiriti tadviSaye tadutpatteH pUrve "yaJaJozyAparNa0" [6.1.126.] iti luyU prAptA "Aho Shrutgyanam"
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kalikAla sarvazasIma caribhagavatyaNate [ pA0 1. khU0 136. ] # | sA'nena niSiddhA tataIye vihite'pi tadviSayatvAnyAdhAtA- | yena saha zAstranirdiSTA pratyAsattiriha labhyate ityucyate tadA chan na bhavatIti avarNa-patropayoH kRtayoH gArgIyA samAdhAnAntaramAha-garga- bhArgavikA ityuttarasUtraM SA 40 isyAdayaH siddhayanti / atra kvacit vivakSitasya pratyayasya niyamArthamityAdi / niyamasvarUpaM darzayati garga-mArgalospi gotrapratyayo na lupyate tasya (tadantasya ) saMprati vikAyA anyatretyAdi / ayamAzayaH - yadi dvandve'pya5 bahutve'vartamAnatvAdityudAharati- bidAnAmapatyaM yuveti / nenAchay syAt tarhi garga- bhArgaviketyatrANo'pyalum syAdeatra vidasya vRddhApatyAnAmapatyaM yuveti vivakSAyAM bidAdi- veti kimarthaM tatrAlA nipAtyate, ityapi prAptAyAM tannipAtanaM svAdatri, tasma "yaJaJozyAparNa 0 . 6.1.126.] iti niyamArthameva / prakRtaniyame ca kRte svasya cAritArtham 4: khar prAptA kintu yuvApAye svarAderitraH pratyayasya viSaya- atri-bharadvAja ketyAdInAM siddhiti phalamiti svasya tAyAmanena pratiSiyA, va iJaH "sidArSAdapitroH" [6. cAritAyeM sati anyatra phalitatvameva niyAmakazAstrasArtha10 2.140] iti upi sAMpratamaJantamavaziSTamapi bahutve katham / gotrapratyayasyaiva lumbanena pratiSidhyate tatphalamAha - nAstIti aJo lup na bhavati / tadevoktam ivastu kuSalyAH phalamityAdinA / atra phalArthapratyayasya lupi satyAmityAdinA / yatra svasti tatra bhavatye ( vikArArthasya ) " phale " [6.2.58.] iti luyU, 50 beti / yatrAntameva bahutve vartamAnaM tatra lur bhavatyeveti / idamarthe'Ni vivakSite na pratiSidhyata iti / gotra ityasyAbhAvaH / kketyAha-bidAnAmapatyAni bidA iti / saMbandhe tu pratiSedho durvAra iti || 6 |1| 135 // 15 bidasya vRddhApatyAnAmapatyAnItyarthe yuvApatyArthe vihnitasyeJaH pUrvavalupyapi antameva bahuttrayogIti bhavatyeva subiti bhAvikA ||6|1|136 // bhAvaH / atra vizeSavyavasthAM bodhayituM zaGkate atheha kasmAta bhavati atrINAM bharadvAjAnAM cetyAdinA / atrINAM vRddhApatyAnyatrayaH, bharadvAjAnAM vRddhApatyAni bhara20 dvAjA:, atrAnereyaNaH bharadvAjAbAo tRpi prAptAyAM vivA hArthe "vivAhe dvandvAdakalU" [6.3.163.] ityakalo vivakSAyAmapi niSedho 'nena kuto na bhavatIti / samAdhate-ucyate ityAdinA / asyAyamAzayaH-na sAmAnyataH svarAdau pratyaye vivakSite'nena bur pratiSidhyate 25 kintu yaH pratyayo chapaH parikSyate sa cet sAkSAt pAmpasyAcA, vidhIyamAnasya svarAdeH pratyayasya prakRtiH syAt, * na cedra gotrapratyayAntamakalaH sAkSAt paramparayA vA prakRti rapi tu indvasamAsa iti nAsya sUtrasya vatra pravRciriti / ayaM cArthaH pratyAvacinyAyalamyaH / pratyAsattiH sAmIpyaM 30 bhavati sAkSAt tato vihite tamucArya vihite vA pratyaye gotrapratyayAntasyeti vatsAmIpyamavivacitamiti / nimitta nimittibhAvarUpA pratyAsattistatra nAsti, sarvathA saMbandha rahitaH pratyayaH kimiti rasyeta 1 sati saMbaddhe pratyaye samupalabhyamAne iti bhAvaH / 35 atreopAyAntaramapyAha garga-ArgavikA ityuttarasUtraM vA niyamArthamiti / athavA yadi gArgIyA ityudAharaNe na kathamapi pratyayasya nimittatvaM vijJAyate yadapi vRddhidvAreti brUSe, tadapi na cAya, nahi dusaMjJA vRddhizabdena vihitAM vRddhimudizya vihitA iti na pratyayasya vivacitapratya gargabhArgavaketi dvandvAt prAgrajitI ye vivAhe yo vidhIyate'kal pratyayastasmin aNo lupa- 54 pratiSedho nipAtyate / gargANAM vRddhAnAM bhRgUNAM vRddhAnAM yUnAM ca vivAho gargabhArgavikA / atribharadvAjikAdivadaprAptaH pratiSedho nipAtyate // 136|| / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama garga0 / nipAtana- 60 sUtramidam / tatra kiM nipAtanIyamiti vivRNoti gargabhArgaviketi dvandvAdityAdinA / prayogArtha vigraheNa pradarzayati-margANAM vRddhAnAmityAdinA | garmasya vRddhAktyAnAM bhRgodApatyAnAM yuvApatyAnAM veti vigrahacikkSA | gargasya yuvApatye'rthe tu gAyaNa iti rUyaM bhaktIti, na 65 teSAM yuvApatyaiH vigrahe rUpaM sidhyeteti bhAvaH / bhRgostu yuvApatyArthe'NantAd vihitasyetro lupi bhArgava ityeva rUpamiti tasnAdubhayathA vigrahe kRte rUpasiddhiH sambhavinIti tathaiva vigrahaH pradarzitaH / tathA cAtrottarapadabhUtAnAM mArga vANAM pratyayasya lur "bahuSvastriyAm" [6.1.124.] 70 iti prAptA'nena niSidhyate / nanu "na prAgUjitIye svare" [ 6.1.135. ] ityeva pratiSedhaH siddha eveti kimanena nipAtanenetyAzaGkAyAmAha - atri-bharadvAjikAvadaprAptaH pratiSedho nipAtyate iti / atri-bharadvAjiketyatra yathA na lur pratiSevasya prAptistathA pUrvasUtravyAkhyAyAM 75 nirUpitameveti neha punarucyate ||6|1|136 // "Aho Shrutgyanam"
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 138. ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 105 yUni lupa ||6|1|137 // yUnyapatye vihitasya pratyayasya prAjitIye svarAdau pratyaye viSayabhUte'nutpanna eva lup / bhavati / lupi satyAM yo yataH prApnoti sa eva bhavati, na tu luptapratyayAntatvanibandhana iti / athodAharaNeSu prakriyAM pradarzayati- pANTAhRtasyApatyaM pANTAhRtirityAdinA / adantatra nimittaH iJ / tato 40 yuvApatye NaH, tata idamarthe Iye vivakSite NasyAnena supi 5 tata utpadyate / pANTAhRtasyApatyaM pANTAhRtiH, } iJantatvanibandhanameva kArya bhavatIti / evaM sarvodAha maNeSu spaSTameva vivRtam | tasyApatyaM yuSA pANTAhRtaH / pANTAhRtimimasANNaca' [6.1.104.] iti NaH / tasya chAtrA iti prAjitIye svarAdau cikIrSitaM Nasya lup / tata iJantaM prakRtirUpaM saMpannam iti 10 'vRddheJaH ' [ 6.3.28. ] ityaJ bhavati / pANTAhRtAH / bhagavittasyApatyaM bhAgavittiH tasyApatyaM yuSA bhAgavittikaH / " bhAgavittitArNa bindaya0" [6.1.105. ] ityAdinA ikaNa, tasya chAtrA iti pUrvavadikaNi nivRtte'J / bhAgavittAH / 15 vRSasyApatyaM vArSyAyaNiH / tasyApatyaM yuvA vANIyaH, 'sauyAmAyani0' [6.1.106.] ityAdineyaH / tasya chAtrA iti pUrvavadIyasya | lupi 'dorIya:' [ 6.3.31.] itIyaH / vArSyAyaNIyAH / kapiJjalAdasyApatyaM kApiJjalAdi20 stasyApatyaM yuvA kApiJjalayaH / kurvAdi tvAd 'yaH / tasya chAtrAH pUrvavad jyasya lupi 'vRddheJaH' [6.3.28]. ityatra / kApiJjalAdAH / glucukasyApatyaM glucukAyaniH tasyApatyaM yuvA raaucukAyanaH / autsargiko'N / tasya chAtrA 25 iti pUrvavadaNo lupi punaH zaiSiko'Neva bhavati glaucukAyanAH / svara ityeva ? pANTAhRtamayam / vArSyAyaNIyarUpyam / prAjitIya ityeva ? bhAgavittikAya hitaM bhAgavittikIyam ||137|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam - yUni / prAgU30 jitIye svare ityanuvartate / tathA ca sUtrArthamAha-yUnyapatye vihitasya pratyayasyetyAdinA / 'prAjitIye svare' iti viSayasaptamyantaM padadvayamiti pUrvasUne nirNItameveti siddhavadAha-viSayabhUte iti / tadartha spaSTayatianutpanna eveti / lapi satyAmapi luptapratyayAntatvanibandhanaM 35 kArya syAduta tataH pUrvAvasthApanna nibandhanameveti sandehe Aha-lupi satyAM yo yataH prApnotIti / ayamarthaHpratyaye lupte sati ziSyamANAd yaH pratyayaH prApnoti sa 14 siddhahemacandra0 padakRtyaM pradarzayati - svara ityevetyAdinA / pANTAhRtebhya Agatamityarthe pANTAhRtamayamiti rUpam / tatra mayo 45 rUpyasya ca svarAditvAbhAvAnnAsya pravRttiriti bhAvaH ||6|1|137 / / vAyanaNAyaniJaH ||6|1|138|| AyanaNa AyaniJazca yUnyapatye vihitasya prArajitIye svarAdau pratyaye viSayabhRte luba 50 vA bhavati / gargasyApatyaM gArgyaH, tasyApatyaM yuvA gAyayaNaH / " yaJiJa0:"[6.1.54.] ityAyanam / tasya chAtrA gArgIyAH, gArgyAyaNIyA vA / 'dorIya:' [6.3.31.] itIyaH / ciGkasyApatyaM yuvA caiGkAyanaH / tasya chAtrAH caiGkIyAH, 55 caiGkAyanIyA yA / AyaniJaH khalvapi / horapatyaM hautraH, tasyApatyaM yuvA hautrAyaNiH / 'dvisvarAdaNaH' (6.1.109. | ityAyamiJ / tasya chAtrAH hautrIyAH, hautrAyaNIyA yA / "dorIyaH" |[6.3.31. / itIyaH / AyanaNo Nita upAdAnAda 60 jitaH pUrveNa nityameva lup / atrerapatyamAtreyaH / tasyApatyaM bhAradvAjo yuvA AtreyAyaNaH / 'AtreyAd bhAradvAje [6.1.22. ] ityAyanaJ / tasya chAtrAH AyIyAH // 138|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vAya0 / 'yUni 65 luk' iti pUrvasUtra vikalaM saMbadhyate / tatazca pUrveNa nityaM prAptA etayorla [ anena sUtre vikalpa iti phalati / udAharaNeSu tadvigoti gargasyApatyamityAdinA / vRddhApatye " gargAderyatra" [ 6.1.42. ] iti yaJ, tadantAd yuvApatye " yaJiJaH 0" [6.1.54.] ityAyanagU / tasye 70 damarthe Iye vivakSite lum gArgIyA iti / evamanyeSvapi yathoktamUhanIyam || 6|1|138 || " Aho Shrutgyanam"
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA. 1. mR0 140.] drIjo vA // 611139 / / | baidaH pitA, vaidaH putraH / kurIrapatyaM koravyaH, | 'kuryAderyaH 6.1.100.7 kauravyasyApatyama 'ata prAgajitIye svara iti nivRttama / disaMzo ya iJ tadantAt parasya yuvapratyayasya luba vA. | iJ' |6.1.31.] tasya lupa, kauravyaH pitA, 40 kauravyaH putraH | tikAdiSu aurazazabdamAhabhavati / udumbrsyaaptymaudumbriH| "sAlpAM5 za." [6.1.117.] ityAdineJ / tasyApatyaM yuvA caryAta kauravyazabdaH kSatriyagotravRttirvijJAyate ayaM tu brAhmaNagotravRttiriti ata AyaniJ na audumbariH, audumbarAyaNo pA / "yatritraH" [6.1.54.) ityAyanaN / drigrahaNaM kim ? dAkSe. bhavati / ArthAt, vAsiSThaH pitA, dhAsiSThaH putraH / zvAmitra: pitA, vaizvAmitraH putraH / 45 rapatya dAkSAyaNaH / itra iti kima ? aGga RSyaNantAdiJ tasya lp| AgoyaH pitA, sthApatyamAGgaH / 'purumagadha' [6.1.116] ityA10 dinA aNa / tasyApatyamiti "dvisvarAdaNaH' / AyaH putraH / 'ito'niH ' (6.1.72] itye. [6.1.109.] ityAyani / tasya "abrAhmaNAt" yaNantAdi , tasya lup / bhidArSAditi kima ? aupagavaH pitA, aupaviH putraH / AtsargikA66.1.141.Jiti nityaM lupa AGgaH pitA, AGgaH NantAdiJa, kauhaDaH pitA, kauhaDiH putraH, St putraH / 'aprAmaNAt' iti nityaM lupi prAptAyAM zivAdhaNantAdi / aNimoriti kim ? vikalpArtha vacanam // 139|| dAkSarapatya dAkSAyaNaH // 14 // 15 za. ma. nyAsAnusandhAnam-drIyo pA! za0ma0 nyAsAnusandhAnam-jidArSA0 / tritaH prAjitIye svare iti nivRttamiti / pUrveNaiva | parasyANaH, ArthAt parasyeprazca luvityoM mA jJAyoti side'nena pRthag lavidhAnAdayamoM labdhaH / iantAddhi | yathAsaMkhya pratikSipati-vacanabhedAd yathAsaMkhyAbhAva 55 "yabhitraH" (6.1.54. ityAyanaNava bhAvyam-tasya | iti / vidArSAditi ekavacanena, aNioriti ca vica ca pUrvaNeva vikalpena lavihitava / idaM ca pRthaksUtramAra- nena nirdiSTamiti saMkhyAbhedAta samAnasaMkhyA nirdiSTayorarthayoreva 30 bhyate iti kenApi vizeSeNa bhAvyam / sa cAyameva- yathAsaMkhyasya prathamAdhyAya -dvitIyAde vyAkhyAtatvena saMkhyA. pUrvasUtrAd bhinnaviSayateti / nanu tathApi "abAmaNAt" | bhede sati yathAsaMgvyenAnvayo na bhavati iti bhAvaH / udAha [6.1.141.) ityuttarastIrNaya siddhe idaM sUrya vyathaive-viveca yati-tritaH-tikasyApatyaM taikAyanirityA- 60 tyAzaGkaya vakSya.o-abAdhaNAditi nityaM lupi | dinA / nanu kurorapatyaM yuvA kauravya iti kathamucyate, prAptAyAM vikalpArtha vacana miti / udAharati- kauravyazabdasya tikAdiSu pAThAt "tikAderAyani" [6. 25 udumbarasthApatyamaudumbarirityAdinA / padakRtyamAha- 1.107. ityAyanitrA bhAvyamiti kauravyaH kauravyA jati kimiti / TrervA itveva sUrya kriyatAM tAvatA'pi yaNirityevarU syAditi cedatrAha-tikAdiSa audumbariH, audumbarAyaNa ityAdi siddheriti bhaavH| zabdasAhacaryAdityAdinA / etacca "tikAderAyani"63 ibhinnasyAgAdeTTailara mA bhUdivyAha-aGgasyApatyamAGga [6.1.107.] iti sUtravyAkhyAyAmeva spaSTIkRtamiti neha ityAdinA / spaSTamanyat / / 6 / 11139|| pratanyate / tathA cAbrAhmaNagoTo yadyapi abrAhmaNAta" 16.1.141.] iti nityaM lura prApnoti, tathApi tasya bidA daNioH // 613140 // nityatvena tikAdiSu vihitasyAyanimo'cAritAbhyana na lu| bhit ArSazca yo'patyapratyayastadantAt para tathA cAvAma gotratve kauravyaH pitA, kauravyAyaNiH putra 70 sya aNa isamma lup bhavati / vacanabhedAd | ityuktaM voti / mita udAhRtya ArSAdudAhartu prakarotiyathAsaMkhyAbhAvaH / jitaH, tikasyApatyaM taikA- | ArSAd vAsiSThaH pitetyAdi / padakRtyamAha-jidArSAditi maniH / tikAderAyanitra, tasyApatyamotsargi-1 kimityAdinA / sarvasmAdapi pasyoyuvAthayo mitro vucya35 ko'Na, tasya lae taikAya niH pitA, tekAyani: tAmiti bhAvaH / pratyudAharaNenottarayati-aupagavaH pitetyaadi| putraH / vidasthApatya vaidaH, bidAditvAda, ebamAdiSu lA neSTeti bhAvaH / punaH pRcchati-aNitrI-75 nasyApatya "ata"6.1.31.) itIla , tasya lupa / riti kimiti / tridArSAta parasya yuvAbhidhAyinaH sarva 30 "Aho Shrutgyanam"
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- -- -- --- ------------ - - - - - - --- R a chnaaaaaa------rum [pA0 1. sU0 142. / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 107 syApi lubucyatAmilyAzayaH / pratyudAharati-dAkSiH pite- / putra iti| atredaM vicAraNIyam-zvazurazabdasya saMbandhasyAdi / pratyayAntarasya lura neNTeti bhAvaH 61140 // | bAcakatvena jAtivAcakatvasya gotravAcakatvasya vA'bhAvAt, 40 abrAjhaNAdityasya paryudAsaparatve brAmaNabhinnAt tatsahazAabrAhmaNAt // 61 / 141 // jjAtivAcino gopravAcino bA pratyayasyAnena rUpa abrAhmaNavAcino vRddhapratyayAntAd yUni | syAditIha kathaM pravartate / na cAyamapi zandA gotravAcaka 5 vihitasya pratyayasya lapa bhavati / aGgasyApa eveti vAcyam , "zvazurAd yaH" 6.1.91. iti sUkhe tymaanggH| 'puru-magadha' ityAdinA'Na, tasyA- saMbandhavAcakasyaiva grahaNamiti nirmItatvAt, iti cenna, 45 patyaM 'dvisvarAdaNaH 6.1.109.] ityAyani, prasajyapratiSedheo'yaM na paryudAsa ityarthasya pUrvamuktasvAt / tasya lup, AGgaH pitA, AGgaH putraH / evam , " yUni luk" [pA. sa. 4.1.90.] iti sUtre saumaH pitA, sauhmaH putraH / magadhasthApatya mAgadha: mahAbhASye ekamAdInAM prayogANAmanayana yuktathA siddha. 10 'puru-magadha' [6.1.116.] ityAdinA'Na, tasyA ruktatvAt / spaSTamanyat // 6 / 11141 / / patyam , 'ata iJ' [6.1.31.], tasya lue, mAgadhaH pitA, mAgadhaH putrH| evama , kAliGgaH pailAdeH // 61 / 142 // 50 pitA, kAliGgaH putraH / zauramasaH pitA, zaura pailAdibhyA yUni vihitasya pratyayasya lub masaH putraH / tathA nAkulaH pitA, nAkulaH putraH / | bhvti| agrAmaNArthamaprAcyArtha vacanam / pIlAyA 15 sAhadevaH pitA, sAhadevaH putraH / vAsudevaH | apatyaM pailaH 'pIlA-sAlvA-maNDUkAda ghA' pitA, vAsudevaH putraH / AniruddhaH pitA, [6.1.68.| ityaNa, tasyApatya 'visvarAdaNaH' AniruddhaH putrH| rAndhasaH pitA, rAndhrasaH 6.1.109.| ityAyania. tasya lA pailaH pitA, 55 putraH / zvAphalkaH pitA, zvAphalkaH putraH / / pailaH putraH / zalaGkorapatya zAlaGkiH / 'zAla ebhyaH 'RSi-vRSNyandhaka-kurubhyaH' [6.1.61. yodi0 [6.1.37.] ityAdinA nipAtanAt / 20 ityaNa / tato io lup bhANDIjaDiyaH pitA, | tasyApatyaM 'yatritra' [6.1.24.] ityAyanaNa, bhANDIjADiyaH putrH| kArNakhAriH pitA, kArNa- tasya lup , zAlakaH pitA, zAlaGkiH putrH| khAriH putrH| mAyUriH pitA, mAyUriH putraH / . paila zAlaki sAtyaki sAtyakAmi auda- 60 kApiJjaliH pitA, kApiJjaliH putrH| aba 'atanyi audaJci audamajija odabraji audabhajji iJ' itI, tata AyanaNo lup / zvazuryaH audamedhi audakazuddhi devasthAni paiGgalodayani 25 pitA, zvazuryaH putraH / kulInaH pitA, kulInaH | rANi rAha kSiti bhAliGgi odgAhamAni putraH, atra io lup / abrAhmaNAditi kim ! | AjjihAni aujahAni iti pailAdiH // 142 // gArgyaH pitA, gAgryAyaNaH putraH // 11 // zama nyAsAnusandhAnam-lAdeH / atra 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-abrAhmaNAt / gaNe paila zabdAt parataH sa eva prAya iannA eva abrAhmaNavAcina iti / saukaryArtha paryudAsAzrayaNamiti | pacyante, tayA ca pailAn pAsya yukpratyayasya "abAla30 bodhyam , phalataH prasajyapratiSedhasthava paryavasAnAt / tena | NAt" |6.1.141.] iti pUrvasUtrega "zAla yAdeH gotravAcibhinnAdapi kulazvazupadinAnaH pratyayasya tu prAcyeJaH" [6.1.142. ityuttarasUcega ca lupi siddhAyAM siddha yati ! paryudAsAzrayaNe hi tasya sadRprAhitayA brAjhaNa- kimarthamidaM sUtramiti zaGkAyAmAha-brAhmaNArthamanAcyArtha 70 bhinnAdApe taHsaha rAgeAvAcana e, syAditi tebhyo na ca pacanamiti / ayamarthaH-yAde pU'grAmaNAditi svAditi vicaarvissrte''| yUni luviti pUrvato- payudAsastadApi bAma ga mAcinaH pailazabdAdaprAptava lur, 35 'nuvRttam / tayA ca vRddhapratyayAntAd vihitasya yuvapratya- yadi ca prasajyapratiSevastadA tu sutarAmaprAptaH, evamuttA yasya lubityarthaH siddhayati / udAharati-aGgasyApasyamAGga simeNa prAcyagAne satyeva prAptA, prAcyabhinne svaprAptaveti ityAdinA / eSu aGga-magadhAdizabdAH kSatriyavAcina iti / tatra lura yathA syAdityevamarthasya suutrsyaavshyksvmiti| 16 bhavati pratyayasya lum / zvazurthaH pitA, zvazuryaH / udAharaNAni spaSTAni / / 6 / 1 / 142 / / "Aho Shrutgyanam"
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte kalikAlasabAdhAhamacandravAra pA0 1. sU0 143. ] prAcyetro'tAlavalyAH // 11143 // kimiti / tebhyaH pratyayasya lut nepTetyAzayena pratyudAharati taulyaliH pitA, taulbalyAyaniH putra ityAdi / prAcyagoTI ya iJ sadantAt taulpalyAdi. dAlIpiriti-atra dilIpaH prakRtiriti svmtm| tasya vajitAda yUnyapatye vihitasya pratyayasya lu ca prAcyagAtravAcisvamiti tasmAdiantAd bhavati lupaH bhavati / brAhmaNArtha vAm / pAnnAgAriH pitA, prAptiH / kintu dilIparAbdAdini sati AdisvaravRdo 40 5 pAnnAgAriH putrH| mAnthareSaNiH pitA, mAntha dailIpiriti syAt, kathaM dAlIpiriti zaGkAyAmAha-atra reSaNiH putraH / kSarakalambhiH pitA, bairakalambhiH dilIpazabdasyAta eva nipAtanAdityAdi / putraH, "ata iJa' [6.1.31.] tato 'yojanA' | pANinIye'tra gaNe tu dailIpirityeva ptthyte| dAlIpirityeva 16.1.54. ityAyanaNa, tasya lu|| prAcya- pATho nipAtanaM ca nAzrayaNIyamiti vAdino matamAha grahaNaM kim ? dAkSiH pitA, dAkSAyaNaH putrH|| apare dilIpa iti prakRtyantaramAhuriti / nAtra 45 10 i iti kim ? rAghavaH pitA, rAdhaviH putrH|| prasiddho sUryavaMzIyo dilIpaH kintu kazcidanya eva dilIpa taulbalyAdivarjanaM kim / taulvaliH pitA, iti teSAM matamityAzayaH / / 6 / 11143 / / taulvalAyaniH putraH / tailyaliH pitA, tailyalA ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH siddhayanaH putraH / dAlIpiH pitA, dAlIpAyanaH | hemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttaH / putraH / atra dilIpa rAbdasyAta eSa nipAtanA tapAgacchIyAcArya-zrIvijayalAvaNyasmaribira- 50 15 dizi vRddhirAkAraH / apare dilIpa iti citanyAsAnusaMdhAne SaSThAdhyAyasya prathamaH paadH|| prakRtyantaramAhuH / zrIvikramAdityanaMrezvarasya taulvali tailbali tailvaki dhAraNi rAmaNi svayA na kiJcit prakRtaM narendra / / dAlIpi devoti devamati devayazi prATAhati yazAMsyahArSIH prathamaM samantAt prAdAhati cAphaTTaki Asuri pauSkarasAdi Anu kSaNAdabhAsIratha rAjadhAnIm // 2 // 55 20 rAhati Anuti naimizri naimiprila naimizi prakRtazabdAnuzAsana pravartakaM rAjAnaM stauti-zrIvikraAzi bAndhaki yAsi bAki AsinAsi mAdityanarezvarasyeti / he narendra ! tvayA zrIAsibaddhaki caukti pauSpi Arhisi vairAki vikramAdityanarezvarasya na kiJcit prakRtam pailaki vaizIti vaidati vaikaNi vAli kAreNu (kevalaM tasya) prathama yazAMsi ahArSIH, atha kali iti taulbalyAdiH // 13 // / rAjadhAnI samantAt kSaNAt abhAGkIH itynvyH| 60 25 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddha narANAM manuSyANAmindraH, tatsaMbandhiparamaizvaryazAlin siddhahemacandrAbhidhAna svepijJa zabdAnuzAsana rAja bhUpa! tvayA bhavatA zrIvikramAdityanarezvarasya svasamabRhavRttI SaSThatyAdhyAyasya kAlikasya tannAmnA prasiddhasyojayinIpateH na kiJcita prathamaH paadH|| prakRtaM, taccharorena kimapyaniSThamAcaritam / (kintu kevalaM za0 mA nyaasaanusndhaanm-praacyetrH| atra | tvaM tasya rAjJaH) yazAMsi digavijayitva-bahutaraparAkrama- 65 30 pra.nyapadastha prAderAvAlagatrAtyamityAha-prAcyagotre zAliva-vadAnyatvAdisamudbhUtAni prathamaM tadvijayAt puurvityaadi| "abrAhmagAt" / 6.1.141. iti saNava mevAhArSIH svIyastAdRzaguNairalopIH, atha pazcAd rAjadhAnI siddhimAzaGkayAha-brAhmaNArtha vacana miti / brAhmaNa- tatpuroM samantAt sarvataH kSaNAd alpakAlenaiva abhADIH gotrAcino'pIantAt parasya yuvApatyArthisya pratyayasya | AmarditavAnasi / tasya palAyitatvAt taccharIre bhavatA na luvarthamidaM sUtramiti bhaavH| pannAgArAdayaH prAjyagotravAcinaH / kimapyAcaritamapi tu yazolopo rAjavAnInAzazca kRta 70 17 spaSTAnyudAharaNAni / padakRtyaM pRcchati-taulyalyAdivarjanaM | ityarthaH / / "Aho Shrutgyanam"
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 [ pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhamaca 25 zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH 109 tyupalakSaNam, anyeSAmapi varNAnAM varNAntarApAdane rajjeH prayogAt, kintu varNAntarApAdanamAtramarthaH, rajeriti kecana vyAcakhyuH, tanna rAcayAmahe, kASAyaM kaumamityAdau 40 svabhAvataH zukkasyaiva varNAntaratvapratipattipratIteH, zuklAtiriktavarNasya varNAntarApAdanapratipipAdayiSAyAM vAkayasyaiva // dvitIyaH pAdaH // rAgaTTI rakte ||6|2| 1 // zuklasya varNAntarApAdanamiha rajerarthaH / rajyate'neneti rAgaH kusumbhAdiH / rAgavizeSa5 vAcino nAmnaSTa iti tRtIyAntAd raktamitye- | svIkArAJca / tasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / kusumbheva rakaM vastraM kausumbham / evaM kASAyama | kauGkamam / mAJjiSTham | hAridram / mAhArajanam / vA'dhikArAt pakSe vAkyaM 10 samAsazca bhavati / kusumbhena raktaM kusumbharaktam . ityAdi / rAgAditi kim ? caitreNa raktam / pANinA raktam / rAgazabdena prasiddhA eva kusumbhAdayo rAgA gRhyante / teneha na bhavati / kRSNena raktama / lohitena raktam / pItena raktam 15 iti / pate hi varNA dravyavRttayo na tu raagaakhyaaH| kathaM kASAyoM gardabhasya karNau haridrau kukkuTasya pAdau iti / kASAyAviva kASAyau / hAridrAfer hAridra ityupamAnopameyabhAvena tadguNa - dhyAropAd bhaviSyati // 1 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-rAgA0 / rAgazabdasya raJjIdhAtorghaJA niSpannatvena, dhAtorarthanideze ca 'rAge' ! ityuktayA AtmAzrayatApattiM manasi vicArya dhAtvartha vivRNoti - zuklasya varNAntarApAdanamida rajjerartha iti / zuGkuzabdA guNavAcakeo'pyatra guNipadazuklavarNavatA dravyasyetyarthaH / | "guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati" ityamarakozAt / nahi zuklasya varNasya varNAntaratvamApAdayituM zakyate guNe guNAnaGgIkArAt, kintu varNAntareNa tadabhibhAvakena tadabhivyaktirvAyate yena zukra-guNavaddravyaM varNAntara30 vattayA pratIyate, tathA ca zuklavarNavato dravyasya varNAntarasambandha saMpAdanamiha dhAtvartha iti phalati / ' raJjayati mRgAn', 'raJjayanti janamanAMsi' ityAdAvarthAntarasyApi pratIteH 'iha' ityupanyastam / ihetyasya prakRtarAgazabde ityarthaH / rAgapadasyApi bhAvakaraNAdyanekArthavyutpannatayA'ne35 kArthatveneha yo'rtho prAhmastamAha- rajyate'neneti rAgaH kusumbhAdiriti / kusumbhaM nAma puSpavizeSo yena vastrarAnaM vidadhati rajakAH / yattu rajjUdhAtvarthanirUpaNe zukkasye sUtre 'Ta' iti vAzabdasya paJcamyekavacane rUpam, yapadaM 45 ca syAdyavayavakavibhakterupalakSaNam, pratyayagrahaNe ca tadantagrahaNamiti '2" ityasya tRtIyAntAdityarthaH / tathA ca yAdRzaH sUtrArthaH sampannastamAha-rAgavizeSavAcina ityAdinA / udAharati-- kusumbhena raktamityAdinA vigRhya / spaSTAnyudAharaNAni / " vAdyAt" [ 6.1.11.] ityato'dhi - 50 kRtasya vAzabdasyehAnuvRttismaraNapUrvakaM tatphalamAha-vA'dhikArAt pakSe vAkathaM samAsaJca bhavatIti / pratyayasya pAkSikatvasUcanAt tatprayeAgArthaprativipAdayiSAyAM kvacid vAkayameva tiSThati, kacicca samAsaH kiyate iti bhAvaH / padakRtyaM pRcchati - rAgAditi kimiti 155 tRtIyAntAd rakte'rthe pratyayo vidhIyate, tRtIyA ca karaNe bhavati, raJjanakaraNaM ca rAga eveti vinA'pi rAgagrahaNaM rAgavAcakAdeva bhavatIti praSTurAzayaH / ativyApyotarayati-caitreNa raktamiti / ayamAzayaH na hi tRtIyA - karaNamAtraniyatA, kartaryapi tasyA vidhAnAditi tRtIyAntAt 60 karturapi pratyayApattiH syAditi tadvAraNAya rAmAdityAvazyaka - miti / kiJca, karaNamapi raJjanasya na rAgamAtram, api tu tatkriyAsiddhau sAdhakatamamanyadapi karaNatRtIyAntaM saMbhAvyate tato mA bhUdityAha - pANinA raktamiti / ' tena raktaM rAgAd' [pA0sU0 4.2.1.] iti sUtre mahAbhASye tu rAgagrahaNaM pratyAkhyAtaprAyam, tadbhASyAzayaH kaiyaTenetthaM prakaTIkRtaH, rAgabAcakAdeva vihitAt pratyayenedRzo'rthaH (raktArthaH) bodhayituM pAryate, kASAyaM vastramityAdau yathA raktArthapratItistathA daivadattaM vastramityAdau na bhavatIti katR tRtIyAntAt naiva bhaviSyatIti rAgAditi nAvazyakam / evaM karaNa- 70 tRtIyAntAdapi rAgabhinnAt pANyAderutpannena pratyayena raktArthapratItyanupapattirdraSTavyA / svamate'pyevaM pratyudAharaNeSu samAdhAnasambhave'pyabhidhAnasAmarthyAzrayaNAd varaM karaNamiti rAgAditi kartavyameveti pratipAditam / rAgapadena raJjanakaraNIbhUtatvena prasiddhasya tattadravyasyaiva grahaNaM, na tu rAga- 75 65 "Aho Shrutgyanam"
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kalikAlasarvazazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 30 [ pA0 2. sU0 4 ] raktam ityetasminnarthe / ikaNa pratyayo vA bhavati / zakalena raktam zAkalikam, zAkalam / kArdamikam, kArdamam ||3|| 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zakala0 / atrApi rAgAditi pUrvasUtraM sambadhyata eva / anya rahitasUtre ca lAkSArocanayo rAgavAvyabhicArAd vRttI rAgazabda saMbandhasya tayorulevAbhAve'pi zakala kaImobhicArasaMbhavAt rAgazabdena vizeSayati-rAga vizeSavAcibhyAmiti 1 45 tena khaNDavAcinaH kalazabdasya paGkavAcinazca kardamazabdasya na grahaNaniti bhAvaH / zakala miha raktacandanam, kamastu mRdvikAravizeSaH pANDaghamaNDale prasiddha iti laghunyAsakRtaH | udAharati-zAkalikaM zAkalamiti / ikaNo'bhAve autsargikaH "rAgAt" [6.2.1.] ityaN bhavati || 6 | 50 2|3|| vizeSANAmapIti draDhayati-rAgazabdena prasiddhA pava kusumbhAdaya iti phalanAha - teneha na bhavati-kRzNena raktamityAdi / eSAmagrahaNe hetumAha-pate hi varNA / vyavRttayo na tu rAgAkhyA iti / udAhRtAH kRSNA5 dayo varga vAcakAH tattadravyeSu samavAyena vartamAnAH, na tu raJjana sAdhanatvena prasiddhAnAM rAgANAM nAmAnItyarthaH / | nanu raJjanasAdhanadravyasaMbanbAvitravaNe'pi raktArthasyayAntaprayogo dRzyate sa kathamupapadyata iti zaGkate - kathaM kASAya gardabhasya karNAvityAdinA / atra hi svAbhA10 vikameva karNAdInAM kaSAyAdirUpavattvamiti zaGkAbIjam / uttarayati - kASAyASiva kASAyAvityAdinA / yathA kaSAyeNa raktayorAbhA bhavati tadvadAbhAsamAnI ityevaMrUpeNopamAnopameyabhAvamantarbhAvya kaSAyaguNa saMbandhavattAmAropyAyaM vyavahAro'nAdiparamparAprApta iti nAma sAcAt pratyayArtha15 vivakSeti tadarthaH / ayamAzayaH- yadyapIha nAsti zukrasya vastuno kaSAyAdiraJjanadravyeNa varNAntarApAdanaM vAstavikam, tathApi sAdRzyamUlakaH tAdRzavarmavatvAropaH zakyate kartumyathA gaurvAhIka ityAdAvagavi golAropaH ityupapannaH prayogaH ||6|2|1| 55 | lAkSA - rocanAdikaN // 6 // 22 // lAkSA-rocanA ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM raktamityetasminnarthe ikaNpratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / lAkSAyA raktaM lAkSikam / recanayA raktaM 25 raucanikam ||2|| nIlena liGgaviziSTagrahaNAnnIlyA vA raktaM nIlam / pItena raktaM piitkm| kecit tu pItaka zabdAdanyapratyayamicchanti / pIta kena kusumbhaprathama niryAsena raktaM pItakam / guNavacanatvAt kena ca siddhe aNapatrAdArtha vacanam ||4|| 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - lAkSA0 / pUrvasUtre sambadhyate, tatra rAgAditi lAkSA-rocanAbhyAM sAmAnAdhikaraNyenAnveti taca spaSTameveti na vRttyA tatpratipAditam / tathA ca rAgavAcibhyAM tRtIyAntAbhyAM lAcArocanAbhyAM rakte'rthe ikaNpratyaya iti sUtrArthaH / aNo'pavAda iti / pUrvasUtreNa prAptasya tasya vizeSavihitatvenAyaM vAvaka ityarthaH / udAharati-lAkSayA raktamityAdi / lAkSA krUmivizeSo 30 pAditaM raJjanadravyam / rocanA ca gopittasambhavatvena khyAtA tAbhyAmikaNi AdisvaravRdvayAdau lAkSikama, rocani35 kamiti ||6|| nIlapItAdakam ||6|rAS4kSA nIla- pItazabdAbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM tRtIyAntAbhyAM raktamityetasminnarthe yathAsaMkhyaM a ka ityetau pratyayau bhavataH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nIla0 | nIlapItayoH a-kayozca samAhAreNa nirdezaH / saMkhyaikyAd yathAsaMkhyenAnvayaH tathA ca nolAdaH, pItAtka iti labhyate / nIlazabda: puM-strIliGga ityubhayaliGgAt tasmAt pratyayotpariSTeti tatsAdhanamAha - nIlena liGgaviziSTagrahaNA- 65 nnIlyA vA raktamiti / #nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyena strItvaviziSTasyApi nIlasya grahaNAda nIlyA raktamityarthe'pi pratyayo bhavatIti bhAvaH / yadyapi yo'yaM nIlazabdo guNavizeSaparaH sa niyatapuMliGga eva tasmAt strIdhanimittakapratyayAnutpAdaH, nolIzabdo hi 70 tAdRzavarNavadoSadhivizeSavAcaka iti nAtra liGgaviziSTagrahaNanyAyapravRttirucitA, yasyaiva nAmnaH sUtre grahaNaM tasyaiva liGgaviziSTasyApi grahamaucityAt, tathApi zabdayoH sArU zakala-kardamAdvA ||6raashaa zakala kardama ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAM / pyAd yo nIlavarNavAcI zabdaH sa evehauSadhivizeSe vAcye "Aho Shrutgyanam"
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 5. zrIsidahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / strIsvamApanna iti bhAvanayA nyAyasyeha pravRttiraktati vize- za. ma. nyAsAnusandhAnam-udita0 / yam / pANinIyatano tu "lAkSArocanATTak" [pA0 sU0 pUrvata: TaH ityetAvanmAnaM saMbadhyate yogyatvAt ! udita- 40 4.2.2.] iti pUrvasUtrasthAnIye sUre eba "nIlyA | guroriti bhAdityasya samAnAdhikaraNamiti tathA vyAkhyAti anvaktavyaH" iti vArtika paThyate mahAbhASye, tatra kaiyaTena | udito guruyasmin me ityAdinA / puSyaNodita5 oSadhivizeSo nolI, aNvAdhanArtha vacanam / naulazabdastu guruNA yukto'bda iti / ayamAzayaH-kAlasya nava guNa-guNinorabhedopacArAt matubalopAd vA ityuktam / / mAnAni kathitAni jyotirvidbhiH / tathA ca sidAntatathA ca nIlIzadAdaNA rUpAntarabAdhanArthameva pratyayavidhAnam, ziromaNI grahagaNitAdhyAye bhAskarAcAryA:nIlIzandastu na raktArthe prayujyate'pi tu nIlIrUpavadravye ___"evaM pRthak mAnava-daiva-jaivaaupacArika: "guNe ekAdayaH puMsi guNaliGgAstu tadvati" paittArtha (pitryakSa ?) saurendaba sAdhanAni / 10 iti kozAdiprAptaH iti tadAzayaH / svamate ca nola grAjhaM ca kAle nayama pramANa zabdAdapyaNi nelamiti prayogo mA bhUdityetadartharavaM sUasya (grahAstu sAdhyA manujaH svamAnAt ) / / vyAkhyAsyati / (madhyamAdhikAre bhagaNAdhyAye 32) / 50 atra matAntaramAha- kecita tu pItakazabdAdapya ityuktam / pratyayamicchantIti / pItakamapi rakhanadravyam , tasmAdapi atra jevo vatsaraH jIvasya-guroH nakSatrarAziyogani15 raktArthe'N mA bhUdityataH apratyayaM vidadhatIti bhAvaH / / misakaH, tathA ca yasmin me uditaH guruH sa guruNA kiM tAvat pItakamiti svayameva grAhayati-pItakema kusu yukta iti tannAmnA sa jevo'bdo vyapadizyate / mbhaprathamaniryAseneti / kusumbhakusumAnAM jalenAIkaraNe kaza yaH prathamaniryAsa udgacchati sa kevalaM pItavarNa iti ___"madhyamagatyA bhayogena gurogaurabavatsaraH / " 55 pItakamityucyate, na tad raktaM vasaM kausumbhAMmasyAkhyA- | iti vasiSThavacanAt / 20 yate'pitu pItakamityeva / tacca rUpaM pItakazabdAdapratyaye uktaM ca bhAskarAcAryeNApi taukavihita eva siddhayatIti tdaashyH| guNavAcakanIlazabdasya vRhaspate madhyamarAzibhogAt, tadguNavatyapi prayogasya pUrvodAhatakozaprAptatvam , evaM saMvatsaraM sAhitikA vadanti " iti, pItarUpavad dravyavAcakapItazabdAt svArthe ke pItakamityapi ameva kSepakarUpeNa padyamuktam 60 siddhameveti kimarthamidaM sUtramityAzA prakRtyAha-aNapa- "kavAdito madhyamajIvamuktA 52 bAdArtha vacana miti / nIla-pItazabdAbhyAmaNA nelaM ye rAzayaH SaSTihatAvazeSAH / timiti spo mA bhUdityedarthamityarthaH // 6 // 2 // 4 // saMvatsarAste vijayAzvinAdyA uditagurorbhAd yukte'bde // 62 / 5 / / itIjyamAnaM kila saMhitoktam // " iti, udito guruvRhaspatiryasmin bhe nakSa asyArthaH-madhyamagatyA gurorepharAzibhogo bArhaspatya- 65 tahAcinastRtIyAntAd yukte'rthe yathAvihitaM | saMvatsaro bhavati / te ca saMvatsarA meSAdirAzisaMbandhe30 pratyayo bhavati, sa ced yukto'rtho'bdaH saMvatsaraH nAzvinAdyA bhavanti / yathA meSasthe sphuTagurau yasya syAt / saMvatsarasya samAptirbhavati (nArambhaH) sa saMvatsara AzvinapuSyeNeoditaguruNA yuktaM varSa pauSaM varSam / saMzako bhavati, meSAdAvazvinI nakSatrasattyAta tatsaMbandhAphAlgunImiruditagurubhiryuktaH phAlgunaH saMtra- devAzvinasaMjJA, tatraiva guroradayAt / vRSasthe guro yasya 70 tsrH| uditaguroriti kim ? uditazanaizcareNa / | saMvatsarasya samAptiH sa vatsaraH kArtikasaMjJako bhavati, 35 puSyeNa yuktaM varSam ityatra na bhavati / bhAditi vRSAdI kRzikAnakSatrasattvAt / kalAdau ca meSarAzisambandhIkim ? uditaguruNA pUrvarAtreNa yuktaM varSam / / vijayanAmA vatsara AsIt / vijayAdayazca SaSTivatsarA abda iti kim ? mAse divase yA na te ca meSAdibhiH paJcAvRttyA sambadhyanta iti punaH punaH bhavati // 5 // SaSThAvRterAdI meSarAzisaMbandhI vijayanAmA saMvatsara aayaati| 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA. 2. sU0 6. ] wwwwww parametAvatA sphuTamidamAyAtaM yat yasmin nakSatre bRhaspati | candrayuktena puSyeNa yukto grahaH / lup svaprayukte, atha puSyaH / adya maghAH / divA kRttikAH / 40 rAtra phalgunyaH / puSye pAyasamaznIyAt, maghAsu palaudanam / aprayukta iti kim ? poSamahaH / pauSI rAtriH / pauSo'horAtraH / pauSaH kAlaH ||6|| stiSThati, tadA ca yo vatsaraH samApnoti sa tannakSatranAmnA prathate, tathA ca puSyanakSatrasthe gurau yo vatsaraH samApnoti sa pauSaH kathyate, etAdRzArthabodhAyevedaM sUtra5 mArabhyate / anye ca vaiyAkaraNAH kecana nedRzaM spaSTaM sUtramArabhante, kevalaM sAmAnyena " nakSatreNa yuktaH kAlaH " ityarthe pratyayavidhAnena tannakSatrayuktakAlasyApi nakSatrazabdena vyavahAramAzritya tatrasthena guruNApi yuktaH kAlaH- saMvatsarAdiH tannakSatrAdutpannena pratyayenAbhidhIyata ityAzrayanti / 10 stramate ca nedRzAkliSTakalpanA kartavyA bhavatIti lAghatram | uditaguroriti kimiti yena kenApi uditena graheNa yukto'bdastannAmnA vyavahniyatAmiti praSTurAzayaH / nAyaM vyavahAraH svAdhIno'pi tu kAlaza( jyotirvit ) - sampradAyaprasiddhyanurodhyeva / tathA ca nAnyagraheNoditena yuktAnnakSatrAt pratyayotpattyA'nyastannAmnA vyavadriyate ityAha- udita zanaizvareNa puSyeNa yuktaM varSamityatra na bhavatIti / punaH zaGkate -bhAditi kimiti ? nakSatrasyaiva graheNa samvandha ityAzayena praznaH / udita 15 guruNA pUrvarAyeNeti / nakSatrazabdo'pi tannakSatrayukta20 kAlAra ityuktaM prAk / tathA ca yatra na nakSatrAtmakasya kAlasya guruNA sambandho vivakSito'pi tu pUrvarAtrAdeH kAlakhaNDasya tatra pratyayo mA bhUditi samAdhAnAzayaH / abda iti kimiti ? abdasyaiva vAcyatA kimityAzrIyate yaH kazcit kAlastAdRzena ( uditaguruNA ) yuktaH 25 syAt tatra vidhIyatAmityAzayaH / mAse divase veti uditaguruNA nakSatreNa yukte mAse divase vA tannakSatrAdutpanna - pratyayAntena samAseo divaso vA mA bhidhAyIti bhAvaH ||6||5|| | candrayuktAt kAle lupatvaprayukte ||6||6|| 30 candreNa yuktaM yannakSatraM tadvAcinastRtIyAntA yukte'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, sa cedra yukto'rthaH kAleo bhavati, aprayukte tu kAlavAcake zabde lub bhavati / puSyeNa candrayuktena yuktamahaH pauSamahaH / 35 patra pauSI rAtriH / pauSo'horAtraH / pauSaH kAlaH / mAghamahaH / mAghI rAtriH / mAgho'horAtraH / mAghaH kAlaH candrayuktAditi kim ? zukrayuktena puSyeNa yuktaH kAlaH / bhAdityeSa ? candrayukte zukreNa yuktaH kAlaH / kAla iti kim ? za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-candra0 / bhAditi pUrvato'nuvRttam, tadvizeSaNaM 'candrayuktAt' iti / atra 45 bhUge bAkayadvayam, 'candrayuktAt kAle' ityekaMvAkyaM 'lutvaprayukte' iti param, tathaiva ca sUtraM vyAkhyAti / sUtrakRtaiva 'tu' zabdena paravAkayasya pUrvavAkayAsaMbandhasya saSTIkaraNAnna bAkayabhedaprasaGgo doSAya / 'aprayukte ' ityanena sambanvAyottaravAkye vAkyAt kAle ityAdIyate / 50 tathA ca vRtrayuktArthaH saMpannaH / udAharati puSyeNa candrayuktenetyAdi / atra puNyapadameva candrayuktapuSyanakSatrAram candrayukteneti padaM tasya (puSyasya) tAdRzArthabAdhakatvaparicAyakameva / anyathA puSyadAt pratyayo na syAt *zeSagAnAM vRttine, vRttasya ca vizeSago na iti 55 nyAyAt / satyapi kathaJcit pratyayotpattau candrayuktapuSyanakSatrayuktaM varSamitIdRzArthabeAceo na syAt candrayuktarUpArthasya prakRtipratyayAnyayAbhAvAt / tadinAdivRttI sa evArthe bhAsate yaH prakRte pratyavAnyatarAntarbhUtaH, anyathA'tiprasaGgaH syAt, tathA ca puNyAdanatra candrayukta- 60 puSyanakSatraparaM vRttisvAbhAvyAdityAzrayaNIyameva / | padakRtyAni spaSyani / dvitIyavAkayamudAhartumavatArayati - luptvaprayukte iti / aprayukte kAlavAcake zabde'nenaiva vihitasya pratyayasya lup bhavati, yathA aya puSpa iti / candrayuktena puSyeNa yuktaH kAla ityeva vigrahaH, 64 kevalaM kAlavAcakasya zabdasya na prayoga ityetAvatA vihitasyApi pratyayasya lubU bhavati / adya maghAH, candrayuktAbhirmadhAbhiryuktaH kAla iti vigrahaH / pratyayalapi satyAM prakRtereva rUpaM yathAvadavasthitam / atra yadyapi 'adya ' ityapi kAlavAcakameva, tathApi tasyAdhikaraNazaktipradhAnatvena, 70 na puSyayuktakAlena sAmAnAdhikaraNyamiti na kAlaprayoga iti manyate / atra kAlaprayoga ityasya yaH kAlA yukto bhena tasya prayoga ityarthaH / nanvetadayuktam yaH kAleo'dyatyanena gamyate tasyaiva puSyayoga iti gamyate, nahi adyeti padArthabhUtakAlabhinnaH kazcit kAla iha puSyayuktatvena 75 bhAsate, tatazcAdyetyasyAdhikaraNazaktipradhAnatve'pi atra kevalamatItAyA rAjeH pazcArdhenAgAminyAzca pUrvArdhena yuktaH "Aho Shrutgyanam"
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 2. sU0 7. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 113 4s kAla evAdyazabdenocyate iti svIkaraNIyam, tathA : znIyAditi / atrApi pudhyAdepadaM candrayukta nakSatrararamiti cAtyanena sAmAnAdhikaraNyameva puSyayuktakAlArthasya / puSyeNa candrayuktana yukta kAle ityevAH, vizeSasya puSyapadasya, ekasminnAdhArAdheyabhAvAnupaparoH, iti kAlavAca- cAprayogaH spaSTa ev| smAtAMstu prakRtaprayoge puSpayuktena 40 phasyeha prayoga eveti kathaM pratyayasya luviti cenna. kAla- sUryaNa yukte kAle ityevedRzeSu prayogeSu vyAcakSate, tanmate 5 prayoge ityatra kAlapadasya nakSatrayuktakAlavizeSaparatvAt / candrayuktagrahaNAbhAvAt sUryeNApi yuktena nakSatreNa yukta kAle nakSatrayuktaH kAlaH paSTidaNDAramako'hArAprastadvizeSazcanna | tathAprayogo nAnupapannaH / apayukta iti kimitiprayukta ityarthAt / tadvizeSazca tadavAntarabhUtaH, yathA dinam / tathA ca kAlavizeSa prayoge'prayoge yA luvapi bhavatIti rAtriH, madhyAhaH, sAyAhna ityAdi / 'adya puNyaH' ityatra svIkriyatAmiti prAdurAzayaH / tata prayoge lA neSyA, ca naitAdRzaH kAlavizeSaH prayujyate ityasti kaalpryogaabhaavH| | asati cAprayuktatrahaNe syAdevenyudAharaNAnyeva pratyuTAharaNa10 na caitra pauSA'horAtra ityatrApi pratyayasya lum syAt, tvenopasthApayati-pauSamahaH, pauSI rAtrirityAdi / tatrApi tadavAntaravizeSAprayogAditi vAcyam ahega-1 tathA caSvapi lupi puSyo'haH, puSyA rAtriniti syAditi bhAvAntarabhedasya zabdata uktatvAt / pANinIye tantro cAta | bhAvaH ||6||6 // eva "luvavizeSe" [pA0sU0 4.2.4.] iti sURitam / dvandvAdIyaH // 6 // 27 // tasyArthazca zabdakaustubhe evaM vihitaH-pUrveNa vihitasya lum 50 15 syAt, na tu SaSTidaNDAtmakasya kAlasyAvAntaravizeSe candrayuktaM yannakSaH tad dvandvAt tRtIyAntAd gamyamAne iti / 'adya puSyaH' 'adya mapAH' 'divA | yukte kAle'rthe IyaH pratyayo bhavati / kRttikAH' ityAdAvadhikaraNazaktipradhAnayoravyayayoH zakti __ rAdhA'nurAdhAbhizcandrayuktAbhiryuktamahaH rAdhAmatpradhAnatvasvIkAreNa sAmAnAdhikaraNyasattve'pi 'rAtrau / jurAdhIyamahaH / adya rAdhA'nurAdhIyam / evaM phAlgunyaH' ityatra sAmAnAdhikaraNyaM kathamapi pratipAdayi-tidhyapunarvasoyA raatriH| adya tiSyapunarva-55 20 tumazakayameveti tadapyudAhatam / savIyam // 7 // anedaM vicAraNIyam-kAlena saha nakSatrayogazcandra za0ma0 gyAsAnusandhAnam-vandvA0 / candrayogapUrvaka eveti candrayuktAdityasya grahaNaM nAvazyakam / yuktAt bhAt iti padaya pUrvato'nusatameva tathA ca nakSabheNa saha candramasA yogo'horAtramAtram , kiJcinyUnAdhika sUtrArthamAha-candrayukta yannakSamAmiti / tadandAditi / vA samayaM yAvat anyeSAM grahANAM tu adhikasamayaM yAvata, mAdityanena dvandvAdityasya sAmAnAdhikaraNyenAnyaye dvandasya 60 25 pRthvIkakSAtazcandramasaH sAmIpyAta, anyeSAM grahaNAM yathAyatha bharUpatvAbhAve'pi bhayoIndvasya tadrUpatvAnapAyAdevamarthasya madhikAdhikadUravRttitvAt / ata eva denikanakSatravicAra sulamatvAt / rAdhAnurAdhAbhiriti-rAdhA cAnurAdhe ceti vigrahe candrasaMbandhAnusArameva mavati, iti prasiddhatvAcandrayukta dvandve sati rAdhA'nurAdhA iti / atra cAnye rAdhAbhinakSatrameva grahISyata iti / ata evaM pANinIye naye | candrayuktAbhiryuktaH kAla ityatha'Ni, tasya lupica etadviSayakasane candrayukteti na paThayate "nikSatreNa yuktaH | kSatraNa yukta | rAdhAH, evamanurAdhA iti saMsAdhya tato dvandaM kRtvA, tata 65 kAla:" [pA0sU0 4.2.3.] iti sUo kAzikAkRtA | Iyapratyayena rAdhA'nurAdhIyamiti sAdhayanti / tathA ca kathaM punarnakSaneNa puSyAdinA kAlo yujyate / puSyAdi- didhA pratyayaM vidadhati, tannAvazyakam , kevalaM nakSatravAcakasamIpasye candramasi vartamAnAH puSyAdizabdAH pratyaya-yoreva dunde, tasyaiva candrayuktatvavivakSAyAH rAdhA'nurAdhAmutpAdayantIti kathitam / ayamAzayaH-yadyapi aprAptayoH bhizcandrayuktAbhiriti pradarzita-vigrahabAkyato'vagamAt / prAptireva yogaH iti nityayoH kAla-nakSatrayoryogo na yujyate, 'adya rAdhA'narAdhIyam' iti phAlavizeSAprayoge'pi 70 tathApi candra-nakSatrayoravyApakatvena tayoryogaH sambhavati, Iyo bhavatyeya, na tu tasya lubiti, aprayukta lubiti neha tatpUrvakazca kAlenApi tadyogaH suvaca eveti / etadviSaye | saMbadhyata ityAzayaH / udAharaNAntare'pyatidizAta-evaM yadadhikaM vaktavyaM tat pUrvasUne evoktam / puSye pAyasama- tiSya-punarvasIyA rAviriti / tiSyazca punarvasU 15 sidahemacandra "Aho Shrutgyanam"
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 114 ceti vigrahe tiSyapunarvasava iti / tairyuktena candreNa yuktaH kAla iti vigrahaH spaSTamanyat ||6|2|7|| zravaNAzvatthAmAmnyaH ||6||8|| candrayuktanakSatravAcinaH zravaNazabdAdamvastha5 zabdAca tRtIyAntAdyukte kAle akAraH pratyayo bhavati nAmni pratyayAntaM cet kasyacit kAlavizeSasya nAma bhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zravaNA0 / candramuktAd bhAditi saMbadhyate / tasya zravaNAzvatthAmyAM sAmAnAdhikaraNyam / tathA ca sUtrArthamAha-candrayuktanakSatravAcina ityAdinA / zravaNaH zravaNAnakSatram, azvatthaH 20 azvinInakSatram / tAbhyAM candrayuktAmyAM yukte kAle 'aH ' [ pA0 2. sU0 9] tu zravaNamaha itveva syAt / evamanyeSvapi pratyudAharaNeSu 40 yojyam / tatazcaitAdRzaprayogeSvasyApravRttyarthaM nAmnItyAvazyakameveti bhAvaH // 162 // 8 // zravaNena candrayuktena yuktA zravaNA rAtriH / zravaNAH paurNamAsI / zravaNo muhUrtaH / azvatthena 10 camprayuktena yuktA azvatthA rAtriH / azvatthA paurNamAsI / avasthA muhUrtaH / satyapi anvarthayoge vASANAM samUhazcASam / evaM kAkam, bAkam, zaukam, bhaizcakam, vADavam | vanaspatInAM samUhaH | eveti nAmatvam / nAmnIti kima ? shraavnnmhH| zrAvaNI rAtriH / azvatthamahaH / AzvatthI 15 rAtriH ||8|| na kAlamAtrameva ucyate api tu kAlavizeSa | vAnaspatyam / zreNam / pausnam / paJcAnAM kumA- 50 rANAM samUhaH paJcakumArI, ityatra tu samUhaH samAhAra eva / sa ca samAsArthaH samAsenaiva ca gata iti taddhito notpadyate / yadyutpadyeta kA doSaH syAt ? utpannasyApi hyasya 'dvigoranapatye yasvarAderlubahi:' [6.4.24.] iti 55 lupA bhavitavyam tathA cAvizeSaH naiyam / 'GayAdegaNasya 0 ' [ 2.4.94 . ] ityAdinA GInivRttiH syAt / 'tasyedam' [6.3.159.] ityevANAdisiddhA samRhavivakSAyAM tadapavAdabAdhanArthI yogaH ||9|| pratyayo bhavati nAmni viSaye / vigRhyodAharati-zravaNena / candrayuktenetyAdinA / pUrNena mAsA candramasA yuktA tithiH pUrNo mAso'syAM tithAviti yA vigrahe paurNamAsI, nipAtanAdaNU, zravaNA rAtrirityAdau zravaNAdayaH zabdAH 25 candrayukta - zravaNayuktarUpamevArthe kathayanti yogamaryAdayA, na tu | tvameSAM pratIyate iti zaGkAyAmAha - satyapi anvarthayoge ityAdi / anugataH vAcye'yaM bhAsamAno'thoM yasya cAsau yogaH prakRti-pratyayasaMbandhastasmin satyapi iti sambandhaH / tathA ca yogArthamAtrapratIto satyAmapIti 30 bhAvaH / agedamAkUtam - yadi yogena rUdiviSaddhaH kazcanArtho bodhyeta tadA rUDhiviSayArthakatvabodhanAya yatna Avazyako bhavati / prakRte cAnugato yogArtha iti tadarthaM yatnasya nAvazyakateti na vaktavyam, yato nAtra yogArthamAtrabhAnamapi tu kAlavizeSasyaiveti / tadarthe nAmni pratyayavidhAnamAvazyaka35 miti sidhyatyeSAM zabdAnAM nAmatvamiti / etadeva padakRtyapradarzanena sphorayati nAmnIti kimiti / zrAvaNamaha iti / zravaNena candrayuktena yuktamityarthe "candrayuktAt kAle" [6.2.6. ] ityanenANi zrAvaNamityeveSTaM tatra kAlavizeSasya kasyacidapratIteH / nAmnItyasyAbhAve SaSThyAH samUhe ||6|2|9| SaSThyantAnnAmnaH samUhe 'rthe yathAvihitaM pratyayA bhavanti / gaudhAdakam vakSyate acittA- 45 dikaNa pratipadaM kedArANyazvetyevamAdayaH / tato'nyadihAdAharaNaM draSTavyam / 6 64 za0pra0 nyAsAnusandhAnam - SaSThyAH 0 / SaSThIpadaM pratyaya vizeSavAcakam tatazca pratyayagrahaNe tadantagrahaNasya nyAyasiddhatvAdAha - SaSThayantAnnAmna iti / yathAvihitamiti -yebhyo nAmabhyo viziSya te te pratyayA uktAsteSu ta eva bhaviSyanti / anuktapratyayebhyazcAnena sAmAnyena " prAjitAdaNU" [6.1.13. ] ityadhikRto'N bhaviSyatItyarthaH / tatra tAvad viziSya vihitAn pratyathAn ullikhati dikUpradarzanArtham, gotrAdakara vakSyate ityAdinA / tatra gotrAdakaJ " gotrokSa0" [6.2.12.] iti sUtreNa vihitaH, acittAdikaNU "karbAci - hastyacittA * " 70 [ 6.2.14.] iti sUtreNa vihitaH / imau liGgena pratyayavidherudAharaNe | " kedArANNyazva " [6.2.13.} iti pratipadoktapratyayodAharaNam / evamAdaya ityuktayA dikUpradarzanamidamiti sUcitam / tathA ca yebhyo'nyaH pratyayo notastebhyo 'nena sAmAnyavihito'N vidhIyata iti 7. bhAvaH tadAha-- tato'nyadihodAharaNamiti / udAharaticASANAM samUha iti cASaH pakSivizeSaH nIlakaNTha "Aho Shrutgyanam"
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2. sU0 10. J zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 115 iti prasiddhaH / aNi "avavarSasya" [7.4.68 ] ] bhASAt GIlukU na prApnoti / kiJca GIrna syAd ityApi kathayituM na yujyate, kintu paJcAnAM kumArINAM samUha 40 ityarthe paJcakumAri ityatra konivRttiH syAdityatra granthakRtAM tAtparyam, tathaiva ca pATho'pi syAt - lekhakapramAdAt paJcAnAM kumArANAmiti vigrhe| mUle dRSTaH iti saMbhAvayAmaH / ityalope cASamiti / samUhe liGgavizeSAnakAmAt sAmAnye napuMsakam / anyatrApyatidizati evaM kAkaM bAkamityAdi / kAkAnAM samUhaH, bakAnAM samUhaH, zukAnAM 5 samUhaH, mikSukANAM samUhaH ityAdirvigrahaH / vanaspatInAM samUha ityarthe tu "anidamyaNapavAde" [6.1.15.] iti jyaH / strINAM samUhaH puMsAM samUha iti vigrahe "prAguktaH strIpuMsAt" [6.1.25.] iti krameNa nas nam ca bhavata iti, koNam, pausnam iti / paJcAnAM 10 kumArANAM samUha ityevamAdiSu vigraheSu samAse satyayaM pratyayo 'pi syAnnaveti zakrAyAM nirNayArthamAha-paJcakumArI tyatra tvityAdi / tathA ca paJcAnAM kumArANAmiti vigrahapradarzanaM saMdigdham / paJcAnAM kumArINAmiti vigrahe ca dvigoH 45 samUhe'Ni, tasya pUrvoktarItyA lupi satyAM taddhitapratyayasya luptatvAd GayA api lupi paJcakumAra ityaniSTApattiH / na ca punaH " dvigoH samAhArAt " [2.4.22. ] iti GIH syAditi vAcyama, 'paJcakumAra' ityasya dvigutvAbhAvAt / dvigusaMzA hi paJcakumArItyasya jAtA, na paJca- 50 kumAretyasya / anyathA paJcendrANyo devatA asyaiti vigrahe paJcendra ityAdAvapi doSApatteH / ata eva " taddhitArthotarapadasamAhAre ca [pA0 sU0 2.1.51] iti sUtre mahAbhASye samAhAragrahaNa- khaNDanapraSaTTe'nte, paJcakumAri, dazakumAri ityAdau "lukU taddhitaluki " [ pA0 sU0 1.2.23. 55 iti GIpo luk prasajyetetyuktam ityAstAM tAvat / | ayamAzayaH-atra pazJcan-kumArazabdayoH samAsaM vinaikanAmavamekArthIbhAvazca nAstIti sAmarthyAbhAvAt pratyayo 15 notpadyeteti pUrva "saMkhyA samAhAre ca dviguzvAnAmnyayam" [3.1.99 ] iti samAse, dvigAH strItve yAMca paJcakumArI ti jAte samAsenaiva samUhArthasyAktatvAd *uktArthAnAmaprayogaH iti nyAyena na tataH samUhAyeM pratyayasya prAptiH / pratyayo arthapratyAyanAya vidhIyate iti 20 tadarthasya samAsenaiva pratItatvAnna sUtrapravRttiH rAkayA kartum, anyathA'navasthAprasaGgAt / nanvastu pratyayaH, utpannasyApi tasya lupi satyAM rUpe bhedAbhAva iti zaGkate yatpadyeta kA doSaH syAdityAdinA / pratyayotpattiyogyatAbhAvamajAnAnasyaivAyaM praznaH / tuSyatu durjanaH 25 iti nyAyena yogyatAbhAve pUrva pratipAdite'pi samAghAnAntaramevAha - maitramityAdidoSamAha- kInivRttiH syAditi / / nanu yebhyo'tra viziSya pratyaya uktaH tadvidhAyakasUtreSveva SaSThathAH samUhe ityevamarthaH paThathatAm, anukta pratyayebhyo nAmabhyaH samUhe 'rthe'pi "tasyedam" [6.3.160.] iti sUtreNaivANU siddheridaM pRthagasUtraM kimarthamArabhyate, na ca 60 tat sUtraM zeSAdhikArIyam, ityuktAdanyeSvevArtheSu tena pratyayaH syAt, samUhArthazca pUrvamevokta iti tasminnarthe kathaM tena pratyayaH siddhayeteti vAcyam, yebhyaH zabdebhyaH samUhe'rthe pratyayA uktAstatsambaddhApatyArthasya zeSasvAnapAyAt iti cedatrocyate tadapavAdabAdhanArtho yoga iti / tasya 65 tasyedamiti sUtrasya ye'pavAdA IyAdayastadvAdhanArtho yoga ityarthaH / ayamAzayaH - cASa kAkAdizabdAnAM dusaMjJakatvAt "dArIyaH" [6.3.32.] ityanena samUhArthe tasyedamityasya bAdhane IyaH syAt iti cASayam, kAkIyamityAdi rUpaM syAt iti tadbAdhanArthamatra sAmAnyasUtreNANI 70 vidhAnamAvazyakamiti || 6 |2| 9 // ayamAzayaH pratyaye sati tasya ca dvigoranapatye "yasvarAderlubaddhiH " [6.1.4.] iti lupi satyAM "kSyAdegaNasyAkkipa 0 " [ 2.4.94.] iti Gopi paJcakumAra - 30 misyaniSTa rUpamApadyeteti / tatazca samAhArasamAsaH samUhArtha pratyayasya nivartta ityeva svIkaraNIyamiti bhAvaH / abhedaM vicAraNIyam - paJcAnAM kumArANAM samUha iti vigrahaM kRtvA kInivRtyabhidhAnaM yujyate naveti / paJcakumAreti dvigAH samAhArAT kIrvidhIyate, na ca samAhAro'tra gauNaH, 35 phiJcinniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAbhayatvaM hi gauNatvam, taya na samudAyasya, tasya kamapi prativizeSaNatvAbhAvAt / yathA paJca indrANyo devatA asyetyarthe indrANIzabdasya taddhitArthe prati gauNatvam, atra tu na tatheti gauNatvA* mikSAdeH ||6|2|10| bhikSAdibhyaH SaSThayantebhyaH samUhe 'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / ferni samUha bhaikSam / gArbhiNam | 75 yauvatam / acitekaNo bAdhanArthaM vacanam / "Aho Shrutgyanam"
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kalikAlasarvazazrIdemacandrasUribhagavatpraNIte [pA. 1 sU0 11.] Al aulukyazabdasya gotrAkao bAdhanArthaH pAThaH / balavatvena yuvatizabdAt samUhe 'rthe'Ni yauvanamityeva rUpam / yuvateraNa siddha eva / puMvadbhAvabAdhanArthastu yoktamityasyApi ziSTaprayoge sati yauteH zatrantAt striyAM 40 pATha: / anye tu yuvatizabda na paThanti / | yuvatIzabda saMsAdhya tataH samUhe'gi yauvatamityasya siddhiH samma puMvadbhAve sati yuvatInAM samUho yoSa pratipAditA / yena kenacid rItyA svamate'pi rUpadvayasiddhi5 namityeva bhavati / reSTavyaitra / anyathA nirdizyamAnaziSTaprayogaH kathaM vyAkhyeyaH syAt 1 yauvanamiti va prayuktamiti darzayati - surUpamatinepathyamityAdinA / yasya puNyakRtaH praiSyam -- surUpam atinepathyam kalAkuzalayauvanamasti, tasya yauvana saphalamiti sambandhaH / praiSyamityasya prakarSeNecchA viSayIbhUtamityarthaH / icchArthakAt iSadhAtoH Nye eSyamiti, prakRSTameSyam--- preSyam " prasyai0 " [1.2.14.] iti ailam surUpam sundaram ati nepathyam - atizayita- 50 veSaracanAyuktam- kalAkuzala yauvanam -- kalAsu nipuNo yunatisamUho'sti, tasya yauvanam yUno bhAvaH, saphalam, phalena tadavasyAyAmabhilavaNIyenArthena yuktam astItyarthaH / atra ca samUhArye yauvanazabdasya prayogaH spaSTa eveti bhAvaH / gaMNaM nirdizati - bhikSA ityAdinA / atraiva matAntaramAha 50 bhikSazabdakArAnto'pIti / sa ca bhikSukArthaH syAt / bhicAzabdazva bhikSukakriyAyAH tatkriyayebhyamANavastupara | garbhiNIzabda ceha-- meghamAlA - zAlipaGktayAdiacittavastu:, teSAmapi jalarAsyAdibhirgarbhabhUtairyogAt garbhayukta parasya cautsargikanANaiva rUpasiddhiH / acitta- 60 vAcinazkaN prAptastadubAdhanArthamiha pAThasyAvazyakatvam / za0 ma0 myAsAnusandhAnam - bhikSAdeH 0 1 SaSThyAH samUhe iti prakRtam / SaSThyA iti ca miThAde15 vizeSaNam / pratyayatvAt tadantavidhiriti SaSThyantebhyo bhicAdibhya ityAdyarthaH sampannaH / udAharati- bhikSANAM bhai / Na sati AdisvaravRddhI AkAralope siddham / nanu pUrveNa sAmAnyasUtreNaiva bhikSAderapyaN siddha eveti viziSyasUtravidhAnaM vyarthamiti cedAha - 20 acittakaNo bAdhanArthe vacanamiti / atra gaNe prAyo'cittavAcakA evaM zabdAH paThitAH, tebhyo'cittanimittaka ikaNmA bhUdityetadarthaM triziSya bhinnAdibhyo'N | kSudraka-mAlavAt senAnAmni ||6|2|11|| 25 vidhAnamiti bhAvaH / nanvastu yempo'cittalakSaNa iNU | anye ca sarve'cittavacanA evaM pAtA iti || 6 |2| 10|| prAptasteSAmiha pAThaH sArthakaH, yutratizabdastu nAcittavAcakaH, iti tasmAdatsargika evANU bhaviSyatIti tapATho'tra vyartha eveti cedAha -yuvataraNa siddha eva, puMvadbhAvavAdhanArthastu pATha hAte / pUrvasUtreNa sati "jAtizca 'Ni taddhitaya 0 " [ 3.2.51.] iti puMvadbhAve yauvanamiti rUpaM syAt, tanmA bhUdityanena sUtreNa viziSyANa vihitaH / tadvidhAnasya phalAntarAbhAvAt putrabhAvAnArtha siddhayatIti bhAvaH / 30 " surUpamatinepathyaM kalAkuzalayauvanam / yasya puNyakRtaH praiSyaM saphalaM tasya yauvanam // " bhikSA bhikSazabdo'kArAnto'pItyeke / garbhiNI yuvati kSetra karIba aGgAra carman 10 varman afir afrman paddhati sahasra atharvana dakSiNA khaNDika yuga varatrA yugavaratrA hala era sebandha aulukya iti, bhikSAdiH ||10|| | tantrAntare yutratizabdo'tra gaNe na payate iti tanmate vizeSamAha - anye tu yuvatizabdaM na paThantIti / pANinIye naye ca bhicAdiSu sannapi yuvatizabdapATho mahAbhASyakRtA pratyAkhyAtaH tathA ca tanmate'pyatra yuk35 bhAvaH syAdeva / bartikakRtA ca yuvatizabdapAThasya putradbhAvaarratmevAbhipretya yoktamityapi rUpamiti svIkRtam / tathA cAcAryadvayaprAmANyAd yauvanaM yauvatamiti rUpadvayamadhi sAdhviti / zabdakaustubhakRtA ca bhASyaprAmANyasya - kSudraka-mAlayazabdAt SaSThyantAt samUhe 'rthe yathAvihitamaNpratyayo bhavati senAyA nAmni 65 saMjJAyAm / kSudrakAzca mAlavA kSudraka-mAlavAsteSAM samRhaH kSaudrakamAlavI pavanAnA kAcit senA | senAnAmnIti kim ? kSaudraka-mAlavakamanyat / gotrAkabAdhanArthaM vacanam / samUhAdhikAre hi tadantasyApi grahaNam / 'venoranaa:' [6.1.15 ] iti pratiSedhAt ||11|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kSudraka0 / atra kSudrakamAlakayoH samAhAreNa nirdeze'pi na pratyekaM pratyayavidhirapi tu samUhAdeveti vRttau spaSTayannAha - kSudraka-mAlava- ' zabdAditi / utsargataH pratyayasya siddhatve'Ni senAnAmanyevANa "Aho Shrutgyanam"
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [ pA0 2.0 12. ] 117 anyatrAkaJ iti viSayavibhAgArthaM sUtram / prayojanAntaraM ca svayameva trayati / vigRhyodAharati-kSudrakAca mAlavAtyAdi / aNi sati AdisvaravRddhI, striyAM kSautrakamAlavIti / nAmavaM spaSTayati-pavanAmA kAcit / manuSya, mAnuSyakam / rAjan, rAjakam / rAjanya, 5 seneti / rAjamyakam / rAjaputra, rAjaputrakam ||12|| yaNakam / vAtsyAyanakam / ukSan, aukSakam / vatsa, vAtsakam / uSTa, auSTakama / vRddha, vArdhakam / aja, Ajakam / urabhra, aura bhrakam / 40 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - gotro 0 / gotrazabdo 1 10 ayamAzaya:-- kulaM gotrazabdena gRhyata iti / | | padakRtyamAha-- senAnAmnIti kimiti / arthavizeSagrahaNaprayojanaM kimiti prbhH| anyatra mA bhUdityuttarayati - ! vyAkaraNAntare ' vRddhe ( svasamayaprasiddhe ) paribhASitaH kSetraka-mAlavakamanyat iti / senAnAmato anyatra gotra | loke ca pratrarAdhyAye paramapuruSasya gotrapadena vyavahAra eva- 45 lakSaNo'kameva syAdityetadarthamevArthavizeSopAdanamiti bhAvaH / mAdirUpeNAnekArthaka iti prakRte kiM gotramiti saMzaye Ahananu akaji sAmAnyato vihite, sa senAnAmyapi prApno- svApatyasaMtAnasyetyAdi / svaM gotratvena prasiddhaH puruSaH tyeveti cedAha - gotrAkaJbAdhanArthaM vacanamiti / tadapatyAnAM saMtAnasya paramparAyAH svena paramapuruSeNa yo senAnAmni gotralakSaNo'kaJ mA bhUdityetadarthaM sUtramidamiti vyapadezaH vyabahAraH taM karotIti svavyapadezakArI tasya bhAvaH / nanu kSudraka-mAlavA naikaM gotram, kintu gotra- prathamapuruSasya bojitvena khyAtasyA yA kAcana satatiH 50 miti tasya svarUpato gotratvAbhAvAt kathaM gozAkaH prApti gotram ityAkhyAyate tadeve grAhyamiti zeSaH / 15 riti cedAha -- samUhAdhikAre hi tadantasyApi yannAmnA prathate tasyApatyamevAtra grahaNamiti / samUhAdhikAre " SaSThayAH samUhe"[6.2.9.] etadeva ca pravarAdhyAyaprasiddhaM ityataH prArabdhe karaNe- tadantAdapi sUtragRhItanAmAntAdapi pratyayo laukika gotramityucyate / asyavizeSasya yA gotrasaMjJA vidhIyate / tatakSa mAlatrasya gotratvena tadantAt kSudrakapANinIyanaye kRtA - " apatyaM pautraprabhRti gotram [pA0 55 mAlavAnnAmno'pi gotralakSaNo'J prApta iti bhAvaH / nanu 4....] itei sUtreNa sA ca svasamaye vRddhasaMjJA sthAnI20 pratyayavidhau tadantavidhiH pratiSiddha iti kathaM gotrAntAt yeti tasyA na grahaNamiti bhAvaH / gotravAcakaH zabdazva pratyaya iti cedAha - "venAranaJaH" | 6.2.15 ] gotrapratyayAnta eva prati iti vaiyAkaraNasamayaH atazca iti pratiSedhAditi / ' ghenoranaJaH iti sUtreNa sUtre gotrapadaM gotraprayayAntaparamiti sUcayannAha ---- gotrapratyayAntebhya ukSAdibhyazceti / ukSAdayazva sUtre 60 paThitAH agre ca pratiprayogaM pradarzitAH / aNo'pavAda iti- ' SaSThyAH samUhe " [ 6.2.9.] iti sAmAnyasUtravihitasyA'No vizeSavihitatvAdayamapavAda iti bhAvaH / gotrapratyayAntAnudAhartumavatArayati - gotra iti / upaguH prathamapuruSaH, tasya gotrApatyAni aupagavaH teSAM samUhe 'rthe'nenA- 65 katri aupagavakamiti / kApateH gotrApatyAni kApaTavAH teSAM samUhaH kApaTavakam / svagotrApatyAni gargAH teSAM samUhaH gArgakam | vatsasya gotrApatyAni vatsAH teSAM samUha vAtsakam / gArgya vArarUpI gargAdilAd yajantau tato yUni pratyaye gAyaNAH vAlyAnA iti / teSAM 70 samUha ityarthe cAkasi vivakSite " vAyanaNAyAMneo: ' [ 6.1.138.] ityAyanaNo vA luni gargakama, zAsakamiti, babhASe ca gaNakam, vAtsyAyanakamiti / ukSan zabdasyodAharati-ukSan iti matya / uNAM samUha ityathegotra, aupagavAnAM samUhaH aupagavam | States, antyasvarAdilope Adisvaratruddho aukSaka- 75 student | gArgakam / vAtsakam / gArgyAmiti / vatsazabdo gotrabhinnArthakaH taruja vRSaparaH / vatsAnAM zabdAt samUhe kapratyayo naJaH paratve pratiSiddhayate / tadantAt pratyayAprAptau ca naJaH parAt tasmAt pratyayasya 25 prAptireva neti pratiSedho'narthakaH san samUhAdhikAre tadantavidhi jJApayatIti bhAvaH / tatphalaM ca kSetraka-mAlavakamityAdi tatraiva vakSyati / sati ca samUhAdhikAre tadantavidhau atyAdI iko'bhAvAtham ' anaJaH' ityasya cAle. tArthyam ||6|2|11|| 30 gotrokSa- vatsoSTravadvArA manuSya- rAjanyarAjaputrAdakA ||6||12|| svApatyasantAnasya svavyapadezakAriNaH prathamapuruSasyApatyaM gotram / gotrapratyayAntebhya ukSAdibhyazca samUhe 'kaJpratyayo bhavati / 35 aNo'pavAdaH / + "Aho Shrutgyanam" 33
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kalikAlasarvajJabhIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 2 0 15. kedArAya ||6|2|13 // kedArazabdAt samUhe'rthe Nyo 'kaJ ca pratyayau bhavataH / acittekaNo'pavAdaH / kaidAryam | kedArakam ||13|| samUha iti vigrahe dhAtsakamiti / evam auSTraka- / kAcinzabdena hastizabdeneva kimapi rUDhe vastu na gRhmamityAdi / manuSya- rAjanyazabdau gotrapratyayAntAviti mate te'pi tu yogamaryAdayA tebhya evArtha iti sUcayituM taM vyutpAtayoriha grahaNamanAvazyakameva gotratvenaiva siddheH / tatathau / dayati kaJcAni santyeSAmiti / kavacaM vArabANaH marmarakSa- 40 NAdikAvetau prAhmAviti pRthaggrahItau / teSAM teSAM samUhaH | kamaGgAvaraNam / tad yeSAmasti te sarve'pi kAcinaH na 5 mAnuSyakam rAjanyakam || 6 | 2|12|| tu ' kaJcukin 'zabdAdivadayaM zabdo rUDha iti bhAvaH / hastinUzabdazca vyutpanno'pi prANivazeSe rUDha iti hastAveSAM staH, te hastinaH na kathyante / kavacin hastin zabdAbhyAmikaNi AdisvaravRddhau, antyasvarAdilope kAvacikama, hAsti- 45 kamiti / kacitsya puruSe eva prasiddhatvAt tasya (kvacizabdasya ) striyAmapravRtteH acittavAcakasya viziSya grahaNAbhAvAt, kedArasya strItvAbhAvAt, hastizabdamAtraviSaye vizeSamAha - liGgaviziSTasyApi grahaNAt hastinInAM veti / ayaM ca nyAyaH- * nAmagrahaNe 50 liGgaviziSTasyApi grahaNam itirUpaH nAma sAmAnyagrahaNe tadvizeSagrahaNe ca pravartate iti prapacitamanyatra / acittavAcina udAhartuM prakurute acittAditi / anUpAnAM samUha ApUpikam zaSkulInAM samUhaH zASkulikam / kedArANAM samUhaH ityarthe pUrve rUpadvayasyoktatvenAha -- evaM kedArasya trairUpyaM bhava- 55 tIti / trINi rUpANyeva trairUpyam " bheSajAdibhyaSTayaN [ 7.2.164 ] iti svArthe yaN / acittatvenaiva siddhe kedArasyeha pRthagrahaNa kimarthamityAzaGkAyAmAha --NyAka "3 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam kedArA0 ! kedArazabdaH kSetravAcI / cakAreNa pUrvokto'J samuccIyate, tadAha - Nyo'kaJ ceti / acittavAcitvena kedArazabdAdame vihita ika prAptastadvAvanArthamanenedaM pratyayadvayaM vidhIyata ityAha- adhikaNo'pavAda iti pratipada 15 vivitvAditi bhAvaH / yadi cehekaNU pravarteta tarhi tasya nityatvenAsya pravRttirna syAt iti tadvAdhanArthamasya pUrva vidhAnamAvazyakam / vihitayozcAnena NyAkaproH parasUtre cakAreNa kedArasyApi samuccayAt so'pi bhavatIti rUpatrayaM sidhyati / kedAraNAM samUha ityarthe kaidAryam, kaidArakam iti paratra kaidArikamiti ca ||6|2|13|| 20 kavaca-hatya cittA kaN ||6|2|14|| 10 kavacin hastin ityetAbhyAmacittavAcibhyaH kedArAcca samUhe ikaNpratyayo bhavati / kavacAnyeSAM santIti kavacinaH teSAM 25 samUhaH kAvacikam / hastinAM liGgaviziSTasyApi grahaNAt hastinInAM vA samUhaH hAstikam | avittat ApUpikama / zASkulikam / kedArAta kaidArikam / evaM kedArasya vairUpyaM bhavati / NyAkaJbhyAM bAdhA mA bhUditi kedA30 rAvika vidhAnam ||14|| za0ma0 myAsAnusandhAnam -- kavaci 0 / cakAreNa pUrvasUtroktaH kedArazabdo gRhyate tathA ca sUtrArthamAha-katra | cin hastin ityetAbhyAmityAdinA / aprANItyapahAyAciteti kathanAt - adbhivinA glAyamAnAnAM tRNa-vRkSA35 dInAM saMgraho bodhyaH / teSAmapi prANitvenAprANIti paryudAse sati pratiSedhaprasaGgAt / acitteti kathane cAntaHkaraNaviziSTasvAbhAvasya teSvapi sattvena teSAmapi saMgraho bhavati / bhyAM bAdhA mA bhUditi / pUrvasUtreNa kedArazabdANyAkabhI viziSyAvahitAviti tau sAmAnyavihitamimaM mA 60 vAdhiSThAmiti, tataH (kedArAt ) pRthagevekaNa vihita iti bhAvaH || 6 |2| 14 // dhenoranaJaH ||6|2| 15 // dhenuzabdAta samUhe ikaNpratyayo bhavati, na cet sa dhenuzabdo naJaH paro bhavati / 65 ari samUha dhainukam / anatra iti kim ? adhenUnAM samUha Adhanayam / utsAditvAdaJ 'benoranaJaH0'(6.1.15 ] iti pratiSedho liGgam, samUhe tadantasyApi bhavatIti tena kSaudrakamAlavakam, brAhmaNarAjanyakama, vAnara- 1 hastikam | gaudhenukam ||15|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dheno 0 / naJaH parasya dhenuzabdasya paryudAso'narthakaH pratyayavidhI tadantavidherabhAvasya siddhAntitatvAditi zaGkate --anaJaH iti kimiti adhenUnAM samUha iti / nanu na nava adhenavaH iti 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2. sU0 17.] samAsena dhenubhinnaM sakalaM jagadebAdhenupadavAcyamiti, teSAM samUhasya vyAvartakatvena kimartho'yaM prayoga iti cet, satyam, * naJiva yuktamanyasadRzAdhikaraNe iti nyAyena 'dhenurnavaprasUtikA' iti kozAnnavaprasavaviziSTA pazujAtiradhenupada5 vAcyeti yaH ciraprasUtAnAM gavAM mahiSyAdInAM vA samUhaH sa evAdhenupadavAcyaH syAditi adhenupadasya navaprasUtagavyAdivyAvarttakatvasya sphuTatvam / ko'tra pratyaya ityAha- utsA ditvAdav iti / utsAdimaNe dhenuzabdasya pAThAt tataH prAgjitIyeSvartheSu sarvatra sa eva pratyayo bhavatIti adhenu10 zabdAdapi sa pratyayaH ityarthaH / nanUtsAdau cenuzabda eva paThito nAdhenuzabda iti tataH kathamasau pratyaya iti cenna, "vaSkayAdasamAse" [6.1.20 ] iti sUtre'samAsagrahaNena tadantavivejJapanAt / tadantavidhyabhAve hi sauvaSkayirityAdau pratyayasya prAptireva neti samAsaparyudAsasyAnarthakyameva syAt / 15 sa ca paryudAsaH prakRtaprakaraNe pratyayavidhAyapi tadantagrahaNaM jJApayati / nanu anuzabde dhenuzabdatvAbhAvAdeva pratyayAprAptiriti anatra iti niSedhasyAnarthakyameveti cedAha - 'ghenoranatraH' iti pratiSedho liGgam, samUhe tadanta20 syApi grahaNaM bhavatIti / anenaiva pratiSedhena prakRtaprakaraNe'pi tadantavidhivijJAyata iti bhAvaH / etAvatA svAMza cAritA satyapi phalAntarAbhAvena jJApanasya vaiya meveti zaGkAyAM phalAntaramapyAha- tena kSaudrakamAlavakamityAdi / senAnAmno'nyatra gotralakSaNo'kaJ gotrAntAdapi siddhaH / brAhmaNarAjanyakamityatra rAjanyalakSaNo'J siddhaH / vAnarAstikamityatra hastilakSaNa ikaNU godhenukamityatra dhenulakSaNa ikaN ca siddha iti bhAvaH / Adhe navamityatra " anuzatikAdInAm" [ 7.4.27.] ityubhayapadavRddhiH / godhenukamityatrAdisvaravRdvimAtram-tasyAnuzatikAditvAbhAvAt // 6.2.15. // 25 30 zrIsiddhamacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 35 brAhmaNa mANava vADavAdyaH ||6|2|16|| brAhmaNa mANava vADava ityetevyaH samUhe yaH pratyayo bhavati / brAhmaNyam | mANavyam / SADavyam ||16|| | | / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - brAhmaNa0 / brAhmaNAnAM samUhaH mANavAnAM samUhaH, vADavAnAM samUha iti vigreheSu brAhmaNyam mANavyam, vADavyamityetat spaSTam 16.2.16 // 119 gaNikAyA yaH ||6|2|17|| gaNikAzabdAt samUhe NyaH pratyayo bhavati / gANikyam / brAhmaNAdInAM yavidhAnaM puMvadbhAvArtham || 40 brAhmaNAH prakRtA asyAM yAtrAyAM ' tayoH samRhavacca bahuSu ' [ 7.3.3.] iti yaH pratyayaH / brAhmaNyA yAtrA yasya sa brAhmaNyayAtraH / mANa- 45 vyayAtraH / vADanyayAtraH / Nye hi puMSadbhASo na syAd yathA mANikyAyAtraH ||17| "Aho Shrutgyanam" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--gaNikAyAH 0 / gaNikAnAM samUhaH iti vigrahe gANikyamiti / nanu gaNikAzabdasyAdisvaravRddhayarthaM tato jyavidhAnasyAvazyakatvena 50 brAhmaNa- mANava vADavebhyo'pi Nya eva vidhIyatAmiti pratyayadvayavidhAnArtha kimiti yogadvayaM kriyate iti cedAha - brAhmaNAdInAM yavidhAnaM puMvadbhAvArthamiti / ye vRddhinimitto NakAro'sti iti NyAntasya strIvAcakasya bahubrIyAdI "parataH strISuvat [ 3.2.49.] ityAdinA 55 puMvadbhAve prApte " taddhitaH svaravRddhihetuH" [3.2.55.] iti puMvadbhAvo niSidhyeta iti brAhmaNAdibhyo NyavidhAne tadantasya vAliGgasya bahuvrIhau puMvadbhAvo na syAt, iSyate ca puMvadbhAvaH iti tebhyaH pRthagyavivAnasyAvazyakatyamiti bhAvaH / nanu samUhArthapratyayAntasya strItvamevA- 60 prasiddhamiti tAdRzamudAharaNameva durlabhamiti kiM tadarthaM pRthagyogavidhAnamiti cedAha - brAhmaNAH prakRtA yasyAM yAtrAyAmityAdi / prAcuryAthiM bahnarthAt samUhArthavat pratyayavidhAnena yadi brAhmaNAdizabdebhyaH samUhe yo vidhIyate tarhi prakRtAyeM ( prAcuryArthi ) 'pi sa eva bhavatIti, 65 tadantasya tatra yAtrAbAcakatvena strItvamiti striyAM vartamAnasya brAhmANyAdizabdasya yAtrayA saha bahuvrIhisamAse puMvadbhAvaniSedhAbhAvAd brAhmaNyayAtra ityAdayaH prayogAH sampadyante, tadartha tebhyo yavidhAnamAvazyakam / Nye vihite tu puMvadbhAvo na syAt / yathA-gaNikAH prakRtA yasyAM yAtrAyAM sA gANikyA, 70 pUrvavat "tayoH samUhayacca bahuSu" [ 7.3.3.] iti jye siddhayati / sA yAtrA yasyetyarthe ca bahubrIhau puMvadbhAvo na bhavati iti gANikyAyAtra iti bhavati / tathA ca phale vizeSasya sattvena pRthagyoga; sArthakaH ||6|2|17||
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 AMMANMAMALAAAAAAAAAAAAAA MANARArr 10 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA. 2. sU0 23. 1 kezAd vA / / 6 / 2 / 18 // | kaustubhe bhaTTojidIkSitaktam / yadyapi Rtu hnAM samUharUpaH, kezazabdAt samUhe NyaH pratyayo yA bhyti| api tu ahnAM samUhena sAdhya eveti mahInazabdasya na yoga maryAdayA RtuvizeSaparasthaM sambhAvyate. tathApi samUhArthe pratyaya kezAnAM samUhaH kaizyam , kaizikam / / vidhAya RtuvizeSaH pravRttinimattatvena kalpyate,iti taatprym| acittalakSaNa ikaNa ||18|| uktaM cAbhiyuktaH anyaddhi zandAnAM vyutpattinimittam ,anyacca 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kezAvya iti / pravRttinimittamiti / kratAviti kimiti, ruDhiH kimarthapUrvato'nuvRttam / Nye kazyamiti, tadabhAve ca kazimiti / mAzrIyata iti prbhaashyH| kevalamahaHsamUhe vAcye tatra ka: pratyaya iti cedatrAha acittalakSaNa ikaNa iti| pratyayo'yaM neSTa ityuttarayati-Advamanyaditi / kratonyatra "kavaci-hassyacittAJcakaN' [6.2.14.] iti kevalaM samUhe'the vAcye "vAdibhyo'J" / 6.2.26.) suunnetyrthH|| 6 / 2 / 18 // ityaSi AdisvarabaddhI "anonAdazyato'taH " 7.4. 45 vA'zvAdIyaH / / 6 / 2 / 19 / 66.] ityato luke Amiti .. 612122 / / azvazabdAt samUha IyaHpratyayo vA bhvti|| pRSThAd yaH // 6 / 2 / 22 / / azvIyam , Azvam // 19 // . pRSThazabdAt samUhe katau vAcye yaH pratyayo za0ma0bhyAsAnusandhAnam-thAzvAIye'zvAnAM bhavati / samUha AzvIyam , tadabhAve ca ausargike'Ni Azvamiti // pRSThAnAM samUhaH pRSThayaH kratuH / pRSThazabdo- 50 15 // 6 / 2219 'ha-paryAyaH / rathAntarAdisAmaparyAya ityanye / pavA Dvam // 6 // 20 // katAvityeva 1 pASTikam // 22|| za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-pRSThAcaH / kratAparthazabdAt samUhe yaNapratyayo bhavati / viti pUrvasUtrAt saMbadhyate / atrApi sa (kratuzabdaH) RtuikaNo'pavAdaH / vizeSapara evaasyeyH| anyathA pRSThazamdasyApyahaHparyAyatvena 5: parthanAM samUhaH pArzvam / DiskaraNamantya vakSyamANasvAt-anyeSAmapi kratUnAM (yajJAnA) vahaHsamUha20 svarAdilopArtham // 20 // sAbhyatvAt teSAmapi pRSThayAcApatteH pANinIye tu zabdakaustume za0ma0 nyaasaanusndhaanm-pv0| pAsthi- / pRSThaH stotravizeSa ityuktam / rathantarAdisAmaparyAyatvasyAnyamatavAcakAt samUhe Dit NicavaHpratyayo vidhiiyte| tatrANisvasya sidasyAzrayaNe tu sutarAM Rtuvishessprtvmevaayaati| te sAmabhiH phalaM prasidamevAdisvaravRddhirUpam , Dilyasya phalaM kimiti sAdhyasya kratoH sAmAnyatobhedAt / kratI ityasya saMbandha 60 jijnyaasaayaamaah-dditkrnnmsysyraadilopaarthmiti| Avazyaka ityAha Rtaavityeveti| anyatrAcittavAcitvAda25 "DityanyasvarAdeH" [2.1.114.] iti sUtreNokArasya cittalakSaNa iphaNeva bhavatItyAha-pAThikam iti / pRSThAnAM lopo yathA syAdityevamiti bhAvaH / / 6 / 2 / 20 / / samUha ityarthe ikaNi AdisvaravRddhau siddham / / 6 / 2 / 22 / / InovaH kratau // 62221 // caraNAd dharmavat // 6 // 2 // 23 // ahanazabdAt samUhe katau vAdhye InaH dharaNaM kaTha-kAlApAdi tasmAd yathA dharme 65 pratyayo bhavati / | pratyayA bhavanti tathA samRhe'pi / bat sarvasA30 ahAM samUho'hInaH kratuH kratApiti kim ? zyArthaH / tena yakAbhyaH prakRtibhyo yaH pratyayo Aimanyat / zvAdipAThAdA // 21 // | yathA dharma bhavati tAmya pakSa prakRtibhyaH sa za0ma0 nyAsAnusandhAnam-Inogato vAcye para pratyayastathaiveha bhavati / iti / atra RtupadaM RtuvizeSaparam , tathA cAhargaNasAdhye yathA kaThAnAM dharmaH kAThakam / kAlApakam / 70 'musyApha'nAmni katAvevArya zabdo sTaH / evaM cAnyeSu yahuSu / chAndogyam / aukthikyam / bAhacyam / 35 ajha samUhena sAdhyeSu RtuSu nAyaM zandaH prayujyate iti zabda AtharvaNaM tathA samhe'pikAThakam ityAdi / / 23 / / "Aho Shrutgyanam"
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 [pA0 2. sU0 25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 121 za0ma0nyAsAnusandhAnam-caraNAdaNa caraNa-1 caraNaM gotrAdi ityuktam / 'caraNo'striyAm' iti ca zabdArthamAha-kaTha-kalApAdIti / pANinIye ca caraNa. pramANatvenopanyastam , tathA ca sarvatrArthe caraNazabdasyobhaya- 40 zabdasya zAkhAdhyetRvAcakatvamuktam / kaThAdizabdAstad- liGgateti samAyAti, kintu zAkhAdhyetRvAcakazcat caraNavAcakatvena sviikRtaaH| tasvetthaM sAdhitam -kaThena prokta- | zabda ihAzrIyate tarhi tasya pulliGgatavocitA vedazAsyADa5 madhIyate iti kaThAH, kalApinA proktamadhIyate iti kAlApA dhyayanasyAdyatve puMsveva vyavahRtatvAt / tathA cAtra sUtravRttI iti / tathA ca svamate'pi tadanumatameveti pratibhAti / svamate'pi caraNamiti napuMsakamAThaH pranAdAdAyAta iti pratibhAti / / "veden brAjhaNamatrava" (6.2.130.] iti sUtreNa phaLa- 16 // 2 // 23 // zabdasyAdhyetRparatvaM vyavasthApitam / evaM kalApin ' go-stha-vAtAt ala-kaTayallam // 6 / 24 / / . itInantAt prokta'rthe'hi kAlApamiti tato'dhIte ityathe go-ratha-yAta ityetebhyaH samUhe yathAsaMkhya 10sNi tasya "proktAt" (6.2.129.1 iti lupi kAlApA iti bhavati / tathA ca kaThazAkhAdhyetR-kAlApAzAkhAdhyetR tral kaTayala Ula ityete pratyayA bhavanti / paratvaM kaTha-kAlApayoH sarvasammatatvamityAyAti / nanu dharma gayAM samUho gotrA / rathAnAM rthkttyaa| vadityatra vagrahaNa vyartham , 'caraNAddharme ' ityukte'pi samUhA- lakArau zrIsvArthoM / vAtAnAM dhAtUlaH // 24 // 50 dhamadhye dharma ityasyAsaMbaddhatya mA prAsAkSIditi tasya za0ma0 nyAsAnusandhAnam-go-ratha01 spaSTA 15 sAdRzyArthatvaM grahIbhyate tathA abrAhmaNa AkSaNa ityAheti | vRttiH / udAharati- gavAM samUhaH gotreti / litvAt sAmarthyAda gamyate brAjhaNavadayaM bhavatIti sthAnivat sUtrastha- strIsve Api gotroti / evaM rathakaTayAzabde'pi bodhyam , mahAbhASyarItyA dharmavadityarthalAbhaH syAdetyAzaGkAyAmAha- tadAha-lakArau bItvArthAviti / strIliGgArtho lakArI vat sarvasAdRzyArtha iti / sarvathA dharmArthapratyayena / lin minyani' li0 zA0 strIliGgapra06.) ityanuzAsanA-55 sAdRzyaM yathA syAdityevamarthaH ityarthaH / tadeva spaSTayati- diti bhAvaH / vAtAnAM samUha ityarthe Ule vAtula iti / 20 tena yakAbhyaH prakRtibhya ityAdinA / tathA ca caraNa- oyamArAlA vAta-paramANUnAmanekatve'pi vAtasaMjJakasyAvayabAcakAt "caraNAdakaJ" [6.3.168. iti sUtreNA vina ekaravAdanekAzrayarUpasamUhAnupapattiriti kathaM samUhAthai tataH kA dharme'rthe vihita iti samUhe'pi bhavati / tadeva / pratyayavidhAnamiti / atrokta "pAzAdibhyo yaH" pA. darzayati-yathA kaThAnAM dharma ityAdinA / evaM ca | sU0 4.2.49.] iti sUtro mahAbhASye-pRthagvAtA api 60 samUhArthe'pi tathaiva kAThakamityAdayaH prayogA anusanveyA dRzyante, tad yathA-pUrvo bAtaH, uttaro yAtaH, sarvato 25 ityavasitam / chAndogAnAM samUhe ityarthe "chandogausthika." vAtaH / vAtA yAntu dizo dazeti / asyAzayaH kayaTene16.3.166.] iti zyo vidhIyata iti chAndogAnAM sthamuktaH --ekasyApi vAtasya digmedanimittabhedapratibhAsamUhe'pi sa eva pratyaya iti chAndogyam, ukthama sAt , anekAzrayasya samUhasyopapattiH, yathaikA'pi dika dhIte ityarthe'traiva sUtre aukthikazabda ikamanto nipAtyate, sUryodayAstamayAdyapAdhibhedAdanekatvena vyapadizyate, tathA ca 65 tatazca dharma jyo vidhIyate iti samUhe'pi sa eva pratyayo daza diza iti loke vyavahAraH / athavA bhinnA eva pUrvAdibhavatIti aukthikayAmiti sidhyati, evamanyeSvapi digAzritA vAtAH, teSAM pArthakyenopalammAt , pRthagguNadharmArthapratyaya UhAH / atreda vicAraNIyam -atra sUtre svabhAvAdidarzanAcceti / tathA caupAdhika, svabhAvika caraNado puttI klIyatvena nirdiSTaH "caraNAdaka" vA lokaprasidabhedamAdAya, vAtAnAM bhinnatvena tatsamUha(6.3 168.) iti sUtre ca puMlliGgatvena, pANinIye sambhava iti svamate'pi samAdhAnam // 6 // 2 // 24 // 70 ca caraNazabdaH sarvatra puMlliGgatvenava nirdishyte| ardharcAdigaNe ca caraNazabdaH paThayate tenobhayaliGgatA prApyate'pi pAzAdezca lyaH // 6 // 2 // 25 // kinspardharcAdau paThayamAnaH caraNazabdaH zlokacaraNavAcaka pAzAdibhyo go-ratha-bAtazabdebhyazca samahe iti sampradAyavida aahuH| svamate ca liGgAnuzAsane puM- lyaH pratyayo bhavati / ikaNAderapavAdaH / napuMsakaliGgaprakaraNe caraNazabdaH paThayate / tatra caraNaH | pAzAnAM samUhaH paashyaa| tRnnyaa| khalyA / 16 siddhahemacandra M 30 "Aho Shrutgyanam"
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 gavyA / rathyA / vAsyA / pAza tRNa khala dhUma aGgAra poTagala piTaka piTAka zakaTa dala nala vana iti pAzAdiH / bhikSAdipAThAdaGgAra- halAbhyAmaNapi / AGgA5 rama / hAlam / lakAraH bItvArthaH ||25|| kalikAlasarvajJabhImacandrasUribhagavatpraNIte za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pAzA0 | atra cakArAt pUrvasUtroktA go-ratha- vAtazabdA api samuccIyante, tadAha - pAzAdibhyo go-ratha- vAtazabdebhyazceti ikaNAderapavAda iti / acittalakSaNa ikaN, svAbhA 10 viko'NU cAnena bAdhyate vizeSavidhAnasAmarthyAditi bhAvaH / pAzAnAM samUha iti / ekasyAmeva rajjo yatra yahavaH pAzA nirmitA bhavanti, yathA dhAnyAdimardanArtha paGktayAkAreNa bahavo vRSA yojyante sA rajjuramena zabdenocyate / zrIsvAt striyAmAy iti pare / samUhe klIvasvasyaiva dRSTatayA 15 Avathai strItvArthaM litvamiti svamatam / pare ca liGgasya lokAzrayatvamAzritya vinaiva prayatnaM strItvamAzrayantIti yatkiJcidetat / gaNaM nirdizati--pAza-tRNetyAdi / aGgArahalayoH pratyayAntaramapItyAha - bhikSAdipAThAdityAdi ||6||25|| 20 zvAdibhyo'J ||6|2|26 // | zvanprakArebhyaH samUhe'J pratyayo bhavati / zunAM samUhaH zauvam / ahAmAham / daNDinAM dANDam / cakriNAM cAkram / ava siddhe 'no'padasya taddhite [ 7.4.61.] iti antya svarAdilopArthamaJSacanam aNapavAdabAdhanArtha ca / zvAdayaH prayogagamyAH ||26|| 25 iti za0ma0 nyAsAnusandhAnam-vAdi0 / atrAdizabdaH prakArArthakaH, na tu zvan 'zabdaH Ado yeSAmiti gaNa vizeSapara ityAzayenAha -- zvanprakA regya zvanuzabdaH tadbhinnAstatsadRzAzvetare'pi zabdAH zvAdipadena zrAhmA iti bhAvaprakAro medasAdRzyamityukteH / zunAM samUhaH zauSamiti / zvanzabdAt atri Adi svaravRddhiprAptau " dvArAdeH " [7.4.6.] iti vakArAt pUrvamaukAraH, "no'padasya taddhite" [ 7.4. 61.] ityantyasvarAdilo pe zauvamiti / ahnAM samUha ityarthe'Ji AdisvaravRddhI ansyasvarAdilope prApte "anInAdayyano'taH " [7.4 66. ] ityato lope Ahnamiti / daNDinAM samUha jhAyathe'mi Adisvarado antyasvarAdilope dANDamiti / evaM 35 30 [ pA0 2 0 27.] / cakriNAM samUha ityarthe cAkramiti / nanu kimarthamarda sUtram, svabhAvikena samUhArthenAjaiva rUpasiddheH nahmaNatrI 4 rUpe vizeSo'sti / yazca svaranimitto vizeSo vyAkaraNAntare svIkriyate sa na svamate samAzrIyate, svaravicArasya svamatyuktatvAd iti zaGkAyAmAha-ajaiva siddhe iti / antyasvarAdilopArthamiti / ayamarthaH "no 'padasya taddhite " 7.4.61.] iti sUtreNa prAptasyAntya - 41 svarAdilopasya annantennantazabdeSu "aNi" [ 7.4.52.] ityAdisuH pratiSedhaH kriyate tathA ca zauvamityAdau antyasvarAdilopAbhAve zauvanamityAdayaH prayogAH syuriti, iSTaprayogasiddhyarthe pratyayAntaravidhAnamiti / phalAntaramapyAhaaNapavAdabAdhanArthaM ceti / ayamarthaH -aNU 50 sAmAnyavihito vizeSavihitaiH pratyayAntarai badhyate iti pUrvamupapAditam tathA ca zvAdiSu ye'cittAstebhya ikaN anyebhyo'pi pratyayAntarANi saMbhAvyante teSAmaNi bA yathA syAdityevamarthamatro viziSya vidhAnamiti / zvAdigaNo na paThita iti kathaM pariceyAH zvAdaya iti zaGkAyamAha - 55 zvAdayaH prayeogato'nusartavyA / iti samUhArthe dRzyamAnA ye prayogA aNA na sidhyeyusteSAM prakRtayaH zvAdI jJeyA iti bhAvaH ||6|2|26|| 1 - khalAdibhyo ni ||62raarj khalaprakArebhyaH samUhe linupratyayo bhavati / 60 lakAraH strItvArthaH / khalAnAM samUhaH khalinI / pAzAdityAllyo'pi / valyA | UkAnAma UkinI / kuTumbAnAM kuTumbinI / khalAdayaH prayogagamyAH || 27 ! za0ma0 nyAsAnusandhAnama-khalA / atrApyAdi- 65 zabdaH prakArArthaka eva, na tu gaNavizeSaparigrAhaka ityAha-khalaprakArebhya hotaM, khalazabdastatsadRzA anye ca zabdAH khalaprakArAstebhya ityarthaH / lakArasya prayoge'zravaNAnnarakyazaGkAmapAkurvannAha-lakAraH zrItvArtha iti / 'lin minyani minkani' | strIli0pra06 ] ityanuzAsanAditi bhAvaH / khalAnAM 70 samUha iti / khalA duSTAH, dhAnyAdisthApanasthalAni yA / lini inUmAvasyAvaziSTatvAt, strItvAd iyAM khalinIti | pAzAdAnAve khalazabdaH paThyate, tatsArthakyAya calyo'pi syAdevetyAhapAzAditvAllyo'pIti / tathA ca lye, litvAt strIve Api khalyeti / UkAnAM UkinIti pUrvavat siddhiH / evaM 75 kuTumbinItyapi / khalAdiparicayArthamAha-khalAdayaH prayoga | "Aho Shrutgyanam"
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARRIAN R ArvinAmr. PN- [pA0 2. sU0 30. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH 123 w wwwwwwwwwwwwwcom tAnasarsavyA iti / ye prayogA linnansaravena samUhAthai | vigraheSu puruSazabdAt eyatpratyayo bhavatIti sUtrArthaH prayujyamAnAH syusteSAM prakRtayaH khalAdiSu vizeyA iti | prytrsitH| puruSazabdazaha leAke prasiddhAvayavivizeSavAcako bhAvaH // 6 // 2 // 27 // gRhyate, na tu sAMkhyadarzanaprasiddha AramavAcakaH, sasyodAsI- 40 grAma-jana-bandhu-gaja-sahAyAt ta // 6 // 28 // | natvasyAvikAritvasya ca taiH pratijJAnAt, 'na prakRtirna vikRtiH puruSaH' iti saaNkhykaarikokteH| udAharati-puruSoNa pabhyaH samUhe tara bhavati / prAmANAM samUhaH grAmatA / janatA / bndhutaa| kRtaH pauruNeyo grantha ityAdinA // 6 / 2 / 29 / / gjtaa| sahAyatA / lakAraH khItvArthaH // 28 // vikAre // 6 // 30 // zalama nyAsAnusandhAnam-grAma ! spaSTam SaSThayantAda vikAre yathAvihitaM pratyayA 45 // 6 // 2 // 28 // . bhavanti / dravyasyAvasthAntaraM vikAraH / 10 puruSAva kRta-hita-dha-vikAre caiyA // 6 / 2 / 29 // azmanA vikAraH AzmanaH, AzmaH / pataSazabyAta kate hite vadhe vikAre cakA- 'vAzmano vikAre'[7.4.63.] ityasyasvarAdirAt samUhe ca eyA pratyayo bhavati / kRtAdau lopH| bhasmanobhAsmanaH / mRttikAyAH maartikH| yathAbhidhAnaM vibhaktiyogaH / puruSeNa kRtaH ardhasya AdhaH / halasya hAlaH / sIrasya sairH| 50 pauruSeyo granthaH / puruSAya hitaM pauruSeyamAhataM | cedInAM caidaH / vRjInAM vArjaH / dhigatAnAM 15 zAsanam / puruSasya vadhaH pauruSeyo vadhaH / gataH / raNAM rAGgavaH / tasyedam' [6.3.159.] puruSasya vikAraH pauruSeyo vikAraH / puruSANAM | ityevANAdisiddhAvardhAdiSu vikAre aNapavAdayam ||29|| | bAdhanArtha vacanam // 30 // sh.m.nyaasaanusndhaanm-purussaat0| cakAreNa za. ma. nyAsAnusandhAnam-vikAre / adhi- 55 pUrvAnusatasya samUhArthasya samuccayaH / tathA ca pUrvasUtrArthamAha- | kArasUtramidam / "SaSThayAH samUhe" [6.2.9.] ityataH 20 kRte hite ityaadinaa| tathA cArthapaJcake puruSazabdAdayaM pazyA iti samarthavibhaktiranusate / vidhisUtratvamapyasya pratyayaH / nanu "SaSThayAH samUhe" [6.2.9.] ityataH SaSThI, zAstrakArAnumatam , tathA ca sUtrArthamAha-SaSThazcantAdasamarthavibhaktiradhikRtA / tata: paSThayantAdeva puruSazabdAdeSvartheSu |vikAre ityaadinaa| ythaavihitmiti| yAbhyaH prakRtibhyo pratyayaH syAt / na caiSAmarthAnAM sarveSAM SaSThayantena sAmarthya viziSya ye vihitAstAbhyaH ta eva bhavanti, anuktapratyayAsambhavati / kRtazabde hi karmaNi ktH| tatra ca kartari karmaNi bhyazca prakRtibhyaH sAmAnyenAdhikRto'N bhavatIti bhAvaH / 25 vA SaSThayasaMbhavAt kathaM kRte'rthe SaSThayantAt pratyayo vidhAsyata tathA ca prAgjitIyebhyartheSu yAbhyaH prakRtibhyaH pUrvameva iti cedatrAha-kRtAdau yathAbhidhAnaM vibhakti pratyayA uktAH, vikArAtheM vA'gre'sminneva prakaraNe viziSya yoga iti| vihitAstA varjayitvA'nyAbhyo'nena "prAgajitAdaN" [6. yathAbhidhAnamityasyAbhidhAnamanatikramyetyarthaH zAstreNa | 1.13.J ityadhikRto'Neva bhavatIti, kalizabdAdagniyasya zabdasya prayoge yA vibhaktiramihiMtA yogyatAbalAt sva | zabdAca "kalyagnereyaNa" 6.1.17.J iti, utsAdeH 20 tena saha pryojytyrthH| athavA yathA'rthasyAbhidhAnaM yujyeta "utsAderam" 6.1.18.] iti strI-pusAbhyAM "prAgvataH tathava tadyoge vibhaktirAyitabyetyarthaH / uktaM ca pANinIye / strIpuMsAt" [6.1.25.J iti na-snI , ityevaMrUpeNa mahAbhASye-yAM kAzcid vibhaktimAzrisya buddhirupajAyate sA | pratyayavibhAgo visheyH| tathA ca kalerikAraH kAleyaH, sA Azrayitavyeti / " sthAnivadAdezo'nalavidhau"pA. agnebikAraH AgneyaH, utsasya vikAra: autsaH, striyAH nA sU0 1.2.56.1 iti suutre| tathA ca kRtazabdayoge paMso vA vikAraH straMNaH, posna ityevarUpANi vijeyAni / 35 kartari tRtIyAyAH hitazabdayoge caturthyAzcAbhidhAnAd yathA- vikArazabdArtha grAhayati-dravyasyAvasthAntaraM vikAraH yathamimA vibhaktayo yojyA iti / puruSeNa kRtam , puruSAya | iti / dravyasya guNa-kriyAyoginaH padArthasya anyA'vasthAhitam , puruSasya vadho vikAraH, puruSANAM samUha bhetyevarUpeNa 'vasthAntaraM aakaaraadiprivRttivikaarshbdvaacyetyrthH| " tasya "Aho Shrutgyanam"
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUri bhagavatpraNIte 24 vikAraH " [pA0sU0 4.3.123.] iti sUtre kAzikAyAM tu prakRteravasthAntaraM vikAra ityuktam / idaM ca lakSaNaM pUrvalakSaNApekSayA vyApakam / guNAdivikAre'pi vyApteH / yadyapi guNasya dravyAzritasyaivAvasthAntaraM sambhAvyate dravyaM 5 vinA tadavasthiterabhAvAt, dravyaniSThaguNasyAvasthAntarasampattau ca dravyamapyavasthAntaramApannamiva lakSyate / tasmAt pUrveNApi lakSaNena sarvalakSyavyAptiH sambhavati tathApi prAdhAnyena vyapadezA bhavanti iti nyAyena yatra rUpamAtravikAraH prAdhAnyena nirdeSTumiSTaH syAt tatrApi vikAralakSaNaM vyApnu10 yAdityata eva kAzikAkRtA lakSaNamidamupAttamiti pratIyate / pA0 2. sU0 31. | sUtrasya pRthak pATho vidhisUtratvaM cAvazyakamiti // 6| 2|30|| 4 prApyauSadhi vRkSebhyo'vayave ca ||6|2|31|| nanu vikArasyApIdamarthatayA grahaNAt " tasyedam" [6.3.159.] ityanenaiva vikArArthe'pyaNaH siddheH kimarthamidaM tadarthe pRthagvacanaM kriyate / ye ca vikArArthaM viziSya 25 vihitAH pratyayA agre vakSyante, tadarthamekasya ( prathamasya ) sUtrasyAdau vikArArthanirdezaH kriyatAm, idameva vA kevalamadhikArasutratvena vyavahniyatAmityAzaGkAyAmAha-tasyeda- | mityeva siddhe ityAdi / arghAdiSviti saptamI viSayatAyAm / tathA cArdhAdizabdaviSaye vikArArthatvenoktau idama30 rthasya zaiSikatvena tatra sAmAnyatayA vihitasyAgo'pavAdakA viziSya tattacchabdebhyo vihitAH pratyayAH pravartiSyante na svag ityaNo'pavAdakAnAM pratyayAnAM vikArAthai bAdhanArthamidaM pRthagvacanamArabdhamiti bhAvaH / tathAhiM zaiSike'rdhazabdAt "arghAdyaH " [6.2.69.] iti yo cihnitaH, ilasIra35 zabdAbhyAM "halasIrAdikaN" [6.3.161.] itIkaNa vihitaH / cedi-vRjizabdAbhyAM rASTravAcibhyAM cedizabdasya kAzyAdipAThAt "kAzyAdeH" [ 6.3.35.] iti NikaNau, 'bujeH "vRjimadrAd dezAt kaH " [6.3.38. ] iti kazca vihita iti vikArArthe'pi ta eva syurityaNo vidhAnArthamasya prANina-auSadhi vRkSavAcibhyaH SaSThayantebhyo'vayave vikAre ca yathAvihitaM pratyayA bhavanti / | udAharati- azmano vikAraH Azmana Azma iti / azmanzabdAdaNi AdisvaravRddhau "aNi" [7.4.52. ] ityantyasvarAdilope pratiSiddha Arama iti rUpaM kathamityAzaGkAyAmAha - "vAzmano vikAre " [ 7.4.63. ] itya15 syasvarAdilopa iti / bhasmano vikAraH bhAsmanaH iti / atra "aNi" / 7.4.52. ] iti pratiSedhAdantyasvarAdilopAbhAvaH / mRtikAyA vikAro mArtikaH AdisvaravRddhI AkAralope ca rUpasiddhiH / evamanyeSAmapi siddhirvijJeyA / cedyAdayo janapadavizeSAsteSAmapyavasthAntaraM 20 tatsthalokavRddhi DrAsAdibhiH sambhAvyata eveti tattadudAharaNasaGgatiH / prANibhyaH, kApota sakthi / kApota 4 mAMsam / mAyUraM mAMsama | AdhikaM mAMsam / avizabdAdanabhidhAnAnna bhavati / auSadhibhyaH, daurma kANDam, daurba bhasma / maurya kANDam, maurya bhasma / vRkSebhyaH, kArIraM kANDam, kArIraM bhasma / belvaM kANDam, bailvaM bhasma / prANyauSadhi-vRkSebhya iti kim ? pATaliputrasyAvayavaH pATaliputrakaH prAkAraH / 'tasyedam' | 6.3.129. ] iti vivakSAyAmakaJ / evaM pATaliputrakaH prAsAdaH / itaH paraM vikAre prANyauSadhi-vRkSebhyo'vayave ceti dvayamapyadhikriyate / tenottare pratyayAH S prANyauSadhi vRkSebhyo'vayavavikArayoranyebhyastu vikAramA bhavantIti veditavyam / prANinacetanAvantaH | auSadhayaH phalapAkAntAH / vRkSAH puSpavantaH phalavanta / vRkSavizeSatvAd vanaspati- vIrudhAmapi vRkSagrahaNena grahaNam / prANigrahaNenaiva cetanAvatvena vRkSauSadhigrahaNe siddhe tadupAdAnamiha zAstre prANigrahaNena ghasA pava gRhyante, na sthAvarA iti jJApanArtham ||31|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - prANyau0 / sUtre cakAraMNa vikArArthaH saMgRhyate tathArthamAha-avayave vikAre- 1 ceti / avayavA aGgAni / tathodAharati- prANibhya iti prakRtyA kApotaM sakthIti / kapotasyAvayavaH iti vigrahaH, sakthIti tadvizeSanAma nirdiSTam, kApotaM mAMsamiti vikarArthasyodAharaNam / yadyapi mAMsamapi yathAkatha Jcidavayava eva tenApyavayavinaH kotazarIrasya sAGgasyam, tathApi sarvAvayatrasamUhabhUtasya taccharIrasyAvibhAgena gRhyamANaM tadvikAratvenaiva gRkhate, taccharIrasyaivAvasthAntararUpatvena mAMsasya darzanAt / evaM sarvodAharaNeSUhyam / averavayavaH Avika sakthi / atrAvizabdAt svArthe kapratyayaM vidhAya tato'Ni Avikamiti rUpaM bhavati / na kevalAdavi-zabdAt pratyayotpattiH / tat kuta ityAha- avi zabdAnabhidhAnAnna bhavatIti / ayamAzaya:- arthAmi " Aho Shrutgyanam"
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pI0 2. 032. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH | 125 | dhAnArthameva zabdaprayogaH prayuktAnAmeva cAnena zAstreNa / phale puSpAt tairapuSAd vanaspatiH" ityamarakozAnusAraM, 40 sAdhutvaM myAkriyate / na ca kevalAdavizabdAd vihitena puSpapUrvaka phalavanto vRkSAH, vAnaspatyajAtayaH, puSpaM vinaiva pratyayenAvayavAdirartho'bhidhIyate iti na tataH pratyayotpatti- phalavanto ye vanaspatijAtayazca kathyante, tathA ca puSpabhavati / etacca "dvigorluganapatye" [pA0sU04. 1.88. ] phalobhayavattvaM vRkSatvamiti lakSaNe kriyamANe vanaspatiSu vRkSa5 iti sUtre mahAbhAgye'pyuktam / tatra ca zabdAntareNa vigrahe lakSaNaM na gacchediti pRthak pRthageva puSpavattvaM phalavattvaM ca satyapi zabdAntarAt pratyayotpattirbhavatIti prastAve tatra iyoH vRkSalakSaNaM kRtam tathA ca sarve vRkSA vIrudhazva vRkSatvena 45 zabdayoH samAnArthakayorevena vigrahe'parasmAt pratyayotpatti saMgrahItAH / bhaviSyati avyavikanyAyena tadyathA-avemAMsamiti vigRhyAvizabdAdutpattirbhavati - Akkimiti pratipAditam / praNibhya 10 udAhRtya udAharati- daurva kANDamiti dUrvAyA avayavaH dauryam / kANDamiti tadavayavabhUtasya bhAgasya nAma / evamanyedAharaNeSu bodhyam / nanvavayave cetyetAvadeva sUnyatAm prAyaH sarvANi nAmAni prApyauSadhi vRkSavAcakAmyeveti nAmasAmAnyAdubha15 yAyeM pratyayo vidhIyatAmityAzayavAn pRcchati - prANyauSadhivRkSemya iti kimiti ? na kevalaM prApyauSadhivRkSayAcInyeva nAmAni nagara-grAma-parvatAdivAcakAnAmapi nAmnAM sastrAditi prApyauSadhi vRkSaprahaNAbhAve nagarAdivAcakAdapi pratyayotpattyApattAvativyAptyApatterityAha- pATaliputrasyA20 vayacaH pATaliputrakaH prAkAraH iti / atra "zepA nsyAt " [6.3.42.] ityakam bhavati, prANyAdigraha gAbhAve cAnenANeva syAt / na kevalaM vidhisUtrametadapi / trAha prANi naivetyAdi / jJApite cAsmina 60 tvadhikArasUtramadhItyAha -- itaH paraM vikAre prANyauSadhi-vRkSebhyo'vayave ceti dvayamapyadhikriyata 25 iti, tatphalamAha - tenottare pratyayA ityAdinA / vakSyamANA etadadhikArIyAH pratyayAH prANyAdibhya ubhayorarthayostaditarebhyaH kevalaM vikAra eveti bhAvaH / sUtrasthazabdAnAM vAcyAnarthAn nirdizati prANinaH cetanAyamataH ityAdinA / cetanA cAtra zAnapUrvikA pravattireva / tathA 30 ca jaGgamA eva gRhyante, na sthAvarA ityaye sphuyebhaviSyati / auSadhayaH phalapAkAntA iti / phalapAka evAnto yAsAM tathAbhUtA ityarthe / phale pakke yAH zuSyanti tA oSadhizabdavAcyA iti bhAvaH / vRkSAH puSpavantaH phalavantaceti / pRthak pRthak puSpavatvasya phalavatvasya lakSaNavAzrayaNAt kevalaM puSpavantaH kevalaM phalavantaH puSpa phalo bhayavantambha vRkSatvena gRhyante / kSapadena vRkSasAmAnyasya grahaNena sAmAnye ca vizeSasyAntarbhUtatvena sarveSAmetra vizemANagrahaNaM bhavati / tatphalamAha -- vRkSavizeSatvAt vanaspativIrudhAmapIti / bhayamAzaya:- " vAnaspatyaH , nanu prANigrahaNenaiva vRkSANAmoSadhInAM ca grahaNaM siddham, na ca teSAM prANitvAbhAva:, apomayaH prANa iti zrutyA adbhirvinA glAyamAnAnAmeva prANitvAt , etaca "tiSya punarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya dvivacanaM nityam >> 50 [pA0sU0 1.263.] iti sUtre mahAbhASye spaSTam } adbhirvinA vRkSA oSadhizvApi glAyanta eveti teSAmapi prANitvaM svaSTameva / na ca prANitvamiha cetanAvatramiham, cetanA ca jJAnapUrvaka pravRttirityuktam tathA ca nete prANina iti vAcyam - " 55 "antaH saMjJA bhavantyete sukha-duHkhasamanvitAH / " teSAmapyanukUlAhArAdigrahaNa pratikUlAhArAdi visarjanarUpajJAnapUrvaka pravRttidarzanAt / Adhunika vijJAnibhiH teSAM parasparavArtAderapi prakRtatvena cetanAvatvAt iti ceda " prANitUryAGgANAm" [ 3.1.137 ] ityAdizA praNigrahaNena vRkSoSadhInAM grahaNaM na bhavati ||6|2|31|| tAlAd dhanuSi ||6|2|32|| tAlazabdAd dhanuSi vikAre yathAvihitamaNapratyayo bhavati / vulakSaNasya mayaTo'pavAdaH / 65 tAlasya vikArastAlaM dhanuH / dhanuSIti kim tAlamayaM kANDam ||32|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sAlAd* tAlazabdasya vRkSavAcakatvena pUrvasUtreNaivANi siddhe sUtramidamanakamityAzaGkAyAmAha - dulakSaNasya mayo'pavAda iti / "doraprANinaH " [ 6.2.49.] iti sUtreNa 70 prAptasyeti zeSaH / tAlazabdasya "vRddhiryasya svareSvAdiH " | 6.1.8.] iti sUtreNa dusaMzAvidhAnAt tato'vayave vikAre ca mayaH prAptestadvAdhanArthe dhanuSyevANU, anyatra mayaDiti viSayavibhAgArtha sUtramidamiti bhAvaH / tAlasya tAlasaMvandhikasya vikAra ityarthe, tAlasya vRkSasyAvayava 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 NARORA - - - - kalikAlasarvazamIhemacandravaribhagavatpraNIte pA0 2. sU0 36. ityaye'pi (pUrvoktazApanasAmarthyAt ) dhanuSi vAcye'Ni / ayavo veti / vRttau yathA vihitamaJ' iti pAThAdasAlaM dhanuriti, dhanuSIti kimiti ! arthavizeSa- | pAJpratyayasanniyogena lAgamA vidhiiyte| apratyayazca grahaNa vyartham-dhanuSi tadanyasmin vA'rthe'N sAmAnyena hemAditvAt saMbhAvyate'nyatastu na praaptiH| hemAdigaNe 40 vidhIyatAmiti prabhAzayaH / anyasminnarthe'N neSTo'pi ca pAThAbhAve'pi ThasyAkRtigaNatvokteraJ saMbhAvyate / lekhaka 5 tu dulakSaNoM mayaDevetyAzayena pratyuttarayati-tAlamayaM doSAd vA vRttau aNaH sthAne'J paThitaH / ladhuvRttI kAmiti / tAlasya vikAra ityarthe " doraprANinaH" | cAN eva pATho dRzyate sa eva ca samIcInaH pratibhAti / [6.2.49.] iti mayaD bhavati, dhanuSItyasyAbhAve | prakRte'NorvizeSAbhAvenAkRtigaNatvamAzrisyAno lAme phalAcAsyAphvAdasUtratvenANeva syAditi bhAvaH // 6 / 2 / 32| | bhAvAditi pratImaH // 6 // 234 // 45 apu-jatoH po'ntazca // 6 // 3 // payo droyaH // 6 // 35 // 10 apu-jatu ityetAmyAM vikAre yathAvihi- payas hu ityetAbhyAM SikAre yaH pratyayo tamaNapratyayo bhavati, tapodha So'nto bhavati / bhavati / payaso'No'pavAdaH / droreksvrmyttH| puNo vikAraH trApuSam / jatuno vikAraH payaso vikAraH payasyam / dAruNo AtuSam / aN siddha eva pAgamArtha vacanam / | vikAro dravyam // 35|| cakAraH saMniyogArthaH // 33 // za0 ma0 bhyaasaanusndhaanm-pyo| yasya za. ma. jyAsAnusandhAnam-trapujato / vizeSavihitatvena sAmAnyapratyayasyApavAdatvamiti kasmAt AbhyAM vikAre 6.2.30.1 iti sAmAnyasoNavANa | kaH pratyayo bAdhyate iti spaSTayati-payaso'No'pavAdaH siddha eveti kimartha vidhAnamityAzaGkAyAmAha--aNa siddha brorekasvaramayaTa iti payaszabdAd "vikAre" pava pAgamArtha vacanamiti / - aprApte vidhirarthavAn 6.2.30.] iti sAmAnyasUtreNANa prAptaH, druzabdasya 55 iti nyAyena yAvadaprAptaM tAkyaMza eva vidheH sArthakaya- caikasvaratvena "ekasvarAt" [6.2.48.] iti mayaTa prApta 20 miti pAgamavidhAnamAtrArthavaM sUtrasyeti bhAvaH / nanu tahiM | iti tAyanena bAdhyete iti bhAvaH / udAharati-payaso kimartha pratyayavidhAnamapi vRtyA vyAkhyAyate iti cedatrAha- | vikAraH payasyAmiti / dadhyAdi payasyazabdenocyate / sakAraH saMniyogArtha iti / cakAreNANA saheva | droruNa iti / duzabdo vRkSavAcI, tasya ca na sAkSAda SAgamo'pi niyujyata iti sahavidhAnArtha vRtyA pratyayo'pi vikArI dravyamapi tu tatkASThasyeveti 'dAruNa' iti vidhIyamAnatvena myAkhyAyata iti maayH| tathA cANi pdopaadaanm| sAdhAraNa guNakriyAdhArapadArthavizeSavAcako 1. sarayeva ghAgamaH, aNi sati pAgamo bhavatyeveti siddham / / | dravyazabdastu kRdanto na tu taditAntaH / guNadrayate AzrIyata 6233 // ityarthe gatyaryaka'Tu'dhAtoH "ya ecAtaH" [5.1.28.] zamyAca laH // 6 / 234 // iti ye guNe'vAdeze ca dravyamiti sidayati // 6 / 2135 / / zamIzabdAt vikAre'vayave ca yathASi uSTrAdakana // 6 // 36 // 65 hitamapratyayo bhavati, satsaMniyoge cAsya uSTrazabdAd vikAre'vayave cAkaJpratyayo bhavati / rAmyA vikAro'vayavo thA zAmIlaM bhasma / | ___uSTrasya uSTacA vA vikAro'vayavo vA zAmIlI zAkhA // 3 // auSTrikaM mAMsam / auSTrikA jaGghA // 36 // za0ma0 bhyAsAnusandhAnam-zamyA0 zamI za0ma0 nyAsAnusandhAnam-uSTrAd ! uSTra- 70 yaziyo vRkSavizeSaH, latA'pi tannAmnA prasiddhati strItvena | zabdasya prANivAcakalyAdasmAt pUrvaniyamAnusAraM vikaarenirdeshH| vRkSavAcakavAdasmAcchandAt pUrvavyAkhyAnusAreNa 'vayaveca pratyaya isyAha-vikAre'Sayave ceti / nAmavikAre'vayave ca pratyaya ityAzayo vRttau pratipAditaH, 1 grahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam, iti nyAyAnusAraM vigrahaudAharaNe'pi tathaiva vigrahaH pradaryate-zamyA vikAro- mAha-uSTrasya uSTramA veti auSTrakaM mAMsamiti / 30 lo'ntH| "Aho Shrutgyanam"
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / kauzeyam ||6|2|39|| [ pA0 2 0 40.] akArasyaikArasya yA "avarNavarNasya" [ 7.4.68.] iti lopaH / vikAro mAMsam avayavo jaGghA ||6|2|36|| umedavA ||6|3|37| umA UrNA ityetAbhyAM yathAsaMbhavaM vikAre5 sars va yA akapratyayo bhavati / umA atasI tasthA vikAro'vayavo vA aumakam, aumam / UrNAyA vikAra: aurNakam | aurNaH kambalaH ||37|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - umA0 / umA10 zabdasya pArvatIvAcakasyApi darzanAt taddvyAvartanAyAhaumA atasIti / kathamumAzabdasyAnAta sIvAcakatvameveti nirNIyate iti cecchRNu, arthavizeSasya saMbandhAt / atra hi vikAre'vayave ca pratyayo vidhIyate / tatrAvayavArthasya pArvatyAM sambhave'pi vikArArthasya tatrAsambhavAt, prakRti15 vikRtibhAvasya cetane'dRSTatvAt / UrNA ca prasideveti na tadarthavizeSoktiH ||6|2|37|| emyA eyan ||6||38|| paNIzabdAd vikAre'vayave ca payaJpratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -paNyA0 / eNI zvetamRgI / tasyAzca prANitvAduktaniyamena vikArAvayavayo25 rubhayorarthayoH pratyaya ityAzayenAha - vikAre 'vayave ceti / pratyayavizeSeokteH sAmAnyataH prAptasya pratyayasya bAdha ityAha- aNo'pavAda iti / prAkaraNikasya tasya bAdha iti bhAvaH / vikAra mAMsam, avayavo jaGghA, ihApi puMliGgasya grahaNamastu iti zaGkamapAkurvannAha zrIliGga 30 nirdezAt puMlliGgAdaNeveti / ayamAzayaH yadi puMsliGga syApi paNazabdasyeha grahaNamiSTaM syAt tadA puMlliGgameva nirdizet, liGgaviziSTagrahaNa 0 nyAyena kholiGgasyApi grahaNaM syAdeveti liGgaviziSTagrahaNagaurava vyartha eva syAt, sa va svasArthakayAya puMlliGgasyAgrahaNaM zApayati / tathA ca 35 puMlliGge'syApravRttau tataH sAmAnyaprApto'Neva bhavatIti aiNamityeva rUpaM tatreSTamiti || 6| 2|38|| / kozazabdAdU vikAre pynyprtyye| nipAtyate / kezasya vikAraH kauzeyaM vastraM vagaM 40 vA / nipAtanaM rudrapartham / tena vastra-sUtrAbhyAmanyatra bhasmAdau na bhavati ||39|| 127 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kauzeyam 0 ! kozAccetyeva sUtre kRte'thavA pUrvasUtre eva eNIkAzAdeyaJ ityeva paThitavye pRthak sUtrArambho nipAtanAzrayaNaM ca 45 vyarthamityAzaGkAyAmAha - nipAtanaM rudadharthamiti / rudirarthavizeSapratyAyanazaktirevArthaH prayojanaM yasyeti tAdRzamityarthaH / anyathaiva siddho nipAtanasyAlAkSaNika kAryalAbhArthamevAzrayaNasya sarvatra darzanAdiha ca rUpasiddhayaMze tAdRzasya kAryasyAdarzanAdarthavizeSaviSayataiva labhyeti bhAvaH / 50 tathA ca vyAvartanIyamAha - tena vastrasUtrAbhyAmanyatra bhasmAdau na bhavatIti / bastra-sUtrayoreva kAzasambhavayoH rUdayA kauzeyazabdasya prayogo na tu tadatirikte kAzasya vikAre bhasmAdirUpe iti nipAtana prayojanamiti bhAvaH |||6|2|39|| 55 20 ever vikAro'vayaveA vA aiNeyaM mAMsam / aiNeyI aGgA / strIliGganirdezAt puMlliGgAdaNeva yathAvihitamaNpratyayeo peNaM mAMsam / peNI jaGghA ||38|| ca luk / parazavyAda yaluk ca // 62|40|| parazave idaM parazavyam / tasmAd vikAre bhavati, yakArasya parazavyasyAyasA vikAraH pArazavam 160 aN siddha eva yalugarthe vacanam / atheha yagrahaNaM kimartham ? tadabhAve'pi ' avarNavarNasya ' [7.4.68. ] ityantaluka siddhA lugagrahaNAd ansyAbhAve 'ntyasadezasyApi yakArasya lug bhaviSyati / satyam, yagrahaNaM yazabdasya samudA- 65 yasyaiva lopArtham / teneottarasatre 'svarasya pare prAgravidhau' [7.4.110.] ityasyAnupasthAnAda yakAralope ' avarNevarNasya ' [ 7.4,68.] itIkAralopo bhavati ||40 // To ma0 nyAsAnusandhAnam para0 1 para 70 zavyazabdaM sAdhayati - parazave idaM parazavyamiti / tAdaye yapratyaye "asvayaMbhuvo'v" [ 7.4.70. ityavAdeze parazavyamiti / yathAvihitamaNiti / nAnena "Aho Shrutgyanam"
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kalikAlasarvakSamIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 2. sU0 42. / sUtreNANUpratyayo vidhIyate, tasyehAprakRtatvAt / kintyasmAt / sthAnivattve yakArasyAntyasadezalvAbhAvaH / antyatvAbhAve- 40 pratyayAntarasya viziSya vidhAnAbhAvena sAmAnyena vikAre 'ntyasadezatvasya vastutastatra sato'pahamazakyatvAt / ato vihito'N siddha eva / vakSyati caitadane / yathAvihita- vaiyarya svIkRtyottarayati-satyamiti svIkAraH / uttaraM mityasya sAmAnyavidhAnamanatikramyetyarthaH / parazavyaM hi / cAha-yagrahaNaM yazabdasya samudAyasyaiva lopArtha5 parazasAdhanaM taccAnekarUma sambhavatIti viziSyAha-parazadhya- miti / syAyaso vikAra iti / yenAyasA parazurnirmIyate, | nanu kastAvat samudAyalope'vayavalope vA vizeSaH1 nAtra 45 tasyaiva vikArAntaraM pArazavamityAkhyAyate iti bhaavH| kimapyagre vidheyamasti. yadavarNasya pUrva lApe tato vyaJjanaparazaH kuThAraH, paraM zRNAti hinasti iti vyutpattaH / tathA / mAtralope sati sthAnivadabhAvakRto vizeSa: syAt-ityAza ca hananasAdhanatvasyAyasa eva saMbhavAd ayasa ityuttm| | iyottarasUce pAle bhedaM sphorayati-tanottarasUtrI ityA dnaa| 10 tadvikAraH pArazavamapi zastravizeSa eva / 'zUdrAyAM ayamAzayaH - atra sUtra phalAbhAve'pyuttarasUle luGmAtravipratanaye, zastra pArazavo mataH" ityamarakozAt / "pasi syAnuvRttau avarNalopottaraM yaluki punaH kaisIyatrekArasya 50 pArazavaH pumAn, parastrItanaye zale dvijAt zuddhAsute lak prAptau " svarasya pare prAvidhau" [7.4.110.] ca1" iti medinIkozAdhAsya zastre''pi puMstvamevA- ilyavarNalopasya sthAnitve pratyayaparatvAbhAvAlluka na syAd vagamyate, iha ca napuMsakanirdeze mUlaM mRgyam / arthAntare- iti kAMsyamiti rUpaM na siddhayet / samudAyasya lope ca 15 'pyasya zabdasya prayogasaMbhAvanayA vA sAmAnyena klIba- svaramAtroddezyakAdezAbhAvAt sthAnivasvaM na bhavatIti nirdeza iti vA / sUtraprayojanamAha-yalugarthe vacana miti / | // 6 // 2 // 40 // *aprApte hi zAstramarthavat, iti nyAyAdaNaH prAptatvena kaMsIyAja vyaH / / 6 / 4 / / tadvidhAne zAstrasya vyApArAbhAvAd yalukyeva tasya prAdhAnyena / vidheyateti bhaavH| yadyapyatra cakArazravaNena luphA sahAnya kaMsAya idaM kaMsIyaM pariNAmini tadarthe' 20 syApi kasyacana vidheyasya samuccayaH pratIyate, kadhAnyaH [7.1.44.] itiiyH| kaMsIyazabdAd vikAre syAt pratyayamantarA vidheyo'ti pratyayasyApi vidheyatA jhyaH pratyayo bhavati, tatsaMniyoge yazabdasya labhyate, tathApi sAmAnyazAstreNa vihitasyaivAnenAnuvAdena / lak ca / kasIyasya vikAraH kAMsyam // 41 // tasya vidhAne tAtparyamiti hRdayam / / za0ma0 nyaasaanusndhaanm-kNsii| kasIyaviziSya zahate-atheha yagrahaNa kimarthamiti 1 | zabdasya taddhitAntatvena tavyutpattimapi grAhayati-kaMsAya tasya kathaM veyarthyamiti pratipAdayati - tadabhAve'pya- hitamiti / kamudakaM sanati bhajatIti kasaH svalpamadabhagavarNasyetyAdinA / ayamAzayaH- parazavyasya luka karAnapAtram / tasma idamiti prakRti-vikRtibhAvarUpatAdathya cetyeva sUnyatAm / "SaSThayAntyasya" [7.4.106. iti / "pariNAmini tadarthe"[7.1.44.] iti Iyapratyaye kaMsIya-65 paribhASayA antyavikAre'ntyasadezasya itinyAyAd yakArastha zabdavyutpattirityarthaH / vikAre iti prakaraNArthasambandhaH, luka syAdeveti yagrahaNaM nyartham / antyasya kAryAprAptI | yaluk ceti ca pUrvasUtrAnusRtamiti sUtrArtha tathAha-kaMsIya. 20 satyAmantyasadezasyava kArya bhavatIti nyAyArthaH / atra zabdAdU vikAra ityAdinA / ya iti ca samudAyacAnyasyAvarNasya "avarNavarNasya" [7.4.68.1 iti sUtraNa lugAzrayaNAt svaravidhitvAbhAvAta sthAnisvAbhAve IkAralope luki, anyAbhAve pUrvoktanyAyena nAntyasadezasya yakArasyaiva Adisvaravaddhau ca kAMsyazabdasiddhiH / atra yadvaktavyaM 70 luk bhaviSyati / sa eva hi sAmpratamannyasthAnIyaH / tat pUrvamUtravyAkhyAyAmevoktam / / 6 / 2 / 41| (antyena samAno dezaH sthAnaM yasya so'ntyasadeza iti - hemArthAnmAne daaraa42|| vigrahAt ) evaM ca yagrahaNaM vyarthameva / yat tu avarNalopasya "svarasya pare prAvidhau" [7.4.110.J iti hemavAcinaH zabdAnmAne dhikAre yAcye sthAnivatvenAtra yaphArasyAnsyavAbhAvAt luk na syAditi, yathAvihitamaN pratyayo bhvti| dumaya tto'pvaadH| tana, yato nAtra pratyayanimittA luka, yenAvaNenAgatena / hATakasya vikAraH hATako niSkaH / hATakaM 5 pratyayasya vyavadhAnAtU tadapravRttiH syAt , na vA'varNasya / kArSApaNam / jAtarUpo nisskH| jAtarUpaM "Aho Shrutgyanam"
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 44.] zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 129 kArSApaNa / ma niSkaH, hemaM kArSApaNam, tathA ca mAne'pi vAcye paratvAdaGgeva bhaviSyatIti haimano ityatra paratvAddhemAdilakSaNo'yeva / arthagrahaNaM niSka iti na bhavati / mAnagrahaNaphalaM darzayati- mAna svarUpavidhivyudAsArtham / mAna iti kim ? | iti kimityAzaGkaya hATakamayI yaSTiriti / 40 hATakamayI yaSTiH ||12|| hAsya vikAra ityarthe yaSTau vAcyAyAM dunimittaH " doraprANinaH " [ 6.2.49.] iti mayaDeva bhavati, na svaN mAnagrahaNAbhAve cANeva syAditi bhAvaH ||6|2|42|| drorvayaH ||6|2|43|| zabdAnmAne cikAre vayaH pratyayo bhavati / 45 yasyApavAdaH / proSikAro druvayaM mAnam ||43|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- prorSayaH / mAne iti pUrvakhAdanuvartate / vikAre iti ca prakaraNaprAptameva pratyayArthatvena yujyate / mAne iti prakRti-pratyayasamudAyavAcyArthanirdezaH / druzabdAt "payo- droryaH" [6. 50 2.35.] iti sUtreNa pUrva yaH pratyayospi vikAre vihita iti tena sahAsya samAveza uta bAdhya bAdhakabhAva iti cintAyAmAha - yasyApavAda iti / kevale vikAre tasya cAritAyena prakRti - pratyayasamudAyena mAne vAcye'yaM viziSyavihita iti sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn 55 bhavet iti nyAyAt paratvAccAnena vaya eva bhavatIti bhAvaH ||6|2|43|| mAnAt krItavat ||6|raa44|| mIyate paricchidyate yena tanmAnam iyattAparicchittiH saMkhyAdirucyate / mAnavAcitaH 60 zabdAda vikAre krItavat pratyayavidhirbhavati / 5 - za0ma0 nyAsAnusandhAnam - hemA0 / hema suvarNamartho'bhiSeyo yasya sa hemArtha iti samAsena hemavAcakAchabdAdityartho labhyate tadAha hemavAcina iti / yathAvihitamaNiti " prAjitAdaNU " [6.1.13. / ityadhikArasUtrapariprApto'N bhavati / anuktapratyayAntarasthale 10 tasyaiva vidherAbhitatvAditi bhAvaH / nanu tarhi sAmAnyata eva "vikAre" [6.2.30. ] iti sUtreNavANi siddhe viziSyAnenANo vidhAnaM vyarthamiti cedAha - dumayaTo'pavAda iti durlakSaNasya mayaTo'pavAda ityarthaH / zakrazabdo hi dusazaH " vRddhiryasya svareSvAdiH [6.1.8.] iti 15 sUtreNa dusaMjJAsadbhAvAt / tasmAt " doraprANinaH " [ 6.2.49 ] iti mayaT prAptaH / tadbAdhanArthamaNo viziSyavidhAnamityarthaH / hATaka-jAtarUpazabdau hemavAcino tabhyAmaNi hATakaH jAtarUpa iti / - nanu hemno vikAra ityarthe hemazabdasyApi hemavAcaka20 tvAt tato'Ni " ANi " [7.4.52.] ityanyasvarAdilopaniSeve sati 'hemana ' itirUpeNa bhavitavyaM kathaM hema iti prayoga ityAzaGkAM manasi nidhAyottaramAha - hemo niSkaH, vaimaM kArSApaNamityatra paratvAdemAdilakSaNo'preveti / ayamAzayaH - asya sUtrasya hemArthebhyo 25 hATakAdizabdebhyaH pratyayavidhAnena caritArthatvAt "hemAdi myo'm " [6.2.45.] iti sUtrasya ca hemazabdAdazo'vidhAne vadaMze cAritArthyA bhAvAdanavakAzatvAt paratvAzca hemazabdAd vikAre'rthe'tra syAditi nAnenANU / tathA cAntyasvarAdilope hema ityeva rUpamiti / 30 ca nanu mAnAdanyasmin vikAre'rthe'astu mAne viziSya vidhAnAt pratipadoktatvAdanenANevA'stu, ityubhayorvyavasthA hemanaH niSkaH, haeNmanaM kArSApaNamityeva yuktamiti vedAha - arthagrahaNaM strarUpavidhivyudAsArthamiti / ayamAzayaH - - bahuvacananirdezasya paryAyaparigrahArthambasya 35 bahutra dRSTatayA, hemebhyo mAne ityeva sUmyatAM tAktA'pi hATaka-jAtarUpAdInAM parigrahasya siddhatayA'rthagrahaNaM vyartha sat svarUpAt (hemazabdAt ) aNo vidhAnasya vyudAsaM gamayati / 17 siddhahemacandra0 sAhasraH zatena krItaM zatyaM, zatikam | zatasya vikAraH zasyaH, zatikaH / evaM naiSkikaH / vat sarvavidhisAdazyArtha tena : / lubAdikasyApyatidezo bhavati / 65 dvizataH / trizataH / dvisahasraH, dvisAhasraH / fafeSkaH ailfvekaH ||44|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam bhAnAt0A mAnaM cittasamunnatiH ityAdikozabAlAnmAnazabdasyAnekArthatvasya dRSTatayA prakRte grAhyamarthavyutpattidarzanapUrvakamAha- 70 mIyate paricchidyate'nenetyAdi / paricchedo'pi bahuvidho bhavati, dezataH kAlo vastutazca / dezato'pi mAnaM bahuprakAram, tathAhi - kiJcanAyAmato mitikaraNam, kivya "Aho Shrutgyanam" "
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 5. kalikAlasarvajJamIhemacandravaribhagavatpraNIte [pA0 2. sU. 45.] nordhvadezamitikaraNam , kizana sarvadezato mitikaraNam , ! syaivAtideze mAnAt krItArthe vihitasya pratyayasya yathA lam anyadebhyo vilakSaNameva bahimitikaraNam / tathA coktam- bhavati tathA mAnAt vihitasya tasya lub na syAt / tatphalaM 40 "karSamAnaM kimonmAna parimANaM tu sarvataH / darzayati-dvizataH, dvisahana ityAdinAdvAbhyAM zatAbhyAM "AyAmastu nimAnaM syAt saMkhyA bAyA tu sarvataH" krIta ityarthe "saMkhyA-iteH" [6.4.130.1 iti ke tasya iti| " anAmnyadiH p " [6.4.141.] iti piti evaM ca vilakSaNe mAne vRttimAna saMpalyAdireveha mAnapadena lupi sati dirAta iti bhavati, tathA dvayoH zatayovikAra gRpate / iyattAparicchitiheturiti svarUpakathanam / ityarthe'pi bhaviSyatIti bhAvaH dvAbhyAM sahastrAbhyAM niSkAbhyAM 44 vA krIta ityarthe tu disahasazabdAt krItArthe vihitasyANaH irda parimANamasyetIyat tasya mAva iyattA tasya mAva iyattA tasyAH paricchittinizcayaH tasya hetuH kAraNamityarthaH, "navAS:" 6.4.142.] iti vA plue mavati, dinikazabdAda vihitasyekaNaca"dvi-tri-bahoniSka-vistAta" 10saMkhyA hi vastugaNanAviSayaka saMzayo nivartate iti tasyAH [6.4.143.1 iti vA pluA bhavati, itIhApi tathaiva iyattAparicchedahetutvam / evaM ceha mAnapadena zatAdikA bhavatIti zAsa4411 saMkhyA gRhyate ityarthaH / kItavat pratyayavidhiriti / krItAIM yasmAcchabdAdayaH pratyayo vakSyate tasmAta sa eva demAdibhyoja daaraa45|| pratyayo vikAre'pi bhavatItyarthaH yathA zatazabdAt "zatAt heman ityevamAdimyo yathAyoga vikAre'kevalAdatasmin yeko" [6.4.131.] iti yeko krIte vayave cArthe nityamA pratyayo bhavati / ithe vidhIyate iti dI mAnavAcakAt tasmAd vikAre'pi | hemnA vikAro hemaM zarAsanam / haimI mvinnytH| sahasrazabdAcca "sahasrazatamAnAdaN" [6.yadhirajatasya raajtH| 4.136.) ityA vihitaH itIhApi sa eva bhavizyati / heman rajata udumbara navudAra rohItaka vathavodAharati-zatena kItamityupakramya zatasya vikAraH | bibhItaka kaNDakAra gavIdhukA pATalI zyAmAka 20 zatyaH, zatikaH / evaM sAhasaH, naizkika iti / bahiNa iti hemaadyH| "niSkazabdAda iphaNa" 6.4.1. isyadhikAraprApta ikaNeva krIte'rthe vidhIyate itIhApi sa eva bhavati / vata AkRtigaNArtham / hemno'NyAdhanArthamaJsarvavidhisAhazyArtha iti| ayamAzayaH-mAnAt krItavadi | vacanama / aNi hi sati 'aNi' [7.4.52. syukte dAvoM pratIyete, nete ye pratyayA uktAste mAnavA. | ityantyasvarAde ga na syAt / pATalI-zyAmAka25 cakAd vikAre'pi bhaktItyekaH, dvitIyama mAnAt kIte | bAhiNAnAM dulakSaNasya zeSANAM tu vaikalpikasya yepratyayA uktAste vikAre sarvasmAnnAmno bhvnti| ubh| | mayaTeo bAdhanArtham // ll yathA ca doSaH parApatati, pUrvasminnathe mAnavAcakAdaza manyAsAnusandhAnam-hemA0 / nityamA vikAre, krItAya vihitAH sarve prApnuvanti, aparasimaMdha pakSe / pratyayo bhavatIti / ayamAzayaH; "hemno'dh" ityeva mAnavAcakAt krItArthe sarvebhyo nAmabhyaH prApnuvanti / evaM nyAsaH kriyatAm ; gaNanirdezo vyarthaH ; rajatAdibhyo'Ni 30 cobhayathA doSasya AgarUkatvena ko'ryo nirNaya ityAzaGkA- | ani ca rUpe vizeSAbhAvAt svAbhAvikenANaiva nirvAhAta / yAmidamuktam / sarvathA hi sAhasyaM yatpratyayenocyate, gaNanirdezo vyarthaH san "abhakSyAcchAdane vA mayaTra tathA ca yAmyaH prakRtibhyaH krItArthena yena vizeSaNena ye [6.2.46.] jhyuttarasUtreNa vikalpena prAptasya mayaTo pratyayA vihitAstAmyastenaiva vizeSaNena prakRteH mAnavAca- bApanArthatvaM sksya sUcayati, tena cAsya nityavaM sidhyti| patye sati te pratyayA bhavanti, ityetAvalpayeM satyeveSAM krota- | pANinIye naye tu "mayad baityorbhkssaacchaadnyoH"|' 35vad vidhAna syAt / yadi ca prakRtimAbhAt (sarvasyAH pA0sU04.3.143.] iti sUtre zandakostubhe'dhikArAdeva prakRteH) syAt pratyayamAtra kA (sarve pratyayAH) syAt tarhi ! siddha etayoriti vacanamita uttareSAM "prANirajatAdibhyo'm" meva mAnAta krItavada vidhAnaM syAt / phalAntaramapyAha-tena [pAsU04.3.144.1 ityevamAdInAmapi viSaye pakSe prava. labAdikasyApyatidezo bhavatIti / anyayA pratyaya ! tyarthamityuktam , tena rajatamayaM pAtramityAdayaH prayogAstanmate / "Aho Shrutgyanam"
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2 0 46.] | za0ma0 nyAsAnusandhAnam - abhakSyA0 / tasyeti prakRtam, SaSThayantasAmAnyamiha prakRtitvenAzrIyate / vikArA- 45 vayavau cAtha pUrvamupakrAntAviti tayorarthayoryathAyogaM saMbandhaH / abhakSyAcchAdane iti ca samudAyavizeSaNam / iSTA eva / tatraiva satre bhASye'pi mayaDU vaitayoriti vacanamapravAdaviSaye'pi pravRttyarthamityuktam / evaM ca "na zrUyate hemamayaH kuraGgaH" ityAdayaH kaviprayogA apyupapadyante / evaM cAtra viSaye ubhayostantrayoH phale medaH spaSTaH / haimaM 5 zarAsanamiti, atri AdisvaravRddhau "no'padasya tabite" [7.4.61.] ityantyasvarAdilope haimamiti / "striyAM GI: haimI yaSTiriti / gaNaM nirdizati heman rajata ityAdinA | hemAderityekavacanena nirdeze'pi gaNapaThitebhyo'JaH siddhau bahuvacananirdezaH kimartha ityAzaGkA10 yAmAha - bahuvacanamAkRtigaNArthamiti tena kAJcanasya | prakRtipratyayAntasamudAyena bhakSyamAcchAdanaM cArtho yadi na vikAraH kAJcanamityAdyapi sidhyati / hemmo'NbAdhanArtha kathyeteti paryavasIyate / udAharati-bhasmano vikAra ityAmavacanamiti / ayamAzayaH - hemAdibhya ityeva sUtrya dinA / bhasmano'vayavArthasya vivakSAyA anupayuktatayA kevalaM 50 tAvatA'pi vidhAnasAmadhyadeiva nityAnaM setsyati, vikAre udAharaNam / kapotAdInAM prANinAM durvAdInAmajaGgamaagrahaNaM ca prakRtam, nahi rajatAdInAmaNi abhi vA rUpe prANinAM cAvayavArthena prayogasya vivakSAsaMbhavAt tathaiva 15 bhedaH, ityavidhAnaM kevala hemanzabda eva vizeSarUpa- vigrahapradarzanam / pakSe ca svAbhAviko 'N / lAbhArthamiti " hemArthAnmAne [6.2.42. ] iti bAdhanArthameveti vijJAyate / tameva vizeSa vizRNoti-aNi hi sati "aNi" [ 7.4.52.] ityantyesvarAderluk na syAditi / nanu tarhi kevalaM hemna evAn vidhIyatAM ki20 miti gaNanirdezenAnyebhyo'pi vidhIyate ityAzaGkAyAmAha-- pATalIzyAmAkabahiMNAnAM dulakSaNasyetyAdi / tathAsupavAdabAdhanArthameva gaNanirdezena vidhAnamiti phalitam ||6|2|45|| tAm, padakRtyaM pRcchati - abhakSyAcchAdana iti kimati / tayorvAcyatve mayaNUneSTa ityAha- maudgaH sUpaH, kapAsaH 55 paTa iti / pUrvatra bhakSyArthatvaM paratrAcchAdanArthatvam / nanu pratipadavihitAnAmanavakAzatvena tAlamayaM dhanurityAdau "tAlAd dhanuSi" [ 6.2.30.] ityAdInAM pravRtyA teSAM ca nityatayA tadvihitapratyayarahitAvakAzAbhAvAd mayayaH pravRttyabhAvena tAlamayaM dhanurityAdayaH prayogA na syuH ityAzaGkaya 60 teSAmavakAzapradarzanapUrvakamapavAdatvA bhAva saMpAdana dvArA'sya baiMkalpikasyAnavakAzamiyA prathamapravRttisaMpAdanadvArA ca teSAmapi pakSe pravRttimupapAdayitumAha-bhakSyAcchAdanayormaya bhAvapakSe cetyAdi / 25 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / - abhakSyAcchAdane vA mayaT ||6|2|46|| SaSThayantAd bhakSyAcchAdanavarjite yathAyogaM vikAre'vayave ca mayadapratyayo vA bhavati / 2 zamImayam / payAmayam / drubhayam / uSTramayam / umAmayam / UrNAmayam / eNImayam / kozamayam / 40 parazavyamayam / satara | zatamayam / pake tu tAlAd dhanuSi droH prANivAcibhyazcaM mayaTaM necchanti ||46 || ayamAzayaH - idaM hi sUtraM bhakSyAcchAdanayorvAcyayorna 65 pravartate iti tayorarthayorasyApravRttyA pratipadavidhInAmastyavakAza iti / nanvevamapi yatra bhakyAcchAdanayorarthayorvAcyasvAsaMbhavastatra cAsya pravRttidu vAreti tAdRzapratipadavidheranavakAzatvaM syAdeva, yathA- tAlAd dhanuSi" [6.2. bhAvapakSe ceti / asya vaikalpikatvena paratvAt pUrvaprabhR30. ] iti pUrvamudAhRtasUtraviSaye iti cedAha - mayaDa - 70 tAvapi pAkSistayA'pravRttidazAyAM teSAmatrakAzasya sattvAdanavakAzatvarUpavalAbhAvaH iti bhAvaH / nanu tarhi sarvatra kasyacana nityasya vidheH prAtyA'yameva vidhiranavakAza iti cedAha - ayaM ca bhasmamayamityAdau iti / teSu kasyApi 75 pratipadavidherapravRttyA mayaTo'vakAzaH sulabha iti bhAvaH / tradhumayam / jatumayam / / evaM rItyA pratipadavidhInAmasya ca parasparaM labdhAvakAzatva bhasmano vikAraH bhasmamayam, bhAsmanam / azmaneo vikAraH azmamayam, Azmanam / vikAro'vayavo vA kapAtamayam, kApAtam || 30 dUrvAyA vikAro'vayavo vA varSAMmayam daurzvam / mUrSAmayama, maurSama / karIramayam. kArIram / zirISamayam, zairISam / abhakSyAcchAdana iti kim ? maudgaH sUpaH / kArpAsaH paTaH / bhakSyAcchAdanayormayaDabhAvapakSe 'tAlAd dhanuSi 35 [6.2.32.] ityAdikA vidhiH sAvakAzaH / ayaM ca bhasmamayam ityAdau / tatrobhayaprAptau parasyAdanena mayaT bhavati / tAlamayaM dhanuH / "Aho Shrutgyanam"
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 mupapAdyAdhunA pravRttikramaM darzayannAha tatrobhayaprAptAvityAdi / abhakSyAcchAdanayorubhayoH pratipadaviverasya ca praptau satyAmityarthaH paratvAdanena maya bhavatIti / "spardhe" [7.4.119.] iti paribhASayA pUrve mayaTi 5 tadabhAvapakSe pratipadavidhInAM pravRttiriti bhAvaH / tathA ca prayogAn darzayati - tAlamayamityAdinA / kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte matAntaramAha - eke tu tAlAd dhanuSi ityAdinA / bhayamAzayasteSAM yadi dhanuSyarthe'pi mayaT pravarteta tarhi tAlazabdasya dursazakatvena "dorapraNinaH [6.2.49.] iti 10 parasvAnmayaTi tasya ca nityatvena tadavyAptAvakAzAbhAvena " tAlAd dhanuSi" [6.2.30.] ityasyAvakAza eva na syAditi niravakAzatvena tadvivaye maya na pravartata iti / duzabdasyaiphasvaratvena tasmAt "ekasvarAt" [6.3.48.] iti nityameva mayaT syAt iti "drorvayaH " [6.2.43.] 15 iti "payo- droryaH" [ 6.2.35. ] ityetayoranavakAzatvaM syAd iti mayA na pravartate / praNivAcinastvanabhivAnAna pravartata iti ||: 2146 // zara-darbha-kUdI-tRNa soma-balvajAt ||6|2|47|| zarAdibhyo yathAyeogaM bhakSyAcchAdanavarjite 20 vikAre'vayave ca nityaM mayaTUpratyayo bhavati / / aNo'pavAdaH / 35 zaramayam / darbhamayam / kUdImayam / tRNamayam / somamayam / balbajamayam ||47 // [ pA0 2 0 49. ] za0ma0 nyAsAnusandhAnam - eka / yadyapi vAGamatram gIrmayam, dhUrmayamityAdau na vikArArthasya na vADavayavArthasya pratItiH, api tu prAcuryArthasyaiva, vAco'vayavasya 40 sambhave'pi tAdRzArthasya prakRtaprayogeNApratIyamAnatvAt / prakRti - vikRtibhAvAsaMbhavAcca vikArArthaM syAsaMbhava eva / tathApi zAstrasyAnyArtha mAvazyakatvena vAco vikAro'vayavo vetyartha vivakSA cet kasyApi syAt tadA prakRtaprayogaH kartuM zakyata iti saMbhAvanAmAtreNodAharaNamiti vijJeyam 45 ||62248|| 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - doraprA0 / dusaMjJA " saMjJAdurgA" [ 6.1.6. ] iti prakRtya "prAgdeze" [6.1. 10. ] iti paryantaM paJcabhiH sUtravihitA / aprANivAcina iti praNivAcibhinnAdityarthaH / praNitvaM prakRtazAstre sAnAmeva na tu sthAvarANAmiti "prANyopadhi-vRkSemyo'vayave ca " [6. 60 2. 31.] iti sUtre siddhAntitamiti, AmrAdivRkSANAM phalAnAM vAprANitvameva / anyathA teSvapi cetanAyAH - antaH saMjJA bhavantyete sukha-duHkhasamanvitA" ityAdi smRtibalena pratyakSeNa ca siddhatvAd adbhirvinA glAyamAnatvarUpANilakSaNasya ca sattvena prANitvameveti tadudAharaNamasaGgataM syAt 65 aNo'pavAda iti / vikAre 'vayave cArthe prAptasyo za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zara0 / spaSTA ca / atreva 25 sUtravRttirudAharaNAni ekasvarasyApi grahaNe kartavye pRthagyogo'gre kuta ityAzaGkAyAmitthaM / samAdadhati - atra sUtre sarveSAma dusaMzakAnAM sAhacaryAt agre ca "dAraprANinaH " [ 6.2.49. ] iti duzakAd vidhAnAdatrA saMjJaka evaikastra gRhyate ityarthapratItyApattau / tsargikasyeti zeSaH / Amra-zAla zAka- kA zazabdA " vRddhi30 vAGmayam ityAdi prayogANAmasiddhiriti // 6/2/47|| yasya svareSvAdiH " [ 6.1.8. ] iti sUtreNa dusaMjJakAH / tadyacchandau "tyadAdiH" [6.1.7.] iti sUtreNa dusaMjJakau / teSAM yathAsaMbhavaM vikAre'vayave cArthe'nena mayaD bhavati 1 70 vyAvarya pRcchati - aprANina iti kimiti 1 aprANigrahaNena kiM vyAvartyamiti jijJAsA / zvAvidho vikAra iti / zvAnaM vidhyati zvAvid vanyo jantuvizeSaH, tato vikAre'vayave vA autsargike'Ni "dvArAdeH " [7.4.6.] iti vAt pragiti zauvAvidhamiti / "abhakyAcchAdane 75 ekasvarAt ||6|2|uTA thakasvarAnnAmnA yathAsaMbhavaM bhakSyAcchAdanaH varjite vikAre'vayace ca nityaM pratyayo bhavati / mayada vAGmayam | tvaGamayam / mRmmayam / luGamayam / gImaeNyam dhUmrayarma | ||48|| doraprANinaH ||6|2|49 // dusaMkSakAdaprANivAcino yathAyogaM bhakSyAcchAdanavarjite vikAre'vayave ca mayaTpratyayA bhavati / aNo'pavAdaH / 50 Amramayama | zAlamayam / zAkamayam / kAzamayam / tnmym| yanmayam / aprANina iti kim ? zvAvidhovikAro'vayavo vA zauvAvidham / zvAvinmayam / cASaM cASamayam vA (bhA) sa vA (mA) samayam ||49|| | "Aho Shrutgyanam"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ One / pA0 2. sU0 50.] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 133 mayaT" (6.2.46.] iti paratvAnmayaTi svAvinmayamiti | zabdasya dAvoM pUrvamukto yau ca prAyaH pratipAdanarItyaiva pAkSika rUpam / cASa-mAsI pakSiNo, 'vAsa' iti pAThastu | bhinnau, vastuta eka eva vikArazabdArthaH / tathAhi - 40 pramAdikaH, tannAmnaHprANino'bhavaNAt / etAvapi dusaMkhko | dravyasthAvasthAntaraM vikAra iti, prakRteravasthAntaraM vikAra kinnu prANinAviti bakalpika evaM mayA bhavati nAnena / iti vA / gozvanAvasthAntaraM purISamapi tu gobhakSitAhAra5 aprANina ityasyAbhAve tu saduri iti bhaavH||149|| syaivAvasthAntaraM purISapadavAcyam / evaM ca vikArArtha. madhye'sya sUtrasya pATho'nucita iti| uttarayati tathA goH purISe // 6 // 2 // 50 // spIti / vikArasvAbhAve'pItyartha doSadhAtamamUlaM hi 45 . mozabdAt purISe'rthe mayada pratyayo bhvti| zarIramiti / doSAzca yAta-pitta-kaphAH, dhAtavaH rasa-rakta goH purISaM gomayam / purISa iti kim ? | majjAdayaH, malAni mUtra-puroSa-svedAdIni- teSAM samAhAraH gavyaM pyH| gavyaM sakthi / 'gIH svare yaH' / doSadhAtumalam , tadeva mUlamupAdAnakAraNa yasya tAdRzaM 10[6.1.27.] iti yH| yadyapi purISaM vikAra- zarIramityAkhyAyate iti zArIrakavidAM saMpradAyaH / gauriti svena na prasijhaM tathApi doSa-dhAtu-malamUlaM | AkAravizeSaviziSTasya zarIrasya nAma / zarIreca AhArAdi-50 zarIramiti vivakSAyAM tAraspcAt tadupacAra | sarva mantabhUtamiti zarIsthitvenAhAro'pi tacchandenoparyateati goH purISaM paya vikAro bhavati / lakSaNayA bocyte| tatra hetumAha-tAsthyAt tadvavacAra 'ekasvarAt' [6.2.48.] ityeva siddhe purISe iti tasmistiSThatIti tatsthaH, tasya bhAvastAsthyaM tasmAdatoH 15 niyamArtha vacanam // 50 // tadvat -zarItvadupacAro gauNaH zabdaprayoga ityarthaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-gAH purISe'rthe / ayamAzayaH -yathA maJcAH krozantItyAdau maJcAnAmaceta- 55 iti / vikArArthaprakaraNatvena pratyayasya tasminnevAyeM vidhAnam , | nAnAM krozanakriyAyA anupapattyA, vaktRtAtparyAnupapattirUpA puroSArtha prayogopAdhiH / gAH purISamiti vigrahapradazana- lakSaNA tAtsyyarUpasaMbandhanimittikA bhavati, tena ca maJca mapi aupAdhikArthamAdAyaiva / anyathA vikArArthatya | padasya maJcasthapuruSabodhakatvamAzritya vaktRtAtparyotpattiH 20 saMbandhAnupaparoH / vyAvapradarzanAya zakate-purISa iti | sampAdyate / evami kI purIvasya govikArasvAnupapattau satyAM ayamAzayaH-prakRte vikArArtha eka pratyayo vidhIyatAm,kimi tAtparyAnupapattiAreti gopadasya gozarIrasthAhAraparatvamAzritya 60 ti / purISArthapratyayastu abhivAnasvAbhAvyAdeva bhaviSyati / tena saha purISasya prakRti-vikRtibhAvaH sUpapAda iti / uktaM hi sAMpradAyikaH -anyaddhi zabdAnAM vyutpattinimitta. atra cedaM samAdhAnadvayamiti pratibhAti, tatra doSamanyaddhi pravRttinimittamiti / asyAyamAzayaH-zabdAH prakRti | dhAtumalamUlaM zarIramiti vivakSAyAmityekaM samAdhAnam, paraM 25 pratyayArthamAzritya vyutpAdyante teSAM prayogaviSayo'rthazca ca tAtsyAt tadupacAra iti / pUrveNa malaparyantasya lokata eva nirgIyate iti / uttarayati pratyudAharaNena- zarIrazabdavAcyatayA zarIra eva ca gopadazakteH malasya 64 gavyaM paya iti / ayamAzayaH -astu gomayazabdasya zarIrAvayavalyasya sUrapAdatvamiti tadekaM samAdhAnam / parISArtha eva prayogo'bhidhAnasvAbhAvyAt, kintu zAstreNa tAsthyAta tadavadupacAra ityapi gozarIrasthatvena gobhuktAhA yadi sAmAnyato vikArArtha eva pratyayo vidhAsyate tarhi rasyApi goyanAcyA yA tadAsatve sA muktAhAravikAra30 so'nyasminnapi vikAre durvAra eva syAt / anyaddhi / syApi tadvikArasvamitIdamapi samAdhAnaM pRthageva / evaM ca zamdAnAM vyutpattinimittamanyadi pravRttinimittamiti rUDhi- | cakArasya vAzabdasya vA pATho'tra yuktaH syAt, paraMtu 70 sthalAbhiprAyam - rUDhiryogApahAriNIti prasiddhaH / yatra vinApi cazcArthoM gamyata iti vRddhaparamparAvyavahAreNa cakAcAvayayArthapratItisaMvo na tatra rUdiphalaphnociteti paya ravi atyabhAvaH pANinIye nA - AdigoviphArArtha gomayazabdasya prayogavAraNAya purISa iti | purISe " [pAsU0 4.3.145.] itisUtre zandakaustume 35 vaktavyameveti / gavyaM paya iti vikArAthe, gavyaM sakthi | "gomayaM purodha na vikAro nAgyavayavaH tathApi tasyedamityartheiti cAvayavAthai prayogaH / pratyayavidhAyakasUtraM smArayati | 'yaM prayogo bodhyaH" ityuktam / tenAtra saMbandhamAtra- 7: go: svare ya iti / vivakSAyAM mayaTpratyayaH, vikArAdhikAramadhye pAThazca pratyayapraka. panaH shrte-yppiityaadi| ayamAzayaH-vikAra- / raNAgata iti na dossH| vikArAvayavayovArthayodhyamityeva "Aho Shrutgyanam"
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yuktamityevaM lakSaNAbhayaNAvazyakatA vAritA bhavati / vikAraprakaraNe pAThasya tadartha eva pratyayavidhAnArthatvapakSapAtimiva narvaiyAkaraNaiH pUrvoktarUpeNaiva NAzrayaNaM kriyate / vayaM tu jaghanyavRttisamAzrayaNApekSayA prakaraNavirodhameva sa 5 manyAmahe / bhavati ca mayaTaH pratyayasya prakaraNa saMpAdakatvamapi / idamarthalAbhAyApi kiJcidupAyAntaramAzrayaNIyamiti / atra pakSespi gauravamasti / sa copAyaH gozabde tantreNa SaSThIpaJcamIvibhaktayornirdeza iti kalpanArUpaH / tathA ca goH purISe vAcye gozabdAnmayaD bhavatIti sUtrArthaH / vikA10 rArthasyAgre saMvandhAya ca maNDUkaplutyAzrayaNaM kartavyam evamapi gauravameva bhavatIti paryAlocyaiva vRttikRtA samAdhAnadvaya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tila0 / tisamma yavaHzvetyanayoH samAhAraH tila-yavam / tadAha-tila-yava ityebhyAmiti / anAmni saMjJAvizeSavivakSAyAM na bhavatIti bhAvaH / tilasyaya vasya vA vikAraH tilayavamyatramayamiti / anAmni kimiti / sarvatraiva vaikalpiko 4 mayaDastviti bhAvaH / nAmni aNeva, nAmabhinne ca mayaDeveti viSayavibhAgArthaM anAmni ityAvazyakamiti bhAvaH / tathaiva pratyudAharati-tailamiti / idaM ca tilavikArArthe niSpanna 1 midaM dattamityeva jyAyAn panthAH / sUtrasya niyamArthatvamapi padaM rUdayA snehamAtrasya saMjJA / evaM yAva-yAvaka 15 mupapAdayati "ekasvavarAt" [ 6.2.48.] ityevameva siddha iti gozabdasyaikasvaratvenoktasUtreNa yadyapi pratyayasya siddhirasti tathApi gozabdAt purISe'rthe vAcye satyeva mayada nAnyasmin bikAre'vayave veti niyamArthe sUtramidamAmbamiti bhAvaH / tenAnyasminnarthe yaH pratyaya eva bhavatIti paryavasitam || 6 | 2|50 // zabdAvapi yavavikArArthe niSpannAtrapi lAkSArase'laktake rUdau / 5 tathA ca tatrANeva bhavati, na mayaT / anAmnItyasyAbhAve tu sa durvAraH syAt || 6|2|52|| piSTAt ||6/2/53|| 20 kalikAlasarvazabhIDemacandrasUribhagavatpraNIte vrIheH puroDAze |6|2251 // vrIDizabdAt puroDAze vikAre nityaM mayad pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / vrIhimayaH puroDAzaH / puroDAza iti kim ? ha odanaH | mehaM bhasma ||21|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam zrIheH / brahmate 25 yAcyate iti trIhiH " briyo hikU " [ uNA0710] 35 " dhAnyaM tu sasya sItyaM ca vIhiH stambakari tat / " 'ityabhidhAnacintAmaNiH / tasmAd dhAnyasAmAnyasya brIhiriti sNjnyaa| puro'gre dAzyate dIyate iti puroDAzaH, pRSodarAditvAt sAdhuH / havirdravyasya nAma / tathA puro30 DAzarUpe vikAre'rthe vAcye vrIhizabdAnmayaD vidhIyate / Arefined vrIhimayaH puroddaashH| vyAvartya pRcchatipuroDAza iti kimiti / sAmAnyata eva vikAre pratyayo vidhIyatAmiti praznaH / puroDAzAdanyatrArthe mayaD neSTa ityuttarayati-vaiha audana ityAdinA ||6|2|51|| tilayavAdanAmni ||6||52 // [ pA0 2 0 55. tilamayam / yavamayad / anAmnIti kim ? tailam | yavAnAM vikAro yAvaH, sa eva yAvakaH ||52 // piSTazabdAda vikAre mayapratyayo bhavati, anAmni / aNo'pavAdaH / piSTamayam // 53 // 5: smeti piSTam - annacUrNam / tasmAd vikAre'rthe mayaTa za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - piSTAt / piSyate nAmni tu netyarthaH / piSTasya vikAraH piSTamayam ||6|2153|| nAmni kaH || 6 |2| 54 // piSTazabdAnnAmni vikAre kaH pratyayo bhavati / piSTasya vikAraH piSTikA ||24|| nyAsAnusandhAnam - nAmniH / piSTazabdAdeva nAmni vAcye vikAre kaH / piSTikA, piSTasya vikAraH kaTakAdinirmANasAdhanam / puMsituSTika za0 kong ityapUpasya nAma // 6/2/54 // yogodohAdInan hiyaGguvAsya ||6 2255|| pratyayo bhavati, tatsaMniyoge ca prakRtehiMyaGgu yogodAhazabdAdU vikAre nAmni InaJa ityAdezaH / yogodAhasya vikAraH haiyaGgavInaM navanItaM ghRtaM vA / nAmnItyeva ? yogA dohasya vikAra mayaT pratyayo bhavati anAmni / aNo'pavAdaH / / idamudazvit dyogAdAdamityaNeva bhavati // 55 // tila yava ityetAbhyAM vikAre'vayave ca "Aho Shrutgyanam" 60 65 70
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2 0 57. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 135 za0 ma0 nyAsAnusa - grogodohA0 | | mallikA / yUthikA / navamAlikA / mAlatI / paSu aNo mayadA vA lupi 'DanyAdegaNasyAdhipastaddhitalukayagoNIcyAH' [2.4.94.] iti zrIpratyaya nivRttau lubantasya bItvAt punaH 40 strIpratyayaH / jAterjAtiH / 5 pATalyAH pATalAyA vA pATalaM pATalA thA / I duta iti dohaH dugdham / garvA dohaH godohaH, yo gatapUrvaMdinasya godohaH jhogodohaH / yogodohazabdAda vikAre'rye saMjJAyAM haiyaGgavInamiti sidhyati, taca navanItasya mRtasya vA nAma / Inatri sati 'hiyaGga' iti prakRterAdeze AdisvaravRddhau "asvayaMbhuvo'y" [ 7.4.70 . ] ityavAdeze haiMyaGgavInamiti / nAmnIti kimiti / rUdrayAzrayaNaM / yadAhu:- 'puSpe klIbe'pi pATalA' pATalItyapi / kimartham etad dvayameva ( navanItaM ghRtaM vA ) yogodohasya | kundam / sindhuvAram / kadambam / karavIram / vikAro bhavati, nAnyaditi vinApi nAmnIti padasyAnuvRtyA | azokam / campakam / karNikAram / kovidAram / 45 10 nAmnItyeva bhaviSyatIti praSTurAkUtam / vikArAntaramapi vidAryA mUlaM vidArI / aMzumatI / bRhatI / prasiddhamiti pratyudAharati-dyogodohasya vikAra haridrA / mAdhavI / mustA / kacinna bhavati / idamudaviditi / udakena zvayati vardhate ityudazvit varaNasya puSpANi vAraNAni / paraNDasya mUlAni tam / tadapi yogodohasyaiva vikAra iti tatrenan hiya- peraNDAni / bilvasya bailvAni / kvacida gvAdezazca neSTa iti nAmnIti pUrvasUtrAdanuvartanIyameveti vikalpaH- zirISasya puSpANi zirISANi, 50 15 bhAvaH / evaM ca tatrANeveSTa iti jhaugodohamityeva / zairISANi / hIberasya mUlAni DrIberANi, bhavatIti // 6/2/55 // haiberANi / kacit puSpamUlAbhyAmanyatrApi refi | Amalakasya vikAro vRkSaH AmalakI / badarI | zrIdevikAraH stambaH zrIhiH // 57 // / apeo yatra vA ||6||56 // apazabdAd vikAre yakSapratyayo vA bhavati / makasvamayA'pavAdaH / 20 apAM vikAraH Apyam, ammayam // 56 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - apo0 / ekasvaramayosevAda iti / "ekasvarAt" [6.2.48.] iti nityo mayaTU azabdAt prApta ityanavakAzatvamasyeti vidhAnasAmarthyAdayaM tasyApavAda iti bhAvaH / yaJo'bhAve tu sa 25 mayapi pravartata eveti rUpadvayamAha - Apyam, ambha yamiti / anye vaiyAkaraNAH vizeSataH pANinimatAnusAriNI vikAre ammayamityekaMrUpameva svIkurvanti / yatraM nArabhante / Apyazabdaprayogazca teSAM mate sambandhanimittakaH / tathA ca tasyedamityarthe'NA, svArye'pyatri Apyamiti prayogastanmate / 30 bhatra cAcAryANAM lakSyadarzanameva bhinnamiti pratIyate // 6 / 2156 // lupbahulaM puSpamUle ||6257 // vikArAvayavayorvihitasya pratyayasya puppe mULe vA vikAratayA'vayavatayA vA vivakSite 35 bahulaM lupa bhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - lub0 / atha vikAre- 55 Sayave ca vihitapratyayaM vinA'pi bahutra tadarthapratItidarzanAt tatsAdhanAya pratyayo vidhAyakaM prakaraNamidamArabhyate / vikAratayA'vayavasthA vA vivakSite iti / puSpe vikAratvaM mUle'vayavasvaM ced vivakSitamityarthaH / zAkhAdivat puSpamapyavayava eveti puSpasyAvayatvasambhave'pi mUlasya tu 60 kathamapi na vikArasvamiti na vyavasthitamiti dyotanAya vivakSite ityuktam / vastuta ubhayorekasyApi na vikArasvaM dravyasyAvasthAntarapratipatsyapratIteH tasmAdeva vivakSAyAH samAzrayaNamiti vA / vivakSA ca puSpavanmUle'pi vikAratvena sambhavatIti bhAvaH / malikA latAvizeSaH, tasyAH puSpa- 65 mapi mallikA nanu pratyayalupi satyAmapi eSu puSpamUlArthagataliGgasyaiva yuktasvAt strIliGgaprayogaH kathamiti sAdhayati- aNo yo vA lupItyAdinA / lupi satyAM strIpratyayasya "syA0" [2.4.94.] iti sUtreNa nivRttAvapi, prakRti rItakyAdirna liGgamativartate [ liGgAnu0 parali0 2 ] iti 70 liGgAnuzAsanAnusAraM tasya strItve sati punaH strIpratyaya eva bhaktIti bhAvaH / evaM kundasya vikAraH puSpaM kundamityAdirvigrahaH / bahulagrahabhalamvamarthamAha- kacinna bhaktIti mallikAyA vikAro'vayaveo vA puSpaM bhAvaH / " Aho Shrutgyanam"
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ % D 40 36 kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 2. sU0 59.] 'kvacit pravRttiH kacidapravRttiH, nIpratyayaH / yadyapyAmalakAdIni prakRtyantarANi kvacid vibhASA kacinyadeva / santi tathA'pyAmalakayAdibhyaH pratyayazruti. vidhervidhAna bahudhA samIkSya, nivRttyartha lugavacanam ||28|| caturvidha bAhulakaM vadanti / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-phale0 / lubaiti vRddhoktariti bhAvaH tatra pUrva pravRttirudAhRtA, nuvrtte| vikAre'vayave yA phale vivakSite iti / apravRttizca vAraNAnItyAdau / kacid vimASetyudAharati-vikArasvanAvayavatvena vA phalasya vivakSAyAM samyAM vikAhathida vikalpa iti / tathA ca zirISANi zarI-rArthasyAkyavArthasya vA pratyayasya lumbhavatItyarthaH / bahaSANItyubhayathA prayoga iti bhAvaH / kvacidanyadeveti, lamityanuvRttarvikalpena lub bhavati / AmalakyA vikAra 45 caturtha bAhulakamudAhartumAha-kacit puSpa-mUlAbhyAma- iti Amalakyatra vRkSaH, tasyaiva hi vikAratvaM phalasya IH nyayApIti / puSpe mUle thA vAcya eva pratyayasya luth | saMbhAvyate / phalasya vikAratvaM ca vRkSodbhavapuSyasthAvasthA vidhAnamanuziSTamapi, tadarthAdanyatrApi pravartata iti bhAvaH / / ntaratvena / avayavatvaM ca tasyAGgalvaprasiddheH / ata evAyurvede udAharati-Amalakasya vikAro vRkSa AmalakIti / paJcAGgasahitasya vRkSasya grahaNe mUlaM phalaM puSdha patraM zAsyA Amalakamatra phalaM bIjarUpam , tasya vikAro'vasthAntaraM vRkSa | ceti paJcAGgAni gaNyante / itthaM cobhayathA vivakSA 50 ityarthe dusaMzalyAnmayaTi tasya supi strItve AmalakIti / sNbhaavyte| harItakyAdiSu nityastrIliGgeSu vizeSamAha-harIta15 svatastraliGgaprakaraNe "bhallAtaka AmalakaH" (sU0 3) iti kyAdibhyo lapi prakRtiliGgameveti / prakRtiharIta liGgAnuzAsanenAmalkazabdasya vRkSavAcinastriliGgatvena kyAdirna liGgamativartate [paraliGga* 2] iti liGgAnuzAsastrIsvakvikSAyAmAmalakIti prayogaH 1 AmalakaH, Amalaka- navacanAditi bhAvaH / tatra prakriyAmAha-tatra pUrvasya mityapi zakyate prayoktum / phalArthe tu puM-napuMsakaliGgaH, zrIpratyayasya lapItyAdinA "hyAdegeNisya. " 55 tathA ca punnapuMsakaliGgaprakaraNe sUtram [2.4.94.] iti jyA lupi punaH prakRtiliGge strItve 20 "pAtAle vADavo varSaH sIsa AmalakaH phale0 (6) ityuktam / hIH / nanu kimarthamaya prayAsaH kriyate AmalakAdizabdasya evaM badarasya phalasya vikAro vRkSo badarIti / / kozAdiSu tatphale prasiddhatvena svata eva. pratyayApravRtti saMmavAt ityata Aha-yadhapItyAdinA / uttarayati-- brIhenyasya vikAro vrIhiH stambaH / / 6 / 2 / 57|| tathApItyAdinA / santu AmalakAdIni prakRtyantarANi 60 phale // 6 / 58 // tathApi tebhyo (mAmalayAdibhyo) vikAratvena phale yAcye vikAre'vayaye vA phale vivakSite pratyayasya | utpadyamAnasya pratyayasya atirmA bhUdityetadathai luthavidhAna mAvazyakamiti bhAvaH / yadyapi phale kozAdiSu ya Amala25 lupa bhvti| kAdizabdaH paThitaH sa sa vikArArthasya pratyayasya lupava - AmalakayA vikAro'vayavo vA phalamAma sAdhito'marakozaTIkAdiSu, tathApi "tiSyaphalA tyAmalakI 65 lakam / badaryA badaram / kuvalyAH kuvalam / triSviti" liGgAnuzAsana] vacanena, tathA pu-napuMsaka bhallAtakyA: bhllaatkm|biihiH yvH| mudgH|| hAyavA mudgH| | liGgaprakaraNe "AmalakaH phale" iti pUrvAdAhRtavacanena maassH| godhuumH| nisspaavH| tilaH / kultthH|| ca svata evAmalakAdizabdasya phalavAcakatvamiti malvA 30 hriitkii| pippalI / kozAtakI! prvetpaakii| zaGkA-samAdhI vizeyau / 58|| arjunapAkI / karkaTI / nkhrjnii| shknnttii| dnnddii| doDI / daaddii| pthyaa| amlikA ! plakSAderaN // 62159 // 70 cizcA / drAkSA / dhrukSA / svAkSA / mRddhIkA / plakSa ityevamAdibhyo vikAre'Sayave yA kaNApalA / elA / zAlA / kaalaa| grikaa| phale vivakSite'Napratyayo bhavati myttopvaadH| 35 kaNTakArikA / zephAlikA / oSadhiH kAraH vidhAnasAmarthyAccAsya lu na bhavati / harItakyAdibhyo lupi prakRtiliGgameva / tatra plakSasya vikAro'vayavo thA phalaM plAkSam ! pUrvasya skhIpratyayasya lupi punaH sa eya | pavaM neyamodham / "Aho Shrutgyanam"
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. 0 61. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 137 saguru ( sa ) ku kaRtu iti plakSAdiH // 59 // plakSa nyagrodha azvattha iqhudI veNu vRhatI | [ 6.2.49 ] iti mayada na bhavati / evam, bailvaH / eNeyaH / zAmIlaH / auSTakaH / kAMsyaH / pArazavaH / anuvayaM-gomayaphalAditi kim ? atri khaNDam | gomayaM bhasma / kapitthA rasaH / kathaM kapotasya mAMsaM kApetam tasya vikAraH 4( kApato rasaH, palAzasyAvayavaH pAlAzI zAkhA tasyAH avayayaH pAlAzI samit iti ? vikArespi prakRtizabdA vartate / yathA mudugaiH zAlIna bhuGkte / mudgavikAraiH zAlivikArAniti gamyate / gobhiH sannaddho vahati / 44 govikAraizvarmabhiriti gamyate / avayave'pyavayavizabdo vartate / pUrve pAJcAlAH, uttare pAJcAlAH, grAmo dagdhaH, pddhe| dagdha iti / tatra vikAra - vRtteH prakRti zabdAdavayavavRtteravayavizabdAcca pratyayo bhaviSyati / vikAravikAro'pi vA vikAra eva avayavAvayaveo'pyavayava iti // 69 // 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - plakSA0 | phale iti pUrvataH saMbadhyate, pratyayazravaNAzca lupo nivRttiH / 5 plAdimyo vikAratvenAvayavatvena vA phale vivakSite'N pratyayo bhavatIti sUtrArthaH mayaTo'pavAda dati / paratvAdasya pravRttyA, nityatvena cAvakAzAbhAvAnnayo'pravRttiriti bhAvaH / nanvaNi satyapi tasya pUrvasUtreNa khar kuto na bhavatItyAzaGkAyAmAha - vidhAnasAmarthyAccAsya lub 10 na bhavatIti / yadi hi lubiSTaH syAt tarhi mayaTaH svAbhAvikasya vA'No lupi siddhAyAM viziSya plakSAbhyo'go vidhAnaM vyarthameveti vidhAnasAmarthyAdeva lu na bhavatIti bhAvaH / plakSazabdAdaNi AdisvaravRddhau plAkSamiti / nyaprodhazabdAcANi AdisvaravRddhi bAdhitvA " nyagrodhasya | 15 kevalasya" [7.4.7.] iti yaH prAti naiyodha iti ||62159|| | za0 ma0 myAsAnusandhAnam-na dviradu0 samastanaJaH paryudAsArthatvamiti tathaiva sUtraM vyAkhyAti druvayaM gomayaM phalavAci cetyAdinA / dvipratyayo na bhavatIti / vikArAvayavArthapratyayAntAt punarvikArAvayavayorarthayoH pratyayo 55 na bhavatIti bhAvaH / yathAzruta tu nopapadyate, nahi ekasmAnnAmnaH pratyayadvayaM prApnoti uktArthatvAt pratyayAntasya ca nAmAntarasvamiti pratyayaprAptau satyAM tanniSedhaH samupapadyate / udAharati-kapeAtasya vikAra ityAdinA / spaSTam, bilvAdiSu yathAyathaM "prANyauSadhi0" [6.2.21.] "puNyA" 60 [6.2.38. ], "uSTrAdakaJ " | 6.2.36.], "kaMsIyAjJyaH" [6.2.41.] "parazavyAd0" [ 6.2.40. ityetaiH pratyayAH pUrva bhavanti, pazcAcca "dAra prANina 0 " [ 6.2.49.] iti mayayaH prAptirvijJeyA / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-jamyA0 / / aNiti puurvsuutraadnuvRttm| tathA ca jambUzabdAd vikAra25 svenAvayavatvena vA phale vivakSite'Napratyayo vikalpena vidhIyate / anenANi jAmbavamiti / pakSe autsargike'Ni tasya "phale" [6.2.58.] iti lupi prakRtiliGgatve strIsvam, phalatvena klIbatvamapi / tadAha- supi zrI napuMsakate iti // 6 / 2260 // / na dviradruvayagomayaphalAt ||6 2261 // druvayaM gomaya phalavAci ca varjayitvA'bhyasmAnnAmnA vikArAvayavayeotiH pratyayo na bhavati / kapotasya vikAro'vayavo vA kApotaH jambvA vA ||6||60nA jambazabdAd vikAre'vayave vA phalai viSakSite vA'Na pratyayo bhavati, pakSe yathAprAptaM 20 pratyayastasya ca lup / 30 jambvA vikAro'vayavo vA phalaM jAmbavam / pakSe jambu, jambaH / lupi strI-napuMsakate ||60|| padakRtyaM pRcchati -- anuSaya-gomayaphalAditi kimiti ? emyo'pi punaravayavArthapratyayo mA' sthiti praSTurAzayaH / ebhyaH punarapi pratyaya iSTaH sa na syAdityA. zayena pratyudAharati-drauvayaM khaNDamiti / drordhikAro mAnam ityarthe pUrva " drorvayaH " [ 6.2.43.] iti vaye druvayamiti, tasya vikAraH khaNDamityarthe autsargike'Ni 70 drauvayaM khaNDamitIyaM na siddhayediti bhAvaH / evaM gorvikAraH 35 kApotasya vikAro'vayaveo veti 'doraprANinaH' | puroSam gomayam "goH purISe" [ 6 2.50. ] iti mayaTU / 18 siddhamacandra 65 "Aho Shrutgyanam"
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA. 2 0 63. ] tadantAt punarvikAre'Ni gaumayaM bhasmeti / kapitthasya vikAraH / lokatiddha evArtho na tu svakalpitamAtramiti / evaM ca neto. prayogayodviH pratyayotpattirapi tvakenaiva vikAra - 40 Arrearer pratyayena vA vivakSitArthapratItiriti bhAvaH / evaM ca sUtramidaM na kAryamityapi kathayituM zakyate / eke naiva pratyayenAneka vikArArthAvayavArthapratItau satyAM dviH pratyayo - sattiranabhidhAnAnna bhaviSyatIti / etacca "tizca tatpratyayAt" [pA0 sU0 4. 3. 155 ] iti sUtre mahAbhASye 45 saSTam, parantu lakSyaikacakSuSkANAM mate'nabhidhAnasya jJAtuM zakyatve'pi lakSaNaikacakSuSkANAmasmAdRzAM kRte lakSaNa vinA'syArthasya durjJeyatayA''cAryeNa spaSTapratipattaye lakSaNamidamA vyamiti vijJeyam ||6|2|61|| phalamityarthe vRkSanimittakasthANaH "phale" 6.2.58] iti lupi kapitthamiti, tasya vikAro rasaH kapittha iti / yadyapi pUrvapratyayasya lupi pratyayAtvaM nAsti tathApyartha 5 pratIti (vikArArthapratIti) bhavatyeveti / pratyayaniSedhaprAptirasti sotteSu sarvatra mA bhUditi adbhuvayetyAdiparyudAsa Avazyaka iti bhAvaH / dvivikArArthasyAvayavArthasya ca loke prayoga | prasiddhimudAhatyata dupapattiH kathamiti zaGkate - kathaM kapeAtasya mAMsamityAdinA / trikArArthasya kApoto rasa ityatra dviH 10 pratItiH / palAzasyAvayava ityAdinA pAlAzI samiditya - trAvayavArthasya dviH pratItivinA pratyayasya dvirutpattyA kathamiti bhAvaH zaGkituH / uttarayati-vikAre'pi prakRtizabdo vartate iti / tathA ca karotazabdaH svavikAre mAMse vartata ityarthaH / kimiyamsgatikagatirUpatvena svayamud15 bhAvyate'tha sarvavAdisaMpratipannamiti zaGkAmapanetuM laukikodAharaNena vikAre prakRtivAcakazabdaprayogaM sAdhayati-yathA mudgaiH zAlIna bhujhe iti / | vikArArtha vyAkhyAti - mudgavikArai: zAlivikArAnitIti / evamartho gamyata iti bhAvaH / udAhara20 NAntaramAha- gobhiH sannaddho bhavatIti sannahanaM na gobhiH sambhAvitamiti - govikAraizvarmabhiriti gamyate / yadyapi carmaNo na vikAratvamapi tvavayavatvaM tathApi gaureva | vikRtA carmatvena pratIyata ityAzayenAyaM prayogaH / evaM ca kapotazabdo'pi svavikAre mAMse vartata iti paryavasitam / 25 atha pAlAzI samidityasya samAdhAnamAha -- avayave'pyavayavizabdo vartate iti / tathA ca palAzAtrayavazAkhAyAM palAzazabdo vartata ityarthaH / etadapi lokavyavahAreNa sAdhayati pUrve pAJcAlA ityAdinA / yathA paJcAladeza pUrvAvayavamAtre pacAlazabdasya prayogaH, grAmaikadezadAhe'pi 30 grAmadAhaprayogaH paTaikadezadAhe'pi ca paTadAhaprayogaH tathA palAzAvayave'pyavayavizabdaprayoga iti paryavasito'rthaH / 35 pitR - mAturvyaDala Atari ||6||62|| pitRmAtRzabdAbhyAM SaSThyantAbhyAM bhrAtari ghAcye yathAsaMkhyaM vya-Dula ityetau pratyayau bhavataH / piturbhrAtA pitRvyaH / mAturbhrAtA mAtulaH / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / 55 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pitR0 / avasito vikArArtho'vayavArthazcAtaH para tattadarthIkezeSe pratyayA vidhIyante pitR-mAturiti itaretarayoge'pi sautramekavacanam "A dvandve" [2.2.29.] ityatAbhAvazca / vyaGgulamityapi samAhAranirdezaH / yadyapi pitra- mAtRzabdayordvandve mAtRzabdasyaiva 60 pUrvaprayoga iSTo dRSTo vA / tathApi prakRte naitadoH zabdayorarthaparatvamapi tu zabdaparatvamiti naikazeSo nAnItyAdivicArazca | vyAkhyAnAcca dvandvArthipratItirna tu SaSThyarthapratItiriti 'pitR-mAtR' iti militazabdAt pitA na hItyartha kAna bhavati / mAtRzabdAd Dule DakArasya pratyaye'zravaNAdaprayo- 65 gilvene ttvamiti tatphalamAha-DakAro'tyasvarAdilopArtha iti / "DityantyasvarAdeH" [2.1.114.] iti sUtreNeti bhAvaH ||6|2262 // samAdhAnaM nigamayati-tatra vikAravRtteH prakRtizabdAdityAdinA | samAdhAnAntaramAha - vikAradhikAro'pi vikAra eveti / prakRtervikArasya yo vikAraH, avayavino'vayavasya yo'vayavaH so'pi prakRtervikAraH, avayavinazvAvayava ityarthaH / ayamAzayaH -vikAratvamavayavatvaM vA sAkSAt paramparAsAdhAraNamiha gRhyate / zarIrAvayavahastA pituH pitA pitAmahaH / piturmAtA pitAmahaH / matuH pitA mAtAmahaH / mAturmAtA vayavo'GguliH zarIrAvayavatvena vyavahiyate evetyayamapi | mAtAmahaH / dvivacanaTitvAbhyAM mAtA-pitroriti pitrorDAmaT ||6|2/63 | pitR - mAtRzabdAbhyAM SaSThyantAbhyAM mAtA- 70 pitrorvAcyayomahaT pratyayo bhavati / "Aho Shrutgyanam"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pA0 2. 0 66. ] vijJAyate / TakAro GayarthaH ||63 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 139 vAkyameva bhavati / aGga baGga sujha puST iti / aGgAdayaH prayogagamyAH / kecit tu aGgAdipratiSedhaM necchanti / aGgAnAM rASTram AGgam 1 40 bAGgam ityAdi / uttaratra nivAsa ityabhidhAnAd Izitavye rASTre'yaM vidhiH / ubhayathA hi rASTrasaMbandho bhavati // 65 // DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pitroH / pitRmAturityanuvartate, pitroriti caikazeSeNa mAtApitRparam / 5 prakRterarthasya ca bhinnasaMkhyA pRthagvacanena nirdezAnnArthena yathAsaMkhyamiti pituH pitari, mAturmAtari DAmahaT iti pratItirna bhavati / tathA cArthamAha-pitR-mAtRzabdAbhyAM mAtA-pitrorvAvyayeAriti / udAharati-pituH pite tyAdinA vigRhya / "DityansyasvarAdeH" [2.1.114.] 10 ityantyasvarAdilopaH / mAtari strItvAd GIH pitAmahIti / ekena pitRzabdena kathamarthadvayalAbha ityAha-dvivacanaTistrAbhyAM mAtA-pitroriti vijJAyata iti / ekasyaiva pitRrUpasyArthasya vAcyatve ktirItyekavacanenaiva vyavaharet, dvivacananirdeza / caikazeSanirdezo'yamiti vijJAyate / 15 ekazeSazca na sarUpasya pitRzabdadvayasya, api tu pitA ca mAtA neti vigRhya "vitA mAtrA vA" (3.1.122.] iti sUtreNa mAtRzabdalope pituH zeSe tasmAt pitRzabdAd yaH ziSyate sa yamAnArthAbhidhAyIti siddhAntadvitvArthavena dvivacanam / kiJca pratyaye viM kriyate, tatphalaM 20 ca striyAM GIreva / kevalaM vitrarthe vidhAne tu strotvAbhAvAda iyAM aprApteH sa nirarthaka eva syAditi mAtA-pitrorityarthe citroriti prayuktamiti vijJApayati / pratyaye zrutAnubandhadvayasya phalamAha - DakAro 'ntyasvarAdilopArthaH, TakAro sa iti / taM caitat prAgeva ||6/2/63 25 averdugdhe sADha-dUsa - marIsam ||6|2264|| avizabdAt SaSThyantAd dugdhe'rthe soDha sa marIsa ityete pratyayA bhavanti / avedugdham avisedAm | avivasam | avimarIsam ||64|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-aH / spaSTamidaM 10 sUtram ||6|2|64 // rASTe'naGgAdibhyaH ||6|raa65|| rASTra janapadaH / SaSThyantAdaGgAdivarjitAnAmnA rASTre'bhidheye yathAvihitamaNa pratyayo bhavati / 35 za0 ma0 vyAsAnusandhAnam - rASTre0 / anaGgAdibhya iti paryudAsaH, samastanaJaH paryudAsavAcakatvasya 45 prasiddhatvAt / rASTrapadArthamAha-rASTra janapada iti / janaiH padyate nivAsArtha zAsanArthe ca prApyate iti janapado bhUbhAgavizeSo rASTrazabdenocyata ityarthaH / zivInAM rASTramiti / zibe rAjJo'patyAni zivayaH, apatyArthe "dunAdikurvit" [6.1.118. ] iti jye, tasya "bahu- 50 striyAm" [6.1.124.] iti lupi zivaya iti teSAM rASTramityarthe'nenANi zaivamiti / evamuSTAnAmamityAdayo'pi bodhyAH | vyAvasthaM pradarzayituM pRcchati-anaGgAdibhya iti kimiti / tebhyo'pi matAntare pratyayasyeva zrutyaivaM praznaH / svamate tebhyaH pratyavotpattirteSTetyAha--aGgAnAM 55 rASTra baGgAnAM rASTramiti vAkyameva bhavatIti | pratyayamavRtterabhAvAt vAkyameva tadarthabodhAya tiSThatItyAzayaH / svamatametat / matAntaramAha- kecit tviti / te hi nivAsavivakSAyAM pratyayAnutpattiM viSayavivakSAyAM (IzitavyavivakSAyAM ca pratyayotpattimicchanti / rASTrasaMbandho dvidhA 60 dRSTaH / nivAsatvena, Izitavyatvena ca / tatra kI dRze saMbandhe vivakSite'yaM pratyayo vidhIyate iti jijJAsAyAmAha - uttaratra nivAsa ityabhidhAnAdityAdi / "nivAsAdUrabhave0 " [ 6.2.69.] ityuttarasUtre nivAsArthe pratyayasya viziSyavidhAnAdiha parizeSAdeva IzitavyanirUpita saMbandhe 65 pratyaya iti labhyata iti bhAvaH / kathamayaM viSayavibhAgo labdha ityAha-ubhayathA hi rASTrasambandho bhavatIti / ubhayathA Izitavyatvena nivAsatvena ca / tadanyasya sambandhasya rASTraviSaye'prasiddhatvAditi bhAvaH ||6/2265 // rAjanyAdibhyo'ka ||6|2266|| rAjampa ityevamAdibhyo rASTre vAcye'kaJpratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / rAjanyAnAM rASTraM rAjanyakam / devayAta zivInAM rASTraM zaivam / uSuSTAnAmoSuSTam / gAndhArINAM gAndhAram / anaGgAdibhya iti | bakam | kim ? aGgAnAM rASTra baGgAnAM rASTrama iti 70 rAjamya devayAtaca devayAta AvRta AzrItaka 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 2 0 67. vAnava zAlaGkAyana bAbhravya jAlandharAyaNa bhauriki bhaulika caupayata caudayata caiTayata jAnandharAyaNa kauntAla AtmakAmeya ambarIputra | saikayata caikayata kSaitayata kANeya vAlikA AmbarIputra ambarISaputra bailvavana zailUSaja vANijakA iti bhaurikyAdiH / udumbara audumbara taitala saMpriya dAkSi UrNanAbha 5 UrNanAbhi ArjunAyana virATa mAlava trigartaiti rAjanyAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham ||66 // 10 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhauri0 / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam --- rAjanyA0 / rASTre iti pUrvasUtrAdanuvartate, tadAha - rAjanya ityevamA dibhyo rASTre vAcye iti / atrApi pUrvasUtravad Izitavye rASTre vAcye eva pratyayo bhaviSyati pUrvasUtroktanyAyAt / aNo'pavAda iti / pUrvasUtraprAptasyeti bhAvaH / udAharatirAjanyAnAM rASTramityAdinA / spaSTamanyat / bahuva-bhautika- ekAryordvandve kRte pazcAd Adizabdena bahuvrIhiH ! canamA kRtigaNArthamiti / gaNanirdezAdeva bahUnAM grahaNe siddhe tathA ca dvAdI dvandvAnte vA zrUyamANaM padaM pratyekamabahuvacanaM vyartha sat anyeSAmapyevamAkRtInAmiha gaNe samAbhisaMbadhyate iti nyAyAdizabdasya pratyekasambandhAd 50 15 vezo bhavedityetadarthe paryavasyati / tena gaNapaDitebhyo'nya- maurikyAderekAryAdizvaM pRthak vAkyArthayovo vijJeyaH / smAdapi satyabhidhAne pratyayotpattiriti ||6 266 // tathA ca sUtrArthamAha- bhauriki ityevamAdibhya ityAdinA / yathAsaMkhyenAnvayAcca bhaurikvAdervidhaH, aiSukAryAdibhaktaH pratyayo bhavati / rASTre iti ca pUrvataH sambadhyata eva / aNo'pavAda iti / "rASTre'naGgAdibhyaH " 55 [6.2.65.] iti pUrvasUtraprAptasyeti bhAvaH / tathA cAsya nityatvamAyAti / svabhAvAnnapuMsakateti / rASTre vAcye tasya napuMsakatvena tanninatarA napuMsakatvaucitye'pi janapadatvena rASTrasya vivakSAyAM kadAcit puMlliGgatA mA vijJA tAmrakArthamidamuktam / bhauriki vivAdayaH zabdAH 60 svabhAvata eva napuMsakaliGgatA prayujyante iti bhAvaH / zabdasya svabhAva eva hi tarttAlliGga na prayoge kAraNaM bhagata / eka evArthaH zabdAntareNocyamAno bhinnaliGgatayA yad bhAsate tatra zabdabheda evaM mUlam / etaccAnyatra vivecitama6ArA68 vasA ||6|6|67 // sAtizabdAdU rASTre vAcye'kaJpratyayo bhavati / 20 vasAtInAM rASTaM vAsAtakaM vAsAtam // 67 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - basAte0 | gaNe pAThakaraNAdeva siddhe vikalpena pratyayavidhAnArthameva pRthksuutrkrnnm| rASTra iti sammadhyata eva / tathA cAtrApIzitavye rASTre vAcye pratyayavidhAna vijJeyam / pANinIye 25 ca rAjanyAdigana eva vasAtizabdo'pi paThyate / sarvebhyo rAjanyAdibhyo vikalpenAkaJ vidhIyata iti phale bhedaH / vasAtizabdaviSaye ca sAmyameva / udAharati-vAsAta kaM vAsAtamiti / atro'bhAvapakSe "rASTra'naGgAdibhyaH " [6.2.65.] ityaNU ||6|2267 // 30 bhaurikyaiSukAryAdervidha-bhaktam ||6||68|| bhaurika ityevamAdibhya peSukAri ityeva / mAdibhyazca rASTre vAcye yathAsaMkhyaM vidha bhakta ityetau pratyayau bhavataH / aNo'pavAdaH / aiSukAri sArasAyana cAndrAyaNa nAyayaNa 40 dvayakSAyaNa vyAkSAyaNa aulAyana sauvIra dAsamitra dAsa mitrAyaNa zaudrakAyaNa zayaNDa zANDa zAyANDa zAyaNDAyana khAdAyana gau (mA) lukAyana vizva vaizvavenava vaizvamANava vaizvadeva tuNDa deva tuNDadeva zAyANDI zAyaNDI vAyavida 45 ityaiSukAryAdiH ||68|| bhaurikINAM rASTre bhaurikividham / bhauliki35 vidham / svabhAvAnnapuMsakatA / aiSukArINAM rASTramaiSukAribhaktam / sArasAyanabhaktam / 65 sadUrabhave iti deze nAmni || 6 | 2|69 || padantAnmAmnA nivAla adUrabhava ityetayeorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati deze nAmni pratyayAntaM ved dezasya nAmadheyaM bhavati / itikaraNa vivakSArthaH / tenAnuvRtte vyavahAra- 70 manupatite nAmni vijJeyaM, na saMgIte | nivasantyasmin iti nivAsaH / tatra, RjunAva RjunAvAnAM vA nivAsa ArjunAvaH / "Aho Shrutgyanam"
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tat | pA0 2. 0 69. J zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / zivInAM zaiSaH / uSuSTasya auSuSThaH / zakalAyAH zAkalaH | adUrabhave, vidizAyA avarabhavaM vaidizaM nagaram / vaidizo janapadaH / varaNAsyAH vAraNasI / vrIhimatyA himatam / 5 yavamatyA yAvamatam / vivakSetrArthaH abhiveyaM prayojanaM vA'syeti vivakSArtha ityasyArthaH / vivakSA ca zrotRRNAM tAdRzArthabodhanAya vaktumicchA sAca prakaraNaparyavasAyinIti vicArtha ityasya prakaraNArtha 40 ityarthaH / tatphalamAha - tenetyAdinA / teneoktArtha vivaraNenaanuvRtte prakaraNaprApte, tadeva spaSTayati-vyavahAramanupatite iti / vyavahAraviSayIbhUte ityarthaH / vyavacchedyamAhana saMgIte iti / kevalaM zAstreNa saMkIrtita etra nAmni pratyayo na bhavati, kintu yannAmavyavahAramArUDhaM syAt loke 45 vyavahRtaM syAt tatraivAnena pratyayo bhavatIti / nivasanaM nivAsa iti kriyApradhAno'pi nivAsazabdaH prayujyate tannirAkaraNAyAha - nivasantyasminniti nivAsa iti tathA cAdhikaraNe ghamiti bhAvaH / evaM ca pratyayAntasya dezavizeSavAcaka sidhyati / udAharati- 'RjunAva' 50 iti RjubhAvAnAM veti / Rjunau ' zabdasyaikavacane SaSThayantaM rUpaM 'RjunAva' iti, RjumA jevayuktaM jana nuvanti stuvanti ityarthe "karmaNo'N" [ 5.1.72. ] ityaNanto RjunA zabdastasya bahutve SaSThayantaM RjunAvAnAmiti / RjunauzabdAt RjunAvazabdAd vA'Ni AdisvaravRddhayAdI 55 ArjunAva iti / evaM zivInAM zaba ityAdayo'pi vijJeyAH / varaNAsyoH vAraNasIti / varaNAca asI ceti nAmnA khyAte va tayo(dUrabhavA (madhyasthA) nagarI vAraNasItyatra pRSodAditvAd NakArAt parasyAkA sya hasya iti svamatam / anyante tu vArANasIti zrUyate dRzyate ca 60 tathA prayogo'pi / tannate ca rephAt parasyAkArasya pRzedarAditvAd dIrgha ityAzrIyate / vakArAt parasyAkArasya tu AdisvaravRddhireva / vAraNasIti payogazca na dRzyate loke / kAzyA hi dvitIyaM nAma vArANasI, tasyA uttarato varaNA, dakSiNatazvAsI pravahati / tathA cAtra kiM tattvaniti vijJe- 65 mRgyam / prAcAM vaiyAkaraNAnAM matamupanyasya nirAkartumAhaiha kecidityAdi / idaM hi teSAmabhipretamaGgAdayaH svanAmaprakhyAta--tattatkSatriyavAcakAH, dharaNAdayastannadIdezavizeSAdivAcakAH, kSatriyavizeSanivAsakAraNena - tannadIdezavizeSasAmIpyakAraNena ca tAni tAni dezanAmAni prathi 70 " iti prakaraNe hetau prakAzAdisamAptiSu / tAni / vinA ca pratyayotpattimarthavizeSapratItirna saMbhAnidarzane prakAre syAdanukarSe ca sammatam !! vyate / tatazca pratyayotpattirAvazyakI / sati ca pratyayaiti vizvakozoteSviti zabdArtheSvatra kasyApyarthasyA- vidhAne yAdRzaM rUpaM teSu prathate tanna setsyatIti tallupi samasyA-vivakSArthatvaM varNyate / kriyate'rthapratipattiraneneti kartavyaiva / na kevalaM lupo vidhAneneSTarUpasiddhiH vizeSyAnumyutpattyA karaNazabdaH zabdArthaH / tathA cetizabda ityAyAti / sAraM liGga-vacanayorApatteH iti prakRtivaliGga - bacanayoranu- 75 " 'iha kecidaGgAnAM nivAsaH aGgAH / baGgAH / kaliGgAH / sukhAH / magadhAH / puNDrAH / kuravaH / paJcAlAH / matsyAH / varaNAnAmadUrabhavaM varaNA nagaram / zRGgazAlmalInAM zRGgazAlmalayo 10 grAmaH | godayAdayogadau grAmaH / AlamyAyanaparNAnAmAlanyAyanaparNA grAmA / zaphaNDayAH zaphaNDI / jAlapadAyA jAlapadA / mathurAyAH mathurA / ujjayanyAH ujjayanI / gayAnAM gayA / urazAyAH urazA | takSazilAyAH takSazilA / 15 kaTukabadaryAH kaTukabadarI | khalatikasya khalatikaM vanAnItyAdiSu pratyayamutpAdya lupamArabhante / satyAM ca lupi prakRtivalliGga-vacane na manyante / ' tasya tadayuktam, atra hi prakRtimAtrameva dezanAma na pratyayAntam ! pratyayAntasya ca dezanAmatve 20 pratyayo vidhIyate iti na bhavati / nivAsa ityAdivivakSAyAM tu vAkyameva / pratyayAbhAvAcca luvapi na vaktavyA / aGgavaraNAdInAM ca kSatriya vRkSAdivajjanapadanagarAdau svata eva vRttirna pratyayayeogAt liGga25 saMkhyeopAdAnaM ca stragatameveti // 69 // za0 ma0 myAsAnusandhAnam - nivAsA0 tasyeti pUrvakRtamihApi sambadhyata evetyAzayenAha - SaSThazcantAditi / nivAsa adUrabhava ityetayorarthayoriti / nivAsazvAdUrabhavazcetayoH samAhAra iti nivAsA30 dUrabhavam, tasminniti vyutpattyA sUtre dvayorarthayoraya nirdezo na tu nivAsasyAdUrabhave ityevaM SaSThItatpuruSa iha vijJeya ityAzayaH / itikaraNo vivakSArtha iti / 15 "Aho Shrutgyanam"
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazamIhemacandravaribhagavatpraNIte pA0 2. sU0 70.] zAsanamapyArambhaNIyameveti / tathA cANAnAM nivAso dezaH / ca kRta talapetyAha-pratyayAbhAvAlayapi na vaktavyeti / 40 anAH ityAdayaH prayogA upapadyante / tadupapattimeva saMkSipya / nanu pratyayAbhAve'rthazAnaM kathaM bhaviSyatItyata AhatanmatAnusAramAha-ityAdiSu pratyayamutpAyetyAdi spssttm| | aGgavaraNAdInAM ca kSatriya-vRkSAdivajjanapadatadetanmataM nirasthati tadayuktamiti / ayuktasvamevokpAdayati nagarAdau svata eva vRtirna pratyayayogAditi / 5 atra hi prakRtimAtramevetyAdinA / ayamAzayaH nahi ayamAzayaH-yathA ete zabdAH kSatriyAdInan svata eva vyAkaraNena zandA utpAdyante, utpAdya cAryeSu niyujyante / kathayanti, na tadadhe zAstravyApArasyAvazyakatA, tathA jana- . apitu pUrvaprayuktA evaM zamdA bAlAnAM vyutpattaye sAdhu- padanagarAdInapyarthAn svabhAvata evaM kathayiSyantItyupapAditaM svenAnvAkhyAyante / anvAkhyAya cAryo bodhyate teSAm / purastAdeva / nApUrvAH zabdA utpAdyante, na vA'rvo'rthaH kApyate / 10 tathA ca pratyayAntaM yadi dezanAma syAt tarhi tatra pratyaya nanu bhavatu teSAM svata eva tAdRzArthapratyAyanazaktiH vidhAnamupayuktaM bhavet / na ceha pratyayAntaM dezanAma, parantu janapadanagarAdivAcakave vizeSyAnusArameva liGgavacanAdi pratyayasyAzravaNAt / tathA ca pratyayarahitA evaite tattaddeza syAt, na svaprakRtyanusAramiti tadartha tu zAstrabyApAra 50 vizeSeSu prathitAH ityakAmenApi svIkartavyameva / evaM ca Avazyaka iti cedatrAha-liGgasaMkhyopAdAnaM ca svagata. meveti / tatazca teSu teSu zabdeSu svabhAvato yaliGgaM vacanaM vA yadi kSatriyavizeSAdibAcakasvaprasiddhaye na zAstravyApArAva15 zyakatA tahi dezavizeSanAmavasiddhaye'pi na zAstravyApArA tiSThati tadeva zAstreNAnuziSyate iti mantavyam / taccAtra svata eva jJAtaM bhaviSyatIti nAvazyakaM tadanuzAsanam / na vazyakatetyapi svIkAryam / / caivaM zAstravaiyaryaprasaGgaH, vyutpAdakatvAcchAstrasya prakRti- 55 nanvastu nAma sAdhAraNato dezavizeSapratItistattacchandaiH pratyayAdivyutpAdanadvArA padArthabodhanAyava vyAkaraNazAstraM svabhAvata eva / paraM tu tattarakSatriyAdinivAsatvena, pravRttamiti / liGgAdibodhanaM ca kozAdibhirapi bhaviSyati tattanadIdezavizeSAdyadUrabhavatvena ca vivakSAyAM pratyaya eveti tatrApyasya zAstrasya vyApAraNamanucitamiti tAtparyam / 20 utpAdanIya eva / vinA pratyayotpatti tAdazAvagamAsaMbhavAt / sati ca pratyaye tacchyaNApattivizeSyanimnaliGga pANinIye tanno tu pUrvAcAryAnusAramaGgAdibhyo nivA sAdurabhavayorarthayorvihitasya pratyayasya lura , lupi sati 60 vacanatAspattizca syAditi pratyayasya lu prakRtibAliga vacanatA'pi cAnuzAsyeveti cedatrAha-tasya nivAsa prakRtivalliGgavacanatA cetyetat sarva sUtratrayeNa vidhAya, sUgaireva sUtratrayaM prakhyAtaM pUrvoktayuktibhiH / prAcInAcAryaityAdiviSakSAyAM tu vAphyameveti / tuzabdo'ciM matapoSakAstu tanmatamitthamupapAdayanti-ebhyo nivAsAdarabha25 dyotayati / tadvIjaM tu tAdRzavivakSAyA abhAva eva / na hi sAMprataM te te kSatriyodayastatra tatra nivasantIti kRsvA kaizcana te | vAdyarthavicakSAyAM pratyaya utpadyate naveti lakSaNekacakSuSkardujJeyam, iti karaNalabhyavyavahArAnupatitatvajJAnamapi tairazakyamiti nyAya- 65 te zandAH prayujyante / pUrva tAdRzavivakSayA prayogasattve tu siddhasyApi pratyayAnutpAdAdeH zAstraNAnuzAsanaM nAnucitamititAdRzArtheSu teSAM zabdAnA rUDhatvameveti / svIkRtya na navyAH 16/2269 tadartha pratyayavidhAnAdyAvazyakam / yadi ca tAdRza vivazvAsattve 30 Agrahastarhi tasyAmavasthAyAM vAkyameva prayokSyate iti tadatrAsti / 6 / / 70 // svIkuru / yataH kevalamanAdizandebhyastAdRzAH pratIyanta evetyatra mAnAbhAvaH / nanu tAdRzArthavivakSAyAM pratyayaprAptI taditi prathamAntAdoti saptamyarthe yathAsatyAM kevalaM bhavatkathanena tadanutpattirna syAt, nahi kasyacana | vihitaM pratyayo bhavati / yattat prathamAntaM 70 vAdino mataM pramANaravena kutracit svIkriyate iti cenna, taccedastIti bhavati deze nAmni pratyayAnta itizabdopAdAnAta / ata eva so iti zabda upAttaH cet dezasya nAma bhavati / atrApItikaraNo tena ca pratyayAntarUpasya dezavizeSanAmatvena vyavahArasattve vivakSArtho'nuvartata eva / tena prasiddhe nAmni eva pratyayo bhavatIti labhyata iti pUrvamuktameva / nahi | bhUmAdau cArthe bhavati / ata eva cobhayaprAptI aGgAdinivAsAdikAraNena teSAM dezAnAM tattannAmAni vyava- paro'pi matvarthIyo'nena baadhyte| 75 hatAni / tatazca na pratyayasya prAptiriti / pratyayAnutpattau / udumbarA asmin deze santi audumbaraM "Aho Shrutgyanam"
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 71. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / - - - wwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwAAAAAAAAAM - nagaram / audumbaro jnpdH| audumbaraH / SAmapi matvarthIyAnAmayamapavAda iti siddhayati / udAharati-- parvataH 70 | udumbarAH sansyasmin deze iti / prAya sarvatra deze za0 ma0 nyAsAnusandhAnam tada0 / taditi | udumbarA bhavantyeva / kintu yatra te bAhulyenopalabhyante 40 sAmAnyena nasakaM prathamAntam / tacca prathamAntaprakratekapa- sa eva dezastannAmnA prathate iti bhUmArthe'trANapratyayaH / sthApakamityAha-taditi prathamAntAditi / atroti / atra ca matuyo'pavAda inirapi prAptaH so'pyanena bAdhita saptamyantamarthanirdezaparam / taccedastIti bhayatIti / | iti // 6 / 2170 // tat prathamAntaM cedastItikriyAyA kartRtAmApannaM tena nivRtte ca // 6 // 7 // bhavatItyarthaH / pUrvamUtrAt 'iti' 'deze' 'nAmni' iti padatrayamapyanuvartanIyam / tena yo'rtho labhyastamAha-pratya __ teneti tRtIyAntAnivRttamityetasminnarthe yAntaM ceda dezasya nAma bhavatIti / pratyayAntena yathAvihitaM pratyayo bhavati, deze nAmni 45 yadi kazcid deza AkhyAyeteti bhAvaH / pUrvasUtravadihApIti pratyayAntaM ced dezasya nAma bhavati / yadA zabdasya prasidiparigrahaprayojanatAmAha-adhApItikaraNa akarmakA api dhAtavaH sopasargAH sakarmakA ityaadinaa| tatphalamAha-tena prasiddha nAmni bhUmAdau bhavantIti karmaNi nivRttazabdo vyutpAdhate tadA cArtha bhavatIti / teneti kartari karaNe vA tRtIyA / yadA svakarmakavivakSayA kartari nirvRttazabdastadA 50 15 ayamAzayaH-tadasminnastItyarthe matvarthIyA api pratyayA hetau tRtiiyaa| bhavanti / tatazca yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAghako bhavati iti nyAyena matvarthIya prtyyaanaamympvaadH| ___ kuzAmbena nivRttA kaushaambii| kakandena vyApyazAstre "tadatrAstIti" [6.2.70.], yata idaM kAkandI / makandena mAkandI / sagaraiH saagrH| pratyayAntasya dezanAmatve satyeva pravartate / vyApakazAstraM ca sahasreNa nirvRttA sAhasrI prikhaa| cakAra20 "tadasyAsyasminniti matuH" [7.2.1. / iti / apavAda- caturNA yogaanaamuttrtraanuvRtyrthH| tenosare 55 sthale ca vyApyazAstreNa vyApakasAne svaviSayAtiriktatvena pratyayA yathAyogaM dhaturvartheSu bhavanti |7|| saGkoco bhavati / tatazca dezanAmato bhinArtha eva matuH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tena0 / atrApi syAd , nAnyatra / evaM cAsya zAstrasya matorapavAdanirNaye | deze nAmni iti pUrvataH saMbadhyata eva / teneti padaM ca usasamAnadezA apavAdAH iti nyAyena yo yo dezaH tRtIyAntaprakRtyupasthApakama / tathA ca satrArthamAda-leni 25 (zabdakRto'rthakRto pA) matoH pravRttiviSayaH syAt sa sa | tRtIyAntAditi / 'nivRtta' iti ktapratyayAntaM padam / yathAsambhavamasyApi syAdeva, iti / tapratyayazca kartari karmaNi bhAve ca yathAyathaM bhavati / tathA "bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / ca phasminaye'tra ktaH pratyayaH 1 tadantasya ca teneti sambanve'sti vivakSAyAM bhavanti matubAdayaH // " | tRtIyAntena kIdRzaH saMvandhaH 1 iti jizAsAyAmAha-yadA .ityabhiyuktoktarItyA matoyeM bhUmAdayo'rthAste prakRtasUtravihita- | | akarmakA api dhAtava ityAdi / ayamAzayaH vRtadhAturakarmako'pyupasargavazAdiha sakarmako bhaviSyatIti 30 pratyayasyApi bhaviSyanti, dezanAmavaM cAdhikamiti taduktaM karmaNi ktaH pratyayaH sambhavati / taduktamabhiyuktaHprasiddha nAmni bhUmAdau ceti / etaccetizabdavalAdapi prApyate / paro'pi matvarthIyo'nena bAdhyata iti / "upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / ayamAzayaH-astu nAma asya sUtrasya yena nAprApte. prahArAhAra-saMhAra-vihAra-parihAravat // " iti nyAyena matupratyayApavAdakAcam , parantu ye'nye mato- tathA copasargavazAdarthaparivartanasya dRSTatvenAkarmakasyApi rapavAdabhUtA inAdayaH te paratyAdima bAdhiSyate iti nAzaGkanI- | sakarmapharavaM saMbhAvyata eva / ayamabhisAndhaH dhAtU nAmane- 10 35 yam , yato viSayavizeSaniyatatvenAyaM teSAmapi bAdhakaH / te kArthatvamiti siddhAntAt sarveSAM dhAtUnAM bahvo'rthAH santi, hi sarvatra prApnuvantyayaM ca dezanAmyeveti vizeSavidhAnAt / tatra kazcidarthaH kasyacidupasargasya saMnidhAnena pratIyate, sAmAnyazAstrApekSayA vizeSazAstrasya balavattvAd iti pare- tadabhAve na pratIyate / dhAtoca phale vyApAre ca shktiH| "Aho Shrutgyanam"
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 144 tatra yatra kriyAphalamapi kartayaiva tiSThati sa dhAturakarmakaH / yatra ca kriyAphalaM karturanyatra tiSThati sa rukarmakaH, yataH svArthaphalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvamakarmakatvam, svArtha phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM sakarmakatvamityakarmaka-sakarmaka5 bhAravoH zAbdikAbhimataM lakSaNam / tathA copasargarahito vRtdhAtuH yadyapi phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakastathApi upasargasannidhAnenAtra preraNA viSayIbhUtasthityanukUlavyApArasaMpattyA sakarmakatvaM bhavatIti karmaNi kapratyayaH / zabda kaustubhe cAtrAntarbhAktivyarthatvena sakarmakatvamuktam / 10 tRtIyA cAtra pakSe kartRkaraNahetusAdhAraNI bhavitumarhati / tathApi kartRkaraNayoreva tamAha-yadA teneti kartari karaNe vA tRtIyeti / yadA svakarmakavivakSayeti / tunA'ruciH sUcitA / tadvIjaM tu sakarmakatvavikSayaiva siddhe upasargasambandhasammatasya sakarmakatvasya tyAge mAnAbhAva 15 iti sakarmakANAmapi dhAtUnAM vivakSAvazAda karmakatvasya 355 " dhAtorarthAntare itterdhAtvarthenopasaMgrahAt / prasiddheravivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA // " | iti vArtikavacanena siddhatayA tAdRzavivakSAvazAdakarmakatvasya saMbhAvanAmAtreNa pakSAntaramidamupanyastam / tathA 20 tathA cAkarmakatve karmaNi karaNe ca na kto'pi tu kartaryeva / tathA ca tenetyatra hetAveva tRtIyeti yuktam / kuzAmbena nirvRttA ityAdI yathAyogaM kartari hetau yA tRtIyetyanusa - ndheyam / vinA'pi cakAraM 'deze tannAmni' ityetadanuvRttau siddhAyAM cakArasya vaiyarthyamAzaGkayAha-cakAracatuNIM 25 yogAnAmuttaratrAnuvRtyartha dati / yadyapi yogAstraya eva - " nivAsAdUrabhave " [ 6.2.69.], " tadatrAsti 0 " [6.2.70.], " tena nirvRttaM ca " [ 6.2.71. iti / tathApi nivAsAdUrabhave ityanenArthadvaye pratyayavidyAnAdasya bhinnavAkyakalpanayA yogadvayam / itthaM yogAnAM catuSTayaM 30 siddhayati, taccottaratra sahaivAnuvartate / tatphalamAha--tenottare pratyayA yathAyogamityAdi / yathAyogamityasya yenArthena yasyAH prakRteyego yujyeta tatrArthe tasyAH prakRteH pratyayaH / (yeSvanyatame evArtha iti yAvat) bhavadi, na tu sarvAbhya eva prakRtibhyaH sarvebhveSvartheSu bhavantIti bhAvaH // 6271 // nadya matuH ||6|2|72 // tasya nivAsaH, tasyAdUrabhavaH tadatrAsti tena nirvRtaM cetyeSvartheSu yathAyogaM matuH pratyayo pA0 2. R0 72. ] bhavati, nayAM deze nAmni pratyayAntaM cennadIviSayaM dezasya nAma bhavati, nadInAmetyarthaH / aNo'pavAdaH / 40 udumbarA asyAM santi udumbarAvatI nadI / mazakAvatI / vIraNAvatI / puSkarAvatI / kSumatI / matI / zarAvatI / irAvatI / bhagIrathena nirvRttA bhAgIrathI / bhaimarathI / jAhnavI / sauvAstavI | amatyantAnyeva bhAgI- 45 rathyAdIni nadInAmAnIti maturna bhavati // 72 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam - nadyAM0 / catu rNAmarthAnAmanuvRttiH siddhAntitaiva pUrvatra, prakRtirapi arthAnusArameva SaSThyantAdikA yathAyogamevAnusanveyA / 'deze nAmni' iti ca pUrvato'nuvRttameva / nadyAmiti ca deze 50 ityanena sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenevAnvetuM yujyate / tathApi saptamyA viSayatArthasvaM varNayati nadIviSayaM dezasya nAma bhavati iti nadyavacchinno yo deza iti pratImyA nadyAmavacchedakatAkhyA viSayatA bhavati, nadyavacchinnazca dezo nadIrUpa eveti vastutaH sAmAnAdhikaraNyameva paryatrasya- 55 tItyAha - nadI nAmetyartha iti / pratyayAntaM cennadInAma bhavatIti paryavasito'rtha ityarthaH / nanu arthAnusAramiha 'tadatrAsti' ityasyaiva yogaH sambhavati / tathA ca tasmiayaM matvarthIyamatune vodumbarAvatItyAdInAM siddhau satyAM kimiha matoviMdhAnamiti cedazrAha--aNo'pavAda iti / cAturarthiko 60 hma matorapavAda iti pUrvamuktam, sa mA bhUt, kintu maturevAyaM bhavatvityarthamiha matoreva vidhAnamiti bhAvaH / ayodAharati- udumbarA asyAM santIti / udumbarazabdAt matau kRte " anajirAdi 0 " [ 3.2.78 ] iti dIrghaM matormasya vatve striyAmudumbarAvatIti / evamanyeSvapi vijJeyam / 65 kacinnadyAmapi maturna bhavatItyarthasya sUcanAya hA dRzAnyapi rUpANi udAharati-bhagIrathena nivRttA bhAgIrathIsyAdinA / bhImarathena bhaimarathI, jahanunA jAhnavI, suvAstunA sauvAstavIti / AdyayoraNi, AdisvaravRddhI strItvAd GayAM rUpasiddhiH / antyayoraNi AdisvaravRddhau 70 " asvayaMbhuvo'v" [7.4.70.] ityavAdeze yAM rUpasiddhiH / matureSu kuto netyAha-amatyantAnyeva bhAgIrathyAdIni nadInAmAnIti / ayamAzayaHatra prakaraNe vivakSArtha iti karaNaH sarvatra vijJeyaH / tathA va vyavahRte nAnyeva pratyayavidhAnamiti bhAgIrathAdizabdA- 75. "Aho Shrutgyanam"
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / pA0 2. sU0 75. namasvantAnnadI- vyavahArAdarzanAtra tebhyo matuti / tathA ca yathAprAptamaNeva bhavati |6|2|72 || madhvAdeH ||6|2|73|| madhvAdibhyo bhatuH pratyayo bhavati, cAtu5 rathikaH deze nAmni pratyayAntaM cedU dezasya nAma bhavati / aNo'pavAdaH / anadyarthazcArambhaH / madhumAn / vidhAn / sthANumAn / madhu visa sthANu RSi ikSa veNu karkandhu karkandhU zamI karIra hima kisara tArpaNa ruyat 10 pArdA kIzaru iSTakA pArdAkI zaru zukti asuti sutyA AsandI zakalI veTa pIDA akSazila takSazilA AmiSI iti madhvAdiH // 73 // 35 nAn kumudvAn vetasvAna mahiSmAn dezaH / tatra bhavA mahimmatI nagarI / DittvamantyasvarAdilopArtham ||74|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam naDa ku0 | 40 aNAdyapavAda iti / aNaH prakaraNaprAptasya, Adipadena naDazabdAt prAptasyAgrimasUtravihitasya balasya kumudazabdAt prAptasya "kumudAderikaH " | 6.2.96.] itIkasya ca saMgrahaH / tathA ca naDazabdAd valaH kumudazabdAdikazca pAcikatvena bhavata eva, ubhayorvidhAnasAmarthyAt / udAharati- 45 nadAna ityAdinA / naDAH kumudAni vetasAH mahiSAzca santyasmin deze ityAdirUpeNa vigraha | Diti tau GittvAdantyasvarAdilope matomaMsya vatve ca rUpasiddhiH / atra vastrAn ityatrAntyasvarAdilope "sau ruH " [2.1. 72. ] iti rutvaM, mahiSmAn ityatra "dhurastRtIyaH " 50 | 2.1.76.] iti DatvaM ca kuto neti na zaGkanIyam, antarale katve Datve ca kartavye bahiraGgasyAntyasvarAdilopasya *asiddhaM bahiraGgamantaraGge ityastviAt sakArasya SakArasya ca padAntatvAbhAvAt / DaphArasyetsaMzakasya vidhAnaM katha mityAzaGkAyAmAha - Disya mantyasvarAdilopArthamiti / 55 "DityantyasvarAdeH " | 2.1.114.] iti sUtreNeti zeSaH # |6|2|74 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - madhyA deH0 | caturNAmapyarthAnAmanuvRtterAha - caturarthika iti / atra 15 caturdhvartheSu bhava ityarthe ikaNo vidhAne ca tasya "dvigoranapa0 " [ 6.1.24.] iti lugU syAt / vidhAnasAmarthyAneti samAdhAnaM tu yuktam, sarvacaicaM samAdhAnasya zakyatvAt / tatazca caturNAmarthAnAM samAhAra iti 'caturarthI' ityevaM samAhAre dviguM vidhAya tataH "adhyAtmAditvAt" [6.3.78. ] 20 ikaNi AdisvaravRddhI rUpasiddhiH / na cAtrApi dvigoH paratvasasvAdikaNo lup syAditi zaGkhadham, dvigornimittasyaiva taddhitasya um bhavatIti dvigoriti padAvRttyA mahAbhASyA dau sAdhitatvAt / tathA ca yatra taddhitArthe dvigurbhavati tasmAdeva dvigoH parasya yasvarAdeH pratyayasya lugU iha ca samAhAre / bhavati -25 dviguM vidhAya tataH pratyayavidhAnamityadoSAt / aNo 'pavAda |pavAdaH / naDUvalam | zAilamH // 75 // | " iti / matvarthIyamatunA siddhe viziSyeha matovidhAnenANapavAdakatvaM vijJAyate iti pUrvavadanusandheyam / nanu pUrvasUtreNaiva madhvAdibhyo'pi matau siddhe kimarthaM pRthagayaM yogaH kriyata iti cedAha - anadyarthacArambha iti / cakAreNANUbAdha30 nArthatvasya samuccayaH / tathA cANUbAdhanapUrvakaM nadIbhinna deze matorvidhAnArtho'yamiti paryavasannam / udAharati-madhumAn ityAdi / madhu astyatretyAdirUpeNa vigrahaH / gaNaM pAThena nirdizati - madhu - bisa ityAdinA ||6/2/73|| - kumuda - vetasa-mahiSADi ||6|2|74 || naDAdibhyo Din matuH pratyayo bhavati, cAturarthikaH deze nAmni | aNAcapavAdaH / 19 siddhamacandra naDa-zAdAd valaH ||6|2|75|| naDa zAda ityetAbhyAM Dit bala: pratyayo cAturarthiko deze nAmni / matvaNAca - 60 To ma0 nyAsAnusandhAnam - naDa - zA0 / naDa-zAdazandau tRNavizeSavAcakau, tAbhyAM cAturarthiko'pi valaH tadatrAstItyasminnevArthe bhavati yogyatvAt / tathA ca matvarthIyasamAnayoga-kSematvasya prAptam / tadAha - 65 HerNApavAda iti / matvarthIyaM matuM prabAdhya " tadatrAsti 0" [6.2.70.] ityaNU prAptaH, tamapi prabAdhya paratvAt "naDAdeH kIyaH " | 6.2.92. ] iti prAptaH, tamapyayaM bAdhate ityarthaH / tatrAyeM kramaH arthavizeSa (deze nAmni iti) nirdezAdaNU matu bAdhate iti pUrvamuktameva / aNU ca vizeSavihitena pareNa ca "naDAdeH kIyaH " [ 6.2.92.] ityanena bAdhyate, so'pi ca naDAdigaNa 70 "Aho Shrutgyanam" //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kalikAlamacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 2 0 79. // 77 // paThitebhyo'nyebhyo'pi pratyayaM vidhatta'yaM ca kevalaM naDa-zAda- | NAmadUrabhavo grAmaH / zirISikaH / zairISakaH zabdAbhyAmiti tadapekSayA'lpAvakAzatvena vizeSavihitatara iti kIyaM bAdhate / vastutastu kIya-vala-DinmataH sarve'pi naDazabdAd bhavantyeveti naiSAM parasparaM bAdhya bAdhakabhAvaH, 5 sameSAM vizeSavihitatvasAmyAt, tathA ca paryAyeNa trayo'pi bhavanti / vale, GittvAdantyasvarAdilope nahAH zAdAH santi atreti najUla zAdalaH dezaH ||6|2|75 // zikhAyAH ||6|2|76 // zikhAzabdAd balaH pratyayo bhavati, cAtu10 rathikaH deze nAmni / aNo'pavAdaH / pRthagyogAd Diditi nirvRttam / zikhAvalaM nAma nagaram / matuprakaraNe zikhAyA valacaM vakSyati, tad AdezArthe vacanam // 76 // za0 ma0 nyAsAnusasandhAnam-zikhAyAH / 15 aNo'pavAda iti / " tadatrAsti" [6.2.70.] iti prAptasyeti bhAvaH / tatra yuktiruktaiva vizeSavihitatvAditi / natu pUrvacaiva zikhAzabdasyApi pAuna siddhe kimarthamayaM pRthagyoga Arabhyate iti cedAha - pRthagyogAviditi nivRttamiti / pRthagyogavidhAnena kimapi 20 viziSTaM phalaM prApyameveti Dito'sambandha evaM phalamiti bhAvaH / tena cAntyasvarAdilopo na / udAharati-zikhAvalaM nAma nagaramiti / tathA ca rUDhirevAtra na yaugi kArthapratyayaH / matvarthIyaprakaraNe "kRSyAdibhyo valac " [ 7.2.27.] iti valac vidhIyate / kRSyAdigaNe ca 25 zikhAzabdo'pi paThyate, tenaivaM siddhe'tra zikhAzabdAda valasya | vidhAnaM vyarthamityAzaGkAmapanetumAha-matuprakaraNe ityAdinA / ayamarthaH matuprakaraNe paThito valay sAmAnyataH (arthatrizeSamanAzritya ) vidhIyate sa ca deze'deze ca bhaviSyati / tatra dezanAmatve sati vizeSavidhAnAccAturarthiko'N valacaM 30 bAceteti deze valac na syAd ityanena valo vidhIyate / tatra ca zikhAzabdapAThAbhAve'deze zikhAzabdAd valac na syAditi tatrApi pAThasyAvazyakatvamityubhayoH sArthakayam iti / ||6|2276 // 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zirISA0 | zirISazabdAd 'ika' 'kaNa' iti pratyayadvayena zirISANA- 40 madUrabhavo grAmaH zirIdhikaH, zairIdhika iti rUpadvayaM svamate ! matAntare ceha cAturarthike prakaraNe zirISazabdAt pratyayatrayavidhAnaM dRzyate, tena ca zirISaka ityadhikaM rUpaM tatreti medo dRzyate, kimatra tattvamiti lakSyaikacakSuSkA jAnantu |6|2|77 // zarkarAyA ikaNIyA ca // 6278 // zarkarAzabdAdikaNa Itha aNU cakArAd ika kaN ityete pratyayA bhavanti cAturarthikA deze nAmni | zarkarA asmin deze santi zArkarikaH / 50 zarkarIyaH / zArkaraH / zarkarikaH / zirISAH zarkarA iti pratyayayogamantareNApi deze vRttiriti pUrvavat pratyayo na bhavati // 78 // 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama - zarkarA0 / atra pratyayatrayam 'ikaNU, IyU, aN' iti cakAreNa ca 55 pUrvasUtrastho ika- kaNau samuccIyete iti zarkarAzabdAt pratyayapaJcakaM sidhyati / tathaivodAharati-zArkarika ityAdinA / zirISa-zarkarAzabdAbhyAM vihitasya cAturarthikasya pratyayasya subapi pAkSikI vidhIyate tanmatanirAsAyAha - zirISAH zarkarA iti pratyayayogamantareNApIti / ayamA- 60 zaya:- kevalaM bahuvacanAntaH zirISazabdaH zarkarAzabdaztha dezavizeSe svata eva rUdra iti tataH pratyayaM vidhAya tasya po vidhAnaM nAvazyakamiti aGkA ityAdivad vijJeyamiti, "nivAsAdUrabhave0 " [6.2.69.] iti sUtre bRhad to nirNItamiti tadihApyanusandheyamiti ||6|2|78 // 65 rAmAdeH ||6|2|79 // azmAdibhyo raH pratyayo bhavati, cAturathiko deze nAmni | azmaraH / yUSaraH | azman yUSa USa yUtha mIna guda darbha kuTa guhA vRnda naga kaNDa gar3ha kanda pAman itya- 70 zmAdiH // 79 // zirISAdika - kaNau // 6 // 2 // 77 // zirISazabdAdika RNu ityetau pratyayau za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ro'zmAdeH / bhavataH, cAturarthikau deze nAmni / zirISA | itaH Aramya "arIhaNAderakaNa " 6.2,83.] iti "Aho Shrutgyanam"
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2 0 86. ] sUtraparyantAni sUtrANi kevalaM pratyayamAtravidhAyakAnIti na teSu kimapi vyAkhyeyam ||6|2|79-83|| prekSAderin ||6||80| prekSAdibhya inpratyayo bhavati, cAturadhikA 5 deze nAmni / prekSI, phalakI / prekSA phalakA bandhukA geat gent kSipakA kUpa puka dhuka ikkaTa kaGkaTa saMkaTa maha garta nyagrodha parivApa yavApa hiraNya iti prekSAdiH ||80|| zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 10 tRNAdeH sa ||6|28|| tRNAdibhyazrAturarthikaH sala pratyayo bhavati deze nAmni / kAzAderilaH ||6282zA kAzAdibhyacAturarthika ilaH pratyayo bhavati, deze nAmni / kAzilam / SAzinam / kAza vAza azvattha palAza pIyUkSA pAza 20 viza tRNa nala bana naladhana kardama karpUra barbara ade zIpAla kaNTaka guhA kapittha iti kAzyAdiH ||82|| arIhaNAderakaN ||6|2183 // arIhaNAdibhyazcAturarthikeo'kaNa pratyayo 25 bhavati deze nAmni / ArohaNakama, khANDa supanthyAdetryaiH ||6||84 // supanthin ityAdibhyazcAturarthiko yaH pratyayo bhavati deze nAmni / tRNasA, nadasA / tRNa nada jana pUrNa varNa arNas varaNa bila | supandhyAdiH | call 15 tusa vana pula iti tRNAdiH // 81 // 7 saupanthyam | supathinazabdasyAta eva nipAtanAtU pakArAt paro nAgamaH pasya ca vA vakAraH / 40 sAMkAzyam / kAmpIlyam / supanthin subanthin saMkAza kampIla supari yUpa azman azva aGga nAtha kuNTa kuTa kUTa mAdita sRSTi Agastya zUra viranta vikara nAsikA pragadina magadina kaTida kaTipa kaTiya cUdAra 45 madAra majAra kovidAra kazmIra zUrasena kumbha sIra sura kasamala aMsa nAsA romana loman tIrtha pulina malina agasti supathin daza nala sakarNa kaliva khaDiva gaDiya iti 50 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - supanthyAne0 / supanthin suvanthin zabdau gaNe paThyate / tayozcAbhutatvena tat siddhikAramAha supathinazabdasyetyAdi / zobhanaH panthA ityarthe supathinzabdaH zrUyate tasyaiva gaNe pAkena nAgamaH pakArasya ca pAkSiko vakAro vidhIyata ityAzayaH / 55 atra supanthin - survAnthinzabdAbhyAM tadatrAstItyarthe saMkAzakampIlAbhyAmadUrabhave ca pratyaya iti yathAyogamUhanIyam / gaNe ca vyAkaraNAntarAt pAThabhedo mahAnatra prakaraNe dRzyate 16284|| sutaGgamAderij ||6|2|85 // sutaGgamAdibhyazvAturarthika iJ pratyayo bhavati deze nAmni ! sautaGgamiH / maunivittiH / cakam / sutaGgama munivitta vipracitta mahAvitta arIhaNa khaNDa khaNDU krughaNa kiraNa khadira | mahAputra zukra zveta vidya zvan vizvan arjuna bhagala bhalandana ulunda khAburAyaNa khAnurAyaNa | ajira gadika vIja 'bApa vIjavApa karNa iti 65 thiserer kaudrAyaNa bhAtrAyaNa traigartAyana raivata sutaGgamAdiH // 85 // 30 rAyaspoSa vipatha vipAza uddaNDa udaJcana peDAyana jAmbavata jAmbavat zizapA vIraNa dhaumatAyana yajJadatta suyaza badhira bilba jambU sAmburAyaNa sAyana saumAyana zANDilyAyana zvitrAyaNi sAmbarAyaNa kRza kRtsna suzarman ityarI35 haNAdiH // 83 // balAderyaH ||6|2|86|| balAdibhyacAturarthiko yaH pratyayo bhavati deze nAmni | balyam, pulyam | "Aho Shrutgyanam" 60 bala pu mula ula kula vula nala vala uraLa 70 lakula vana iti balAdiH // 86 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ the za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- "sutaGgamAderib" [6.2.85.] " balAderyaH 32 [ 6.2.86.] iti sUtre spaSTe ||6 285 // 86 // aharAdimyo |6|rATA $ ahan ityevamAdibhyazcAturarthikeo'J pratyayo bhavatiM deze nAmni / kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte Aham, lomam / tena nivRttamityarthe'haHzabdAddeze nAmni vihitA'yamatra vizeSavihitatvAd nirvRtta iti sAmAnyavihitasya kAle 10 kaNo'pavAdaH / 35 / za0ma0 nyAsAnusandhAgam aha0 / cAturarthimatve'pi yathAyogamityasya pUrvamuktatayA ahanazabdasya kAla15 vAcakatvena nivAsAdUrabhavAtrAstirUpANAM trayANAmapyarthAnAM tena saha yogAsaMbhavAdAha - tena nirvRttamityarthe'haH zabdAdityAdi / kAlasya kAryamAtraM prati kAraNatvasya sakala* dArzanika saMpradAyasammatatvenAho nirvRttihetutAyA yogyatvAt, nirvRttArtha eva pratyaya iti bhAvaH / tathA cAhnA nirvRttam20 Ahnam nagaram / lomanazabdAt tadatrAstItyarthe pratyayo yujyate iti lomAni santyatreti laumam iti vyutpattiH / "nirvRtte" [6.4.105.] iti sUtreNa kAlavAcakAt tRtIyAntAnnitte'rthe ikaNU pratyayo vidhIyate kuto nehetyAzaGkAyAmAha - vizeSavihitatvAt "nirvRte" [ 6.4. 25 105 ] iti sAmAnya vihitasyetyAdi / ayamAzayaH -- yadyapyahana zabdo'pi kAlyAcI, taca sUtram "nirvRtte ' [6.4.105. ] iti param iti paratvAt tasyaiva pravRttiruciteti kathayituM zakyate, tathApi tatsAmAnyataH kAlavAcakAt pratyayavidhAyakamidaM cAhaH zabdAd viziSya30 pratyayaM vitta iti vizeSavihito'navaphAzazceti tadapavAdatayedameva pravarttate deze nAmni / anyatrAyeM svastha prAptireva naiti ahnA nirvRttaM kAryamAhnikamityapi bhavatyeveti vizeyam "3 // 62 // 87 // [ pA0 2. sU0 10. ] sakhi sakhidatta isa agni agnidatta vAdasta vAyudattA gophila bhalla bhallipAla cakra cakravAka chagala azoka sIraka vIra vIrasarasa 40 samala roha tamAla kadala karavIra kuzIraka surasA sarama sapUla iti sakhyAdiH ||88 pandhyAderAyana ||6289 // pathyAdibhyazcAturarthika AyanaNa pratyayo bhavati deze nAmri / pAnthAyanaH / pathinazabdasya an loman veman gaGgA ityaharAdirA pratyayayoge pakArAt paro nAgamo'ta eva kRtigaNaH ||87|| nipAtanAt / pAkSAyaNaH / tauSAyaNaH / sakhyAdereya ||6||8|| sakhi ityevamAdibhyacAturarthika payaNapratyayo bhavati, deze nAmni / sAkheyaH / sAkhidatteyaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sakhyA0 / spaSTam ||6 288 45 pathin pakSa tuSa aNDaka balika pAka citra 50 citrA atizva kumbha sIraka loman romana lomaka iMsaka sakarNa sakarNaka saraka sahaka sarasa samala aMkuza kuNDa yamala bila hasta hastin siMhaka iti pandhyAdiH ||89 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pandhyA0 / 55 "bhupanyyAderbhyaH" [6.284 ] iti sUtrokarItyehApi gaNe tAdRzAdarzanAdeva nAgamo bhavatItyAha - pathin zabdasya pratyayayoga ityAdinA / pratyayayoga iti kathanena nipatitamapi 'panthin' iti rUpaM nAnyatra prayogamarhati kevala nasyAyataNo yoga eveti / vigrahabha patho'dUrabhavo 60 dezaH pAnyAyanaH / pakSeNa nirvRttaH pAkSAyaNa ityAdi yathAyogamUhanIyaH || 6 | 289 // karNAdegayani // 62 // 90 // karNAdibhyazrAturarthika AyaniJpratyayI bhagati deze nAmni / karNAyaniH / vAsiSThA- 61 yaniH / karNa vasiSTha arka lusa arkalusa hupada Anabujha pAJcajanya sphiga sphija kuliza AkanIkumbha jitna jisya jaitra ANDIvat jIvanta iti karNAdiH ||10|| 7 za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - kaNA0 / karNalya nivAso dezaH, vasiSThasya nivAso deza ityevaMrUpeNa vigrahe kArNAyaniH, vAsiSThAya niriti // 6/2/90 | "Aho Shrutgyanam"
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ wom (pA0 2. sU0 13. zrIsirahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH ! 149 utkarAderIyaH // 6 // 29 // / pratyayotpattizca kuJcAzabdAdiSyate'ta Aha-kuzcAzabda syAta paya gaNe pAThAdRdhrasvatvamiti / kuzvazabdasya / utkarAdibhyazcAturarthika IyaH pratyayo husvAkArAntasyAprayuktatvena kuvAzabdo nityastrIliGga eveha bhavati deze nAni / utkriiyH| sNkriiyH| gaNe grAhyaH / kuJceti gaNe nirdezAcca hastratvaM nipAtyate 40 ___ utkara saMkara saMpara saMpala saphara saphala iti labhyate / kucUzabdo vyaJjanAntaH pakSivizeSatrI 5 saMphula pippala mUla pippalamUla arka azman / tasyAjAdigaNe pAThasAmAdAra kuzcA pkssijaativishessvaacii| suvarNa suparNa paNe suparNapaNe hiraNyapaNe iDA seveha gaNe nirdeSTavyA kotazabdasAhacaryAt / tathA ajira iDAjira agni tika kitaSa Atapa hasvasvaM nipAtamalabhyameva / pare tu isthatva gaNasUtroNa aneka palAza tika kitaSa vAtapAna eka palAza vidadhati, gaNe ca kuJcArAbdameva paThanti / teSAmayamabhi-45 anekapalAza azaka auSaNa picuka azvattha prAyo yat kuJcazabdo'kArAntaH vaHvizeSanAmasu ' abhi10 kAza kSudrA kAzacandrA bharA vizAla zAlA dhAnacintAmaNI' |4.94 paTitaH, krauJcaparyAyatayA / araNya ajina araNyAjina janyajanaka tathA ca svAbhAviko hasvAntaH iha raNe paThyate'thavA khaNDAjina calyaNa utkroza kSAndha ru[kha]NDa | AkArAntaH pakSistrIvAcI, iti niyAmakAbhAvAda dIrgha evaM khadira suparNAya zyAvanAya nevAkaSa nitAnta | gaNe paThanIyastasya isvatvaM viveyameveti / karota zabda. 50 vRkSa mitAntavRkSa AmravRkSa indravRkSa agnivRkSa sAhacaryAta pakSivAcakaH strIliGga eveha grAhya iti tu na 15 mantraNAI arIhaNa vAtAgara vijigISA saMsava yuktam , gaNe pUrva pakSibhinnAnAmeva bahUnAM pAThAdiha rohidgarta nIvApaka aNaka nizAnta khala jina tAdRzasAhacayAMzrayaNe niyaamkaabhaavaadilyaahuH| kintu pairANaka avarohita anya indravarma garta / nAsUyA tatra kartavyA yatrAnugamaH kriyate iti nyAyenAtra ityutkarAdiH // 9 // svayamevAcAryeNa vyAkhyAtatyAna, zaGkA-samAdhyorabasarAbhAvAt 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-utka0 / / tanna yuktam // 6 // 2192 // 20 utkaro niSprayojanIyatayA kSiptaH padArthaH, saMkarazca sammi kRzAzvAderIyaN // 6 // 19 // zraNakriyApradhAnaH zabdaH / tAbhyAM nirdhatte'rtha eva pratyayo jeyaH / / 62 / 9 / / kRzAzvAdibhyazcAturarthika IyaNa pratyayo / | bhavati deze naamni| kAzviIyaH / Ari- . naDAdeH kIyaH / / 6 / 92 // sttiiyH| 60 naDa ityevamAdibhyazcAturarthikaH kIyaH pratyayo / kRzAzva ariSTa ariya veSya vizAla 25 bhavati deze nAni / naDakIyaH ! plksskiiyH| romaka lomaka romaya zaTala kuTa varcula pUgara naDa plakSa bilva veNu vaitra vetasa tri zUgara dhUkara pUkara saMdeza sadRza puragA puravA takSana ikSukASTa kati kuJca kuJcAzabdasyAta dhUma dhUna thinIta avinata vikUcyA ayas eva gaNapAThAt isvatvam , iti naDAdiH // 92|| | sAyas iram uras aruNya airAsa ira Asa 65 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nddaa| naDa- mugala mauGgalya suvarcala pratara ajina avanata 30 zabdastuNavizeSavAcItyuktam / plakSazabdazca vizeSavAcI. | | vikuTayAiza parAzara iti kRzAzvAdiH tAbhyAM tRtIyAntAbhyAM nibutte, tadatrAstItyarthe ca pratyayo- 193|| ". pattiyogyatA, iti naH ploSa nirvRcam , naDAH plakSA za. ma. nyAsAnusandhAnam-kRzAH / vA atra santItyarthe naDakIyaH, plakSakIya iti / "naDa- kRzAzvAdayaH vyaktivizeSavAcakAH pratIyante iti tebhyaH 70 zAda vala" [6.2.75.] iti sUtroktarItyA tu tada-nivAsAthai nirvRttAthai ca pratyayayoga iti kRzAzvasya niyAsaH 35 trAstItyartha evAyaM pratyayaH matvarthIyapratyayena bAdhya bAdhA kRzAzvena nivRtta ityevaMrUpeNa vigrahaH kaaryH| evamAriSTrIya kavAdervicAstitvAt / atra gaNe RJcazabdaH paThayate, | ityatrApi // 2193|| "Aho Shrutgyanam"
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kalikAlasarvajJazrIhemacandraribhagavatpraNIte [pA0 2. sU0 98.! RzyAdeH kaH // 6294|| kumuda ikaTa niryAsa kATa saMkaTa garta parivApa yavASa kUpa vikata balyaja azvattha RSya ityAdibhyazcAturarthikaH kapratyayA nyagrodha bIja dizA zAlmali muni sthala 40 bhavati deze nAmni / RssykH| nyagrodhakaH / grAma iti kumudAdiH // 16 // RSya nyagrodha zara nilIna nivAta vinaddha za* ma myAsAnusandhAnam-kumudA0 / kumuda 5 sita zita naddha ninara parigUDha upagUDha usara puSpavizeSaH, ikaTo vRkSavizeSaH, valvajaM tRNavizeSaH, tathA azman uttarAzman sthUla bAhu sthUlabAhu khadira | | caSAmapi tadaprAstItyarthenaiva yoga iti kumudAni santyatra, arada anahuhu parivaMza khaNDa bIrama kardama ! ikaTAH sanyatra, balbajAni santyatretyAdirvigrahaH / balbaja-45 zarkarA nibandha azani khaNDa daNDa gheNu zabdapAThaviSaye matabhedamAha-kecidama na paThantIti / parivRta vezman aMzu iti RSyAdiH // 9 // atra gaNe kecid balbajazandaM na paThantItyarthaH / tatphala10 za. ma. nyAsAnusandhAnam-RzyA0 mAha-pAlpaja iti / tathA cautsargiko'Neveha-neka iti RSyo mRgavizeSavAcI, nyagrodho kSavizeSaH zarastRNa-bhAvaH / azvasyAdAvapi kamadazabdaH paThyate / tena tata vizeSaH, evaMbhUtAnAM zandAnAM cAturapikamadhye vadatrAstI | iphaNapi bhaviSyatIti kaumudika iti rUpam ||6 / 2 / 96 // 50 tyarthanava yoga iti RzyAH sansyatra nyagrodhAH santyapreya varUpe'ye eva pratyayaH / / 6 / 94|| azvatthAderikaN // 6 / 2 / 97 // 15 varAhAdeH kaNa // 62 / 95 // azvattha ityAdibhyazcAturarthika ikaNa pratyayo bhavati deze naamni| Azvasthikam / varAhAdibhyadhAturathikA kaNapratyayo bhavati | kaumudikam / deze nAmni / azvastha kumuda gomaTha rathakAra dAza grAm 55 dhArAhakaH / paalaashkH| | ghAsa kunda zAlmali muni sthala munisthala parAha palAza vinara nibaddha sthUla bAhu kuTa mucukarNa mughukUNi kuNDala zucikarNa itya20 sthUlabAhu khadira vidagdha vijagdha vibhagna zvatthAdiH / itikaraNAda yathAdarzanaM pratyayavibhakta pinaddha nimagna iti varAhAdiH // 95 / / vyavasthAyAmarthaprakRtyupAdAnaM prapazcArtham // 9 // za0 manyAsAnusandhAnam-parAhA varAhaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - azvatthA0 160 zakaraH palAzo vRkSavizeSaH, tAbhyAM tadatrAstItyartha eba azvattho vRkSavizeSaH, kumudaM puSyam , tAbhyAM tadatrAstI pratyayayogyateti varAhA atra santi, palAzA atra santi | tyartha evaM pratyayaH / parairatra prakaraNe vivicya prakRtInA5 ityevameva vigrahaH / atra gaNe 'syUla' 'bAhu' 'syUlabAhu'marthavizeSasya ca nirdezo na kRtaH, sAmAnyata eva gaNaniityevaM dvidhA pATho dRzyate / tatra sthUla-bAhuzandayoH / dezena pratyayamAtravidhAnamAzritam , tathA ca yathAprayogamapRthak pRthak samastasyApi sthUlabAhuzabdasya pATha iti / rthasya prakRtInAM ca viveko bhavati / tasya svamate'pi ra vidhA, tAbhyAM pratyayaH / kacit tridhA pAThastu lekhaka-1 aucitya bhayantareNAhatikaraNAda yathAdarzanami pramAdakRta ityeva pratibhAti / ayaM ca kumudAdAvapi paThyate / syAdi / nivAsAdUrabhava iti "deze nAmni" [6.2.69.] 30 tena pho'pi tato bhaviSyatyeva syUlikaH, bAhavikaH sthUla- | iti sace itizandaH paThyate / tasya ca yathAvyavahAra bAhavika iti // 6 // 2195 / / pratyaya ityarthakatayA varNitatvena, tasya ceha prakaraNe sarvatra kumudAderikaH // 62 / 16 / / saMbandhasya svIkArAt lakSyAnusAra svata evaM prakRterarthasya 70 ca kalpanA bhaviSyatyeveti, arthavizeSasya copAdAnaM granthakamada ityevamAdibhyathAturarthika ikaH / vistArArthameveti bhAvaH / / 6 / 2 / 97 // pratyayo bhavati deze nAmni | 35 kumudikam / ikkaTikam / bilvajikama / sArasya paurNamAsI // 6 // 2198 // kecidama na paThanti / bAsvajaH / iti zabdo nAmnIti cAnuvartate / deza iti "Aho Shrutgyanam"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pA0 2. sU0 98. / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / nivRttam / seti prathamAntAdasyeti SaSThayarthe / tathA cAtra SaSThayarthaH pha iti nitaMtumAha-ayayavAva- 40 yathAvihitaM pratyayo bhavati / yatsat pratha-yavibhAvasaMbandhe SaSThIti / asyeti sUtrasthA SaSThI mAntaM taccet paurNamAsI bhavati nAmni, pratya- avayavAvayavibhAvarUpaM saMbandhamAhetyarthaH / tathA codAharatiyAntaM cennAma syAt / itikaraNo vivkssaarthH| pauSI paurNamAsI asyeti pauSItyasya puSyanakSatra 5 tena mAsAryamAsayoreSa saMvatsaraparvaNoH pratyayaH yuktetyartha ityagre sphuTIbhaviSyati / tathA ca puSyanakSatra saMvatsare'pyanta / asyetyavayavAvaya visaMbandhe | yuktA paurNamAsI yasya mAsasyAvayavaH sa mAsaH poSaH / 45 SaSThI / aNi sati "avarNevarNasya" [7.4.68.itiikaarlopH| poSI pUrNamAsI, asya pauSo maasH| pauSopauSo'rdhamAsa iti / atrApi pauSI paurNamAsI 'rdhamAsaH / evama mAghaH vaizAkhaH, ASADha iti!! asyetyeva vigrahaH / evaM mAghI paurNamAsI asyeti mAgha 10 nAmnItyeva ? pauSI paurNamAsI asya paJcarAtrasya | ityAdiSu vigrahaH kAryaH / dazarAtrasya bhRtakamAsasya veti vAkyameva / pratyudAhartumAha-jAmnItyeveti / nAmatvena vivakSA- 50 paurNamAsIti pUrNo mAnandro'syAmastIti / yAmeva pratyayo'nyatra neti bhAvaH / paJcarAtra-dazarAtrI na 'pUrdhAmAso'Na' 7.2.66 ityaN / pUrNasAma prasiddha kAlanAmeti tatra na bhavati pratyaya iti bhAvaH / iyamiti vA 'tasyedam' [6.3.159.] ityaNa | bhUtakamAso yAM tithimArabhya kazcid bhRtapharavena karmaNi 15 / pUrNo mA mAso pAsyAM pUrNamAsA vA yuketi niyuktaH, tAM tithimArabhya pravRtto mAsa: bhRtakamAsaH ksyte| ata pava nipAtamANa // 98|| etAdazasthale na pratyayotpattirapi tu vAkyameva tiSThatIti 55 za0 ma0 gyAsAnusandhAnama-sA'sya0 / | bhAvaH / siMhAvalokananyAyena paurNamAsIzabdaM vyutpAdayatiprakaraNavicchedAt kiyat pUrvataH sayadhyate phiyannaveti | pUrNo mAcandro'syAmastIti / mAH candramAH iti vivecayati- iti zabdo nAmnIti cAnuvartata | tu nAmakadezagrahaNe nAmagrahaNamiti nyAyAnusAram / tathA 20 iti / tatra itizabdaH prasiddhiparigrahArthaH, 'nAmni' iti ca pUrNamAszabdAt "pUrNamAse'Na'' [7.2.55.) ityaNi ca svArthamevAha / tathA ca prasiddha nAmni vAcye pratyaya | paurNamAsItyekA vyutpattiH / anyAmAha-pUrNamAsa 60 ityAyAti / sUtrArthamAha- seti prathamAntAditi / | iyamiti veti / pUrNacandramaHsambandhinIti tadarthaH / samartha vibhaktinirdezasyAyameva prakAro pranyakRtAm / paurNa- | itthaM candrasaMbandhArthakatvena vyutpattidvayamuktA mAsasaMbandhArtha mAsyapekSayA seti strIliGganirdezaH / asyeti ca pratyayA- | kAvenApi vyutpAdayati-pUrNI mA mAso vA'syAmiti / 25 ryavivaraNam , tathA cAha-paSThaya iti / yathAvihi-mAsazabdasya sthAne vibhakto vidhIyamAna 'mAs'-AdezaH tamityasyAnuvRttANapratyayaH, agre ca vizibhya yo vihitaH svayamapi mAsavAcaka iti matenedam / tenaiva (pUrvoktena) 65 sacetyarthaH / itikaraNo vivakSArtha iti / yena zabdena vyutpatyantaramapyAha-pUrNamAsA vA yuktati, rUpeNa vivakSA dRSTacarA tadartha iti bhAvaH / tena prasiddheH atra pUrNamAsUzabdaH pUrNacandravAcakaH / anayorarthayoH pratyaya parigrahaH / tenAtra yaH kAlaH paurNamAsIyuktatvena prasiddhaH | vivAyakamUnAbhAvAdAha-ata eva nipAtanAdaNiti / .30 sa eveha gRhyate iti bhAvaH / tathAbhUtAtraya eva kAlAH etatsUtra paurNamAsIti nipAtanAdevANa, kAryAntaraM tu saMbhavanti / mAso'rdhamAsaH, saMvatsara zreti / tatra mAsAI- yathAvidhAna prAptameva / mAsazcaturdhA kalpitaH, saurazcAndraH 70 mAsayoreva vizeSaH, paurNamAsIyuktatvavyavahAra iti tyore| nakSatraH sAvanazca / tatra sauro meSAdirAzInAM sUryasya mAsikabAryayoH pratyayavidhAnamiti mukhyaH pakSaH / tadAha- bhogena gaNyate, ekAzI sUryasakramaNato'pararAzI tena mAsArdhamAsayoreSa saMvatsaraparvaNoH pratyaya | sakramaNAdavyavahitapUrvakSaNaparyantamekaH sauramAsaH / cAndrazca 135 iti / saMvatsaro mahAn kAlo'vayavI / tasya mAsArdhamAse dvidhA vyavasthita:-kRSNapratipadAditaH pUrNimAntam ityekaH parvaNI, avaantraavyvau| matAntaramAha-saMvatsare'pyanye prakAraH, saMprati uttarabhArate'yameva mAso vrataparvAdau 75 iti / kacit pUrNimA vizeSayogasya varSati vivakSA- parigRhyate / zukapratipadAdito'mAntaM yAvadeko mAsa iti darzanAt teSAM tathA matam / mAso'rdhamAso vA saMvatsara- dvitIyaH pakSaH, sa ca dakSiNabhArate gUrjaraprAntAdau ca syAkyavo yathA tathA paurNamAsyapi mAsArSamAsayoravayavaH / prasiddhaH / tatra pUrNo mAzcandramA'syAmiti prArabhya catvA "Aho Shrutgyanam"
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kalikAla sarvajJabhIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 2. sU0 101. ro'pi pakSAH prathamacandramAsapakSe saMgatA eva / dvitIya- | puMlliGgasyAzvatthazabdasya AzvayujI vAcakatvamAzrayitavyam / cAndramAsapakSe ca pUrNo mA mAso'syAmiti vyutpattirna ta ubhayathA'pi apratyayAntatvamakSatam / tato'pyanena sUtreNA 40 bhavitumarhati sUtre samAhAranirdeze puMliGgasyApi samAvezAzrayaNasaMbhavAt ||682 99 // izyava deyam / mahojidIkSitestu pUrvoktacAndramAsadvayAnurodhena vyutpattidvayameva pradarzitaM zabda kaustubhe, pUrNo mAso'syAM / 5 tithAviti, pUrNopAzcandramA asyAmiti / ubhayatrArthe nipatinamevAzritamiti vizeSaH ||6|2|98 || caitrI- kArtikI - phAlgunI zravaNAd vA ||6||100 // AgrahAyaNyazvatthAdikaN ||6||19|| AgrahAyaNI abhvatthA ityetAbhyAM seti prathamAntAbhyAmasyeti paTapartha ikaNa pratyayo 10 bhavati, yattata prathamAntaM taccet paurNamAsI bhavati, nAmni pratyayAntaM ced nAma syAt / AgrahAyaNI paurNamAsI / asya AgrahAyafust mAsomAso vA / azvatthA porNamAsI asya Azvasthiko mAso'rdhamAso vA / 15 AgrahAyaNI mArgazIrSI |azvatthA AzvayujI / anye tu azvasthazabdamapratyayAntaM paurNa mAsyAmapi puMlliGgamicchanti / azvatthaH paurNamAsI // 99 // za0 bha0 nyAsAnusandhAnam - Agra0 / a 25 20 hAyanasyetyarthe ' dvi-tri- catuSpUraNAyAdaya: ' [ 3.1.56.] iti samAse "pUrvapadasthAnnAmnyagaH" [2.3.64.] iti Natve'grahAyaNazabdaH tataH svArthe " prajJAdibhyo'NU " [ 7.2.165. ] ityaNi AdisvaravRddhI striyAM GIH AgrahAyaNIti / abhvatthAzabda "zravaNAzvatthAnnAgnyaH " [6.2.8. ] iti sUtreNa vyutpAditaH / tayorarya svayameva vakSyati - AgrahAyaNI mArgazIrSI / azvasthA AzvayujIti mArgazIrSasya pUrNimA AgrahAyaNI, Azvinasya pUrNimA azvatyetyarthaH / tayoH samAhAre lIya svAdvastraH / tAbhyAM paurNamAsIbAcakAbhyAM prathamAntAbhyAM nAmni iphaN pratyayo'nena vidhIyate iti sUtrArthamAhaAgrahAyaNI abhvatthA ityetAbhyAmityAdinA udAharati-- AgrahAyaNI paurNamAsI asyetyAdinA / matAntaramAha - anye sthiti--pANinIyAdaya ityarthaH / taiH azvinInakSatravAcakAdazvatthazabdAt "nakSatreNa yuktaH kAlaH " 35 [phA0sU0 4.2.3.] ityarthe vihitasyANaH saMjJAyAM "vagAzvatthAmyAm" [rA0sU0 4.2.5. ] iti lu vidhIyate, lapi ca satyAM prakRtibaliGgavacanatayA'zvatthaH paurNamAsIti bhavati / yadi lavidhAnaM nAbhIyate tadA svabhAvata eva 30 ebhya ikaNapratyayo bhavati vA sA'sya 45 paurNamAsIti asmin viSaye nAmni / vatrI paurNamAsI asya paitrikaH caitro vA mAso'rdhamAso vA / evaM kArtikyAH kArtikikaH kArtikaH / phAlgunyAH phAlgunikaH, phAlgunaH / zravaNAyAH zrASaNikaH, zrAvaNaH // 100 // 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - caitrI0 / citrayA yuktA paurNamAsI caitrI, kRttikayA kArtikItyAdirUpeNaiSAM siddhiH / tataH sA'sya paurNamAsItyarthe ikaNi- caitrika ityAdi / pakSesNi caitra ityAdi || 6|2|100 devatA ||6||101 || sA'syetyanuvartate / seti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yattat prathamAntaM devatA cet sA bhavati / an devatA asya AItaH / jainaH / Agneyo brahmaNaH / aindraM haviH / aindraH puroDAza: 1 60 vAruNazvaruH | AdityaH / bArhaspatyaH / mavyam / dvIndram // 101 // 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - devatA / ekapadaM sUtram, na caikena padena kimapi vidhAtuM zakyate'taH padAnuvRtyA sUtraM pUrayati - sA'syetyanuvartata iti 1 65 "sA'sya paurNamAsI" | 6.2.98.] iti sUtrAditi bhAvaH / tathA ca prakRtipratyayArthayoH siddhiH / pratyayazca " prAgUjitAdaN" [ 6.1.13. ityanuktapratyayasthale 'nuvartate eva / tathA ca sUtrArthamAha- seti prathamAntAdityAdinA / yathAvihitamasya ca yena sUtreNa yasyAH prakRteryaH pratyayo 70 viziSyavihitaH sa yatra cAnuktastatrAN ityarthaH paryavasyati / yat tat prathamAntaM ced sA devatA bhavatIti / devatAvAcinaH prathamAntAt pratyaya ityarthaH / deva eva devatA "devAt talU" [ 7.2.162.] iti svArthe talU talantaM ca striyAmiti devatAzabdasya devavAcakatve'pi 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2 0 104. ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH striya prayogaH / zukrAdiyaH ||6||103 // anye ca vaiyAkaraNA iha devatAzabdArthamitthaM varNazukrazabdAdiyaH pratyayo bhavati, sA'sya 40 yanti, yajJAdau dravyatyAge uddezyA - dravyanirUpitasyAmitI | devatetyasmin viSaye / zukriyaM haviH / zukriyomantrastutyA ca - mantrastutiviSayIbhUtA ca devane gate ! utyAyaH ||103 / / 5 tena tyajyamAnadravyaM, stutau prayujyamAno mantro vA devatA ktaddhitAntenocyate iti teSAM matam / tanmate Agneyo brAhmaNa ityAdiprayogAstvaupacArikAH ametyamityarthavA "klyagnereyaNU" [6.1.17.] ityevaNi tAdRzakhyasiddhi zayeti teSAmAzayaH / svamate ca sAmAnyato devavAcakatvameva 10 devatAzabdasyeti na kasyApi prayogasyAnupapattiH satyabhidhAne / udAharati- arhan devatA'syetyAdinA / jino devatA'syetyAdirUpeNa ca vigrahaH / aindraM havirityAdau tyAgoddezyatvenaiva indrAdInAM haviH saMbandhim | Agneya ityatra tu "kalyagnereyaNa" [6.1.17.] ityeyaN, 15 anyatrAg / Aditya ityatra "anivAde dipadiyA" [6.1.15.] iti JyaH / vArhaspatya ityatrApi sa eva / gaurdevatA'syetyarthe gavyamityatra "goH svare yaH // 6.1.27.] iti yaH / dvAvindrau devate'sya ityarthe taddhitArthe dvigau kRte'Ni tasya " dvigoranapasye" | 6.1.24.] iti lum | 10 sAmAnye klIcatA // 62 // 101 // | paGgAkSIputrAdeyaH ||6||10|| paiGgAkSIputra ityevamAdibhya IyaH pratyayo bhavati / sA'sya devatetyasmin viSaye / aNo'pavAdaH / trayat devanistr paiGgAkSIputrIyaM haviH / tArNabindayo devatA'sya tArNabindavIya hathiH / pathaM paiGgIputrIyam || paiGgAkSIputrAdayaH prayogagamyAH || 102 || 102 // 20 siddhahemacandra0 153 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zukrA0 / zukro daityaguruH, grahavizeSazca / sa devatA'syetyarthe haviSi vAcye tyAgoddezyatvena devatAtyam, zukriyo'dhyAya ityatra - 45 mantrastulyatveneti vijJeyam || 6 |2| 103 // zata-rudrAt tau // 6|2| 104 // zata- rudrazabdAt tau Iya iya ityetau pratyayau bhavataH, sA'sya devatetyasmin viSaye / zatasaMkhyA rudrAH zatarudrAH te devatA asya 50 zatarudrIya zatarudriyam / zataM rudrA devatA'syeti dvigAvapi vidhAnasAmarthyAd lubU na bhavati // // 104 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zata0 / atra zataM rudrA iti samAse zatarudrI iti syAt / zataM rudrA 55 devatA'syetyarthe samAse ca taddhitArthe dvigau tata iye Iye vA tayoH "dvigoranapatya" [ 6.2.24.] iti luhU syAdityubhayathA doSaM dRSTvA zatarudrazabdamanyathA vyAcaSTezataM saMkhyA rudrA iti / zataM saMkhyA yeSAM te zatasaMkhyA iti bahuvrIhiM kRtvA tato rudrazabdena saha madhyama - 60 padalopI samAsa iti bhAvaH / asya ca samAsaprakArasyAgatikagatitvenAha - zataM rudrA devatA'syeti dvigAapItyAdi / iti vigrahe taddhitArthe dvigau kRte tata iyeya vihitayorani rUpasiddhiH syAdevetyarthaH / "dvigorana za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - paiGgA0 / piGge'- | patya0 " [6.2.24.] iti kuto netyata Aha-vidhAna- 65 kSiNI yasyetyarthe bahuvrIhau piGgAkSaH, tasyApatyamityarthe / sAmarthyAllie na bhavatIti / yadi beva syAt tarhi "ata in" [6.1.31.] iti ini striyAM paiGgAkSI / viziSyapratyayavivAnasyaiva vaiyathye svAditi bhAvaH / sUtre tasyAH putra ityarthe SaSThI samAse paiGgAkSIputra iti / zatarudreti nirdezo'pi sautratvAdeva samAdheyaH, chandovat tato devatAvAcakAt prathamAntAdIyaH pratyayo'nena vidhIyate / sUtrANi bhavantIti prAcAM pravAdAt / pANinIye ca zataaNo'pavAda iti / sAmAnyavihitautsargikasyANa iti rudrazabde zatazabdasya na saMkhyAbAcakatvamapi tu anantA - 70 is bhAvaH / tRNabindorapatyaM tArNabindavaH sa devatA'syetyAdi- karam / tathA ca zatamanantA rudrA: zatarudrA ityeva / rUpeNa vigrahaH / gaNasyApanitvAdAha-vaiGgAkSIputrAdayaH / rAtaM rudrA devatA iti vigrahe'pi saMkhyAvAcakatvAbhAvAnna prayogagamyA iti / AkRtigaNaH iti bhAvaH // 62 // dviguluH prAptireva neti na zaGkA-samAdhI ityuktam 1tathA ca stramate'pyAkhyAtuM zakyate eveti // 62 // 104 // "Aho Shrutgyanam"
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ * afeerendratmacandrasUribhagavatpraNIte aponapAdapAnnapAtastu cAtaH ||6|2| 105 || aponapAdapAnnapAt ityetAbhyAM tau pratyayau bhavataH, sA'sya devatetyasmin viSaye tatsaMniyoge cAnayorAcchandrasya tu ityayamAdezo 5 bhavati / 15 aponapAt devatA'sya aponaptrIyama, aponatriyama, apAMnaptrIyam ||102|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-apo0 / 'apo'napAt' 'apAnapAt' iti devatayornAma / tayoH pratyayasaMniyogena 10 'At' bhAgasya 'tU' ityAdezo vidhIyate / 'apo'napAt' ' apAnnapAt 'zabdau cApo na pAtayati, ityarthakAveva yathAkathaJcit sAdhutvamApannau vijJeyau, ata eva nirdezAt sAdhutvasyAnumAnAt / tato devatArthe Iye iye ca tatsaMniyogenAtaH trAveze yathoktarUpasiddhiH // 6 / 2 / 105 // mahendrAd vA || 6 |2| 106 // matAntare va prajApatayo 'neke khyAtAH / paraM mukhyaH' prajApatirbrahmaiva / sa devatA'syetyarthe yaNa, AdisvaravRddhI kAyamiti / atrANi pare "avarNasva" [7.4.68.] iti lope sati rUpasiddhirna syAditi tadapravRttimAhaarre prati visya vaiyarthyAditi / hi AdisvaravRddhiH ekAkSaress zabde ya evAdiH sa evAntya ityantAvarNasya lope vRddheraprAptireveti, kshbd| viSaye Nitvasya baiMka spaSTameveti tatsArthakyAya AlopavAdhasyAvazyakatvamiti / vivaphalaprakAzAya striyAmapyudA mahendrazabdAt sAsya devatetyasmin viSaye tau pratyayau vA bhavataH / mahendrIyam, mahendrayam: pakSe'N mAhendraM / hRtam kAyI iSTiriti / yajanam - iSTiH yajJa iti haviH ||106 || yAvat / saumI RRg ityatra GayAM " vyaJjanAt taddhitasya " 2.4.88.] iti yalopaH ||6|2|1073 dyAvApRthivI nAsIrAgnISoma-marutvadvAstoSpati grahamedhAdIya-yau // 6 // // 108 // ebhyaH sA'sya devatetyasmin viSaye Iya ya ityetau pratyayau bhavataH / aNo Jyasya caapvaadH| 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -mahe0 | mahAzrAsAvindro mahendraH iti indra evaM mahendrazabdenocyate na tu devatAntarametat / anekendrasadbhAve'nekeSAM cipratipatteH / asya ca vaikalpikaravena pratyayatrayatidbhiH / tathA ceyeyayorabhAve autsargiko'Niti rUpazrayaM nirdiSTam 25 ||6|2|106 // ka-somAn yaN // 62 // 107 // zabdAt somazabdAca mAsya devate yasmin viSaye yaN pratyayo bhavati / aNo' pavAdaH / TakAro Gayarthe / 30 kaH prajApatirdevatA'sya kArya haviH / kAyI iSTaH / kazabda prati Nitvasya vaiyarthyAdAlopo na bhavati / soma devatA'sya saumyaM hariH / saumyaM sUktam | saumI Rk ||107 // [ pA. 2. sU0 108. ] skAramAtra catreti / 'ko brahmA prajApatiH somazcandraH / syaNi gAvita saMjJako thakAramAtra pratyayaH | aNo'pavAda iti / autsargikasyANo bAdhakamidaM sUtramiti bhAvaH 1 kArasyAnubandhasyAdisvaravRddhayarthatvaprasiddhA prayojanamAha-TakAro Gyartha iti / ditvAt "aga kaNa- naJsnan khiiAm" [ 2.4.20 . ] iti sUtre mantAd GIryayA syAdityetadartham dittvamiti bhAvaH / kaH prajApatiriti / atra prajApatizabdena brahmaiva grAhya:, 'abhidhAnacintAmaNI' brahmanAmasveva prajApatizabdasya pAThAt / 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ka somA0 | kazca somazvAnayoH samAhAraH ka-somaM tasmAt ityarthakatA 'kasomAt' iti padaM vyAkhyAti kazabdAta somazabdA zauca pRthivI ca yAvApRthivyau te devate asya yAtrApRthivIyaM haviH yAvApRthivyam / zunazca vAyuH sIravAdityaH zunAmIrau tau devatA asya zunAmIrIyama, zunAsIryam / agnizca somava agnISomau tau devatA asya agnISomIyam, agnISomyam / maruttrAn devatA'sya marutvatIyam, marutvatyam / vAstopatirdevatA'syeti vAstoSpatIyam, vAsto spatyama | gRhamevo devatA'sya gRhamedhIyam, gRhamedhyam ||18|| za0 ma0 vyAsAnusandhAnam-dyAvA0 / aNo yasya cApavAda iti / autsargikasyANaH sarvebhyaH "Aho Shrutgyanam"
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2. sU0 110. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pATho'dhyAyaH / 155 prAptiH, vAstoSpatizabdAca patyuttarapadalakSaNaH "anidamya- | sa eva sAdhuH / / 108 / NapavAde" 6.1.15.) iti tryaH prApta iti so'pi / vAymRta-pitruSaso yaH // 6 / 2 / 109 // bAdhyate'neneti bhAvaH / zabdAnAM svarUpabyAkhyAna puraHsaramudAharati-dhaudha pRthivI cetyAdinA / dvandva din- vAyu Rtu pitR uSam ityetebhyaH sA'sya 5 zabdasya yAvA AdezaH " divodyAvA " [3.2.44.] | devatetyasmin viSaye yaH pratyayo bhvti| iti sUtreNa / tato devatA''neneyayayoH kRtayo ruupsiddhiH| aNo'pavAdaH / vAyurdevatA'sya vAyavyam / evam zunAsIrazabdaM vyutpAdayati-zunaca vAyuriyAdinA / pitryam / uSasyam // 109 // . 45 spaSTama / iyaM ca vRttikArasammatA vyutpattiH / anye ca / za0ma0 nyaasaanusndhaanm-vaayvtu| vAyu zunAsIrazandamakhaNDamevendrasya guNabhUta vaackmaahuH| taccA- Rtu-pitaraH prsiddhaaH| uSaH zabdaH klIyam , prabhAtavAcakaH, 10 ivalAyanagRhyasUtreNa 'indra vayaM zunAsIramasmin yajJe havAmahe' | strIliGgazva sandhyApitRprasUvAcakaH / pitRprasUH sandhyA iti mantravarNena ca pramANitaM zabdakaustubhe / 'amarakoze' | ca sAyaM sandhyA / 'sAyaM sandhyA pitRprasUH' ityamarakozAt / na indranAmam dvidantyaH zabdo mUlapAThe samupalabhyate / / 'uSaH pratyuSasi klIbe, pitRprasvAM ca yogiti' iti 50 tasya vyutpattizca suSTha zobhanaM nAsIraM senAmukhaM yasyeti / / nAnArthakozaH / atra ca strIliGgasyaiva uSasazabdasya grahaNaM tara TIkAsu ca tAlavyAdirapIndravAcakAvena vyutpAditaH devatAtyayogyatvAt / tathA ca uSA devatA asyeti vigrahaH / 15 vRhadvattyanusAreNaiva dvandvaM kRtvA pUrNapadasya dIrgha devatA dvandve / upaszabdo divo duhitari devatAyAM vedeSu prayukta eveha ca, "veda sahazratA" [3.2.41.] ityAsvabidhireva | gRhyate iti zabdakaustubhe siddhAntitama 10110 vidhAya zanAsIrAvasyetyarthe'ze AdyaM ca' sAdhitazca / 'abhidhAnacintAmaNI"cendranAmasveva zunAsIrazabdaH paThitaH mahArAja-proSThapadAdikam // 6 / 2 / 110 // 55 (devakANDe 86) tasya vyutpattizca svIpazaTIkAyAmevaM kRtA mahArAja proSThapada ityetAbhyAM sA'sya 20 zobhanaM nAsIramagrayAnamasya zunAsoraH, zuH pUjAyAm zvazura- Jdekhatetyasmin viSaye ikaNapratyayA bhvti| bata iti / dantyAdirapi' ityapi tauyoktam / anno'pvaadH| mahArAjo devatA'sya mAhArAamarakozaTIkAyAM ca dvitAlavyo'pi pramANAntareNa nirdiSTaH / jikaH, maahaaraajikii| prauSThapadikaH, prauSThavyAkaraNasUtreSu prAyaH tAlavyAdirdantyamadhya eva dRzyate | padikI // 110 60 sarvatra / atra cendravAcakAd bhinna eva devatAdvandvarUpa za.ma.nyAsAnusandhAnam-mahA0 / mahA25 ityavagamyate, kimatra yuktaM sarva vA yathAyathaM yuktamiti rAjazabdo loka prasiddhaH / zAstre'pi mahArAjazabdo lokacakSakA eva niNetumalamiti viramyate / agnISomo kabere dhanAdhyakSe prayujyate / proSThapadA bhAdrapadA nakSatramya ityatra "I: bomavaruNe'gneH" [3.2.42.J itiikaarH| paryAyaH / tadavyutpattizva 'abhiyAnacintAmagau 3.29.1 marutvAnapi indra eva toba (abhi0 ci0 2.86.) itthaM pradarzitAproSThI gaustasyeva pAdAvAsAmiti proSTharadA 65 so'pi paThitaH, maruto devatAH santyasyeti tasya vyutpttiH|| iti, "suprAtasuzvasudiva" [7.3.129.] iti nipAta30 bAstoSpatizabdo'pIndranAmasveva patistava / tadvaya- nAt sAdhuH / nAmagrahaNa liGgaviziSTasyApi grahaNAta tpattizca vAstohakSetrasyAdhiSThAtA vAstoSpatiH "yAca- strIliGgAdapi proSThapadAzabdAt pratyayo vidhAtuM zakyate iti pati-bAtoti(3.2.36.1 iti SaSuthalupi Satvam / proSTapadA devatA asyeti vigrahaH kI zakyate / yaTi iti / gRhamedhazabde'pi bahayo bhedAH ayante, suuo| puMlliGgatAyAmevAgrahaH tarhi proSThapadAsu jAta iti vigRhma 70 zrayamANakArAntaM bahavRcA adhIyate / AzvalAyano'pi tathA | jAtArthe'NaM vidhAya tasya "bahulamanyebhyaH" [6.3.109.] 15 bhatameva paThati-marudabhyo gRhamevebhya iti / taittirIyake tu | iti lur / na ca bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArthamiti nAtra nakArAnto gRhamedhinazabdaH zrayate, na hi tatrAkArAntAnma- tathAprayoge pramANamiti vAcyam-prakRtasUtrastha-prayogasthava vaya huniriti bhramitavyam, kintu gRhe medhati saMgacchate | mAnatvAt / tathA ca proSThapado devatA'syetyapi vigrahaH / jaya zina tAcchIlye / kecicekArAntaM gRhamedhi- | proSThapadAH sansyasyelyarthe matvarthIyo'rza Adyaca vA vidheyH| 6 zabdamAhaH / paramatra sUne sarvatrAkArAnta evaM pazyate iti ! sthitasya gatezcintanIyatvAt / / 6 / 2 / 110!! "Aho Shrutgyanam"
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pA0 2. sU0 113. ) kAlAd bhavavat ||6aaraa111|| / pragAthasya / pranAtha iti kima ? paGaktirAdirasya kAlavizeSavAcibhyo nAmabhyo yathA anuvAkasya // 2.12 // bhaMve'rthe pratyayAH pazyante tathA sA'sya deyate- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-AdeH / sUtrArtha 40 syasmin viSaye bhavanti / vat srvsaavRshyaarthH| / nirNatuM padAnAmanuvRttimAha-seti prakRtirasyeti pratyayArtha 5 tena yakAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSaNena ye| iti / tayoH padayonyayaprakAramAha-tayoryathAkrama vize pratyayA bhave'rthe bhavanti tAbhya eva prakRtibhya- SaNe ityAdi / selyasya Adezchandasa iti, asyeti stenaiva vizeSaNena ta eva pratyayA iha bhavanti / pratyayArthasya ca pragAthe iti vizeSaNamiti bhAvaH / akSarevattAnivandhanaM pddtyaadishchndH| pragAthazabdArthamAha-45 yathA mAse bhavaM mAsikam , sAMvatsarikam , hamanam, vAsantam, prAvRSeNyam, tathA mAso he RcAvityAdinA / prapazyate iti pragAthaH, pragIyate iti vA pragAtha iti bhAvaH / pramanthanaM racanAvizeSaH, 10 dezatA'sya mAsikam , sAMvatsarikam , haimanam , prgaanmuccaarnnvishessH| prapUrvakAd granthadhAtoH kamaNi ghanU, vAsantam, prAvRSeNyam // 111 // pRSodarAditvAd repha-nakArayopiH / prapUrvagAt gaidhAtoH za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-kAlA / atra zabdArthakAd auNAdikaH thaH, AtvaM ceti prgaathshbdsiddhiH| 50 kAlAdaM kAlavAcakAra, vyAkhyAnAt tathA cAha-kAla rUyA ca yatra RcI racanAvizeSaNocAraNavizeSeNa vA vAcibhya iti / vat sarvasAdRzyArthaH / ayamAzaya: aMzAvRttyA tilaH kriyante sa prakApAvizeSaH pragAthazabde15 'vinA'pi vatiM vatyartho gamyate' iti mahAbhASyottarImA nocyte| udAharaNa-pratyudAharaNe saSTe / anuvAkasyeti'kAlAdbhave' ityukte'pi prakaraNavazAt kAlavAcakAd bhavArtha anUcyate ityartha'nurvakAt baccAtoSi anunAkarAbdaye pratyayA uktAste devatArthe'pi bhavantIti pratIto satyA siddhiH / tasvArthaH 'Rgyaju -sAnasamUhaH' ityamarakoza- 55 vatkaraNa vyartha sat sarvasAhazyaM jJApayatIti / tathA ca vyAkhyAyAM vyAkhyAmughAyAmuktam // 6121112 / yo'rthaH phalitastamAha-tena yakAbhya ityAdinA / anyathA 20 kAlavAcakAd bhavArthe ye pratyayA uktAste yataH kutazcidapi yoddhaprayAjanAd yuddhe // 6 / 2 / 113 / / kAlavAcinAmno devatArthe syuriti / sarvasAdRzyagrahaNe yasmAt seti prathamAntAd yoddhavAcinaH prayojanakAlavAcakAd bhavAthai yaH pratyaya uktastasmAda devatArthe'pi | yAcinabhAsyeti SaSThyarthe yuddhe'bhidheye yathAsa eva pratyaya iti phalati / evaM ca bhavArtha mAsazabdA vihitaM pratyayA bhavati / diphaNU vihita iti devatA'pi sa eva bhavatItyevarItyA sarvamanusandheyam // 6 / 2 / 111 // vidyAdharA yoddhAraH asya yuddhasya vaidyAdhara / yuddhama / bhArataM yuddham / prayojanaM pravRttisAdhyaM AdezchandasaH pragAthe // 6 // 2 // 112 // phlm| subhadrA prayojanamasya yuddhastha saubhadraM seti prakRtirasyeti pratyayArthazcAnuvartate / yuddham / sautAraM yudvam / atra subhadrAdizabdastatayoryathAkramaM vizeSaNe Adezchandasa iti pragAthe | tyAptI vartata iti prayojanam / yoddhaprayojanA- 65 iti ca / seti prathamAntAdAdibhUtAt chandasA-diti kim ? mAsA'sya yuddhasya / yuddha iti 10 'syeti SaSThyarthe pragAthe'bhidheye yathAvihitaM kim ? subhadrA prayojanamasya vairasya ||113 // pratyayo bhavati / yatra ne RcI pragranthanena za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yo / seti prakarSagAnena ghA tinaH kriyante sa mantravizeSaH | samarthavibhaktirasyeti pratyavArthazcAnumatate ! yuddha iti vissyprgaathH| nirdezaH / yuddha dviva prathate yoddanAnA prayojananAmnA 70 paktirAdiryasya pragAthasya sa pAktaH cetyubhayonidezaH / tatra pUrva yoddhRvAcakAt prathamAntAta mAzI evam AnuSTubhaH / jaagtH| Aderiti / pratyayamudAharati-vidyAdharA yoddhAro'syeti / vidyAdharA kim anuSTuyU madhyamasya pragAthasya / chandasa devayonivizeSaH / bharatA yoddhAro'syeti bhAratama / iti kim ? ud' ityayaM zabda Adirasya | prayojanazabdasya barthatayA prakRte kimarthakasvamityAha-prayo "Aho Shrutgyanam"
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / pA0 2 0 115. jama pravRttisAdhyaM phalamiti / prayojayati karmaNIti prayojanamiti vyutpattyA bAhulakAt kartari anaH / tathA yadartha karmaNi lokaH pravartate tadeva prayojanamityAkhyAyate, tatha phalameveti sAdhUkaM pravRttyA vyApAreNa sAdhyaM phalameva prayojanamiti / tanu subhadrAprayojanamasya yuddhasyetyatra subhadrAyAH kathaM phalacam, nahi yuddharUpeNa vyApAreNa sA sAdhyate, sA tu pUrvata eva siddhA, nahi sidvAyAH sAdhyatvam iti cedata Aha- atra subhadrAdizabdastatprAptau vartata iti prayojanamiti / ayamarthaH - subhadrAzabdaH upacArAt subhadrAprAptiparaH, tathA ca subhadrAprAptireva yena yuddhena yate tat saubhadraM yuddhamityAkhyAyate / evaM ca subhadrAprAptiparatvena subhadrAzabdasya prayojanavAcakatvaM siddham / I padakRtyamAha-yoddhRprayojanAditi kimi 'yuddhe' ityetAvadeva sUtraM kriyatAm / tathA ca prathamAntAnAmno yuddhe'bhipeye yathAvihitaM pratyaya ityarthe'pi yuddhasya yo prayojanAbhyAmeva prasiddhayA tAbhyAmeva pratyayo bhaviSyatIti yoddhRprayojanAdityavyAvartakamityAzayaH / pratyudAharatimAso'sya yuddhasyeti / na kevalaM yoddhaprayojanAbhyAmeva 0 yuddhaprasiddhiH kAladezAdinA'pi tatprasiddheH sambhavAditIha phAlavAcakAt prathamAntAnmA bhUdityarthaH / yuddha iti kimiti / yo prayojanAbhyAM SaSThayarthe pratyaye sati yuddhameva vAcyaM syAdanyasya tatsaMbanvAsaMbhavAdityAzayena praznaH / pratyudAharati-subhadrA prayojanamasya vairasyeti / prayojaneneha Ds vairaM saMbaddhamiti atrApi pratyavo mA bhUditi yudve ityayAvazyakamiti bhAvaH // 62 // 113 // bhAvaJo'syAM NaH // 62 // 114 // seti prakRtivizeSaNamanuvartate / bhAve ghaJ tadantAt prathamAntAdasyAmiti strIliGge sapta30 sparthe NaH pratyayo bhavati / 157 sthAyAm / kelAca bhAve ghaJantAnna bhavati 1122801 za0ma0 nyAsAnusandhAnam -bha / samarthatribhaktyanuvRttiM svArayati - seti prakRtivizeSaNanu- 40 vartata iti / dhan iti pratyayaH ca tadanta grahaNam iti ghaJantasya prakRtitvam, tat ca se, te vizeSaNamiti bhAvaH / tathA ca sUtrArtha nAve yoJ tadantAt prathamAntAditi / prato'syAmiti / yantrapiM ""pratyayaH prakRtyA " [ 7.4.115.] iti paribhASaNAta 45 patizabda eva vanta iti prapAtasya prakRti nati zaki "kRtsagatikArakatyA " 10.8. zakyate, tathApi 117.] ityapi paribhASaNAt gati saMkalpa prApAta ityatra kArakakalya daNDAghAta ityAdau ca grahaNaM bhavatIti / bhAva kimiti ? ghaJaH prAyo bhAra eva darzanAt praznaH / 50 katRbhine sarva kArake nanAd bhAva imarAna pratyudAharAta - prAkAro'syAma, prAsAdo'syAmiti / prakriyate iti prAkAraH, prasIdanyaninAta prAvAda iti vyutpattA pUrvakAni paratrAcikaraNe ghaJati tadantAnna bhavatItyAzayaH / itikaraNA- 55 nuvRteriti itikaraNasya prayutatvayuk bhavati pratyaya iti bhAvaH / tadAha-droNako 'syAmi tyAdinA 6/2/1143 / iyainaMpAtA tailaMpAtA ||6||115|| zyenazabdasya tilazabdasya ca bhAvaghaJante pattazabde pare nAnte nipAtyate / pratyayastu pUrveNaiva siddhaH zyenapAtA'syAM varti sthainNpaataa| tilapAteo'syAM vartate tailaMpAtA tithiH, kriyAbhRmi: krIDA vA // 1.15|| 60 za0ma0 nyAsa nusandhAnam - zva0 | 'pAta' 65 iti ghaJantam, tasmAt zyenapUrvakA tilakAca pUrveNa sUtreNa strIliGge saptamyaM pratyaye sati zyenapAtA, 70 prAtasyAM vartate tithau prApattA | evaM pAtA itye diviziviyevaM tadAhadaNDatarat | mosalAtA bhUmiH / bhAvagrahaNaM mAnto nipAtyate iti / sya prayogasya siddhireva kina ? prAkAro'syAm / prAsAdo'syAm / ghaJa kuto na nipatita Aha-pratyayastu pUrveza siddha iti kim ? zyenapatanamasyAm / liGgagrahaNAdiha / iti / uNAditi / prApte hi zAkhArthavat na bhavati / daNDapAto'smin divase / iti iti nyAyeta yAvadeva zAstrAntareNAprAptaM tAvat eva karaNAnuvRtteH kacinna bhavati / droNapAkA'syAM ! navI zAstrasya sArthakyamiti bhAvaH / strIliGge saptamyarthe BRS "Aho Shrutgyanam"
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 158 pratyayasya vidhAnAt sambhAvitAnarthAnAha - ' tithiH, kriyAbhUmiH, krIDA veti / kasyAzcit tithau, kutrApi sthAne, kasyAmapi krIDAdikriyAyAM ca zyena - tilayoH pAtasya saMbhAvitatvAt tA evaM vizeSyatvena yojanIyA iti bhAvaH 5 ||62115|| praharaNAt krIDAyAM NaH ||6|2| 116 || praharaNavAcinaH prathamAntAdasyAmiti saptamyarthe krIDAyAM NaH pratyayo bhavati / daNDaH praharaNaM asyAM krIDAyAM dANDA / 10 evaM moSTA pAdA krIDA / praharaNAditi kim mAlA bhUSaNamasyAM krIDAyAm / krIDAyAmiti kima ? khaDgaH praharaNamasyAM senAyAm / yathAdroheNa ghAta-pratighAtau svAtAM sA krIDA / 'bhAvaghaJo'syAM NaH [6.2.114.] ityanantaro 15 No nAnuvartate krIDAyA arthAntarasyAd yathA pUrvasUtropAtta: samUhAdyartheSu tato yathAvihitameva pratyayo bhaveditIha punarprahaNam ||116|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam prahara0 / prahiyate sati praharaNamiti karaNe'ne praharaNazabda AyudhavAcakaH / 20 tadvAcakAt prathamAntAt pratyayavidhiH / yadyapi pUrvataH seti praharaNAditi strItvaviziSTaM prathamAntamanuvRttam, tathA napuMsakanirdezena tasmin pade liGgasyAvivakSitatvaM vizeyam / daNDaH, muSTiH pAdaH praharaNamasyAM krIDAyAmityevaMrUpeNa vigrahaH / pratyudAharaNArthaM pRcchati-praharaNAditi / 25 kim ? prAyaH kroDAyAM tAdRzameva vastu prayujyate yat praharaNatayeopayujyate ityavyAvartaka midamityabhisandhiH / praharaNAdanyadapi krIDAsamvaddha mityAha - mAlA bhUSaNamasyAmiti / tathA ca nAtra pratyaya iSTa iti bhAvaH / krIDAyA vizeSyatveneApAdAnasya vyAvartya darzayitumAha- krIDA 30 yAmiti kimiti / pratyudAharati--khaDgapraharaNamasyAM senAyAmiti / atra na pratyaya ina iti bhAvaH / nanu sati prahAre ko vizeSaH ? krIDA-senayoriti cedAha - patrAdroheNa ghAtapratighAtAvityAdi / senAyAM parasparaM drohiNau prati35 pakSapAtanAya ghAta-pratighAtau vidadhataH, krIDAyAM tu svamanoraJjanAya, janamanoraJjanAya vA phauzalaM pradarzayituM ghAtapratighAtau bhavata iti krIDA-senayorvizeSa iti bhAvaH / nanu pUrvato grahaNe'nuvartamAne punarNagrahaNaM kimartham ? na [ pA0 2. sU0 117. ca" nAtA- tailampatA " [ 6.2.115.] iti sUtreNa NagrahaNasya ciccheda iti vAcyam, tasyApi saMniyogenaiva 40 mAntanipAtanavidhAyakatvena prakaraNavicchedAd iti zaGkAM manasikRtyAha - " bhAva-ghaJo'syAM NaH " 16.2.114.] ityanantaroNo nAnuvartata iti / kuta ityAha-krIDAyA arthAntaratvAd iti / krIDArUpeNAnyenArthena vicchede sUcite prakaraNa vicchedAvagateH pratyayo nAnuvartata 45 iti bhAvaH / atrArthe dRSTAntamAha-yathA pUrvasUtropAttaH samUhApatheSviti / ayamAzayaH yathA 'candrayuktAt kAle" [ 6.2.6.] ityarthe vihitaH, "zravaNAzvatthAnnAnyaH" [6.1.8. ] iti aH pratyayo'nantare " SaSThayA: samUhe [6.2.1.] iti sUtre, yathA vA puruSAt kRtahita - 50 vadhavikAre " [6.2.29] iti vihita eyaJa anantare " vikAre " [ 6.2.30 | ityatra nAnuvartate / tatra ko hetuH ? arthAntaratvameva | evaM cehAsati pratyayanirdeze " prAgUjitAdaNU" (6.1.13.] iti sAmAnyato'dhikRtA'N, viziSya vA tattannAmno vikSitaH prAgjitIyaH pratyaya 55 eva syAnna tu Na iti tadvivAnArthamiha sUtre tadgrahaNamAvazyakamiti || 6|2| 116|| 66 66 "7 tadveyadhIte ||6|21117 // taditi dvitIyAntAd vetti adhIte vetyetayorarthayoryathAvihitaM pratyayo bhavati / muhUrta vetti mauhUrtaH / evamautpAtaH / naimittaH kecit tu muhurta nimittazabdau nyAyAdau paThanti tanmate mauhUrtikaH naimittikaH / chando'dhIte chAndasaH / vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyaakrnnH| nairuktaH / ghaTaM vetti paTaM vettItyAdAvanabhidhA- 65 nAnna bhavati / kecit tu vedanAdhyayanayeorekaviSayatAyAme becchanti / tammate agniSTomaM yajJaM vettItyAdAvapi pratyayo na bhavati // 117 // "Aho Shrutgyanam" 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam tad0 / vesyadhIta iti sakarmaka kriyAyA arthatvena nirdezAt taditIha dvitIyA - 70 ntamiti labhyate, anyathA " tadatrAsti " [6.2.70.] ityatreva prathamAntamaMtra kuto na syAt ? sUtre vetti, adhIte ityanayoH saha nirdezAt sadaiva bhayorarthayoH pratyaya uta pRthak pRthagimAtrarthAvityasaMzayAyAha vetyetayorarthayoriti tathA pRthaganayorarthayoH pratyayavidhAnamiti labhyate / ata 75. eva RtutyAdizabdebhyo'pi pratyaya utpadyate / anyathA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2 0 119. ] 'nayorartha rUpatvenAdhyayanAsaMbhavAt / pANinIye naye vetadarthaM dvistadgrahaNaM kriyate "tadadhIte tu tadveda" [pA0sU0 4.2.59 ] iti sUtre atra bhASye zaGkitam ' kimarthamamarthadvaya nidezaH kriyate, yo hiyaM 5 granthamadhIte sa svarUpatastamavazyaM veti yazca svarUpato afa arsena iti / ekenaivArthena kArya syAdeveti kRtamarthadvayanirdezena' iti / tataH saMmAhitam-netayorA vazyakaH samAvezaH " iti / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane phaTho'dhyAyaH / ayamAzayaH - atrArthAvabodho vedanamabhipretaM na tu 10 svarUpamAtra vedanam, dRzyate ca svarUpamAtra vettA'pyarthAvabodhahInaH iti vedanasvAdhyayamavyApyatve'pi adhyayanasva vedanAvyApyatyAt / tathA ca yaH kevalamadhIte nArtha vetti tatrApi pratyavavidhAnArthamubhayeorgrahaNamiti / muhUrtta vettIti sadasammuhUrta pratipAdaka granthaparA muhUrtazabdaH / evamulA15 nimitta dayorapi tattatpratipAdaka prnyprtvmtrseym| kecit 159 susaMpAdam evaM vasantAdizabdeSvapyeSaiva gatiH / yadi ca 40 nyAyapadasya nyAyapratipAdakazAstraparatvam ; vasantAdizabdasyApi tattatpratipAdaka granthAratvamAzrayeta tadA tu sarva samajatamiti pUrvamAveditameva / tathA cobhayormatayoH phlaikyam | 6 |2| 117 // nyAyAderi tu nimittamuhUrtazabdau nyAyadAviti / agrimasUtroktaM | nyAyAdigaNe ityarthaH / tathA ca tAbhyAnikaNeva syAnna afra fire ityeva prayogAvityarthaH / chando'dhIta iti chando'tra vedaH / vaiyAkaraNa iti / atrANi 20 sati AdisvaravRddhi bAdhitvA yakArAt pUrvamaMt"yvaH padAntAt prAgadaut " [7.4.5. ] iti sUtreNa / ghaTaM paTaM vetti ityAdAvanabhidhAnAnneti / ayamAzayaH prakRtasUtre'dhyayana-vedanayoH saha prayogAdadhyayanapUrvake vedana eva pratyaya iti gharapaTaviSayakavedanasya vyavahArasAdhya25 svenAdhyayanasAdhyatvAbhAvAnna tatra pratyayAbhidhAnamiti / etadeva sUcayituM matAntaramupanyasyati kecit tu adhyayana-vedanayeorekaviSayatAmevecchantIti / yadviSayakamadhyayanaM tadviSayake vedane eva pratyayamicchantItyarthaH anavItasya vedanAsaMbhavAt tayoreka viSaya me vocitamiti 30 teSAmAzayaH / tanmate phale bhedamAha tanmataM agniSToma ||6|2|118 // nyAyAdibhyo vatyadhIte vetyarthe ikaNa pratyayo bhavati / nyAyaM vetyadhItaM vA naiyAyikaH / naiyAsikaH / nyAya nyAsa lokAyata punarukta pariSad carcA krametara zlakSNa saMhitA pade pada krama 50 saMgha saMghaTA vRtti saMgraha Ayurveda gaNa guNa svAgaga itihAsa purANa bhArata brahmANDa AkhyAna dvipadA jyotiSa gaNita anasta lakSya lakSaNa anulakSya sulakSya vasanta varSA zarada varSAzarad hemanta zizira prathama carama prathama- 55 guNa caramaguNa anuguNa atharvan AtharSaNa iti nyAyAdiH || 21.8 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-nyAyA0 / nyAyaM cesyadhIte veti / nyAyAdipadAni atra prakaraNe tattatpratipAdakazAstragranthAdiparANi iti pUrvasUtravyAkhyAyAmAveditameva / 60 nyAyazabdAdikaNi Adisvara vRddhi vAdhitvA "yyaH padAntAt " [ 7.4.5. ] iti aina- naiyAyika iti / evaM nyAsaM vetyadhIte kA naiyAsika ityAdipi vijJeyamiti ||6| 211833 45 pada - kalpa- lakSaNAnta kravAkhyAnAsskhyAyikAt ||6|2| 119 // pada - kalpa-lakSaNazabdAntebhyaH katlAkhyAnAsskhyAyikAvAcibhyazca vetyadhIte vetyarthe ikaN prtyye| bhavati / "Aho Shrutgyanam" 65 padAnta, paurvapadikaH / auttarapadikaH / Anu- 70 yajJaM vetti ityAdAvapi pratyayo na bhavatIti kriyArUpasya yazasyArthasvAt tasyAdhyayanAsaMbhavAt kevalavedane ca pratyayasyAnanumatatvAnna pratyaya iti bhAvaH / yadi tvagniSTeAmAdikAH zabdAH pUrvapradarzitarItyA tampratipadikaH / bahupratyayapUrSAt padazabdAnna bhavati 35 pAdakanye lAkSaNikA bhaveyustarhi tanmate'pyubhayorarthayoreka | anabhidhAnAt / kalpAnta, mAtRkalpikaH / paitRviSayatvasaMbhavAt pratyayotpattiH syAdeva / yuktaM caitat, anyathA 'nyAyAderikaNU" [ 6.2.118. ] ityAdisUtrokteSu katicicchabdeSu pratyayotpatterasaMbhavApateH / nyAyo kalpikaH pArAzarakalpikaH / zrAddhakalpikaH / lakSaNAnta, gauekSaNikaH / AzvalakSaNikaH / haastilkssnnikH| aanulkssnnikH| saulkssnnikH| 75 hi pratipattyupAyabhUtaH prajJAvizeSa ucyate nahi tadadhyayanaM / lAkSaNika iti nyAyAditvAt siddham / Rtu,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kalikAkasarvajJAzrIhemacandramaribhagavatpraNIte pA0 2. mU0 121.] AgniSTomikaH / daajpethikH| yautiSTomikA mAtraspeli tadanumA meyodAharati-yAvakrItika ityaadinaa| 4 rAjasUyikaH / AkhyAna, yApakItikaH / yaH krIto yavakrItastavikRtya kRtamAnyAnamupacArAda yvyaavkrikH| bhaiyaGgayikaH / prethaGgakaH / Adhi. krIta tadadhIte gheda veta yA krAMtikaH / keyaTasnu yAvIta mArakikaH / AkhyAyikA. yAsAdattikaH, zabdAt pratyayAmAha-udyotakRnAgezabhaTTo'pi tadanumanute / 5 sImanoharikaH / / 119 // ubhayathA copacArasyAvazyakatA bhavatyeva / yavAn krINAtIti za0 ma0bhyAsAnusandhAnam-180 / atra pada-! yavakrIH, tamadhikRtya kRtamAkhyAnaM yAcakram , "amo'dhi- 4: kalpalazagAnAMdvandaM kRtyA pazcAdantarAbdena saha bahanIhi kRtya."6.3.198.] ityANa sasiddhiH / tato vettyadhIte dvandvAnte dvandvAdI vA zrayamANa (daM pratyekanabhisambadhyate itynborrthyo| pratyayaH / saSTamanyata 6121219 iti nyAye gAntazabdasya pratyekamandhayaH tadAha-pada-kalpa akalpAt sUtrAt / / 6 / 2 / 120 // 10 lakSaNazabdAntebhya iti / R yAdayaH zabdAstattadarthararA iti RtunAmaya AkhyAnanAmabhyaH AkhyAyikAnAmabhyazca kalpazabdarjitAt parI yaH sUcazaThadastadapratyayo na tu RtvAdizabdebhyaH / nyAyAdigaNe RyAdInAM tAd vesyadhIta vetyaza ikaNa pratyayA bhvti| nettroti| pAdayiSyate caitadagre'pi / . svarUpataH pAThastha kRtatvAt / yAtisUdhikaH / sAMgrahamRdhikaH / akalpAkramazaH udAharati padAnta ityAdinA / sUryapadaM vedhIte / diti kim ? saumH| kAlpasautraH // 12 // vetyAdikrameNa vigrhH| nanu padazabdo'nte yasyeti vyutptyaa| | za. ma. nyaasaanusndhaanm-ak| akalpAbahupratyayapUrvo'pi padazabdaH padAntasamudAya eveti, tato'pi diti payudAsaH sa ca najiva yunAmanyasaha zAdhikaraNe pratyayaH syAditi cedatrAha-bahupratyayapUrvAt padazabdAmna | tathAhyardhagatiH iti nyAyAt sadRzArthagrAhaka iti phalpabhavatIti / kuta ilyAha-anabhidhAnAditi / bhinnAta satsahazAca paratve satyeva pravRttiriti sUcayati kalpazabdarjitAt paro yaH sUtrazabda ityaadinaa| ayamAzayaH-aMzato'pi padamadhIyAnaH 'padaka' eveSyate udAharati-dhArtisabhika iti / vRtti-sUtramadhIte veda veti 20 iti padazabdAdeva "padama0" 6.2.126. ityagni vigrhH| saMgrahasUtramadhIte veda veti sAMgrahamatrika iti / masUtreNAkapratyaya eva bhavati, na tu bahupratyayasahitAna bahupadazabdAt padAntasyaniyandhana ika,gAti / pANinIyAdinaye padakRSyaM pRcchati-aphalpAditi kimiti / paryaMdA- 60 tu padottarapadAdikana (na vikaNa) vidhIyate ityuttarapada- sAzrayaNaM kimamiti bhaavH| kabalAna sUtrazabdAnmA bhadi zabdasya samAsacaramAkyave rUDhatvAda vahupadazabdAt prAptireca tyetadartha paryudAsAzrayaNamiti pratyudAhaNenottarayati-mautra 5 nete / RtyAdizabdAnAmarthaparalyamityAyeditaM prAka, tava / iti / agamAzayaH-yudAsa parityajya 'na kalrAt' iti RtuvizeSavAcakebhya eva pratyayamudAharati AgniSTomika ] prasajyapratiSedhAzrayaNe'nyasmAt paratve pratyayotpattisaMbhave'pi ityAdinA / amiSTomo yazavizeSaH, ta vetti, tatpratipAdaka kevalAdani pratyayotpanirduvArA sthAt, tanivAraNArtha paryugrantha vA vetyadhIte vA Agniomika ityAdi / kratvAdi / dAsAzrayaNamAvazyakamiti bhAvaH / nanvevaM sUtrAntAdevIcya zabdAnAM svarUpapararave nyAyAdAveya te paThanIyAH syuriti iha | tAm, tAvatApi kevalAta pratyayotpattirna syAditi cedatrAha10 teSAmarthaparasyamevAvasIyate / tatra gaNe AkhyAna-zabdamAda | 'kAlpasauna' iti / kalpasUtramadhIte veda velyatha'NeveSTa pyeSo'rtho'vagamyata iti pratipAditaM layunyAse'pi / ma iti tatrApi ikaNa syAditi bhAyaH / anottarapadAdivRdica RtuparyAyagrahaNArthamiha RtuzabdapATha ityAzanIya tathA ranyatantra nodAhiyate / yadi cottarapadAdivaderabhidhAnamasti, sati yajJazabdAdapi 'yAzika'rUpasAdhako'primo pranyo viru- tarhi anuzatikAditya kalpanIyamiti vArA120.! dhyetetyalamadhikazaGkitena / tatra pRkgubhayorarthayoH pratyaya adharma-kSatra-tri-saMsargAGgAd vidyAyAH 15 vidhAnamiti mukhya pakSe svArthamAtrayAca kebhyo'gniSTomAdibhyaH kevalaM veditari pratyaya , bedanAzyayanayorekaviSayatAyAmeva // 62 // 12 // pratyayo bhvtiiti| pakSAntare ca svapratipAdakagrandhaparebhya evaibhdhaH dharma kSatra zi saMsarga aGga ityetacchandapratyayaH ubhayorarthayoriti vizeSaH / evamAkhyAnAkhyAyikA- varjitAt paro yo vidyAzabdastadantAda vettyadhIte / / bhyAmapi tattavizeSavAcakAndAnAmeva grahaNaM, navaM svarUpa-tyarthe ikaNapratyayo bhavati / . "Aho Shrutgyanam"
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / | pA0 2. sU0 122. | yAyasavidhikaH / sAdhakaH / adharmAveriti kim ? vaiyaH / dhArmaviyaH / kSAtra vidyaH / saest frer triviyA tAM vetyavIte vA vaiSiyaH / atra trividhazabdasya karmasyai grahaNam, na dvigoH / tatra ludhi satyamaNikaNAvizeSAbhAvAt / trividhaH / sAMsargavidyaH / AGgavidhaH || 121|| 5 161 za0 yajJAyajJIyAt pareNa yAni gIyante na ca teSu vartamAnAt pratyaya iSyateta kiM hi tadvyAkhyAne aukthikye upacAreNa vartamAnAt / ukthamadhIte 40 aukthikaH / aukthikyamadhIte ityarthaH / aukthikyazadAt tu pratyayo na bhavatyanabhidhAnAt / tasmAdapIcchantye ke 1 aukthikyamadhIte aukthikaH / ataAyitiketi lokAyatazabdAdikaNa gakArAkArasya cekArI nipAtyate / 45 lokAyataM vetyadhIte vA laukAyitikaH / laukAyatikA iti tu nyAyAdipAThAta siddham // 122 // nyAsAnusandhAnam - yAjJikau0 / nipAtanaparaM sUtram / anyathA yajJAdizabdAnAM nyAyAdau pAThakaraNAdeva siddheH / tatra kutra kiM nityamityAha - 50 yAjJike yajJazabdAda yAjJikayazabdAccaikaNiti / yajJaM veda yAjJikaH, tasya bhAvaH karma vA yAjJikyam / tadvedAdhIte vetyarthe iphANe ikayazabdaleApo nipAtyata iti bhAvaH / ukyazabdaviSaye zAstrarahasyamAha-ukthazabdaH aa: 55 keSucideva sAmasu rUTha iti / uccata ityukthama, karmaNi auNAdikaH thakpratyayaH / sa cokyazabdaH keSucit sAmasu / tadUvyAkhyAnabhUto grantho'pi upacAreNokthazabdenocyate / tatrAva vizeSo yat ' yazAyazIya'nAmnaH sAmnaH parate yAni ukthAni gIyante tatpratipAdakAn ukthazabdAdayaM pratyayo neSyate'pi tu tadatiriktasAmaparAt 60 ukthazabdAt, tadvayAkhyAne aukthikye vA upacAreNa pratyayo bhavati / (lakSaNayA) prayujyamAnAdukthazabdAt vigrahaH ukthazabdenaiva / tadarthastu aukthikayapara ityAhaukthamadhIte aukthikaH, aukthikyamadhIte ityartha iti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-adharma0 / atrApi paryudAsa eveti tadanusAramarthamAha-dharma-kSatra ityetacchabda 10 varjitAditi / vAyasavidhika iti / vAyavidyAM kAkasaMtAdilakSaNavidyAmadhIte veda veti vigrahaH / sarvavidyAmadhIte vedavetyarthe sArvavidyika iti / paryudAsAzrayaNaphalaM pRcchati aMdharmAderiti kimiti / kevalavidyAzabdAdikaNa mA bhUdityetatpratyudAharaNena sUcayati vaidha iti / vidyAmadhIte 15 veda veti vigrahe'N / nanvevaM vidyAntAdityevocyatAmata mAha - dhArmavidya ityAdi / dharmAdizabdAt paratve iSTo'piSeti bhAvaH / tripUrvaka vidyAzabde diyA samAsasaMbhavaH karmacArarUpeNa prathamaM syAvidyA trividyA iti sampAdya tato'dhyayanArthe vedanArthe vA vigrahaH / athavA // tisro vidyA adhIte iti vigrahe taddhitArthe samAse dviguH iti ca / tatra dvigoH karmadhArayAd vA pratyayo niSidhyata / iti saMzaye Aha- atra trividhAzabdasya karmadhArauttra arrfan ! tatra hetumAha-tatra lupi satyAmaNikaNovizeSAbhAvAditi / dvigoH pratyayavidhAne "dvigoranapatye " [ 6.1.24 ] iti luSi satyAM kasyApi pratyayasya zravaNAbhAvAd rUpe vizeSo neti tasya paryudAso vyartha eveti bhAvaH dvigo rUpamAha - trividha iti / timro vidyA adhIte veda veti vigrahaH / evaM saMsargavidyAm, aGga vidyAM ca adhIte veda veti vigrahayoH sAMsa rgavidyaH, AGgavidha ityaNeveti tadartha dharmAdiparyudAsa Avazyaka iti || 6 | 2|121|| yAjJikaukthika-laukAyitikam ||6|2|122|| yAjJikAdayaH zabdA vesyadhIte vetyarthe ikaNa. pratyayAntA nipAtyante / yAjJiketi yajJazabdAd yAjJikyazabdAcekaNa ikyalopazca nipAtyate / yajJaM yAjJikyaM vA vetyadhIte yA yAjJikaH / aukthiketi ukthazabdaH keSucideva sAmasu rUDhaH / 21 siTa hemacandra 0 gyeong nanvevamakthikyazabdAdeva pratyayo bhavatu, ikya- 65 zabdalopazvAzrIyatAmityeva kuto na manyate iti cet tatrAhaaukthikyazabdAt tu pratyayo na bhavatyanabhidhAnAditi / tasmAt pratyayo na kutrApyabhidhIyate iti bhAvaH / matAntaramAha - tasmAdapIcchantye ke iti, aukthikyazabdAdapi pratyayaM vidhAyekyazabda lopamicchanti keciditi 70 bhAvaH / tRtIye yannipAtanIyaM tadAha-lokAyatazabdAdikaNiti loke AyataM te laukikavyavahAramAnaM pramANayanti iti lokAyatAzcArvAkAH / upacArastanmatapratipAdanaparaM zAstramapi lokAyatam / tasmAdadhIte vetti vetyanayorarthayoH - pratyayaH, yakArAkArasya cekAro nipAtyate / tantrAntare tu 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIta 162 lokAyatika ityevaM rUpaM dRzyate / tasya siddhiprakAra mAhalokAyatikA iti tu nyAyAdipAThAditi / tatra kasyApi vizeSasya vidhAnAbhAvena tadarthaM nipAtanArambhasyAnAvazyakatvamiti bhAvaH ||6|2|122 // anutrANAdin ||6||123|| anubrAhmaNazabdAd vettyadhIte vetyarthe inapratyayo bhavati / brahmaNA prokto grantho brAhmaNam / brAhmaNasadRzo grantho'nubrAhmaNam / sadRzArthe 'vyayI10 bhASaH / tad vetyadhIte vAtubrAhmaNI / anubrAhmaNinau / anubrAhmaNinaH / matvarthIyenaivenA siddhe anabhidhAnAcca ikasyApravRttAvaNbAdhanArthamino vidhAnam ||123|| 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - anu0 1 anu15 brAhmaNazabdaM vivRNoti brahmaNA prokko grantheo brAhmaNamiti proktArthe'Ni antyasvarAdilopAbhAve AdisvaravRddhau brAhmaNamiti / brAhmaNena sadRzamityarthe'vyayIbhAvasamAse'nubrAhmaNamiti -- tadAha-sadRzArthe'vyayIbhAva iti / tato'zvetR-veditrarthayorinpratyayaH, anubrAhmaNIti / strItvAzaGkA20 nivRtyartha rUpanirdezaH anubrAhmaNinAvityAdi / nanu adhyayana - vedanayoH svatvavivakSayA tadasyAstItyarthe matvarthIyenaiva rUpasiddhiritIn vidhAnaM vyartham, na ca sadarthe iphasyApi saMbhavAt tadabhAvArtha viziSyeno vidhAnamiti vAcyam, tasyAdhyetR-veditrarthayorabhidhAnAbhAvAditi - 25 cedAha - aNabAdhanArthamino vidhAnamiti / matvarthIya in sAmAnyavihita iti viziSyAdhyetR-veditrarthayorvihito'N taMbAveteti tadbAdhanArthaM viziSyeno vidhAnamAvazyakamiti bhAvaH ||6|2| 123 // SaSTeH patha ikaTU // 62 // 124|| zata SaSTi ityetAbhyAM paro yaH pathinazabdastadantAd vetyarthe ikaT pratyayo bhavati / zatapathikaH, zatapathikI / SaSTipathikaH, SaSTipathikI ||darA 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zata0 / ricAt striyAM GIriti zatapathikI SaSTipathikIti bhavati ||6|| 124 // pA0 2 0 126. padottarapadebhya ikaH ||6|2| 125 || padazabda uttarapadaM yasya tasmAt padazabdAt padottarapadazabdAcca vesyadhIte vetyarthe ikaH pratyayo bhavati / pUrvapadikaH, uttarapadikaH / 40 pUrvapadikA, uttarapadikA / pada-padikaH, padikA / padottarapadikaH, padottarapadikA / bahuvacanaM sarvabhaGgaparigrahArtham // 125 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pado0 / padaM -padazabdaH, uttaraM - uttarapadaM yasya taladottarapadam ; padottarapadaM 45 ca padaM ca padottarapade / padottarapade ca padottarapadaM ca ( padottarapadazabdakha) iti padottarapadAni ekazeSeNa rUpasiddhiH tebhya iti padottarapadebhyaH-ityevaMvivakSayA sUtre nirdeza iti, tathaiva vivRNoti - padazabda uttarapadaM yasyetyAdinA / atra ' padottara 'zabdArthakapadottarazabdasya padazabdena saha 50 samAhAre tu 'padottarapadam' iti syAt, tasya punaH padotarapadazabdenaikazeSe dvivacanApattiH tathA ca prakRtArthalAbho na spAditi pUrvoktakrameNa itaretarayogadvandva eva sAdhuH / padottarapada-pada-padottarapadazabdAnAmekazeSastu virUpatvAdaprAptaH, sautratvAt tadAzrayaNAt tu varamuktarUpeNaiva vigrahA - SS zrayaNam, tasyAgatikagatisvAt / etAdRzavigrahe pramANaM bahuvacananirdeza eveti vakSyati / udAharati--pUrvapadika ityAdinA ! pUrvapadam uttarapadam padam padottarapadaM cAdhIte veda veti vigrahaH / nanu samAhAradvandvamAzrityekavacananirdezasya strazailI - 60 siddhatvena kimarthamiha bahuvacananirdeza iti cedAha - bahuvacanaM sarvavidhabhaGgIparigrahArthamiti / yadi ha 'padottarapada' padaM padazabdottarapadakazabdaparameva, svarUpataH 'padocarapada' - parameva vA syAt, tarhi ekavacanameva kRtaM syAt ko'rtho bahuvacanena ? bahuvacanaM ca bahUnAM saMgrahArthameveti 65. pUrvarItyekazeSeNa padottarapadasya zabdasya, padazabdasya, padocarapadazabdasya ca saMgraha iti bhAvaH / sarvasaMgrahArthamityasya sarva: 'padottarapada' zabde sambhAvito'khilo bhaGgaH padacchedaH proktaprakArastasya saMgrahArthamityarthaH // 62 // 125 // pada krama - zikSA-mImAMsA-sAmno'kaH |6|2|126|| pada krama - zikSA-mImAMsA sAman ityetebhyo tad vetyadhIte vetyarthe'kaH pratyayo bhavati / "Aho Shrutgyanam" 70
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 2 0 128. padakaH / kramakaH / zikSakaH / mImAMsakaH / sAmakaH / upaniSacchabdAdapIcchati kazcit / upaniSadakaH / ke sati zikSAkA, zikSikA, zikSA | mImAMsAkA, mImAMsikA, mImAMsa5 kesi rupatrayaM syAt / zikSikA mImAMsiketi ceSyate / tadarthamekavacanam ||126|| zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / za0ma0 nyAsAnusandhAnam - patra0 / nanu padAdizabdebhyaH 'ka' pratyaya eva vidhIyatAm, akArAnte svataH, AkArAnte ca ke pare Apo hrasvena, rUpasiddhau bhedAbhAvena 10 'aka' vidhAnaM vyarthamityAzaGkAyAmAha - ke sati zikSAkAzikSikA - zikSaketi / itva-hrasvasvayorubhayorvaikalpikatvena rUpatryaM svAditi bhAvaH / aki sati svAkAralope hrasvavaikalpikarUpAbhAvAdityavaikalpikatvamapi netyekameva rUpaM bhavati tadeva ceSTamityAha-zikSikA mImAMsiketi 15 ca ceSyate iti / spaSTamanyat || 6 |2| 126 // RE bhAvaH / sa sarvapUrvAdanyato'pi vihitasya pratyayasya lub dRzyate, tadupapattiH kathamiti pRcchati kathaM dvivedaH 40 paJcavyAkaraNa iti / dvau vedau vetyavIte vA patra vyAkaraNAni vetyadhIte veti vigrahe vihitasya pratyayasya kathaM lubiti praznaH / uttarayati-dvigoranapatya iti / taddhitArthasamAso dvigusaMzaka ubhayatrAstIti tato vihitasya svarAderaNa pratyayasya "vigoranapatye 0 " [ 6.1.14.] iti 45 pi rUpamidaM setsyatIti na tadarthe viziSya lupo vidhAnamAvazyakamiti bhAvaH ||6|2| 127|| saMkhyAkAt sUtre sarvapUrvAla || 6 |2| 127 // sapUrvAt sarvapUrvAcca vetyadhIte vetyarthe fafter pratyayasya lup bhavati / savArtikamadhIte savArtikaH / sasaMgrahaH / aNo lup / 20 sakalpaH / aokaNaH / sarvavedaH / sarvatantraH / atrANaH / sarvavidyaH / aokaNaH / kathaM dvivedaH paJcavyAkaraNa iti 'dvigoranapatye yasvarAderlubadvi:' [ 6.1.34 . ] iti lupi bhaviSyati 1127|| ||6||128|| saMkhyAyAH paro yaH kapratyayo vihitastadantAt sUtre vartamAnAd nAmno vesyadhIte 50 vetyartha utpannasya pratyayasya lub bhavati / aproktArtha ArambhaH / aSTAdhyAyAH parimANamasya aSTakaM sUtram / lad vidanti adhIyate vA aSTakAH pANinIyAH / ApizalIyAH / trikAH kAzakRtsnAH / dazakA 55 umAsvAtIyAH / dvAdazakA ArhatAH / saMkhyAgrahaNaM kim ? mAhAvArttikAH / kAlApakAH / kAditi kim ? catuSTayaM sUtramadhIyate cAtuSTayAH || 128|| To 25 nyAsAnusandhAnam-saMkhyA0 saMkhyAyAH - saMkhyAvAcakazabdAt paraH kaH saMkhyAkastasmAditi tAtparyamabhipretyAha- saMkhyAyAH paro yaH kaH pratyayo vihita iti / aprokArtha Arambha iti / prokArtha vihitaH pratyaya upacArAt proktastadantabhinnAt vihitasya pratyayasya lubarthaH sUtrArambha ityarthaH / udAharati - aSTAva- 65 dhyAyAH parimANamasyetyAdinA / aSTanzabdAt 'saMkhyAyAH saMgha-sUtrapAThe [6.4. 171.] iti kaH, aSTakaM pANinIyaM sUtram / tad vidanti adhIyate vetyarthe vihitasyautsargikasyANo'nena lupi aSTakAH pANinIyA iti / ApizalaM sUtramapi aSTAdhyAyI parimitamiti aSTakA 70 ApizalIyA api / trayo'dhyAyAH parimANamasya trikaM kAzakRtsnam, tadadhIyate vidanti vA trikA kAzakRtsnAH / umAsvAtinA''cAryeNa viracitaM sUtraM dazAdhyAyI parimitamiti dazakaM tadadhIte iti dazakA umAsvA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sa sarva0 / anena vidhIyate, tatra kasya lubiti ca nocyate, kintu pratyAsatyA adhyetRveditra vihitasyaiva pratyayasya lubiti gamyate, tadAha-sapUrvAt sarvapUrvAnceti / nAmna iti ca vizeSya svabhAvAlabdham tarhi sapUrvatvaM sarvapUrvatvaM vA'nyatra saMbhavi / udAharati--savArtikamityAdinA / vArtikena sahitaM savArtikam, saMgraheNa granthavizeSeNa sahitaM sasaMgraham / atra kasya pratyayasya lubityAha-atrANo lubiti / autsargikasyeti bhAvaH / sakalpamadhIte veda vA sakalpaH / akaNa iti / "pada-kalpa0" [6.2.119.] iti sUtreNa vihitasyeti bhAvaH / sa pUrvamudAhRtya sarvapUrvamudA35 harati - sarvavedaH, sarvatantra iti / sarvAn vedAnadhIte sarvaveda ityAdirUpeNa vigrahaH / anayorautsargika evANU tasya lubityAha- atrANa iti / sarvavidyaH atrekaNa | tIyAH ityAdirUpeNa vigraha UyaH / iti / "adharma-kSatra0" [6.2.121.] iti vihitasyeti 30 / ma0 1 60 "Aho Shrutgyanam" padakRtyaM pRcchati saMkhyAgrahaNaM kimiti prAyaH saMkhyA 75
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 15 kalikAlasarpakSadhIhemacandramaribhagavatpraNIte / pA0 2. sU0 130.j vAcakAd vihitakapratyayAntameva sUrAM prasiddhamiti kAtsUko / lupyapi proktArthe vihitasyANo'tra vidyamAnatvena tadantatvaityevAcyatAm , phAntAt sUtre ityoM bhaviSyatIti tAvatava nibandhano hI kuto na bhavatIti canna, tasya skhyadhanA- 40 aSTakAdisiddhiriti praSTurAktam / anyathA'pi sUtraprasiddhi- | sambaddhatvAt-yaH pUrvamaN proktArthe vihitaH, tadantaM na risyAzayena pratyudAharati-mAhApAtikA:-kAlApakA | niyAmasti, yadantaM striyAmasti soDaNa lupta ilyANantasya 5 iti| mahadvArtikamasya mahAyArtikaM sUtraM, tadadhIyate |stya rthAsaMbandhAt / ayamArAya:- aNajeyekaNa" [2.4. vidanti vA mAhAvArtikAH, kalApinA proktaM kutsitaM sUrya 20.] iti sUne "gaurAdibhyo0" [2.4.19.] iti kAlApakaM tadadhIyate vidanti vetyarthe kAlApakA iti / sUtrAnmukhyAditi padAnuvRttaH teSAmeva striyAM vartamAnatvamiti 45 ubhayatra kAntasUtravAcakatvamakSatamiti pratyayasya lugU syAditi / DIna bhavati, api tyAbeveti / tathA ca lapavidhAne phale saMkhyAgrahaNamAvazyaphamiti bhAvaH / kAditi kimiti| vizeSaH spaSTa iti phalitam // 6 // 2 / 129 10 tathA ca saMkhyAdeH sUtre ityevAcyatAmiti praSTurAzayaH / catvAro'vayavA asya sUtrasyeti catuSTayaM mUtraM vedenabrAhmaNamauvaM daaraa130|| tadadhIyate vidanti betyarthe'Ni cAtuSTayA iti proktagrahaNamihAnuvartate / tacca prathamAntaM bhavati / kAdityasyAbhAve'syApi saMkhyAdityena syAditi viprinnmyte| proktapratyayAntaM vedavAciinantaM 50 bhAvaH // 6 // 21128 // ca brAhmaNavAci atraiva yetyadhIte vetyetaviSaye eva prayujyate / tena svAtantryam upAdhyantaraproktAt // 62 / 129 // yogI vAkyaM ca niyaMtate / proktArtha vihitaH pratyaya upacArAt prokta / veda, RThena proktaM veda vidantyadhIyate vA ityucyate / tadantAnnAmno vettyadhIte vetyartha kaThAH / evaM kalApinA kAlApAH / maudena 55 utpannasya pratyayasya lub bhavati / maudAH / paiSyalAdena paiSpalAdAH / RcAbhena - gotamena proktaM gautamam / tad vesyadhIte ArcAbhinaH / vAjasaneyena vAjasaneyinaH / 20 vA gautamaH / sudharmaNa sudharmaNA vA prokta saudha in , brAhmaNaM khalvapi ! tANDayana proktaM brAhmaNaM mama, saudharmaNaM vA sad tyadhIte yA saudharmaH, vidantyadhIyate yA taannddinH| bhAllavinA bhAlasaudharmaNaH / evaM bhAdrabAhayaH / pANinIyaH / vinaH / zAThyAyaninA zAThyAyanena yA 60 aapishlH| striyAM vizeSaH / gautamA saudharmA zAThyAyaninaH / aitareyeA aitareyiNaH / insaudharmaNA strI ityaadi| aNo lupyaNantatyA- grahaNaM kim ? yAjJavalkyena proktAni prAmaNAni 25 bhASAd DIna bhavati // 129 // yAjJavalkyAni } zakalAderya 6.3.27.1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-proktAta ! ityaJ saulAbhena solAbhAni / 'maudAdibhyaH' prokazabdasya svarUpaparatve tasmAdeva pratyayasya hun syAt, 6.3.180.ityaNa / brAhmaNamiti kima ? piGgena ra arthaparatve ca tasya prakRSToktikarmavAcakatvena sarvasya proktaH paGgI klpH| brAhmaNa veda eva tatra veda tayAbhUtasvasabhavAdavyAvartakasvamityAzaGkayA proktazabdArtha ityeva siddhe aninantasya niyamanivRttyarthamina 30 vivRNoti-prokArthavihitapratyaya ityAdinA / tathA ca | brAhmaNagrahaNam / proktAnuvartana kimartham ? RcaH samAmAha-tadantAdityAdinA / proktArthapratyayAntA- | yajaMSi sAmAni mantrAH vedH| ArambhasAma dityarthaH / gotamena proktamityarthe " tena prokte" yAdavadhAraNe siddhe ubhayAvadhAraNArthamevaphAraH! 70 [6.3.181.] ityaNi gautamamiti, taveyadhIte vetyarthe proktapratyayAntasyAnaiva vRttirnAnyatra tathA'tra utpannasyANo'nena lupi gautama iti / evamanyatra / nanu vRttireva na kevalasya proktapratyayAntasyAvasthAeSu prayogeSu pratyayasya lupyalupi vA rUpe vizeSAbhAva iti nam / anyatra tvaniyamAt kacita svAtanyaM cedatrAha-triyAM vizeSa iti / aNi sati striyAM DIH bhavati ! arhatA proktamAhataM zAstram / kacidusyAt, asati cAra bhavatIti vizeSa iti bhAvaH / tame-pAdhyantarayogaH ! AIta mahatsuvihitamiti / codAitya darzayati-gautamA ityAdinA / nanu parasyANo | kacid vAkyam / AItamadhIte / kacid vRttiH "Aho Shrutgyanam"
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 | pA0 2. sU0 130. ] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pATho'dhyAyaH / Ahata iti / iha punaniyamAvU yugapadeva vigrahaH / itthaM vedamudAhRtya in brAhmaNamudAhartumAha-in brAhmaNa kaThena proktamadhIyate kaThA iti / / 130il khalvapIti / inpratyAnta brAhmaNamapi ve.detR-adhyetR-40 viSayamudAhiyate ityarthaH / tANDayena proktaM brAhmaNaza0ma0 bhyAsAyasandhAnam-vedena / sUtrArtha | mityarthe zaunakAditvANini sati adhyetR-ve.detRviSaye'Ni varNayituM padAnuvRttyA taM pUrayati-proktagrahaNamihAnuvartata 5 iti / nanu tasya pUrvasUtro paJcamyantatveneha kathaM tadanvayaH, / tasya lup tANDina iti / evamanyeSyapyUhyam / virudavibhaktikalvAd iti cedatrAha-tacca prathamAntaM | padakRtyaM pRcchati-inagrahaNa kimiti-danpratyayAnta. vipariNamyate iti / arthAnurovena vibhaktivipariNAmasya / brAhmagaviSaya evaM niyamaH kimartha iti prabhaH / yAjJa- 45 zAstrakArazailIsiddhatvenahApi prathamAntena saha sAmAnAdhi valkyena proktAni brAhmaNAnItyarthaM "zakalAdejayaH" [6.2. karaNyAya prathamAntatayA proktapadasya vipariNAma ucita iti 27.J ityaNA 'yAjJavalkyAni' iti syAtayeNApi praya10 bhAvaH / tathA ca phalitamayamAha-proktapratyayAvA veda- jyate / evaM sAlAmena proktAni ityaya "maudAdibhyaH" dhAci ityaadi| proktArthapratyayAntaM vedavAci brAhmaNavAci / [6.3.180.) igyaNi saulAmAni brAhmaNAnIti prayujyate / cet pratyayAntamadhyayanArthena vedanArthena ca pratyayenaiva saha | na tu etayorathyetR-veditR veSayatA niyatA / ingrahaNAbhAve 50 prayujyate, na svatantramiti phalitArthaH / tadevAha-tena ca sa niyamo dubAra: syAt / brAhmaNamiti kimiti 1 . innantaproktArthamAtraviSayako niyamo'stviti bhAva / tathA svAtantryam upAdhyantarayogo vAkyaM ca nivartata sati kalyAderapInpratyayAntasya tadviSayatAniyamaH syAditi 15 iti / pratyudAharaNenAha-piGkana proktaM paGgIkalpa iti / atra __ ayamAzayaH-proktapratyayAntaprayogasyAnekaH prakAraH | "purANe kApe" 6.3.187.1 iti Nin / ayaM ca 55 saMbhAvyate-svatantraH prayogaH, kenacidarthAntareNa vyAvartaka- svatantro'Ni prayujyate / brAhmaNagrahaNAbhAve ca tadvivayatAbhUtena saha prayogaH, vAkyasthatvena prayogaH,adhyetR-vedivathakena niyamo durvAraH syAt / nanu mantra-brAhmaNayorvedanAmaveyam , matyayena ca saha prayoga iti / ayaM ca proktArthapratyayAnta- | iti smaraNAt beigrahaNeneva brAhA gasyApi grahaNe siddha 20 viSayakaH sAdhAraNo vyavahAraH / vedAnAminpratyayAnta- pRthaka brAjhagagrahaNaM vyarthamavete cetrAha-bAdhaNaM veda brAhmaNAnAM ca proktArthapratyayAnAm adhyetR-veditrarthapratyaya- pavetyAdinA / satyaM brAjhagApi veda eva, tayApIn- 60 viSayataiveSyate, nAnyathA prayogaH ityetadartha sUmini / pratyayAntabrAjhagaviSayataiva niyamatya bhave-na sarvatrAjhaNaniyamaphalamAha-veda,kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate | viSayatetInpratyayAntabhinnatya tadviSayatAniyamavyAvRttaye vA kaThA iti / atra "tena prokta' 6.3.181,! | in brAjhagagrahaNaM kriyate iti bhaavH| proktAnavartana 25iti vihitasyANa: "kaThAdibhyo vede lA" [6.3.183.] kimarthamiti / sarvezaM vedAnAm in brAhmaNAnAM ca iti lupi tasmAdadhyetR-veditRviSaye'Ni tasya "proktAt" / tadviSayatAniyamo'stu-na proktArthapratyayAntAnAmeveti praSTa- 65 [6.2.129.] iti lupi kaThA iti / kalApinA proktaM | rAzayaH, evaM tarhi gAdInAmapi svAtantryeNa prayogo na vedamadhIyate vidanti vA ityartha pUrva proktA'Ni tato'dhyetu- syAdityAzayavAnAha-RcaH yaja'Si sAmAni mantrA vediyoraNi tasya lum pUrvavat / mudasyApatyaM maudaH veda iti / ete mantrarUpA vedazabdenocyante iti vAkyArthaH / yaNantaH, tena proktaM vedamadhIyate vidanti vA maudaaH|| atra ca daSTaH svAtantryega pryogH| tadartha protArthapratyayAntaproktAtheM "maudAdibhyaH" [6.3.182.] itIyavAdhako'Na viSayakatvaM niyamasyAvazyakamiti bhaavH| 70 tadantAdadhyetR-veditrarthayoraNI lr| evaM pappalAdA ityapi / | nanu vinA'pi sUgaM prokArthapratyayAntAnAmeSAmadhyetaRcAmena proktaM vedamadhIyate vidanti thA, proktAthe / vediRrthapratyayasaMvandho'pi syAdeveti sUtraM vyartha sanniyamArtha zaunakAdibhyo Nina" [6.3.186.1 tadantAdathyeta- bhaviSyati niyamaH pAkSike sati' iti siddhAntAta / tathA veTinayovihitasyANaH pUrvavat "proktAt" 6.2.129. cAvadhAraNaM siddha meveti tadarthamevakAraH sUtra paThayamAno vyartha iti lupU / vAjasanAyA apatyamityarthe "iyAAtyaH " iti cadatrAha-ArambhasAmAvadhAraNe sijhe 75 T.1.70. / ityeyaNi vAjasaneyaH, tena proktaM vedamadhIyate / ityAdi / ubhayAyadhAraNArthamevakAra iti ubhayasyArthasya 'nidanti vA zInakAdivANini sati tadantAdaNo sRttezvAvadhAraNa niyamanamevAthoM yasya tAdRzaM yathA syAt "Aho Shrutgyanam"
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARA 10 kalikAlasarvajJazrIhemacandravaribhagavatpraNIte [pA0 2. sU0 131. ! tathetyarthaH / ubhayoniyamayoH svarUpameva darzayati-prokta- ca sA durvAreti bhAvaH / vizeSamAha-channazamdena pratyayAntasyAtraiva vRttirityAdinA / ajaiva-adhyetR- samantAd veSTitaM vyAptamusyate iti / 'chadveditRpratyayaviSaya eva vRttiH pratyayayogaH / vRttireva ghAtorapavAraNArthatvAt / apavAraNaM ca tiraskaraNaM dRSTayA pratyayayogenaiva prayogo na svaatntraadinetyrthH| tatpalamAha-vyavadhApanamiti yAvat / tatazca yadi samanta ro dizi 5 anyatra svaniyamAt kvacit svAtantryam ityA- uparyadhobhAge ca veSTitaM na bhavet-kathaM tahiM dRSTevyavasti dinA / prakRte ca niyamaprAptamardhamAha- punarniyamAt syAt / samantAd veSTitamityasyaiva vyAkhyAna vyAptamiti / yugapadeva vigraha iti / proktArthena sahaivAdhyetR-veditra- 1 vyAptaM ca sarvAvayavaparyAptamucyate / anena yada vyAvasanIya rthayorvigraha iti bhAvaH // 6 // 21130 // tadAha-teneha na bhavati-putraiH parivRto ratha iti / tena channe rathe // 6 // 2 // 13 // sarvAsu dikSu sthitA api putrA na rathaM vyAptuM zaktAH / uparyadhobhAgAdipradezeSu teSAmavasthiterasaMbhavAditi tatpachanna iti pratyayArtho ratha iti tasya / rivArito'pi ratho daSTervyavahito na bhavati / evaM ca vizeSaNam / teneti tRtIyAntAt channe rathes putrazabdAna pratyayotpattiriti / tantrAntaroktamAkSipatinaha bhidheya yathAbhihitaM pratyayo bhavati / kathamaN bhavatItyAdinA / idamatrAktam-pANinIyAditantre. vastreNa channo rathaH vAkhaH / kAmbalaH / itra prakaraNe "kaumArApUrvavacane' [pAsU0 4.2.13.) cArmaNaH / pena dharmaNA dvaipaH / vaiyAgheNa | iti sUtramArandhamasti / tatra vArtikakRtoktam-komArApUrvavacana 15 vaiyAghraH / ratha iti kim ? vastreNa channaH kaayH|| ityubhayataH striyA apUrvatve iti / chamnazabdena samantAd veSTitaM vyAptamucyate / teneha na bhavati / putraiH parivRto rathaH / iha / ___ asyAyamarthaH--ubhayasmin striyAM puMsi cAbhidheye kaumAra iti nAmasvarUpaM nipAtyate, yadi apUrvAyA alabdhakathamaNa bhavati ? na vidyate pUrvaH patiryasyAH pUrvapatikAyA bhAvo dyotyaH syAt / syeva yadyapUrvA bhaveta, sA apUrvA kumArI, tAdRzI kumaariimuppnnH| 20 kaumAraH patiriti / tatra 'bhave' [6.3.122.) na phyuravAtA'bhimatA / tathA cAnyAM pariNItA kumArI ityaN bhaviSyati / kaumAryA bhavaH kaumAraH patiH pariNItavAn patiH kaumAraH, evamanyenApariNItA kumArI patimuphpannA kaumArobhAryA, ityapi bhavati / svamate ca dhavayoge tu kaumArI bhAryetyapi siddham // 13 // tAdRzavacanAbhAvAt kathamIdazArthe pratyayo bhaviSyatIti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tena / sUtrArtha prabhaH / uttarayati-"tatra bhave" [6.3.122.] ityaNa bodhayituM pUrvapadArtha bodhayati-channa iti pratyayArthaH, ratha bhaviSyatIti ! 25ti tasya vizeSaNamiti / channe'the pratyayo bhavati, ayamAzayaH kumArIzandAdalabdhapatikA'vasthAvAcakAt yazca channaH sa rathavediti rUpeNa parasparamanvaya iti bhAvaH / kumAryA bhava ityartha "tatra bhavaH" [6.3.122.] ityaNi teneti samarthavibhaktinirdezaH / tadAha-tRtIyAntAt kaumAra iti sidhyati, tenevoktArthalAbha iti / nanvevaM parayuH channe rathe'bhidheye ityAdinA / udAharati-vastreNa pratItAyapi tAdRzastriyAH kathaM tena zabdena pratItiriti channo vAstro ratha iti / aNi sati aadisvrvRddhdyaadiH| 30 pena dharmaNeti / dvAbhyAM mukhazuNDAbhyAM pibati iti cedatrAha-dhavayoge tu kaumArIbhAyeMtyapi siddha miti / phaumArasya (tAdRzapateH) strItyartha dhavayogAyeM dvipo gajaH / sa hi zuNDayA jalamAdAya mukhe dadAti, jyA kaumArI' iti tasya bhAryA'pi kathayituM zakyate tataH pivatIti tasya prakRtiH / dvipasya vikAraH carma dvapam / ityAzayaH / sacitazcAyamarthaH "kaumArApUrvavacane' [pA. tena paricchannaH dvaipH| evaM vyAghasya vikArazcarma vaiyAbham / vikArArthe'Ni AdisvarapRzyapavAde yakArAt pUrvamati vaiyAghra | / sU0 4.2.13.} iti sUtrastha-bhASyakArikayA'pi / tathAhi35 iti / tena channa ityarthe'nenAN / padakRtyaM pRcchati-ratha iti kimiti / pratyudA "kaumArApUrvavacane kumAryA aNa vidhIyate / haraNenottarayati-vastreNa channaH kAya iti / IdRzasthale apUrvasvaM yadA tasyAH kumAryA bhavatIti vA // " vAkyameva tiSThati na pratyayotpattiriSyate, stha ityasyAbhAve | ityatra 'kumAryA bhavatIti' pakSAntaramupanyasyato "Aho Shrutgyanam"
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / pA0 2 0 133. ] bhASyakRto'yamevArtho'bhipretaH / bhAryAyAM tu bhavArthayogasyAsaMbhavAdukta eva prakAro manoramaH / nanvevaM vacanAbhAve kumAryAbhatra vyAdhyAdirapi kaumAraH syAt, satyabhidhAne iSTApatteH / satyapi hi sUtre rogAdiSu kaumArazabdasya prayogo 5 na syAdityatra kaH pratibhUranabhidhAnAzrayaNaM vinA / evaM sUtrasattve'pyatiprasaGgasyAnabhidhAneneva vAraNIyatayA, sUtrA pi tadAzrayaNAca doSAvaham / nanu kaumArasya strItyarthe dhatrayoge pratyayena kuta idaM vijJAyeta 1 arvapatideva yA''sIt sevAnena zabdenocyate yadi kAcidaparA'pi pUrva, 10 patyantarapariNItA tadIyA strI syAt kuto na pratIyeteti cenna, pratyAsatteH / yA hi tasya pratyuH kaumArazabdavyapadeza kruJcena dRSTaM sAma krauJcam / mRgIyuNA mArgIyavam / evaM mAyUram / taittiram / vAsiSTham / nibandhanaM sava pratyAsanneti tAM vihAyAnyasyAH pratItirna / vaizvAmitram / kAleyam / Agneyam / evaMnAmAni sAmAni // 133|| | svAt, sUtrasatve'pi bhavArthamAdAyAtiprasaktivAraNArthaM pratyAsattidvArA tasyAmeva prayogo yathA syAdityetadartha sUtrasya 15 sAmarthyakathanaM tu tavApyAvazyakameveti saiva pratyAsattirmamApi zaraNamiti na ko'pyAvayoH phale bhedaH / kevalaM sUtrArambhagauravAnnavA tiricyate / tadAstAM prasaktAnuprasaktavarNanapaJcenetyalam ||6|2|131 // 20 pANDukambalAdin // 62 // 132 // pANDukambalazabdAt tRtIyAntAcchanne rathe bAye inapratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / pANDukambalena channaH pANDukambalI rathaH // 132 // 167 pANDukambalI' ityuktam / taTTIkAyAM ca zveta kambalasaMvItarathasya nAmetyevoktam / asya ca rUpasya matvarthIyena 40 pratyayena siddhAvapi channe rathe vAcye vihito'N matvarthIyena bAdheteti bAyakatrAdhanArthaM vacanamidamiti || 6 |2| 132 // dRSTe sAmni nAmni // 62 // 133 // dRSTa iti pratyayArthastasya sAmnIti vizeSaNam / teneti tRtIyAntAd dRSTaM sAmetyasmin 45 arthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dRSTe0 | sUtrArthabodhAya padArthasaMvandhaM bodhayitumAha-dRSTa iti pratyayArtha ityAdi / dRSTamityetasminnarthe pratyayaH yad dRSTaM tat sAma cet, pratyayAntaM ca tasyaiva sAmno nAma cedityevaM saMbandha iti bhAvaH / udAharati-kuzcana vRSTaM sAmeti / kuco 55 nAma RSiH kazcit yannivAsAt parvatavizeSaH krauJca iti prasiddhaH / tena dRSTa prathamataH sAkSAt kRtaM sAma kauzcam / evaM mRgIyurnAma RSiH, tena dRSTa mArgIyavamityAdi / yadyapi sAmno vedasyAnAdizvamiti kena titpUrva dRSTamiti nAkhyAtuM zakyate tathApi sAMpratikaprasiddhimanurudhyevaM vyavahAra 60 iti vijJeyam / atra sarvatrANU / kAleyam, AgneyamisthanayoH " kalyagnereyaz" [ 6.1.17.] iti sUtreNa prAgUjitIye'rthe vihita eyaN / kalinA dRSTam, agninA dRSTamiti vigrahaH / 50 " | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pANDuH / matvarthIyenenAsiddhe sUtravaiyarthyamAzaGkayAha- aNo'pavAda iti / vizeSavihitasvAt sAmAnyavihitasyANo bAdhakamidaM sUtramityarthaH / pANDuH zvetaH kambalaH pANDukambalaH, tena paricchanne ra viziSyAyaM pratyayavidhirityetadviSaye'N na atrAyaM granthAntaradRSye vizeSaH-mImAMsAyAM vyAkaraNA- 65 bhavatIti / pANDukambalazabdo rAjA stara gakambalavAcaka dhikaraNe bhaTTaiH kalidRSTatvena ' kAleya 'zabdaprayogamadhikRtya iti kAzikA, vai0 siddhAntakaumudI bhaTTojidIzcitazca / kathitam - "yadakAlayatta kAleyasya kAleyatvam" ityarthavAdazabdakaustubhe ca pANDukambalo gajAstaraNamiti pATho dRzyate, parazrutivirodhAdapramANabhUteyaM vyAkaraNasmRtiriti / vyAkaraNena patrApi 'rA' ityatadakSaraM 'ga' ityevaMrUpeNa kenacid dRSTaM hi kalidRSTatvena tasya sAmno nAma kAleyamityucyate, likhitaM veti lekhakapramAda etrAnumIyate na dhanyathA zrutizca kAlitatvena tatsAmakAleyamityAha / zrutismRti- 70 ekasyaiva (dIkSitasya) pranthakRto granyamedena viparItalekhana | vizeve hi pramANaM paramaM zrutiriti manUtayA zrutyapekSayA saMbhavati / 'syAt pANDukambalaH zvetaprAvaraNa- grAvabhedayoH ' | vyAkaraNe smRteraprAmANyamiti / evaM pArthasArathimizrairapi iti medinIkozena, yadyapi tAdRzArtho na labhyate, tathApi kAzikAsaMvAdena svalekhane ca tAdRzArthasya ( rAjAstaraNakambala vizeSArthakasya) api pANDukambalazabdasya sattvamanumIyata eva | amarakoze tu 'pANDukambalasaMvItaH syandanaH "Aho Shrutgyanam" zAstra dIpikAyAM vyAkaraNI yaitadviSayasUtrasthAprAmANyamAkSiptam: parametana vicArasaham, yato yat sAma kAlitam, tadeva kalinA dRSTamapi cet ko'tra virodhaH ? yena vyAkaraNa- 75 smRteraprAmANyamAkSipyeta / ubhayathApi kAleyatvaM tasyAstu /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 . vi kalikAlasaryazazrIhemacandravaribhagavatpraNIte [pA0 2. mU0 136. j kica pUrvodAhRtA atirarthavAdaH / arthavATa zAstrasya ca na . gotrAyaH pratyaya uktaH sa eva dRSTaM sAmetyartha pi bhavatI. svArthe tAtparyam / kintu prazaMsAyAM nindA vA / tathA * tyArAyaH / etadevAgre'pi saSTayiSyati- iti vize. ca katham tatparayA zratyA, tatparA vyaakrnnsmRtibaadhyet| SopAdAne'pItyAdinA / tatparA-tatparayostasvarasya balavasvaM hi tareya siddhAntitam / / tasyAyamartha:-ayaditi kathanena aTera yathA 5 apicaikasyAnekaprakAreNAkhyAtalvaM zAstra nAprasiddham / tathA dRSTaM sAmetyaye'pi bhavatIti / goprArthAcA "gotrAdRzyate bahUnAM zabdAnAmanekadhA vyutpAdanam / yadAha ddnnddmaannshissye"{.3.169.| izyakaJ, idamarthavihito bhartRharikyiAdIye - dRSTa iti vizeSeNAnena sAmAnyArtha upasthApyate iti bhaavH| "vara-vAsiSTha-girizAstathaikAgArikAdayaH / vizeSe'rthe'pi sAmAnyArthavihitapratyayasyaiva tatra dRSTasvena 45 kaizcit kathaMcidAkhyAtA nimittAvadhisaMphara : / / " tadvadihApi bhavatItyarthaH / 'upagu-kApaTu-vahatu' ityAdayo 10 asyArtha:--vIreSu bhavam , vAre labdham, bItaNAmayam / gotravAcinaH / taiH dRSTaM sAmA'pi ebhireva zandairakA iti nimittasareNa vairazabdo'nekadhA vyAkhyAtaH, atizayena | tarucyate iti / / 6 / 134 // vAsayanti, vasiSThena proktamadhIyata iti vA vAsiSThAH kathyante, tathA cAtra nimittasyArthasya saGkaraH, prakRti- vAmadevAd yaH // 6 // 2 // 135 / / prtyyaavdhisNkrdh| girI zete iti giriH zyati upabhogena vAmadevazabdAt tRtIyAntAd pRSTe sAmani so 15 tanUkoti, girirasyAstIti vA'nekaprakAreNa girizazabdo'pi yaH pratyayo bhavati / vAmadevena dRSTaM sAma vyutpAdyate / tathA ekenAgAreNa jayati, eka dhUmmAgAra vAmadevyam // 13 // prayojanamasyeti bA'ye ekAgArikazabdo vyutpAdita iti na ekasya zabdasyAnekadhA vyutpAditatvaM doSo'sati virodhe / za0 ma. nyaasaanusndhaanm-vaam| vAmavirodhAbhAvazcAtropapAditaH pUrvam / tathA ca kAleyazabdasya devaH RSivizeSaH, tena pUrva pratyakSIkRta sAma bAmadevyakalidRSTArthe vyutpAdanaM na kAlitArthatvapratipAdakaativiruddha mucyate / yacca chandrAgaH sarvakarmaNAmante gIyate iti 55 miti paryavasitam // 621133 // prasiddhiH / 'phAleya 'vad vAmadevyamityasyApi byutparayantaraM dRzyate zratI 'bAma vA idaM devebhyaH samajanIti bAmadevyastha gotrAdakavat / / 6 / 2 / 134 // vAmadevyatvamiti / atrApi virodhAbhAvAt ubhayoyutpa tyorAdara iti pUrvavadanusandheyam // 6 // 21135 // gotrayAcinastRtIyAntAd dRSTaM sAmatyasmimnartha aGgavat pratyayo bhavati / yathA tasyAya Did vA'N // 6 / 2 / 136 // 60 25 maI ityabhedamathai pratyayo bhavati tathA dRSTa sAmetyasminnarthe'pi / aupagavena dRSTaM mAma pRSTaM sAmetyasminnarthe yo'pratyayo vihitaH aupgvkm| kApaTavakam / vAhatavakam / aGka | sa Dida yA bhavati / uzanasA dRSTaM sAma iti vizeSopAdAne'pi tasyedamityarthamAtre | auzanam, auzanasam // 236 // parigRhyate // 13 // za0 ma0 gyAsAnusandhAnam-Di / asmiza0ma0 myAsAnusandhAnam-gotrA0 / gotramiha |tra yo'Na vihitaH sa Dida vA bhavatIti / / pravarAdhyAyaprasiddha laukika svApatyasaMtAnasya svavyapadezahetu- dRSTaM sAmezyasminnartha vihitasyANa: sAmAnyato DidavidhAne'pi bhataH ya AdyapuruSastadapatyaM vA zAstrIya grAhyam , cini- tasya pAkSikatvena yogAnusAritvAzrayaNena ca na sArvatrikAgamakAbhAvat tadavAcino nAmno dRSTaM sAmetyarthayatU / pravRttiH / svarAnteSu Dive satyasati ca rUpe na bheda pratyayo bhavati / adhadityuktaM spaSTayati-yathA| ityato vyajanAntamevodAharati-uzanasA raSTamiti / tasyAyama ityazedamartha pratyayA bhvtiityaadinaa|! uzanA bhArgavaH kavirityamarasvarasAdidai zukrAcAryasya naam| aba yadyapi ko'pi pratyayo viziSya na vihitaH, tathApi | Disve satyantyasyarAdilopAda auzanam iti / pakSe tasya idamarthatvena saMgrahaM kRtvA pratyayo vidhIyate, tathaivedanatheM / ozanasamiti // 6 // 2 // 136 / / 30 "Aho Shrutgyanam"
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 pA0 2. sU0 139. zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / vA jAte dviH ||6|2/137 // jAta ityasminnarthe yo'N pratyayo dvitri hitaH utsargeNa prApto'pavAdena bAdhitaH sana punarvihitaH sa DiT vA bhavati / 169 tatrApi dviti padamAkRSya dRSTaM sAmetyarthe'pi vihito'NU dvidbhivatIti vijJeyamiti bhAvaH / tatphalamAha - auzaM sAmeti / uzanaso dvintyarA dilope auzamityeva ziSyata 40 iti bhAvaH / nigamayati- evaM yogadvaye'pi trairUpyaM siddhamiti / ekavA Dittvam, dvidhA Ditvam, tadabhAvaceti trerUpyamityAzayaH ||6/2/137|| zatabhiSaji jAtaH zAtabhiSaH, zAtabhiSajaH / dviriti kima ? himavati jAto haimavataH / kecit tu TiDittvamicchanti / tanmate briDiMtyA dvirantyasvarAdilope zAtaya ityapi bhavati / evaM pUrvasUtre'pi / auzaM sAma / evaM ca yogadvaye'pi trairUpyaM siddham ||137|| tatroddhRte pAtrebhyaH ||623138 // toti saptamyantAt pAtravAcinaH uddhata 45 ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / zarAveSu uddhRta odanaH zArAvaH / mAllakaH / kArparaH / pAtrebhya iti kim ? pANAvRddhRta odanaH / bahuvacanaM pAtravizeSaparigrahArtham ||138|| / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - yA jAte0 1 dviriti uddezyavizeSaNaM vidheyavizeSaNaM veti saMdehena - prathamamuddezyavizeSaNatvena vyAkhyAti yo'Napratyayo dviSihita iti, tathA coddezyasyANaH evedaM vizeSaNamiti / 15 ekasyaivANaH kathaM dvividhAnaM saMbhAvyata iti sandehe tadeva spaSTayati- utsargeNa prApto'pavAdena bAdhitaH san punarvihita iti / autsargikasyaivAMNo yatra vAvaH sambhAvitastasya bAdhanArtha punarvidhAnaM pratiprasavazabdena zAstra vyavaSTriyate, tadeva ca dvividhAnamAkhyAyata iha 20 zatabhiSaja jAta ityarthe autsargiko 'pyaprAptaH, "jAte" [6.3.98.] iti sUtreNa / "varSAkAlebhyaH | 6.2.80.] itIkaNA sa bAdhyate, tatazca "bhartusandhyAderaNa" 6.3.89.] iti sUtreNa punaraNa vidhIyata iti dvihitatvamasyANa iti tasya Dittve sati antyasvarAdilope 'zAtabhiSa' iti / 25 pakSe 'zAtabhiSaja' iti / uddezyavizeSaNasyaiva dviztyisya vyAvartya pradarzayituM pRcchati - viriti kimiti / sAmAnyato jAtArthe vihito'N Di vidhIyatAmiti praSTurAzayaH / tathAsati aniSTApattimAha- himavati jAto tree sia | atra GittvAbhAvAdantyasvarAdilopo na 30 bhavati, dvirityasyAnuktI tu sa sthAdeveti / vidheyasyaiva dviriti vizeSaNamidamiti vAdinAM matamAha- kecid briDitvamicchantIti / tanmate phale bhedamAha-brirDisvAd dvirantyasvarAdilopo bhavatIti / a vicAraNIyam dvitiyasya vivizeSaNatve dvivihitasyaivANo 35 vitvamityartho na labhyate iti haimavata mityAdyasiddhiH / yadi cadviriti padasyAvRcyA so'pyartha AzrIyate tadA tu na doSaH paramIdRzAvRttau pramANaM mRgyam / evaM pUrvasUtre 'pIti / 22 siddhamacandra0 | sthaNDilazabdAt saptamyantAcchete ityasminnarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yo'sau 70 zete sa ced vratI bhavati / tatra zayanavrato'nyatra zayanAnnivRtta ityarthaH / sthaNDila eva zete sthANDilo bhikSuH / vratI iti kim 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tatro0 / tatreti 50 saptamyantArthakam / tadAha-saptamyantAditi / zarAveSu uddhRta iti / uddharatiriha uddharaNapUrvake nidhAne vartate / ata eva saptamI samarthavibhaktiH saMgacchate / anyathA kevalAddharaNArthatve paJcamyA evaucityAt / padakRtyaM pRcchatipAlebhya iti kimiti / kevalamuddhRte'rthe pratthayo 55 vidhIyatAmityAzayaH / | pratyudAharati-pANAvuddhRta odana iti / tathA ceha vAkyameveSTaM na pratyayavidhiriti pratyayanivAraNArtha pAtrebhya ityAvazyakamiti / nanu pAtrazabdAt pAtrArthakamatrazabdAd vA pratyayaH kuto na bhavati ? kimarthaM ceha pAtravizeSavAcakebhya 60 eva pratyaya udAhRta iti cedatrAha bahuvacanaM pAtravizeSaparigrahArthamiti / yadi pAtrazabdAdeva pratyayo viveyaH syAt tarhi pAtrAdityevAcyeta, na ca tatheoktamapi tu bahutvena nirdezaH kRta iti pAtravizeSANAmeva bahutvasya saMbhAvitatvena teSAmeva grahaNamiti labhyate ityAzayaH / 65 yAtrArthakazabdavyAvRttistu zabdazAstre zabdasyaiva prAdhAnyAdeva siddheti na tadartha bahuvacanamiti bhAvaH ||6|2|138|| sthaNDilAcchete vratI // 62 // 139 // "Aho Shrutgyanam"
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 170 sthaNDile zete bAlaH // 139 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sthaNDilA0 / pratItyasyArthamAha-tatra zayanavrato'nyatha zayanAnnivRtta iti / " apariSkRtA bhUmiH sthaNDilam " [abhi0 3.488. J 5 iti, tataH zete ityasminnarthe pratyayaH / vrataMtra zAstra kSIrazabdAt saptamyantAta saMskRte bhakSaye vihitaH svIkRto niyanaH / niyamazvAnyanivRttiphalako bhavatIti anyatra zayanAnnivRtta iti niyamasvabhAvabvo'rthaH / eyaNapratyayo bhavati / kSIre saMskRtaM bhayaM saireyam / kSaireyI yavAgUH // 142 // vyAvartya pradarzayituM pRcchati-tratIti kimiti / sthaNDile zete bAla iti, atra bAlasya sthaNDilazayanaM yAdRcchikaM 10 niyatamiti na bhavati pratyayaH ||6|2| 139 // saMskRte bhakSye ||6|2|140 // saMskRta iti pratyayArthaH / tasya vizeSaNaM bhakSya iti / toti saptamyantAt saMskRte bhakSye yathAvihitaM pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAnaM 15 saMskAraH / bhrASTre saMskRtA bhraSTrA apUpAH / evaM kailAsAH / pAtrAH / bhakSye kim ? phalake saMskRtA mAlA || 140|| [ pA0 2. sU0 143. ] za0ma0 nyAsAnusandhAnam-- zUlo0 / zUlaM lauhazalAkA, ukhA sthaalii| taya mAMsasaMskArArthamupayeogaH prasiddhaH ||6|2| 141 kSIrAdeyam ||6|2|142 // | dingding myAsAnusandhAnam - saMskRte0 / saMskRta ityasya kRtasaMskAra ityarthaH / saMskAraH kaH padArtha 20 ityAha-sata utkarSAdhAnaM saMskAra iti / sato labdhasattAkasya vastunaH utkarSasya guNAdhikyasyAdhAnaM sthApanaM saMskArazabdArtha iti bhAvaH / ubhayoH zabdayorarthaparatyasaMbhavAdanizcaye Aha- saMskRta iti pratyayArtha iti / saMskRtasyAnekaprakArakatya saMbhavena tadvyAvartakaM padaM madhye 25 hami / tadAha-tasya vizeSaNaM bhakSya iti / udAharatibhraSTre saMskRtAH, bhraSTrA apUpA iti / piSTakanirmitaM bhakSyamapUpaH, tasya lasattAkasya bhrASTre zuSkatvarUpaM guNamAdadhati / kilAse saMskRtAH kalAsAH / pAtre saMskRtAH pAtrA iti / I 30 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kssiiraa0| anye'tra sUtre madhye ityasya saMbandhaM necchanti / tatazca kSaitreyI 45 yavAgUrityasya siddhiriti teSAM matam | yavAgUrhi na bhakSyamapi tu taralatApannatvAt peyamiti manyante / bhakSyasya carvayitvA / galAntarneyatvamityabhiprayanti / parantu kathamapi galAntarnayana meva bhakSaNaniti sAmAnyaprasiddhimanurudhya svamate bhakSye ityasya sambandhaH kRta eveti vijJeyam, spaSTamanyat ||62/142|| 50 dana ika ||6|2| 143 || dadhizabdAt saptamyantAt saMskRte bhakSye iNamatyayo bhavati / 40 dani saMskRtaM bhavyaM dAdhikam / nanu ca saMskRtArthe rer kSyate tenaiva siddham / na 55 siddhyati / na hi tat saMskRtaM yasya dadhikRtamevotkarSAdhAma / iha tu vadhi kevalamAdhArabhUtaM dravyamAntareNa tu lavaNAdinA saMskAraH kriyate // 143 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam daghnaH atra 60 sUtra zaGkate nanu ca saMskRtArthe ikaN vakSyate ityAdinA / " saMskRte " [6.4.3.] iti sUtreNa saMskRtArthe iRNu sAmAnyata eva vidhIyate iti tenaiva dadhizabdAdapi bhaviSyatyeveti punarihekavidhAnaM kimarthamiti praznAzayaH / uttarayati - dadhnA di tat saMskRtamiti / 65 ayamAzayaH tadi sUtraM tRtIyAntAt saMskRte'rthe pratyayasya vidhAyakam / tRtIyA ca tatra kari karaNe vA vAcyA / tathAhi yaddadhikaraNakasaMskAra kriyAyuktaM tadeva tatra pratyayena vAcyam / tatra davikRtasyetkarpasyAdhAnaM prayogArtharUpeNa zUlokhAzabdAbhyAM saptamyatAmyAM saMskRte pratIyate iti / atratyaM dAha-iha tu dadhi kevala- 70 bhakSye yaH pratyayo bhavati / zUle saMskRtaM zasyaM | mAdhArabhUtamityAdi / atra hi dadhnaH saMskArakriyAdhAra35 mAMsam / ukhAyAm uktham // 149 // rUpakAraka, na tu karaNarUpatvena / saMskArakaraNaM tu padakRtyamAha - phalake saMskRtA mAletei / phalakaM kASThapaTTikA / atrapratyayo neSTa iti taddvyAvRttaye bhakSye ityAvazyakamiti // 6 / 21140 // lokhA yaH || 6 |2| 141 // "Aho Shrutgyanam"
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pA0 3 0 1. ] tatra lavaNAdireveti dvayoH pratyayayorathaM bhedasya spaSTatvena na tenAsya gatArthateti pRthagvidhAnamAvazyakamiti // 62 // 143 // vodazvitaH ||6|| 144 // udazvitzabdAt saptamyantAt saMskRte bhakSye 5 ikapratyayo vA bhavati / udakena zvayati udazvit / ata eva nirdezAd vRdabhAvaH tatra saMskRtaM bhakSyamaudazvitam audazvitkam || 144|| zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- bAda0 / udazvicchandasya vyutpattimAha-udakena zvayati vardhate iti / 10 udakapUrvAt zvayateH kie| nanu vipi sati "prajAdivaceH phiti " [4.1.71.] iti vat kuto neti cedata Aha-ata eca nirdezAda, svRdabhASa iti sUtre nirdiSTaM padaM nipAtanaparaM bhavatIti zAstrakArazailI siddhamiti bhAvaH / udazvit takramucyate / tatra saMskRtamityarthe 15 ikaNi AdisvaravRddhau "varNevarNadAsisu 0" [7.4.71.] itIkasyaikAraleApe audazvitkam / pakSe tu autsargike'Ni audazvitam iti ||621144|| 171 matvA etAn prayogAn sAdhayanti / pare ca grAhma-grAhakabhAvAdi saMbandhasyAri SaSThayarthatvAvizeSAt "tasyedam" [6. 40 3. 160.] iti sUtreNaiva cAkSuSAdisiddhimAhuH / dUSadi piSTAH dArSadAH saktava ityAdayazca "saMskRte bhakSye" |[6.2.140.] ityanenApi siddhA ityAhuriti teSAM mate naitAdRzasUtrasyAvazyakatvamiti / sarvathA ca vyAkhyAnavizeSasyAzrayaNIyatvena vyAkhyAnAd varaM karaNamiti nyAyenAcAryeNa 45 pRthagidaM sUtramAkhdhamiti pratIyate ||6|2| 145|| mRdityA doH kaNDUM samarabhuvi vairikSitibhujAM bhujAdaNDe dadhuH kati na navakhaNDAM vasumatIm / yadevaM sAmrAjye vijayini tritRSNena manasA yazo yogIzAnAM pibasi nRpa ! tat kasya 30 sadRzam // anvayaH - kati (nRpAH) samarabhuvi vairikSitibhujAM do: kaNDaM mRditvA navakhaNDAM basumartI bhujAdaNDena na dabhruH 1 | he nRpa ! evaM vijayini sAmrAjye vitRSNena manasA yogIzAnAM yazaH yat pibasi tat kasya sadRzam ! ! cakSuSA gRhyata iti cAkSuSaM rUpam / zrAvaNaH zabdaH | rAsano rasaH / vRSadi piTA dArSadAH saktayaH / uvUkhale kSuNNa audUkhalo yAvakaH / caturdazyAM dRzyate cAturdazaM rakSaH / caturbhiruhyate 25 cAturaM zakaTam / abhvarupate AzvorathaH / saMprati yujyate sAMpratam, sAMprataH // 145 // ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRtau SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // tangtang nyAsAnusandhAnam - kacitaH / kvacidityarthanirdezaH / kiMzabdazvicchandasAhacaryeNAnirdiSTAmAha tathA ca pUrva pazcAdvA'nirdiSTe'pyarthe yathAvihitaM pratyayA bhavantIti labhyate / tena gRhyate ityarthe tRtIyAntAt BS viSya ityAdyarthe saptamyantAt, ujhate ityAdyarthe ca tRtIyAntAt apayemya yujyate ityAdyarthe 'NUpratyayo bhavati / cakSuSA gRhyate cAkSuSaM rUpamityAdi sidhyati / anye zeSe ||6|3|1|| ta0 pra0-adhikAro'yam / yadita Urdhvamanukraca "zeSe" [6.3.1.] ityadhikArasUtrasya vidhisUtratvaM | miSyAmaH zeSe'rthe tadveditavyam / upayuktAdanyaH 20 hitaM pratyayo bhavati / vyAkhyA kati asaMkhyAtA (nRpAH), samarabhuSi kvacit ||6|2|145 // saMgrAme, vairikSitibhujAm zatrubhUtabhUpAnAm, doH kaNDUM apatyAdibhyo'nyatrApyarthe kvacida yathAyi bAhukaNDUti, mRditvA apanIya (tAn vijityeti bhAvaH ) bhujAdaNDe vAhudaNDopari, navakhaNDAM navabhirapi bhAratAdibhiH khaNDaiH sahitAm, vasumatIM pRthvoM, na dadhuH 60 na ghRtavantaH api tu dhRtavanta eveti kAkuH / he nRpa ! siddharAja ! evaM pUrvoktarUpeNa zatruvijayapUrvakaM prApte, vijayini vijayayukte, sAmrAjye cakravartipade vitRSNena upekSAyuktena manasA cittena, yogIzAnAM niHspRhANAM yogizreSThAnAM yazaH kIrti yat pibasi jayasi tat paramaM 65 niHspRhatvaM kasya savRzam kasyApi na tulyam / api tu kevalaM tvayevedaM dRzyata iti vyatirekAlaGkAradhvaniH // ityAcArya zrIvijayalAvaNyasUrikRte nyAsAnusandhAne SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // * "Aho Shrutgyanam" // tRtIyaH pAdaH // 50 0 55 70
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA. 3. sU0 1. ] zeSaH / apatyAdibhyaH saMskRtamadhyaparyantebhyo vizeSANAmantarbhUtatvAditi prAkaraNika yatkiJcidetat / yo'nyo'rthaH sa zeSaH / tasyedaM vizeSA apatya- | adhikAratve sUtrArthaH kIdaka paryavasyatItyAha-yadita 40 samUhAdayaH teSu vakSyamANA eyaNAdayo mA bhUva- UrdhvamanukramiSyAmaH zeSa'rtha tad veditavyamiti / niti zeSAdhikAraH kriyate / kizca sarveSu / itaH sUtrAdUrva ye " nadyAdereyaNa" [6.3.2.] ityeva5 prAkU jitAt kRtAdiSuvakSyamANAH pratyayAH yathA | mAdayaH pratyayavidhayo vakSyante te 'zeSe' ayeM bhaviSyantIti syuH, anantareNevArthanirdezena kRtArthatA mA bhAvaH / zeSatvena kasyApyarthasyAnuktasvAt kathaM zeSArtha vizAyi iti sAkalyArtha zeSavacanam // 1 // / iti jizAsAyAmAha-upayuktAdanyaH zeSaH iti / za0ma0 myaasaansndhaanm-shesse| ekapada- | ziSyate'tiricyate iti zeSaH iti vyutpattyA ye kecidarthAH syAsya sUtrasya vAsyArthabodhAjanakatvena phimarthamidami-pUrva pratyayArthatvenopayuktAstebhyo'tiricyamANA arthAH, 10 syAzAyAmAha-adhikAro'yamiti / ito'gre vakSyamANAH zeSatvena zaiyA iti bhAvaH / "saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva c| upayuktAnAn paricAyayati-apatyAdibhyaH saMskRtapratiSedho'dhikArazca SaDavidha sUtralakSaNam / bhakSyaparyantebhya iti / "iso'patye " [6.1.28.] 5c ityuktadizA'dhikAralakSaNaM sUtramidamityarthaH / adhi- / ityArabhya "saMskRte manye" [6.2.140.] iti paryanta ye'rthA uktAsta evopayuktA iti vothya, tadatirikta eva phAratvaM nAma svadeze vAkyArthabodhAjanakatve sati vidhisUtra ceha zeSapadArtha ityrthH| 15 kavAkyatayA bodhajanakatvam / 'zeSa' ityevamAdInAmadhikArasUtrANAM hi svadeze (svocAraNAdhikaraNe) vAkyArthabodho na adhikAraprayojanamAkhyAti-tasyedaM vizeSA apatyabhavati phintu vakSyamANeSu sUneSvasya sambanvena tena sUtreNa | samhAdayaH ityAdinA / hi yataH apatyasamudAyo'rthAH 54 sahaiva lakSyasaMskArako vAkyArthiyodho jAyate / "nadyAdereyaNa' | 'tasyedam ' iti sAmAnyArthasyaiva vizeSarUpAH, teSvatheSu / [6.3.2.] ityevamAdiSu gatvA tadAkAvayArthasamarpaNena / vakSyamANAH eyaNAdayaH pratyayA nadyAdibhyo mA bhRvan sa 20 tadIyavAkyArthabodhe sahakAritvamasyeti bhAvaH / iti tadartha zeSAdhikAraH kriyata ityarthaH / nanu yadi apatyAdiSyartheSu vakSyamANA: pratyayAH syuH tarhi "prAgjinanu yadyadhikArasUtrasya svade zevAkyArthabodho na bhavatIti / manyate tadAnukkeSu grahaNAdyartheSu pratyayaH kena syAt 1 tathA ca | tAdaN" [6.1.13.] iti prakaraNa eva jyAdaya iva 60 eyaNAdayo'pi paThitA maveyuH, na ca te tathA paThayante, cakSuSA gRhyate iti cAkSuSaM rUpam , aSaNena gRhyate iti zrAvaNaH zandaH, upaniSadA gRhmate ityopaniSadaH puruSaH tato jJAyate yat ete'patyAdiSu na mavantIti tadartha zeSAdhikArI nAvazyaka iti manasikRtya prayojanAntaramAha - 25 ityevamAdayaH prayogAH kathaM sidhyeyuH, na chavamAdiSvaryeSu kiJceti / ayamAzayaH- " nadyAdereyam" [6.3.2.] cizipya pratyayavidhAyakaM sUtrAntaraM paThyate / ata evaM cAnye pANinIyAdayo vaiyAkaraNAH "zeSe" pA0 sU0 ityArabhya " tatra kRta-labdha-krIta-sambhUte" [6.3.94.] | ityataH parva ye pratyayA ucyante te kratArthAdArabhya jitA . 4.2.92.1 iti sUtraM vidhisUtratvenApi vyAkhyuH / na paryantaM sarvezvartheSu syuH, na kevalaM svasamIpAccArita evArthe. cakasya sUtrasya kartha kAryadvayakAritvaM syAditi vAcyam , iti sUcanArthamapi adhikArasUtramidamArabdhavyamiti / yadi AvRttyAzrayaNAt / te hi 'zeye' ityAvartayanti / ekasya ca kRtArthAnantarameva " nadyAdereyaNa" 6.3.2. cAdhikAratvamaparasya vidhitvamiti mnynte| evaM ca teSAM ityAdisUtrANAM paThanIyatvena, tataH pUrvameva pAThAdeSAM prayogANAM siddhayarthamasya vidhisUtratvamapIti cenna, "tasyedam" pratyayAnAM vakSyamANArthivyApakatA labhyata iti na tadartha [6.3.160.] iti sUtreNeva sarveSAmudAhRtasadRzaprayogANAM zeSAdhikAra Avazyaka isyucyate tahiM zeSAdhikAraHsideH sambhavAt uktazcAyamarthaH pUrvameva / etacca "zaiSikAnmatuvarthIyAcchaSiko maturthikaH1. 'tasyeda vizeSA jhapatyasamUhAdayaH' iti vakSyamANagranyenApi dhvanitam , na ko'pyarthaH tasyedam' ityarthamatikAmati, sarUpaH pratyayo neSTaH sannantAnna saniSyate / / " pratyayena hi nAmnA saha sambandhavizeSA eva, yena kenApi iti jJApanArtha ityuktaM zabdakaustubhe / pANinIye 7 rUpeNocyante / tasyeti sambandhasAmAnyaSaSThayarthe sarveSAM | "tadasyAsyasmin 0" pA0 sU0 5.2.94.] iti sUtre "Aho Shrutgyanam"
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 173 wwwwwww. mahAbhASye'pi sthito'yamarthaH / matubarthIyo matvarthIyaH / jantau padArthAntare vA prayogasya bahulaM darzanAt kathaM zaiSikaH pratyayAntAt zaiSikaH pratyayaH, matvarthIyapratyayAntA- sAdhutvamityAzaGkAyAmAha - vanya iri tu sAdhau yaH rthIyaH pratyayo neSTaH, kiM punarapi zeSeNa 1 netyAha- | iti / tatra sAdhurityarthe vakSyamANena yapratyayena vanyazabdasya 40 sarUpa iti / zaiSikAt sarUpa eva zaiSikaH pratyayo neSTaH siddhiH, tasya cArthasya zeSAdhikAravahirbhUtatvena na prakRta5 evaM matvarthIyAt sarUpa eva matvarthIyaH pratyayo neSTaH pratyayapravRttiriti bhAvaH / adhikArasaMvandhaprayojanaM pRcchativirUpastu bhavatyeva / evaM sannantAt punaH san neSyate iti zeSe iti kimiti ? pUrvoktArthe'tratyAnAM pratyayAkArikArthaH / ayamabhiprAyaH, yathA zAlAyAM bhavaH zAlIya nivRttyarthameva zeSabrahaNam, iti pratyuttarayati - nadInAM iti bhavati tathA zAlIye bhavamudakaHmityarthe punarIyo na samUho nAdikamiti / " kAcihatyacittAccekaN " 45 bhavati, zeSAdhikArAt / tathA ca svAnukte'rthe zeSikaH || 6.2.14.] itIkaNaiveha bhavati, na tu prakRtasUtravihita 10 pratyayaH syAdityartha zeSAdhikAra iti / evaM gAvaH santya- evaNiti bhAvaH / gaNaM nirdizati nadI -mahItyAdinA / syeti gomAn tataH gomAn astyasyetyathe gomatzabdAnmaturna bhavati pUrveNaiva matunA dvayorapyarthayo ukta svIkArAt, punarmatvavivacAyAM pratyayAntaraM vAkyameva vA bhavatIti paryavasitam ||6|3|1|| [ pA0 3. sU0 3. ] 15 nadyAdereyam ||6|3|2|| | ta0 pra0 nadyAdibhyo yathAsaMbhavaM prAjitIye zeSe'rthe paNa pratyayo bhavati / nayA~ jAto bhayo vA nAdeyaH / mAheyaH / vAneyaH / vanya iti tu sAdhau yaH / zeSa iti kim ? nadInAM 20 samUho nAdikam / nanvanena sUtreNa, vakSyamANaizcAtyaiH sUtra. pratyayamAtravidhAnaM kriyate'rthavizeSanirdezazca nAzrIyate iti kasminnarthe ete syuriti cedAha - itaH prabhRtItyAdi / ita Aramya 50 " tatra kRtalabdha" [6.3.98.] ityetatsUtrantiM prakRtivizeSapAdAnamAtreNa kevalaM prakRtibhUtAnAmanirdezena pratyayAH vidhAsyante teSAM pratyayAnAM kRtAdayo vakSyamANA arthAH, vibhaktayazca samarthaH vabhaktayazca tatretyAdirUpeNa saptamyAdayaH vazyante / tathA ca vazyamANeSvartheSu yathAyathaM nadyAdi - 55 prakRtibhyo yathAstraM pratyayA bhaviSyantIti bhAvaH / ayaM cAtra vizeSaH - arthanirdezaprakaraNAt pUrva paThitAH pratyayAH parastAd vakSyamANeSu sarveSvartheSvapi syuH, parantu nadI mahI vArANasI zrAvastI kauzAmbI | arthanirdezaprakaraNe yadarthAdhikAre yasyAH prakRteryaH pratyayo vanakauzAmbI vanavAsI kAzapharI khAdirI / viziSya ktyate tataH sa pratyayastasminnevArthe sthAna 60 pUrvanagara pUrvanagarI pura vana giri pura vanagiri pUrvoke kazyamANe cArthe / yathA " kuzale " [6.3.95.J pUrvanagiri pAvA mAyA mAtrA dArSA setakI ityarthAdhikAre paThitaH "patho'kaH " [6.3.96.] ityakaH, 25 saitavI iti nayAdiH / pathinzabdAdeva kuzale'rthe eva ca syAt, na tvanyalAbhArtha iti ||6|3|2| | itaH prabhRti prakRtivizeSopAdAnamAtreNa pratyayA vidhAsyante teSAM kRtAdayo'rthA vibhaktayaca parastAd vakSyante ||2|| rASTrAdiyaH ||6|3|3|| ta0 pra0- rASTrazabdAt prAgrajitIye zeSe'the iyaH pratyayo bhavati / rASTre krItaH kuzalo jAto bhayo vA rASTriyaH / zeSe ityeva ? rASTrasyApatyaM rASTriH ||3|| za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - nadyA0 / nadI30 zabdamArabhya paThito gaNo nacyAdiH, na ca saMpUrNagaNAdeyaN bhavitumarhatIti matvA nadyAdibhya iti bahutvena vyAkhyAtam / tathA ca gaNapaThitazabdabahusvanibandhanaM bahuvacanamiti pratyekasmAt pratyayavidhirupapadyate / udAharati- nadyAM jAto bhayo yaiti / ubhayorarthayoH saptamyA eva samartha35 vibhaktizvena nirdezAt / nadIzabdAd eyaNi AdisvaravRddhI IkAralope nAdeya iti / evaM madyAM jAto mAheyaH vane jAto vAneyaH iti / 'vanya' zabdasyApi vanasambandhini | rASTrasyApatyamiti / yadyapi janyajanakabhAvaraM SandhamUla 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - rASTra0 / rASTrA- 70 dityekavacanenAtra rASTrazabdasya zabdaparatvamityavagamyate'sa Aha-rASTrazabdAditi / yadyarthaparatvaM syAt tarhi rASTrebhya iyaH ityevAvazyat / zeSAdhikArasaMbandhaprayojanamAha "Aho Shrutgyanam"
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kalikAlalAthIhemacandrasaribhagavatpraNIta / pA0 3. sU0 8.] kamapatyamiti ancetane rASTre tadAdhitamiva pratibhAti tathApi za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-vyasta0 / rASTrazandasya rASTravArAijanayAtvena tAdRzajanitasyopacArAT / vyasto vibhidya kSiptaH, vyasto vaidharItyena kSiptaH, tadAharASTrApalyasvaM prasiddhaprAyameveti na doSaH / / 6 / 313 // vyastAda viparyastAcceti / vyastamudAharati-pArINa iti / pArAvAre bhaya ityasminneva vigrahe kevala pArAvAra-40 dUrAdetyaH // 6 // 30 // zabdAdapi, avArazabdAdapi ca pratyayaH / tathA ca pArA5 ta0 pra0-dUrazabdAt zeSe'rthe patyaH pratyayo vArINa ityanena sahAthai sAmyameveti vijJeyam / viparyastatve bhavati / dUre bhavo dUretyaH tu samAnArthapharavaM spaSTameva / viparyAsazca pUrvaprayogaza0 ma. nyaasaanusndhaanm-duuraa0| spaSTam vidhAyakasya "rAjadantA" 3.1.149. ityasya 1613/4il | vaikalpikatvenaiva mulabhaH / vyastatvaM ca vinA'pi pratyayaM 5 uttarAdAha // 6 // 35 // pUrvottarapadalopAd devaH, dattaH, devadatta itivat / / 6 / 317 // 10 ta0 pra0-uttarazabdAccheSe'the Ahaapratyayo dhuprAgapAgudapratIco yaH // 6 // 38 // bhavati / autarAhaH / ausarAhA shrii| autta ta0 prA-vivazabdAt prAca apAm udaca rAhIti uttarAhizabdAd bhayArthe'Ni ||2|| pratyaca ityetebhyazcAvyayAmadhyayebhyaH zeSe'rthe ___ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-uttarA0 / yaH pratyayo bhavati / divi bhavaM divyam / 50 auttarAhItyapi striyAM rUpaM zrayate tat katham ? Aha antasya prAci prAgU vA bhavaM prAcyam / paramapAcyam / 15 striyAM jyAdaulamyAdityAzaGkAyAmAha-auttarAhIti utta-jamIcyA pratIcyA digadezavaH prAgAderAhizabdAviti / nedamuttarazabdaprakRtika rUpamapi tu rayaM yaH kAlavRttestvavyayAt paratvAta 'sAyam' uttarAhIti prakRtyantarameya-prAya uttaradisthitasarpadAcakamuta 37.tyAdinA tanaT / ananyayAt tu saptamyarthapradhAnamavyayaM "vottarAt" [7.2.121.] ityA- varSAkAlebhyaH [6.3.79.] itIkaNa / prAktanam, 55 hipratyayAntam / atasmAdaNi, NantasvAt khiyA lyA / prAcikamityAdi 20 autsarAhI iti rUpaM vizeyamiti bhAvaH // 63 / 5 / / za0 ma0kyAsAnusandhAnam-dhuprAga0 / kRto. pArAvArAdInaH // 66 // tvasya divazabdasya dyuriti nirdezo, na tu zabdAntarametata. 10-pArAvArazabdAccheSe'rthe InaH diti vyAkhyAnena skorayati-divazakadAdityAdinA / avyayAnavyayebhya iti prAgAdInAmubhayavidhAnAM prsiddhH| 60 pratyayo bhavati / avAraH samudrastasya pArama, | prAgAdayaH zabdAH pUrva vidhyaM bhajante, digbAcino rAjadantAditvAla pArAvArastatra bhayo jAto dezavAcinaH, kAlavAcinati / teSAM trividhAnAmapi 25 vA pArAvArINaH // 6 // dvaividhyamavyayA ananyayAzcati / tatra dvigavAcakAt "digaza0ma0 bhyAsAnusandhAnam-pArA0 / pArA deza." [7.2.113.) ityAdinA vihitadhApratyayAntA bArazandaM vyutpAdayati-avAraH samudra ityAdinA / na avyayAH, kRt pratyayAntAvAnavyayA iti / tatra kathaMbhUtebhyaH 65 vAryate'nyenetyavAraH, sa ca zandaH samudre rUdaH / tasva prAgAdibhyo'yaM pratyaya iti vyavasthAmAha-digdezavRtteH pAramiti SaSThIsamAse avArapAramiti prApte rAjadantAdigaNe prAgAderayaM pratyaya iti / 30 pAThAt pUrvaprayogAIsya pArazabdasya paraprayoge pArAvArazabdaH ayamAzayaH-dig-dezavAcibhya ubhayavidhebhyaH prAgAsAdhuH / tasmAd bhavArthe jAtAya vA pratyayaH-pArAyArINa dibhyo'yaM yaH tathA ca prAci deze prAgadeze, prAci iti // 636 // prAyA thA dizi, prAradizi yA bhavaM prAcyam ityaadi| 70 vyastavyatyastAt // 6 // 3 // 7 // kAlavAcinAM viSaye'vyayAnavyayobhinAM vyavasthAmAha ta0 pra0-pArAthArazabdAdU vyasmAd vipa- kAlavRttestvavyayAdityAdinA / tathA ca prAkAle 35 yastAcca InaH pratyayo bhavati / pArINaH / bhavamityarthe prAktanamityeva yA'pekSayA tanataH paralyAt tasyeva abArIyaH / avArapArINaH ||7|| prvRttH| anavyayebhyaH kAlavRttibhyaH prAgAdibhyazca "varSA "Aho Shrutgyanam
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 3. sU. 12.] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / kAlebhyaH" [6.3.79. itIkaNeva paratvAditi prAci yasya pUrvamapyuktatvena tasya zaiSike rUpatrayaM jAtamityAha, phAle bhavaM prAdhikamityeoti 638 // evaM ca prAmazabdasya rUpyaM bhavatIti / trINi grAmAdInana ca // 6 // 3 // 9 // rUpANyeva rUpyam meSajAdinvATyam / atra gaNe nagara- 40 zabdo'pi ptthyte| tatazca tasmAcchaSike nAgareyaka' ityeka10 pra0-grAmazabdAccheSe'tha Inam cakA- meva rUpaM syAta yete ca nAgarA, mogarika iti rUpe rAsa pratyayo bhavati / grAmINaH, gAmyaH / aAti ma tavyavasthetyAkAlAyAmAha-nagarazabdo akAraH puMSabhAvamatiSedhArthaH / grAmINA bhAryA mAhiSmatyAdisAhacaryAda ityAdi / mahiSmatIsyAdayaH 'sya dhAmINAbhAryaH // 9 // saMjJAzabdAH prasiddhAH, iti tatsAhacaryAt nagarazabdo yatra 45 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-grAmA0 / iha saMjJAbhUtatayopayujyate tava tata ekaran / anyatrArtha tu grAmazabdAdayamIna vidhIyate / tatra ca prakAra Adisvara- ythaapraaptmnnshaithike| nivArAAdyartha ca ikaNapIti nAgara - 10 yudayoM na bhaktimahati, tatrAdeH svarasya svata eva vRdi- | nAgarikayoH siddhiH / brAhmaNavizeSe 'nAgara 'zabdaprayogazca rupasvAditi tasya caiyarthamAzaGkAyottarayati-akAraH puMSad-na zaiSiko'pi tu devatAarthANanta iti vijJeyam . zaidhibhAvapratiSedhArtha iti / ayamarthaH "taddhitaH svaravRddhi- kArya eva saMjJAniyamasya yuktasyAt / / 6 / 3 / 10 // 50 hetu." [3.2.55. / iti sUtreNAraktavikArArthaphavRddhinimittataddhitapratyayAnta-strIliGgazabdasya e'vadbhAvapratiSedha kuNDayAdibhyo yaluk ca // 6 // 11 // 15 utta: 8:, grAmINA bhAryA yasya sa grAmINA- ta0 pra0-kuNDayAdibhyaH zeSe'the payakA bhAryaH ityatrApi syAditvamartha vRddhinimitto'yaM akAraH | pratyayo bhavati / tatsaniyoge yaluka caiSA pratyaye saMnivezita iti / / 6 / 319 // bhavati / kauNDeyakaH / koNeyakaH / kanyAdezcaiyakam // 6 // 10 // kuNDayA kuNyA uzyA bhANDayA grAmakuDyA 55 tRNyA enyA palyA pulyA mulyaaitikunndddhaadiH| ta0 pra0-kaSi ityevamAdibhyo grAma- | | bahuvacamaM prayogAnusaraNArtham / 20 zamdAcya zeSe'rthe payakA pratyayo bhavati / / 20ma0 nyAsAnusandhAnama-kuNDyAvibhyo kAyakaH pauSkareyakaH / grAma, prAmeyakaH / kuNDamahati kuNDathA bhUmiH / evamAdibhyaH zabdebhyaH evaM ca prAmazabdasya rUpyaM bhavati / kadhi zaSike''yaM vidhiH / kuNDayAyAM jAta ityarthe koNDeyaka 60 puSkara puSkala paudana umpi aumbhi kumbhI iti / pANinIyAdau nAyaM gaNaH paThayate / kanyAdAveva kuNDinA nagara mahiSmatI varmavatI iti gaNasUoNezAnAM yalopA vidhIyate / tatra cAkRtigaNatve25 kanyAdiH / nagarazabdo mahiSmatyAdi nevedRzazabdAnAM saMgrahaH / tasya svamate'pi siddhimAhasAhacaryAt saMjJAyAmekaamutyAdayati, anyatrA bahuvacanaM prayogAnusaraNArthamiti / prayogAnana* Nameva // 10 // satyayamAdayo'nye'pi zamdAH samAhyA iti sUcanAyavaikavacana-65 za0 ma0 nyaasaanusndhaanmuu-kyaa| katri- | mapahAya yahuvacanaM prayujyata iti bhAvaH / / 6 / 3 / 11 / zabdo yaugikaH, puSkarAdayo rudAH / cena pUrvasUtrAd 30 grAmazabdo'nukRSyate / tatra kussitAni zrINi sthAnAni kula-kukSi-grIvAcchvAsyalakAre // 6 // 3 / 12 / / phantrINi, iti tatpuruSaH samAsaH / kutsitAtrayo dharma- ta0 pra0-kula-kukSi-grIvA ityetebhyA yathAkAmArthA yasyeti bahavIhiNA kaviH puruSaH / ityubhaya- saMkhyaM vA-'syalaGkAraviziSTe prAnjitIye vidhavyutpattisaMbhadhe ubhayoreva grahaNamucitam / bhavAyatheSu / zeSe'tha eyakAra pratyayo bhavati / anno'pvaadH| 70 tatpuruSasya idamarthe ca bahu yogyatAyAH sattvAt / kule zuddhAnvaye bhaSo jAto tA kAlayakaH zvA / 35 katriSu bhavaH, karatrayANAM ko ayam ityarthe kAmazeyaka | kaulo'nyaH / kauksseyko'siH| yaH kakukSini iti / puSkare bhavaH pauSkareyakaH / puSkA kamala kSetra- jIrNanAyasA kRtH| kaukSo'nyaH / veyako'lavizeSazca / grAme bhavaH graameykH| grAmazabdAt prtyy-kaarH| avo'nyaH // 12 // "Aho Shrutgyanam"
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla zrI hemacandravari bhagavatpraNIte. 176 [ pA. 3.0 13. 10 ma0 nyAsAnusandhAnam - kula0 / aNo. 'pavAda iti / prAgjitIyo'N sarvebhyo'pi zepike'the prApta iti tasyAyeM bAdhakaH / sarvasyApi kvacita kule jAtatvAdAha- zuddhAnvaya iti / yasya zuna ekajAtIyAdeva aNo'pavAda iti / prAgUjitIyasyeti bhAvaH / dakSiNAzabdastriprakAraH, sarvAdirdigAdivAcyekaH, aparaca "vA 40 dakSiNAt prathamA saptamyA AH " [ 7.2.119.] ityApratyayAnto digvAcyevAvyayam / anyazva karmAnte brAhmaNA 5 sajAtIyAyAmeva zunyAmutpattiH sa evaM kauleyakazabdenocyata / dibhyeA deyasya dravyasya vAcaka iti / tatra sarvanAmnA grahaNamiti matamAzritya vigrahamAha-dakSiNA dika tasyAM bhava iti / nanvevaM dakSiNAzabdAt sarvAdesyaNi 45 "sarvAdayo'syAdI" [ 3.2.61.] iti puMvadbhAvaH kuto neti cena, "kauNDinyAgastyayoH 0 "" [6.1.127.] iti sUtre kauNDinyeti nirdezena puMvadbhAvamAtrasya (sarvasya puMvadbhAsya) anityatvajJApanAt / yadi ca tasya kauNDinyasvarUpamAtranipAtanaparatvamAsthIyate tadeopAyAntaramAha - athavA 50 dakSiNasyAM dizi vasatIti / vyayasyAsya strItvAbhAvena sarvAditvAbhAvena ca na puMvadmAvazaGkAdiH / tatra bhava iti saptamyantatvapratipAdanAya vigrahamAtram, na tvatmAt saptamIvibhaktiH saMbhAvyateSaryatvAt saptamyantAdapi Apratyayasya vidhAnAt tadarthasya 55 iti bhAvaH / kukSau jAtaH kaukSeyako'liH / ayamapi zabdo viziSTaviSaya etretyAha-yaH kaGkakukSinijI | nAyalA kRta iti / ayamabhiprAyaH - "lohapRSThastu kaGkaH syAt" ityamarakozavyAkhyAyAm / vAmarayogipakSasya pacivizeSasya phakka iti nAmeti dRzyate / tatkukSisthAne 'vyayaH saMbhAvyate / tena pakSiNA yadi kiJcidayo bhuktam, tadapi tatkukSau nijIrNa' saMbhAvyate / tenAyasA kRto'si statra jAtatvena vyavahartuM zakyate nAnya iti / grIvAyAM 10 / ApratyayAntasyA bhavaH kaH / trigrahaH / nanvetram --- pAtajalamahAbhASye tu etatsUtrasthAnIyasya pANinIyasUtrasyAnatiprayojana tvamanyathApi etat saMnAca prayogANAM siddhayA sAdhitam / tava svamate'pi vaktuM zakyate / tathAdi / prakRtereva pratIteH / pAzcAtya iti pazcAt bhava iti "yeyakabhAvasamAse vA" [6.1.97.] iti sUtreNa kevalAt kulazabdAdapi eyakaJ vihita eveti sa svArthe'pi prayoktuM 20 zakyate eva / kucizabdAt " iti kukSi0 [6.3.130.] ityeyaNU trihnitaH, tena kaukSecaM saMsAdhyAsyarthe vAcye svArthe kanA kaukSeyasiddhiH / evaM zrIvAzabdAdapi "zrIvAto'Nu ca" [6.3 132.] ityeyaNA maiveyaM saMsAdhya tato'laGkArejI svArthe kanA maiveyakazabdaprayogo'pi susAdha iti 25 nAtiprapoja nakamidaM sUtram / tathApi spaSTapratipattaye 'nyArthe prayogAbhAvAya ca sUtramidamiti jJeyam || 6 | 3|12|| 15 "nRpaH puraHsthaiH pratiruddha varmA pazcAtanaiH kazcana nudyamAnaH / vantrasthasiddhArthapadAbhiSeka dakSiNA pazcAt purasastyaN ||6|3|12|| ta0 pra0-ebhyeo zeSe'rthe tyaN pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / dakSiNA dika tasyAM 30 bhI dAkSiNAtyaH / athavA dakSiNasyAM dizi vasati 'vA dakSiNAt prathamA-saptamyA A' [ ] ityApratyaye dakSiNA tatra bhavo dAkSiNAtyaH / pAzcAtyaH, paurastyaH / pazcAt puraH zabdasAhacaryAda dakSiNA iti dikzabdo'vyayaM 35 vA gRyate / teneha na bhavati / dakSiNAyAM bhavAni dAkSiNAni juhoti / atra dakSiNAzabdo gaSAdivacanaH / avyayAde ve cchantye ke||13|| labdhyA'pyasiddhArthamamanyata svam !! kazvana iti naiSadhacaritamahAkAvyastha - zrIharSaprayogaH kathaM saMgacchate 1 pazcAcchabdAt tyaNo vidhAnena tanaTA bAdhAt / ayaM ca zlokastatra damayantIsvayaMvarAya kuNDinapuraM prati gacchatAM rAjJAM ceSTAdivarNanaprasaGge samAgataH / asyArtha:- 65 nRpaH yantrasthasiddhArthapadAbhiSekaM yantre tilAdipIDanayantre sthito yaH siddhArthaH sarSapaH tasya pade sthAne'|bhiSekaM pratiSThAM ladhyA'pi sam-AtmAnam asiddhArtham asaphalaprayojanam amanyata / tatra siddhArthapadAbhiSeke'pyasiddhArthatvAvagatI hetugarbhavizeSaNamAha- puraHsthaH aprayAtaiH 70 pratiruddhakarmA samAkAntamArgaH, pazcAttanaiH pRSThataH samAgacchadbhizva nudyamAnaH kRtapreraNaH nRpaH madhye pIDaya - mAnatvena yantre pIDyamAna sarSapasya pratiSThAM leme / yadyahamevameva mArge sIdan bilambito bhaviSyAmi, tarhi mamAgrato gateSveva kamapi damayantIM varayiSyatyevetyahamasiddhArtha eva / 75 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dakSiNA0 / / kadAcit svayaMvarasamaye prAptasyApi me mArge itthaM kaSTa 60 "Aho Shrutgyanam"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3 0 15. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH 177 manubhUtaktaH kAntireva nakSyatItyato'pi na me caraNasya zAyanI drAkSA / vahnIti uSmopAntyaH / kecisaMbhava ityasiddhArthatvA gatau hetuH / itthaM ca rUpAntareNa | datra vakAraM dIrghAntaM paThanti ||14|| siddhArthamapyasiddhArthamAtmAnamamanyateti virodhAbhAsaH / 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - valhayUrdi0 / balhirdezavizeSaH, UrdiH, pardizca grAmyakrIDAvizeSaH kApizI nAmA'svI / etebhyaH zaiSike'rthe pratyayaH / tatra Tisvasya phalaM striyAM GIriti puM- striyorubhayorudAharaNAni pradattAni / vahizabde matabhedasya darzanAt taM spaSTayativalhIti UmmopAntya iti / vahizabde la-hayoH 45 saMyogo na tu ha -laSoriti bhAvaH / pANinIyAdau vAlIti darzanAdAha - kecidatra vakAraM dIrghAntamiti / na kevalametAvAneva bhedo'pi tu tatra lopAntyo'yaM zabdaH iha ca hopAntya ityapi vizeSo vijJeyaH / IdRzeSu zabdeSu vakturuccAraNAdikRto lekhakapramAdAdikRto'pi bhedaH saMbhAvyate / 50 avyutpanneSu zabdeSu vAstavikasya rUpasya nizcetumazakyatvAt // 63 // 14 // iti ced, atra kecidevamuttarayanti- pazcAt tanvantI5 tyarthe tAteraci pazcAttana iti / eSA cAgatikagati rityanye'nyayAntarayanti-digdezavAcinaH pazcAcchandAt tyaNaH sAvakAzatvena, kAlavAcinastasmAt tanatramAhuH ! uktazcAyamaryo "dhuprAgapAgu0 " [ 6.2.8. ] iti sUtre anumatazca vRttikAra-nyAsakArAbhyAm / nanvatra pazcAddeza10 sthatvasyApi pratItirbhavatIti tanirvAhaH kathamiti cet 1 kvacid bAdhakaviSaye'pyutsargasya pravRttisvIkArAt / athavA 'chandovat kavayaH kurvantItyeva zaraNam / ' dakSiNAzabdaviSaye punarapi vizeSaM vaktumupakramate - pazcAt-pura:zabda sAhacaryAdityAdinA / pazcAt puraH zabdau digUvAca15 kAvavyaye / tAbhyAM sahacarito dakSiNAzabdA'pi digvAcake - 'vyayaM gRhyate, karmAnta karmasAGgatArtha dIyamAne dravye prayukto dakSiNAzabdastu na digvAcako, na vA'vyayamiti na tasya grahaNam / tatazca na tataH pratyaya iti tadAha-sena neha bhavati, dakSiNAyAM bhavAni dAkSiNAni juhotIti 20 kimaryo'tra dakSiNAzabda ityAha-atra dakSiNAzabdA | gavAdivacana iti / dakSiNAtvena pradattAn gavAdIn vaktIti tAdRza ityarthaH / evaM ca pazcAcchabdasyApi divAcakasyaiva grahaNe deza-kAlavAcakAt tanaTi pUrvoktazrIharSa prayogo'pi samarthito bhavati / vastutastu pazcAt . 25 puraH zabdayoravyayordigUmAtra vAcakatve na kimapi pramANam, deza-kAlayorapi tayoH prayogasya bahuzo darzanAt / tathA / | vyAkhyAnAdevAzrAvyayasyaiva dakSiNAzabdasya grahaNaM samarthanIyam / tadAha-avyayAdevecchantyeka iti / eke pANinIyAdaya ityarthaH / tairatra tathaiva svIkArAt / anyathA 30 puMvadbhAvasya durvAratA syAt / puMvadbhAvAnityatvajJApakasya cAnyArthatAyAH pUrvamuktatvAdityAstAM prapaJcena ||6|3|13|| valgradipadi - kApizyASTAyanaNa ||6|3|14|| ta0 pra0 - balhi UrdipadiM kApizI itye35 tebhyaH zeSe'rthe TAyanaN pratyayo bhavati / pAldAyanaH, vAlhAyanI / ArdAyanaH, aurdAyanI / pardAyanaH, pArdAyanI / kApizAyanaM madhu, kApi 23 siddhahemacandra0 rakkoH prANiniM vA ||6|3|15|| ta0 pra0 - raGkuzabdAt prANiviziSTe zeSe'rthe TAyanaNa pratyayo vA bhavati / rAGkavAyaNaH t 55 pakSe'Na / rAGkayo gauH / prANinIti kim ? rAGkavaH kambalaH / manuSye tu prANinyapi kacchAparasvAdakameva bhavati / rAGkavako manuSyaH||15|| dipAThAt 'kacchAdernRnRsthe' [6.3.54.] iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - raGkoH0 / ra- 60 zabdo bahuvacanAnto janapada ( rASTra ) vAcI, tasmAt zeSe prAgjitIyo'NU prAptaH, tasya "bahuviSayebhyaH " [ 6.3.45.] ityakaJbAdhakaH / tasya ca dezavAcakAduvarNAntAd vidhIyamAnaH viziSya vidhAnAt "uvarNAdikaNU" [6.3.39.] itIkaNa bAdhakaH / tadvAdhakaH pratipadoktaH TAyanaNU anena 65 vidhIyate etadabhAve ca kacchAditvAt "kacchAdena'nRsthe" [6.3.55.] iti abU, anyatra "kopAntyAcANU" [6.3.56.] ityaN iti vyavasthA vijJeyA / rakuSu bhavaH rAGkaSAyaNaH / pakSe'Na iti / kacchAdisvAditi bhAvaH / manuSyasyApi prANitvena tatrApi raGa- 70 vAyaNaH, rAGkava iti syAditi zaGkAnivAraNArthamAha- manuSye tu prANinyapItyAdi / paratvAdityabhyuccayaH / vastutastu vizeSavihitatvarUpaM prAbalyaM paratvApekSayA'pi prabalam / vizeSavihitasyAnavakAzatvamUlamapavAdasvaM prasiddham / apavAda "Aho Shrutgyanam"
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJatrI hemacandravaribhagavatpraNIte [pA0 3. sU0 20. } zAstrasya ca-* paranityAntaraGgApavAdAnAmuttarottaraM balI- | nedhuve // 63 // 17 // yastvasyA nyAyanirNaye siddhAntitatvAt / tathA ca __ta0 pra0-nizabdAd dhruve'rthe tyacpratyayA rASako manuSya ityeva / / 6 / 3 / 15 // | bhavati / nityaM dhruvam ||17|| kvehAmA-tratasamtyac // 63 // 16 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nedhuve / dhruve 40 dezataH kAlatazcAvicalite'rthe nizabdAdayaM pratyayaH / 5 ta0 pra0- kaha amA ityetebhyasatamrapratya- niyataM bhavaM ityartha nityamiti dhrava vastu kyyte||6|3.17|| yAmtebhyazca zeSe'rthe tyapratyayo bhavati / ktyH| niso gate // 63 // 18 // ihatyaH / amAtyaH / tatratyaH / yatratyaH / ttstyH| ytstyH| kutstyH| AvizzadAdapi __ ta0 pra0-niszabdAd gate'rthe tycprtyye| kadhit / AviSTayaH / cakArastyaNa-tyaco bhavati / nigetI varNAzramebhyo niSTayacaNDAla:45 10 sAmAnyagrahaNAvidhAtArthaH // 16 // // 18 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-niso0 / nisiti za0 ma.nyAsAnusandhAnam-kvedAmAka! nipAtaH kriyAyoge upasargasaMjJaH / tato gate'the, gatakriyAM bhavaH kasya ityAdirUpeNa vigrahaH / AvirazabdAdapi pratyupasargIbhUtAdacaM pratyayaH / vigRhyodAharati-nirgato kacit iti / "avyayAt syA" [pA0sU0 4.2. varNAzramebhya iti-brAhmaNa-kSatriya-viT-yadrAzcatvAro varNAH 50 1.4.1 iti sUne mahAbhASye aoha ka tasibhya eveti brahmacarya-gArhasthya-vAnaprasthya-saMnyAseti catvAra AzramAH / 15 parigaNana kRtam / pathAca AviSTasyopasaMkhyAnamiti vArtikaM | tebhyo bahiSkRta ityarthaH / / 6 / 3 / 18 // paThitam / tena 'AviH 'zabdAdapi tyacU iSTa ityAyAti / eSamoghaHzvaso vA // 6 // 3 // 19 // kintu tatra tasya chandasItyapyuktamiti loke tatprayogAbhAvaH svamate ca chandaso rUpasyAvyAkaraNIyatayA tanna kRtamiti na ta0 pra0-eSamasra jham zvasa ityetebhyaH nyUnatA / kecica 'prAtastya' ityapi prayogamicchanti, zeSa'tha tyaca pratyayo vA bhavati / Samastyam,55 20 tatsAdhanAya ca pRthagbacanamArabhante / svamate ca kehAmAnAM peSamastanam / satyam, stanam / zvastyama. sarveSAmavyayAnAmupalakSakAcaM svIkRtya tAzarUpaM sAdhayituM zvastanama / 'zvasastAdiH' [6.3.83.1 iti zasyate isyanye vyAkhyAtAraH / pUrvoktamahAbhASyarItyA ca | ikaNapi bhavati / zauvastikam // 19 // nAyaM prayoga iSTa ityAyAti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-aiSa / aiSamasU zabdo'vyayam / asmin varSe ityarthakam / 'hyas' iti 60 nanu tyaNi NakArasya vRddhayarthatvena tasya sArthakye'pi cAvyayamavyavahite gte'hni| zvasityanAgate'vyavahite'hani / 25 syaci cakArasya vaiyarthyameveti zaGkAyAmAha-cakArastyaNa tebhyo'yaM pratyayaH zaSike'the / aiSamo bhavamityAdirUpeNa * syacAH sAmAnyagrahaNAvivAtArtha iti / ayamAzayaH vigrahaH / tyacI baikalpikatvena pakSe'vyayanimittastanadra / "sva-zA'ja-bhatrA0" [2.4.108.3 iti sUne tyapratya zvasastu tyajabhAvapakSe "zvasastAdiH" [6.3.83. iti yAntasya grahaNaM kriyate, tatraca sAmAnyatastyaNa-tyAgrahaNaM tAdirikaNa vaikalpikaH / AdistharavRddhi bAdhitvA "pya: 65 bhavati / asati cakAre'sya tyasyAnubandharahitatvAt / padAntAt prAgadaut" [7.4.5.] iti auti zauSasti30.niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya iti nyAyasyaiva tatra kama iti / tadabhAvapakSe tanaT zvastanam iti prakriyA / / grahaNaM syAt , na sAnubandhasya syaNa iti pAzcAtyakA' // 6 // 3 // 19 // ityAdAvitvaM na syAt / atra ca cakAre'nubanve vihite umayoH sAnubandhatvena tannyAyasyAvasarAmAvAdubhayograhaNaM kanthAyA ikaN // 6 // 3 // 20 // bhvtiiti| pANinIye cAtra cakArasthAne pakAraH ptthyte| ta0 pra0-kanthA grAmavizeSaH / kanthAza- 70 35 svare vizeSArtho'pi sa bhavati / svamate ca svarasyA- | bdAt zeSe'rthe ikaNapratyayo bhavati / kAndhikaH vicAryatvena cakAra eca kRtaH // 13 // 16 // ! // 20 // "Aho Shrutgyanam"
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 3. sa0 22. } zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kandhA0 / / svamate cAsyApi zabdasya dezavizeSavAcisva svabhAvata evekanthAzabdasyAnekArtheSu prayogAdatra grAhyamarthamAha-! tyAzriya na tathA pratyayotpattilubAdividhAnAvazyakateti, kanthA grAmavizeSaH / grAmavizeSa ityasya grAma- pUrvapAde vicAritatvAd vaNurdezo'pi / tatra deze yA ka pramedavizeSa ityarthaH / tathA hi-yathA gopAlAnAM / grAmavizeSastato'yaM pratyayaH / ikaNo'pavAda iti 5 grAmo ghoSa iti kathyate, zabarAdivanyamanuSyANAM grAmaH | sAmAnyena pUrvasUtreNa vihitasyAnena vizeSasUoNa bAdha iti pallIti kA yate tathava kazcana grAmapramedaH kanthAzabdena | bhAvaH / tathA varNadezIyakanthAyAM bhava iti vivakSAyAM kAndhika mapyata iti pratIyate / ata evAgre vargudezasthakanthAyAH / iti na bhavati, api tu kAnthaka ityeveti / / 613121|| pratyayAntara vidhIyate / nahi ekanAmaka evaM grAmaH pratideze sambhAvyate / bAlamanoramAyAM vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI rUpyottarapadAraNyANNaH // 6 // 3 // 22 // 45 10 TIkAyAM tiryaksyUtabahuvastrasamUha kanyetyuktam / deza- ta0 pra0-rUpyottarapadAdaraNyazabdAca zeSevizeSa ityapi kazciditi tatraivoktam / amarakozaTIkAyAM | 'thai NaH pratyayo bhavati / vArkarUpyaH, vArkarUpyA / tu phanyAzabdanirUpaNe "kanyA mRNmayabhittau syAt tathA zaivirUpyam, zaivarUpyam / AraNyaH sumanasaH / prAvaraNAntare" iti medinIkozaH pramANatvenopanyastaH / AraNyAH pshvH| mANirUpye jAto mANirUpyaka isyatra tu dusaMjJakatvena paratvAt 'prasthapura0' 50 etadarthadvayameva zabdastomamahAnidhau kanthAzande uktam / [6.3.42.] ityAdinA zyopAntyalakSaNo'katreya 15 grAmavizeSArthastu yadyapyanyatra kApi nopalabhyate tathApi bhavati / antagrahaNenaiva siddhe uttarapadagrahaNa AcAryaprAmANyAt 'dezavizeSaH' iti bAlamanoramoktya bahupratyayapUrdhanivRttyarthama / bAhurUpyI // 22 // nuvAdAca tdrthsttaa'vdhaarnniiyaa| loke ca jIrNavastrakhaNDasamUhanirmitaprAvaraNa evaM "rathyArSadaviracitakanthaH " za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sapyo rUpya'ityAdiprakaraNAt kathAzabdasya prayogo dRzyate / kanthAyAM ! zabda uttarapadaM yatra tAdRzAnAmno'raNyazabdAcca zaiSike- 55 20 bhava iti vigrahe kAnthika iti // 6 // 20 // 'rthe'yaM prtyyH| vRpharUpye bhavaH ityAdirUpeNa vigrahaH / araNye bhavA ityarthe AraNyA iti / manuSye'rthe pratya____ varNAvakA // 6 // 3 // 21 // yAntarasya vidhIyamAnatvena sumanasaH pazava iti ca viziSya ta0 pra0-vaNurnAma idaH / tasya samIpo | prayogo drshitH| mANirUpyazabdasyApi rUpyottarapadatvena dezo'pi varNaH, tatra yA kanthA sataH zeSe'rthe'- tato'pyayameva pratyayaH syAdityAGkAyAmAha-mANirUpye 60 kaJ pratyayo bhavati / ikaNo'yavAdaH / kAnthakaH jAta ityaadinaa| 25 // 2 // ayamAzaya:-etatsUtrastharUpyottarapadAMzasya "prasthapura" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-varNAH / knthaayaa| [6.3.42.] iti sUtrasthayopAntyAMzasya ca parasparaM pRthaka iti sambadhyate / tasya ca varNAvityanenAnvayadyotanArtha pRthak labdhAvakAzatvam / nahi sarvatra yopAntye'sya sUtrasya varNazabdArthamAha-vaNurnAma huda iti / zabdakaustume / prAptiH rUpyottarapadeSveva pravRtteH, evaM nahi sarvatra rUpyAnte 65 tu varNanAma nada ityuktam / kAzikAyAmapi tadeboktam / | tasya prAptiH doreba yopAntyAt tenAko vidhAnAta / 10 zamdenduzekhare ca varNaH sindhunada ityuktam / pUrvoktaprAma- | iha ca mANirUpyazabde rUpyottarapadatvamapi yopAnyadasaMzavizeSArthakasya kanyAzabdasya hRdArthakena vargunA nAnvayaH katvamapIti tayorubhayoH sUtrayoH prAptiriti spardhaH spaSTaH, sambhavatIti tadartha vizeSato grAhayati-tasya samIpadezo tatra ca "spI" [7.4.111.] iti paribhASAsUNava 'pi varNaH iti / prasiddhavastusAMnidhyAda dezavizeSasya nirNaya iti paratvAd yopAnyalakSaNo'kapreva bhavati iti 10 nAma khyAtaM bhavatIti loke dRSTatvAt tatsamIpadeze varNapadasya mANirUpyaka ityevaM rUpaM bhavatIti / 35 nisdA lakSaNeti bhAvaH / varNoH adUrabhavo deza ityarthe nanu 'lapyAntAraNyANNaH' ityeva sUtramasnu uttarapada "nivAsAdUrabhava iti deze nAmni" [6.2.69.] itya- grahaNaM vyarthamiti cenna, prazastaM rUpamasyetyarthe rUpazabdAta gantatve saMbhAvite vyAkaraNAntararItyA tasya lupA prayogaH, / rUpAt prazastAhatAt" [6.2.54.] iti yapratyaye "Aho Shrutgyanam"
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 80 rUpya iti ISaduno rUpyo 'bahurUpya' iti "nAmnaH mAgUbahurvA" [7.3.12.] iti bahupratyaye prAvihite sati bhavati / ayamapi ca rUpyAntaH iti tasmAdapi NaH syAt / tathA ca tadantasya striyAM dIrna syAt / iSyate tvaNu, $ tena bAhurUpyI iti bhavati / tadetadAha antagrahaNenaiva siddhe uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrva nivRttyarthamiti |6|3|22|| dikpUrvapadAdanAmnaH ||6|3|23|| 0 pra0- dikpUrvapadAdanAmno'saMjJAviSayA10 ccheSe'rthe NaH pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / paurvazAlaH, paurvazAlA / AparazAlaH, AparazAlA / amAmna iti kim 1 pUrveSukAmazamI nAma grAmaH / tasyAM bhavaH pUrveSukAmazamaH ! pavamaparaiSukAmazamaH / pUrvakArSNamRttikA / apara15 kArSNamRttikA / 'prAggrAmANAm' [ 7.4.17.] ityuttarapadavRddhiH ||23|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam dika0 / anAmna iti nAmna evaM vizeSaNam / tasya vyAkhyAmAha - asaMjJAviSayAditi / saMjJAviSayabhUto yo dikpUrvapadazabdastamna 20 syAditi yAvat / aNo'pavAda iti / svAbhAvikasya zaiSikasyANa iti bhAvaH / NANoH rUpe striyAM vizeSo bhavatIti strIliGgarUpApyapyudAharati / pUrvasyAM pUrvadikU sthitAyAM zAlAyAM bhava iti vigrahe "digadhikaM saMjJA 0 " [3.1.98.] iti samAse sati pratyayotpattiH / striyAmAp 25 pauzAleti / anAmna iti kimiti / dikUpUrvapadasya zabdasyAvadhyapekSayA prayogAnnAmatvAsaMbhava iti vizeSaNamidamavyAvartakamityabhimAnena praznaH / asti tAdRzaM nAma (saMjJAbAdhakaM padaM ) prasiddhamityAzayena pratyudAharatipUrveSu kAmazamInAma grAma ityAdinA / tathA'tra pUrvA 30 pUrvadigUbhavA yA iSukAmazamIti vigrahaH / tathA ca dikpUrvapadasaMjJAtvamiti spaSTam / atra bhavArthe NaH, "prAgaprAmANAm " [ 7.4.17.] ityuttarapadavRddhiH // 6 / 3 / 23 // [ pA0 3 0 24. prAptastadapavAde 'vRjimatrAd dezAtkaH' (6.3. 37.] iti ke prApte'Jcacanam / kevalAdeva madrAdakakavidhiriti cet tahIMdameva jJApakaM 40 susarvArdhadikzabdebhyo janapadasyeti tadantavidheH / tena supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH ardhapAJcAlakaH, pUrvapAJcAlakaH / aparapAJcAlakaH, sumAgadhakaH, sarvamAgadhakaH, suvRjikaH, samutrakaH ityAdi siddham ||24|| madrAn ||6|3|24 // 35 ta0 pra0 - madrAntAdu dikpUrvapadAccheSe'rthe'pratyayo bhavati / pUrveSu madreSu bhavaH paurvamadraH, paurvamatrI | 'bahuviSayebhyaH' (6.3.44.] isyaka 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-madrA0| dikpUrvapadAdityanuvartate / madrazabdasyottarapadatvaM dikUpUrvapadatve spaSTamiti samudAyasya madrAntavaM "vizeSaNamantaH" 7.4.113. ] iti paribhASayA labdham / tadAha-madrAntAd dikpUrvapadAdityAdinA / udAharati- pUrveSu madreSu bhava 50 iti / pUrvazabdaH pUrvadigbhavArthaH / nanu ko'rtho'nena sUtreNa arent fierina paurvamadra ityAdInAM siddhiH syAdevetyAzaGkaca samAdhAtumAha - "bahuviSayebhyaH " [6.3.45.] ityakaJ prApta ityAdinA / ayamAzayaH - madrANAM nivAsabhUte deze bahuvacanAntA madrazabdaH, tasmAcchaiSike'rthe 55 sAmAnya vihitamaNaM bAdhitvA "bahuviSayebhyaH" [6.3.45.] ityakaJ prAptaH / tato'pi vizeSavihitatvena "vRjimadrAd dezAt 0" [6.3.38. ] iti kaH prAptaH, dikpUrvapadamadrAntAt pratyayavidhAyakatvenAyaM tato'pi vizeSavidhiH iti taM prabAdhyAyaM pravartata ityaJ bhavati / anyathA 60 pUrvamadraka ityeva syAt, na tu paurvabhadra iti / nanu "bahuviSayebhyaH [ 6.3.45. ], "vRjimadrAd dezAtkaH " [6.3.38.] iti ca sUtradvayaM kevalAnmadrazabdAdeva pratyayaM vidhAsyati, pUrvamadrazabdAt tu zaiSiko'Neva bhaviSyatItyatro viziSyavidhAnaM vyarthameveti zaGkate - kevalA- 65 deva matrAdakaJ kavidhiriti cediti / uttarayati - tadameva jJApakaM susarvArdhadikzabdebhyo janapadasyeti tadantavidheriti / pUrvoktarItyA vyarthIbhUtaM sUtramidaM dikpUrvAdapi madrAt tadantavidhinA pratyayotpattijJApanadvArA ekadezAnumatyA * sarvArdhadikzabdebhyo 70 janapadasya dati tadantavidhividhAyakanyAyaM zApayatIti bhAvaH / tathA ca dikpUrvapadAnmadrAntAdapi "bahuviSayebhyaH" [6.3.45. ] "vRji-madradezAt kaH" [6.3.38.] ityanayoH prAptisaMbhavAt pUrvamadrakaH, paurvamadraka ityanayorApacyA tAraNAya sUtramidaM strAMze caritArtham / kevalaM 79 / " Aho Shrutgyanam"
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 3. sU0 26. J zrIsirahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 181 svacAritArthyAya zAphnaM tu na zAsakRt sammatamiti tasyA- / 53 ] ityantyasvarAdilopaniSedhe praikSiNaH, kauSTina nyatrApi phalaM darzayati-tena supAJcAlaka ityaadi| pUrvakti- iti bhavati, aji tu prekSaH, koSTa iti syAditi tadartha 40 zAphnAdeva supUrvAta sarvapUrvAd ardhapUrvAd dirvAcca / yakallomagrahaNaM sArthakam iti bhAvaH / / 6 / 3 / 25|| paJcAlazabdAt "bahuviSayebhyaH" [6.3.45.] ityakam | goSTI-kI-ketI-gomatI-zarasena-vAhIka5 siddhH| anyathA paJcAlazandasyatra bahuviSayadezavAcitvena romaka-paTacarAt // 6 // 3 // 26 // svAdipUrvasya tadantasya tatra grahItumazakayatvenoktaprayogeSu apha na syAt / evaM suvRjikaH sumadraka ityatra "vRji ta0 pra0-gauSTayAdibhyaH zeSe'rthe'J pratyayo madradezAt kaH" [6.3.38.] iti ko'pi tadantavidhi- | bhavati / gauSTaH / taikaH / naikataH / ebhyo 45 sattvAdeva bhavatIti / aprAya vizeSaH-madrazanda iha dezavAcyeva | vAhIka-prAmalakSaNayorNikekaNostaikyAH kopA10 gRhyate, vyAkhyAnAd diparvapadaskhayogyatvAca / nahi ntyalakSaNasyeyasya cApavAdaH / gaumataH / asmi kSemapAyamadrazamdasya digavAcakena saha samAsaH saMbhavati | niilkssnnsyaaktrH| zaurasenaH / atra raassttraakaaH| vaiyadhikaraNyAt / madrazabdazca madrakadeze'pi vartate, anyathA | pAhIkaH / romakaH / atra dulakSaNasyeyasya / dikazabdena sAmAnAdhikaraNyameva na syAditi taddhitArthe paattccrH| atra ropaantylkssnnsyaaknyH| eke 50 sammAso na syAt / ekadeze'pi madrazabdaprayogAca pUrveSu tu gauSTIsthAne goSTI, taikIsthAne tekI, naivI 15 maSa bhava iti sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / pANinIye | ca paThanti // 26 // tantre ca "madrebhyo'" [pAsU0 4.2.108 iti za0 m.nyaasaanusndhaanm-gaulttii| gauSTI sUtre bahuvacananirdezena dezavAcakasyaiva grahaNamiti sAdhitaM taikI-ketI-gomatI-zUrasena-vAhIka-romaka-paTaccara ityete zabdakaustubhAdau / svamate cAyamaryo dirvapadAdityuktyA- | zabdA goeyAdayaH, tebhyo'pratyayaH zaSike'rthe vidhIyate 55 'pi labhya ityupapAditaM pUrvameveti // 6 / 3 / 24 / / agre paThayamAnamatAntarIyapAThabhedapradarzakagranyena caSAM svakIyapAle'pi bhedaH pratIyate, sa cAgre nirUpayiSyate / 20 udaggrAmAd yakRllomnaH // 63 / 25 / / ebhyo'NApi rUpasiddhI satyAM kimarthamaJ vidhIyate ityAtApra0-udaggrAmavAcino yakRloman zabdA- zaGkAyAM pratyeka bAdhaka-bApanArthatvaM vyAkhyAsyati / ccheSe''apratyayo bhavati / yAkRllomaH / uda- goSTayAM tasyAM ketyA bhava iti vigrahaH / ebhyaH kaH 60 gagrAmAditi kim ? anysmaadnnev| yAkRllo pratyayaH prApta ityAha-ebhyo vAhIkagrAmalakSaNayoH manaH / yakRllomna iti kim ? prekSiNi bhavaH NikekaNoH taikyAH kopAntyalakSaNasyeyasya ceti / 25 praikSiNaH / koSTinyAM bhavaH kauSTinaH // 25 // trayo'pyete vAhIkagrAmavAcinasteSu gauSTyAH, gaikatyAzca za0ma0 bhyaasaanusndhaanm-ud| udIcyA "vAhI keSu prAmAt"[6.3.36.1 iti NikekaNo, takyAzca dizi sthito grAma udaggrAmaH, tadvAcakAd yakRlloman zabdA-viziSya "pha-khopAntya-phanthA0" [6.3.59.] itIyazca 64 dityarthaH / yakRti lomAni yoti yakRllomA nAma kazci- prApta iti tAn prabAdhyAnenAJ bhavatItyarthaH / gomatyAM hadamyAmaH / tatra jAta ityartha'bhi AdisvaravRddhau bhava gaumataH / kimatra bAdhyate ityAha-asmina anayasvarAdilope yAkRlloma iti / udaggrAmagrahaNasya IlakSaNasyAkA iti / "Ito'kalU" f6.3.41.] phalamAha-anyasmAdaNeveti / udaggrAmAdanyavAcino- 1 ityane vidhiiymaansyetyrthH| zUraseneSu bhavaH ityarthe 'smAcchabdAta svAbhAviko'Neva bhavatIti tatrAntyasvarAdi. zaurasenaH atra kaH pratyayo vAdhya ityAha-atra lopasya "no'padasya taddhite" [7.4.61.] iti prAptasya | rASTAkA iti| "bahuviSayebhyaH" 6.3.45.1 "aNi" [7.4.52.] iti niSedhe yAkRllomana / iti sUoNa vidhIyamAnasyAkA ityarthaH / vAhIkeSu bhava: 31 ityeva bhavati ! yakRllomna iti kimiti / vAhIkaH, romake bhavaH romkH| atra yAdhyamAha sAmAnyata udaggrAmavAcino' vidhIyatAmiti bhAvaH / atra dulakSaNasyeyastha iti / vAhIka: svata eva dusaMzaH, pratyudAharaNenottarayati-prekSiNi bhaSa ityAdinA prekSI, / tasmAt puruSavAcinaH "dArIyaH" [6.3.32.] itIyaH 75 koSTinI codagpAmau, tato'Ni "syogAdinaH " [7.4. / prAptaH, dezavAcinastu "ka-khopAntya." [6.3.56.] "Aho Shrutgyanam"
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ w aCROMONawar kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 3. sU0 28. ] AAAAAAAA itIyaH praaptH| rAmakastu dezavAcyeva dusaMjJaH, vivakSAyAM "dorIyaH" 6.3.32.] itIya eva bhavati, "prAgadeze" 6.1.10. iti sUtroNeti tasmAt kApAntya- | nAnenAJ iti bhAvaH / yatro grahaNAbhAve ca sa durvAra 40 lakSaNa IyaH / ubhAvapIyau dusaMzakAdeva vihitAviti sAmAnyena | iti yagrahaNamAvazyakamiti / / 6 / 3127 // dulakSaNasyeyasyetyuktam / paTaccare bhavaH paattccrH| vRddhenaH // 6 // 3 // 28 // 5 atra "ropAnayAt" [6.3.42.] ityaka prAptaH, taM pravAdhyAyaM bhavatItyAha-atra ropAntyalakSaNasyAkA ta0 pra0-vRddha ya in vihitastadantAccheSeiti / atra sUo pAThabhedamAha-eke tu goSThIsthAne 'thaM'n pratyayA bhavati / IyasthApavAdaH / dakSaityAdi / so "goSTI" iti TopAntyapAThaH, iha ca | sthApatya vRddhaM dAkSistasya chAtrAH dAkSAH / 45 ThopAntyapAThaH svIkriyate / tekIsthAne taikI, naivI plAkSAH / vRddhati kim ? sutaMgamena nirvRttA 10 ceti / atrobhayatrApi "taikI' ityeva aikAraviziSTaH pATho sautaMgamI nagarI, tasyAM bhavaH sausaMgamIyaH / dRzyate muditapustake tatra kA bheda iti na nizcIyate, naivIti ! zAlorapatyaM yuvA zAlatiH / 'yabhitraH' [6.1. cAdhikaM paThyate ekairiti tu bhedaH spaSTaH / / 6 / 3 / 26 // 53.] ityAyanaNaH pailAdipAThAlapa / tasya chAtrAH zAlakA ityatra tu AyanaNi lupte 50 zakalAdeyatraH // 6 // 27 // yadhapIantaM yUni vartate tathApIla vRddha ityatreva ta0 pra0-zakalAdibhyo yajantebhyaH zeSe- bhavati // 28 // 15 'rthe'J pratyayo bhavati / IyasyApavAdaH / garmA za0 mA nyaasaanusndhaanm-vRddheshH| vRddha catargaNaH zakalAdiH / zakalasthApatyaM vRddhaM | iJ vRddha tasmAd ityevaM vyAkhyAne saptamyA dvidhA zAkalyaH, sasya chAtrAH zAkalAH / evaM kaanntthaaH| sambandhaH saMbhAvyate vidyamAnakriyayA vihitakriyayA ca 15 gaukkssaaH|baamrthaaH| yatra iti kim ? zakalo tayormadhye prakRte vihitakriyayaiva sambandho na tu vidyamAnadevatA'sya zAkalA, tasyedaM zAkalIyam / kaNThA / kriyayetyAzayena vyAkhyAti-vRddha ya iJa vihita iti / 20 dAgataH kANThaH, tasya chAtrA kANThIyAH // 27 // etatphalamaye sphorayiSyati / IyasyApavAda iti / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-shk0| ya. / "dorIyaH" [6.3.32] iti prAptasyeti bhAvaH / udApratyayastena tadantagrahaNam pratyayagrahaNe sa yasmAd vihita- harati-dakSasyApatyaM vaddhamityAdinA / atra " iy" in stadAdestadantasya grahaNam, nyAyena "pratyayaH prakRtyAdeH" 116.1.31. itI. AdisvarabaddhaghATo dAkSiriti / 7.4.115.1 iti paribhASAsUtreNa vA tadantagrahaNAt | tasya chAtrA ityarSe "dorIyaH" [6.3.32] itIye yajantebhya ityoM labhyate tadAha-zakalAdibhyo | prApte'nenA dAkSA iti / evaM plAkSA ityapi / vRddha yajantebhya iti / IyasyApavAda iti / yAntAmeSAM ti kimiti / iJaH prAyo vRddhe'tha evaM vidhAnAt AdisvaravRddhathA dusaMjJakatvena "dorIyaH" [6.3.32.) prabhaH / na kevalaM vRddhe'yeM evetra vidhIyate'pi tvanyatrApIti 64 iti prAptasyeti bhAvaH / yamantatvamupapAdayitumAha-gaI- pratyudAharati-sutaGgamena nivRttetyAdinA / caturA gharatargaNaH zakalAdiH iti / gargAdigaNa evAntarbhataH "sutaNamAderiJ" [6.2.85] itIJ vihitaH / tasyAM 0 zakalAdigaNa ityarthaH / tatazca "gargAdeH" (6.1.42.] | nagaryA bhava ityarthe "dorIyaH" [6.3.32.] itIya iti yaJ siddha iti bhAvaH / vigRhyodAharati --- | eva bhavati, nAnenAm iti, tadartha vRddhagrahaNamAvazyakamiti zakalasyApatyaM vRddhamityAdinA / yatra iti kimiti / vihitavizeSaNaravena vyAkhyAnasya phalapAha-zAlaGkarapatyaM 70 zaphalAdInAM vRddhApatyArthadvArevArthAntareNA sambandha iti gargA- yuvA zAlakiriti / atra zalaGkazabdAt "vRddhAd yUni" dipAThAd yatrantebhya evaMbhyaH zaSike pratyayaH syAdityabhi- [[6.1.30. iti niyamAt, pUrva vRddhastha i vidhIyate, 27 mAnena praznaH / kevalaM yuvApalyArthapratyayaviSaya evAsau | tataH "yabhitraH" 6.1.54) iti yuvApatye Ayana , niyamo nAnyoti devatAdyarthakapratyayAntAdapi aJ syA- | tasya "pailAdeH" [6.1.142.1 iti lupi zAlaGkirityeva dityAzayena pratyudAharati-zakalo devtaa'syetyaadinaa|| tiSThati / ameantameva yuvApatyArtha vartamAnam, iti tasya 75 devatAthai AratArthe cANaM vidhAya tadantAt punastasyedamartha- | chAtrA ityarthe'nenAJ eva bhavati, na lIyaH, isro yunyatheM "Aho Shrutgyanam"
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 30. ] vidyamAnatve'pi vRddhArtha eva vihitatvAt / vihitArthAzrayaNAbhAve ca 'pANinIya' ityAdAvivehApi Iya eva syAna tvam ityAzayaH ||6|3|28|| zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 183 pravartetetyarthaH / prAgU bharatAditi kimiti / sarvasmAd dvistrarAdaJ niSidhyatAmityAzayaH / tathA sati pUrvasUtrodA- 40 haraNAnAM dAkSAdInAmasiddhiH syAdityAzayena pratyudAharati dAkSA plAkSA iti / nanu bharatA api prAcyA eveti prAcyagrahaNenaiva bharatAnAmapi grahaNaM syAdeveti pRthaka svazabdena teSAM grahaNaM kimarthamityAzaGkAyAM pUrva prAgbharate "bahusvarAdiJaH " [ 6.1.129.] iti sUtravyAkhyAyAM 45 nirNItamarthe smArayannAha - prAggrahaNe bharatAnAM grahaNaM na bhavatIti / tathA ca viziSya teSAM grahaNAya svazabdena grahaNaniti ||6|3|29|| radioaNIyasau ||6|3|30|| na dvisvarAt prAgbharatAt || 6 |3|29|| 5 ta0 pra0 prASyagotravAcino bharatagotravAcima nAmno vRddheJantAt dvisvarAdam pratyayo na bhavati / pUrveNa prAptasya pratiSedhaH / prAcaH caGkIyAH / pauSpIyAH / cihna-puSpazabdAvAbantAvapi tatra bAhnAdisthA dil / bharatAta, kAza 10 kAzIyAH / vAza vAzIyAH / dvisvarAditi kima 1 pAnnAgAre cchAtrAH pAnnAgArAH / mAnthareSaNAH / prAgabharatAditi kim ? dAkSAH / plAkSAH / prAgagrahaNe bharatAnAM grahaNaM na bhavatIti svazabdena grahaNam ||29|| ta0 pra0 - bhavatu zabdAccheSe'rthe ikaN Iyas 50 ityetau pratyayau bhavataH / IyApavAdau / bhavataH bhavatyA vA idaM bhAvatkam, bhAvatkI / bhavadIyaH, bhavadIyA / sakAro 'nAma sidayavyaJjane' [1. 1.21.] iti padatvArthaH / ukArAntagrahaNAt zantAnna bhavati / bhavata idaM bhAratam ||30|| 55 15 1 | vRddhemantAdapi prApta iti tasyAyaM pratiSedha iti bhAvaH / prAgUgotravAcina udAharati prAca iti prakRtya / cihnasya cikAyA vA gotrApatyamityarthe "bAhvAdibhyo goge" 6. 1.32. ] itIyaM prabAdhya pUrvasUtreNA prAptasyAnena niSeve 25 Iya eva bhavatIti ceGkIyA iti / evaM pauSpIyA ityapi / atre vidhAyakasUtrasya nirNayArthamAha - cihna puSpazabdAvAvantAvapIti / AvantAt "ata iJ " [ 6.1.31.] isvasyAprApterasya bAhlAditvamAzrityeJ vidheya iti bhAvaH / bharatagotravAcina udAharati- bharatAd 30 iti prakRtya / kAzasya gotrApatyaM kAziH tasya chAtrA ityarthe niSiddha itIya eva bhavati / evaM vAzIyA ityapi / dvisvarAditi kimiti / udAhRtayoH kAza-vAzayoH ciGkapuSpayozca dvisvarayoreva darzanAt prAyaH sarve'pi prAcya gotravAcino bharatagotrayAcinazca dvisvarA eva bhavantIti 35 matvA praznaH / bahusvarA api tAdRzAH santItyAzayena pratyuttarayati - pAnAgAre chAtrA iti / pannAgArasyApatyaM gogaM pAnnAgAriH / tasya chAtrA ityarthe'jeva pUrvasUtreNa bhavati, na svIya iti dvisvaragrahaNAbhAve ihApi niSedhaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ma dvi0 / prAgiti padaM na bharatAnAM vizeSaNamapi tu svatantramevetyAzayena vyAcaSTe - prAcyagotravAcino bharata goSavAcinazceti ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhavateA0 / yadyapi pUrveNa prAptasya pratiSedha iti / pUrvasUtraM "vRddheJaH" / bhavatuzabdA na kvApi loke prayujyate'nubandhavinirmukta[6.3.28.] iti sAmAnyata eva sarvasmAd vRddhArthemantA | syaica loke'rthapratyAyakatvAt tathApi anubandharahitasva20 do vidhAyakamiti prAcyagotravAcino bharatagotravAcinazca | sadRzAnyazabdavyAvartanAya zAstraprakriyAnirvAhAyAnubandhasahitasya nirdezaH kriyate tatphalaM cAgre spheArayiSyate / 60 IyApavAdAviti / bhavatuzabdasya tyadAdau pAThena " tyadAdiH" [6.1.7.] iti dusaMjJA bhavati / tatazra "dorIyaH" [6.1.32. ] iti zaiSike'the IyaH prAptaH iti tasyApavAdo ikaNeyasAvityarthaH / bhavataH, bhavatyA vA idamiti / bhavatazabdAd bhavatIzabdAd vA ikaNi 65 "sarvAdayo 'syAdau" [3.2.61.] iti puMvattve tArasyekaNa ikAraleope AdisvaravRddhau bhAvatkam iti / Iyasi ca padatvAt takArasya "dhurastRtIyaH " [ 2.1.76.] iti dakAre bhavadIya iti / sakArasyAprayujyamAnatvena vaiyarthamAzaGkayAha-sakAro "nAma sidayvyaJjane" [1.1. 70 29.] iti padatvArtha iti / padavaphalaM ca takArasya tRtIyavidhAnamuktameva / bhavacchabdA dvidhA vyutpannatvena prasiddhaH bhAterDavanunA bhavateH zatrantasya ca / tatreha sUtre DakArAntasyAnukaraNAt zatrantasya grahaNaM varjanIyamiti skorayati- DakArAntagrahaNAditi / tathA ca tyadAdiSu paThita 75 DakArAnta iha gRhyate / tasyaivANAdiniSpannatvenAvyutpanna - svAd syadAdiSu pAThaucityAt, tathaiva tatra gaNe pAThAzca / | "Aho Shrutgyanam"
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- -- 184 kalikAlasarpajJazrIhemacandramaribhagavatpraNIte pA0 3. sU0 33.] nakSatravAcaka bha'zamdAnmatunA nidhanno bhavacchando'pi / kaTAkSitAH / teSAM mate rAjanazabdasya nalopAyApi yatnAyadyapyukArAntena grahItuM zakayate, tathApi tasyAprasiddhatvena ntaramanveSaNIyam / kukaH kitvenAntAvayavatvasampatyA 40 gauNalvAda gauNa-mukhyayomakhye kAryasaMpratyayaH iti | nakArasya padAnte'vidyamAnatvena lopAprAptaH / akIyasya nyAyenAgrahaNam / na tu lakSaNapratipadAkta nyAyena ! vidhAne tu "no'padasya taddhite" [7.4.61.] ityanzya5 tAraNamucitam , vyutpattipakSe sarveSAM lAkSaNikatvAt / / svarAdilope rUpaM siddhayati / yadi cadvArAdiSu svazabdasya uNAdayo'vyutpannAnIti pakSamAbhisya syadAdeH saMgrahe ma. ! pAThasAmAt sauvamityatrANa bhaviSyati, aNabhAve hi ntasya vAraNe cAbhite zatrantasya vAraNAyokArAntamahAmasya- vRddhaH prApterabhAvana dvArAdeH" [7.4.6.) ityasya 45 sajAtaM syAt, zatrantasyAyi lAkSaNikatvAt tasmAdiha viSayAbhAvAt tatra gaNe pATho vyarthaH syAt / devamAyuri goNa-mukhya nyAyeneva matvantasya vAraNamAzrayaNIyam / / tyAdi cAratAvidamarthabhinne'ye "devAda yam ca" 10 na ca tenaiva zatrantasyApi vAraNa syAditi zaGkanIyam , [6.1.21.] ityamo vidhAnAt siddham , tadA teSAmapi zatrantasya prayogavAhalyenAprasiddhavarUpagoNatyAbhAvAta, mate na doSaH, kevalaM na lopAya yatnAntaramanveSaNIyamityatathAhi-"smarasyado dAzarathirbhavan bhavAn" iti mAgha- nyadetat / svamate ca kakAraviziSTasyaiva grahAdau pAThAt 50 kavirapi zatrantaM prAyuddha / zatrantasya dhAraNena yat phalaM kevalasya svasya ca pratyayAntarayoge na kimapi bAdhatadAha-bhavataH (utpadyamAnasya) idamiti / zaiSike'Ni sana kamiti / / 6 / 3 / 31 / / 15 bhAvatamityeva bhavatIti bhAvaH // 6 // 3330i dorIyaH // 6 // 3 // 32 // parajanarAjJo'kIyaH // 6 // 33 // ta0 pra0-dusaMzakAncheSe'rthe IyaH pratyayo ta0 pra0-pabhyaH zeSe'rthe'kIyaH pratyayo bhavati / devdttiiyH| jindsiiyH| tdiiyH| 55 bhavati / prkiiyH| janakIyaH / rAjakIyaH / yadIyaH / gArgoyaH / vaatsiiyH| zAlIyaH / akAraH puMSadbhAvArthaH / rAjhyA idaM rAjakIyam | gonIyaH / bhojakaTIyaH / doriti kim ? sabhAsannayane bhavaH sabhAsannayana: / aNapavAdo 20 svakIyam / devakIyam, iti tu svaka-devakayogehAditvAt siddham / ye tu sva-devazabdAbhyA yogaH // 32 // makIyamicchanti teSAM svasyedaM sauSam, devamAyuH za0 ma0 myAsAnusandhAnam-dorIyaH / deka 60 deyI yAga ityAdi na sidhyati // 31 // dattasyAyaM jinadattasyAyamityAdirUpeNa vigrahaH, devadattaza. ma. nyAsAnusandhAnam -parajana0 / / jinadattayoH saMjJAtvAt "saMjJAdurvA" (6.1.6.1 iti 25 pratyaye'kArakaraNAbhAve'pi parakIyAdirUpasiddhAvakArocAraNaM dusaMjJA / tyad-tadoH "tyadAdiH" [6.1.7.] iti dusaMzA gArgIya ityAdI "vRddhiryasya svareSvAdiH" 6.1.8.1 vyarthamityAzaGkAyAmAha-akAraH puMyabhAvArtha iti / rAjhyA idamityarthe'nenAkIye pratyayasya svarAditvena "jAtizca / iti dusaMjJA, gonardIyaH, bhojakaTIya ityanayoH 65 Ni-taddhitayasvare" [3.2.51.) iti puMvadbhAvo yathA | "prAgadeze" 6.1.10. iti dusaMjJA, tata IyaH / syAdityevamarthaH iti bhAvaH / svasyedamityA svakIyaM. aNapavAdo yoga iti / prArajitIyo'N sarvebhyaH prApta iti dusaMzAvato nAmnastasya bAdhanArtho'yaM yoga 30 devasyedamityarthe devakIyamiti prayogo dRzyate sa kathamupapadyate ityAzaGkAyAmAha-svakIyaM devakIyamiti tu svaka- | ityarthaH ||6:3 / 32 // devakayorgahAditvAditi / tathA ca svArthe kannantayoH / uSNAdibhyaH kAlAt // 63 // 3 // 70 svazabda-devazabdayorgAdigaNe pAThasattvena "gardAdibhyaH" ___ ta0 pra0-uThaNAdipUrvapadAt kAlAntAccheSe[6.3.63.J itIye svakIyaM devakIyamiti rUpe, na tu 35 tAbhyAmakIyapratyaya iti bhAvaH / svazabda-devazabdAbhyAM / 'rtha IyaH pratyayo bhavati | ussnnkaaliiyH| 75 sAdhane tu daNDamAha-ye tu sva-denazabdAbhyAmi- bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham // 33 // tyAdinA ye cAndrAdayaH svajana-paradevarAzA kuJceti sUtra- za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-uSNA0 / yanti / ebhyaH IyaM vidhAya kugAgamaM vidadhati, ta eveha / yadyapi umpAdibhyaH paro yaH kAlazandastasmAt pratyayo'ya "Aho Shrutgyanam"
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 135. ] bahuvacanAntAt pratyayo iti sUtrayituM sUtre bahuvacanamityuktam, tirohitAvayavabhedavivakSAyAM tu ekavacanAntA dapi pratyayau bhaviSyata eveti dvayoH saMgrahAyaiva tasantena nirdezaH svamate kRta iti bodhyam / dehAMzayApavAda 5 iti / grIvAyA dehAMzatvena tato "digAdidehAMzAd yaH" [6.3.124.] iti yaH prAptastadapavAdAvimau pratyayAvityarthaH / grIvAyAM prIvAsu vA bhavamiti / pUrvoktarItyA svayaM vakSyamANarItyA ca provAzabdAyeM ekatvabahutvayordarzanAdubhayathA vigrahaH / vigrahavAkyamupapAdayati10 grIvAzabdo yadA zirodhamanIvacana ityAdinA / ' prIve zirodhi-tacchire ' iti hemAbhidhAnacintAmaNI kandharA dhamaniyovA zirodhizca zirodharA" iti pAThAt pratIyate / tasyAzca dhamanyA naikasyAH zirodhArakatvamapi tu bahIna tAsAmiti svabhAvAd bahutvameva yuktam | yadi 15 ca tirohitAvayavabhedavivakSA tadekatvamapi saMbhAvyata iti momayathA vipradarzanamiti tattvam ||6|3132 // " zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / caturmAsAnAmni ||6|3|133 // ta0pra0 - caturmAsazabdAt tatra bhave'N pratyayo bhavati nAmni, samudAyazcennAma bhavati / 20 caturSu mAseSu bhavA cAturmAsI, ASADhI, kArtikI, phAlgunI ca paurNamAsI bhaNyate / atra vidhAnasAmarthyAt 'trigoranapatye0 ' [6. 1. 24.] ityAdinA pratyayasya lub na bhavati / nAmnIti kim ? caturSu mAseSu bhavazcaturmAsaH / 25 atra 'varSAkAlebhyaH' [6.3.80.] itIkaNa tasya lup || 133|| za0ma0 myAsAnusandhAnam - catu0 / caturSu / mAseSu bhaveti / caitrAdAramya varSagaNaneti mukhyamate ASADhayAdayaH paurNamAsyaH caturSu mAseSu vyatIteSu bhavantIti 30 tAH cAturmAstra ucyante yadyapi kutazcit pUrvamAsAdArabhya sarvA api paurNamAsyaH caturSu mAseSu bhavituM zaknuvanti tathApi nAmnItyukte rUDhireva gRhyata iti sA cetrAdArabhya gaNanA'pekSavAstIti gamyate / atra bhavArthe yadyapi autsargiko'N prApta eva, kintu tasya "dvigoranapatye" [6.1.24.] 15 iti luyUM syAditi tadvAdhanArthe viziSyavidhAnamityAhaatra vidhAnasAmarthyAdityAdinA / kAlekaNyAghanArtha vidhAnamiti tu na yuktam, caturmAsazabdasya niyatakAla29 siddhahemacandra 0 225 vizeSavAcakatvAbhAvAt : pratyayavidhau tadantavidherabhAvAcceti kaiyaymatam, tadanukUlaM svamatamapi / vastutastu tatpuruSe 40 uttarapadArthasya mAsasya ca niyatakAlavizeSavAcakatveta samudAyasvApIha kAlArthatvamakSatam / tatazca kAlekaNeva vAdhyata ityucitam pratyudAharaNe tasyaiva lupUvidhAnAdapyetadeva svamatamatIti labhyate / aNo lum tu nAmnIti kathanenApi kArayituM zakyate, saMjJAyAM dRSTasyaiva rUpasyAnuvidhAnAt / anye ca kAleka vidhAya tasya ca lupaM vidadhati / tataH 45 punaranenANU, tasya vidhAnasAmarthyAnna lubityAhuH / sarvathA phlaikyameva / nAmnItyuktisAmarthyAdapi na lugiti nAmnItyasya pratyudAharaNe karaNena vijJAyate / tasya siddhiprakAramAha- "atra varSAkAlebhyaH [6.3.80.] itIkaNityAdi ||6|3|133 // yajJe JyaH ||6|3|134 // sa0pra0 - caturmAsazabdAt tatra bhave yajJe JyaH pratyayo bhavati / caturSu mAseSu bhavAni cAtusyAni yajJakarmANi // 134|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yajJe0 / catu- 55 masAditi padaM pUrvasUtrAt saMbadhyate / atra caturmAsazabdo vArSikeSu varSAsu prasidveSu caturSu mAseSu militeSu prasiddha eva gRhyate, rUDhiyegApahAriNItyukteH / yajJapadena devapUjAviSayakaM pharma, vratAdikaM sarve gRhyate sarveSyeSu caturmAsyazabdaprayogAt ||6|3|134 // gambhIra - paJcajana - bahirdevAt ||6|3|135|| ta0pra0- gambhIra paJcajana bahirdeva ityetebhyastatra bhave yaH pratyayo bhavati / aNAcapavAdaH / gambhIre bhato gAmbhIryaH / pAJcajanyaH / bAhyaH / daivyaH / bhavAdanyatra gAmbhIraH / pAca- 65 janaH / dvigau tyaNo lupi paJcajanaH / vAhIkaH / devaH / bhave'pi vAhIka ityeke ||135|| 50 "Aho Shrutgyanam" 60 To ma0 nyAsAnusandhAnam - gambhIra0 / aNAcapavAda iti / gambhIrAdotsargikasyAgaH paJcajanAdapi tasyaiva 1 bahiSaSTIkaNaH, devAdazcAyamapavAda ityarthaH / 70 paJcajanazabdasyAneke'rthAH / ekaH puruSavAcI ' syuH pumAMsaH paJcajanAH' iti kozAd paro daityavizeSavAcI, tRtIyaH pAtAlavAnI ceti amarakozaTIkAto'vagamyate / tatra
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kalikAlalazIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3. sU0 137. | daityavizeSavAcakAt pAtAlavAcakAd vA'nena Jya ityatrArthe bhavaH pArimukhyaH / pArihanavyaH / pAryoSThaH / matabhedo'sti / atratyaH paJcajanazabdo na dviguH paJcabhirjanyate / parimukhAderiti kim ? aupakUlam / aupaiti vyutpatteH / paJcasu janeSu bhava iti vigrahe tvasaMjJAyAM mUlam / aupazAkham / aupakumbham / aupakhalam | 40 taddhitArthe dviguH / dvigurasaMjJAmeveti tu na yuktam, saMkhyA- Anukumbham | AnukUlam / Anukhalam ! adhya5 vAcakasya taddhitArthAdanyatra saMjJAyAmeva tatpuruSasamAsa- yIbhAvAditi kim ? pariglAnI mukhAya parividhAnAt / taddhitArthe cedasaMjJAyAmeveti tu yuktam / evaM mukhaH tatra bhavo pArimukhaH / ca dvigorvihitasyANo lubeva bhavati / bhavArtha evAyaM pratyayaH / bhavArthAdanyatra tu yathAprAptameva pratyayo bhaviSyatIsyAha-bhavAdanyatra gambhIra ityAdi / pAJcajana itya10 trApi aNeva dvigulvAbhAvena tasya na lum | yadi paJcasu janeSu bhava iti vigRhya taddhitArthe dvigurvidhIyate tadA tato vihnitasyANo lubevetyAha-dvigau tvaNo lupIti / bAhIka ityatra "bahiSaSTIkaNU ca" [6.1.16.] iti TIkaNU || daiva ityatra "devAd yaJ ca" [6.1.21.] ityaJ / 15 bhave'pi bAvIka ityeka iti, tathAhi - "gambhI | rAjya:" [pA0 sU0 4.3.58. ] iti sUtre paJcajanAdupasaMkhyAnamityeva vArtikaM pANinIye dRzyate / tathA ca devabahi:zabdAbhyAM bhavArthe'pi pUrvadeva rUpamiti labhyate, tatra devazabdasya devya- deveti rUpadvayaM bhavArthe tadanyArthe ca tanmate 20 yathA bhavati, tathA bhavArthe'pi bahiH zabdasya bAhyaH, vAhIka iti rUpe syAtAmiti tadAzayaH / TIkaNo bAdhakasya pratyayasyAvidhAnAt / kintu "antaH pUrvapadAJ " [pA0 sU0 4.3.60 . ] iti sUtre mahAbhASye " cAhyo daivyaH pAJcajanyo'tha gambhIrAjJa iSyate" iti badatA pataJjalinA 25 "gambhIrAJyaH " [ pA0 sU0 4.3.58.] iti sUtre bahirde vapaJcajanAdupasaMkhyAnamiti vArtikasya sUcitatvena / kevalaM paJcajanAdupasaMkhyAnamiti vArtikalekhanaM dIkSitAdInAmayuktameva / evaM ca dIkSitAnusAriNAmamarakozaTIkAkRtAM mAnudIkSitAdInAmabhyatrArthe pramAda evetyavadheyam ! 30 alaM prasaGgAgata paramprapaJceneti ||6|3 | 135|| parimukha parihanu paryoSTha paryalakhala pariratha parisira parisIra upasIra anusIra upa- 45 sthUNa upasthUla upakalApa upakapAla anupatha anugaGga anutila anusIta (anuzIta) anamASa anuyaSa anugrupa anuvaMza anupada iti parimukhAdiH / anuvaMzAda digAditvAd yo'pi / anuvaMzyaH // 136 // 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pari0 / aNoM'pavAda iti / autsargikasyeti zeSaH / atra ye paripUrvA avyayIbhAvAsteSu parivarjanArthazcet tadaiva "paryAyAM bajyeM" [2.2.71.] paJcamI syAt, "paryapAGa bahirac paJcamyA" / 3.1.32. ] iti sUtreNa paJcamyantena sahaiva 55 samAsavidhAnAt cAvyayIbhAvasamAso'pi bhavet / yadi va paritaH sarvato mukhamiti rUpeNa vigraho vidhIyate tadA kathamavyayIbhAvaH samAsa ityAzaGkAyAmAha - ata eva yacanAdavyayIbhAva iti / atra parimukhAdInAmuktArthatvasyeSTatvena tatrAvyayIbhAvasamAsyAprAptAvapi avyayIbhAvAditi 60 sUtroktereSu sa samAso nipAtyate iti bhAvaH ! atha varjanArtha eveha paririti manyate tadA na vacanasAmArthyAzrayaNamiti tadanusArameva vigrahavAkathamAhamukhAt parIti / parihanu bhavaH pArihanavya ityAdirUpeNa vigrahaH / parimukhAdau paritAnAM sarveSAmavyayIbhAvatyA - 65 vyabhicArAdavyayIbhAvAditi vizeSaNaM vyarthamityAzayena zaGkate - avyayIbhAvAditi kimiti / pratyudAharaNe vigRhyottarayati-pariglAnI mukhAyeti, tathA ca " prAtyava-parinirAdayaH " [3.1.47.] iti tRtIyAntena tatpuruSasamAso na vavyayIbhAva iti neha bhavati tryapratyayo- 70 tyatirapi tvaNeveti bhAvaH ||6|31136 // parimukhAderavyayIbhAvAt ||6|3|136|| ta0pra0- parimukha ityevamAdibhyo 'vyayIbhAvebhyastatra bhave JyaH pratyayo bhavati / aNoupavAdaH / paritaH sarvato mukhaM parimukham / 35 ata eva vacanAdavyayIbhAvaH varjanArthI vA antaH pUrvAdikam ||6|3|137|| ta0 pra0 - antaHzabdapUrvapadAvavyayIbhAvAt pariH / mukhAt pari parimukham, 'paryapA0' | tatra bhave ikaNa pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / [3.1.32.] ityAdinA'vyayIbhAvaH / parimukhe | agArasyAntaH antaragArama, AntaragarikaH / 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 3 0 139. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 227 AntahikaH / AntarvezmikaH / AntaryurikaH / / varjayitvetyeva vigrahavAkyamucitamavyayo bhAvasya nityasamA - avyayIbhAvAdityeva ? antargatamagArasya antaH- | satvasvIkArAt / yadi ca sarvo'pi samAso vaikalpika sthaM vA'gAramantaragAram, tatra bhavamAntaragAram / eva, ekArthIbhAvavyapekSArUpapakSa dvayAzrayaNAdityucyate tadA 40 AntaHpuram / AntaHkaraNam // 137 // svapadenApi vigraho na doSAya / pUrvavad avyayIbhAvAdityasya saMbandhasyAvazyakatvamAha avyayIbhAvAdisveti / pratyudAharaNayorapi pUrvavadeva vyAkhyA ||6|3| 138 // 5 za0 ding nyAsAnusandhAnam-antaH0 / avyayIbhAvAditi sambadhyate tasyaiva vizeSaNamidamityAzayena sUtraM vivRNoti --antaHzabdapUrva padAvyayIbhAvAditi / aNo'pavAda iti autsargikasyeti zeSaH / antaHzabdaH | upAjjAnunovikarNAt prAyeNa ||6|3|139 || 45 saptamyarthapradhAnamavyayam / agArasyAntariti vigrahe10 'vyayIbhAvasamAse'vyayasyAsya pUrvaprayogaH / tata ikaNU / antaHzabdasyAbhyayatvena tena sahAvyayIbhAvasamAsa eva saMbhAvita iti samAsAntarAt pratyayavAraNArtham avyayI- | bhAvAdityasya saMvandho nAvazyaka ityAzaGkAmapanetuM tatsambandhaM draDhayati-avyayIbhAvAdityeveti / vyAvartyamAha - 15 antargatamagArasyetyAdinA / atrArthe samAsavidhAyakasUtrAlAbhamAzaGkaya vigrahAntaraM darzayati- antaHsthaM vA agAramiti / tathA ca zAkapArthivAdivat samAsaH ! tathA ca tatpuruSAdasmAnna pratyayotpatiriSTeti tadvAraNAyAvyayIbhAvAdityasya sambandha Avazyaka iti bhAvaH / atra 20 va bhavAyeM autsargiko'Nu / evamantargataM puram antargataM karaNamiti vigrahe'ntaHpuramiti, antaHkaraNamiti ca vijJeyam ||6|3|137 // ta0pra0- upa ityetasmAt pare ye jAnunIvikarNazabdAstadantadantAdavyayIbhAvAd ikaNa pratyayo bhavati, prAyeNa tatra bhave yastatra bAhutyena bhavati / anyatra ca kadAcid bhavati tasminnityarthaH / jAnunaH samIpamupajAnu / prAye- 50 NopajJAnu bhavati aupajAnukaH sevkH| aupajAnukaM zATakam / aupanIvikaM grIvAdAma / aupanIvikaM kArSApaNam / aupakarNikaH sUcakaH / prAyeNa iti kim ? nityaM bhave mA bhUt / aupajAnavaM mAMsam / aupajAnavaM gahu / jAnuzabdoM dehA 55 arat nopajAnuzabda iti yo na bhavati // 139 // nyAsAnusandhAnam -- upAt / avyayIbhAditi ikaNU iti ca saMvadhyate / tatra bhave iti ca prakaraNaprAptameva, tasyaiva ca vizeSaNaM prAyeNeti padaM vyAkhyAnAt / tathaiva sUtraM vivRNoti prAyeNa tatra bhave 60 za0 ding iti / asyaiva vyAkhyAnamAha-yastatra bAhulyena bhavati, anyatra kadAcit bhavatIti / yataH pratyayo vidhIyate tatra bAhulyena bhavati, tadanyatrApi kadAcit saMbhavatItyarthaH / avyayIbhAvAnukUlaM vigRhya tataH prakRtatrigrahamAha-- jAnunaH samIpamupajAnu, prAyeNopajAnu 65 bhavatIti / sevaka iti viziSyoktiH prAyeNa bhavatvasUcanAya / sevako bAhulyena svAmino jAnusamIpe tiSThati, naitAvatA tasyAnyatra kAdAcitkI sthitirvAryite / evaM rASTakospi nyUnapariNAho jAnusamIpaparyantameva tiSThati, yadi cAnyathA paridhIyate tarhi kadAcidagre'pi gacchati / 70 paryorgrAmAt ||6|3|138|| ta0pra0-pari anu ityetAbhyAM paro yo 25 grAmazabdastadantAdavyayIbhAvAt tatra bhave ikaNa pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / grAmAt pari parigrAmam | grAmasya samIpamanugrAmam / tatra bhavaH pArigrAmikaH / AnugrAmikaH / avyayIbhASAdityeva ? parigato grAmaH parigrAmastatra 10 bhavaH parigrAmaH / anugrAmaH || 138|| nyAsAnusandhAnam - paryanoH 0 / ubhayamapi paJcamyantam / avyayIbhAvAditi saMbadhyate, tacca vizeSyameva / sUtrasthaM padadvayamapi parasparaM vizeSyavizeSaNa bhAvApannatvena vyAkhyAti-pari anu ityetAbhyAM 15 paro yo grAmazabda iti / aNo'pavAda iti / sargikasyaiveti bhAvaH / parivarjanArthaH / anuH samIpArthaH iti tathaiva vigRhya darzayati-- grAmAt pari iti grAmaM / kadAcidanyatrApi sthApayata eveti prayogeSvarthasaGgatiH 75 za0 ma0 aupanIvikaM grIvAdAmeti / prIvAsthaM mAlyAdirUpaM dAma prAyeNa nItrimabhivyAnya tiSThati bAhulyena, na tu tatparyantasthitistasya niyatA, nyUnAdhikasyApyavalokitatvAt / kArSApaNamapi mudrArUpaM prAyeNa nIvyAM tatsamIpe vA sthApyate / "Aho Shrutgyanam"
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [pA0 3. sU0 141. / yojanIyA / nanu sAmAnye bhavAthai eva pratyayavidhAne'pi ! ekena svAminA svatvenAdhInIkRte strIsamUhe iti yAvat / prAyeNa bhave vizeSe'pi pratyayaH syAdeva vizeSasya sAmA-ekazabdopAdAnena vibhinna svAmikastrIsamudAye nAyaM rUda myAntarbhUtatvAditi prAyeNeti vyarthamityAzaGkate-prAyeNeti, iti sUcitaM bhavati / arthAntare'pi rUDhimupacArayati-upa- 40 kimiti / byAvaryamAha-nityaM bhave mA bhUt iti / cArAt tannivAse'pIti / tadAdhAralvasaMbandhenopalakSite 5 yastava mavati, nAnyatra kadAciditi tatramA bhUdityarthaH / tAdRzastrIsamudAyanivAsabhUte sthAne'pi antaHpurazabdasya aupajAnavaM mAMsamiti / mAMsasya jAnusamIpe sattAyA rUdiriti bhAvaH / vastutastu -"styagAraM bhUbhujAmantaHpuraM nityatvAt / evaM gavapi mAMsavRdayAdirUpaM jAnusamIpe | syAdavarodhanam" ityamarasvArasyena nivAsa evaM mukhyaH tadA sarvadA tatraiva bhavati, nAnyoti nityamavayoranayoraNe- | prayogaH, strIsamUhe ca tAsthyAt tadupacAra iti prtiiyte| 45 veti bhAvaH 1 kimapyastu ubhayorarthayoH tatprayogo rUDhayaveti nirvivAdam / 10 nanUpajAnuzabdo'pi dehAzavAcyeva, yathA jAnu- antaHpure bhavA iti vigrahe ubhayorapyarthayoH prtiitiH| dahAMzaH, tathA tatsamIpadezo'pIti, tataH "digAdidehAM-tAdRzanivAse vidyamAnA, tAdazasamudAye vA vidyamAnetyubhazAda yaH" [6.3.124.1 iti ya eva syAt, na yorathayoH prayogataH pratIteH / ruDhAvityasyAkathane'pi svaNiti cedatrAha-jAnuzabdo dehAvayavo nopajAnu- prakRtazabdasya rUdatvaniyamAdanyatra prayoga eva neti vyarthamidaM 50 zabda iti / atra zabdazabdo'rthaparyantatAtparyeNoktaH, / | vizeSaNamityAzaGkate--rUDhAviti kimiti / yaugi15 zabdasya dehAvayavatvAyogAt / tathA ca jAnuzabdo dehA- koDapyayaM zabdaH saMbhAvyate tato mA bhUdayaM pratyaya ityAza kyavArthavAcI nopajAnuzabda ityarthaH / jAnusamIpadezasya yenAsya yaugikatvaM vyutpAdayati-parasyAntagatamiti / dehAvayavatve'pi upajAnuzandena na phazcida dehAvayavaH "nAma nAmnakAdhya" [3.1.18] iti smaasH| tathA sAkSAducyate, avyayIbhAvasyAvyayArthaprAdhAnyena sAmIpyArtha- cAntaHzabdasya puurvnipaatH| neyamagatikagatirapi tu evamanyo- 55 syaiva tatra prAdhAnyAt sa cArthataH kazcid dehapradezamAheti 'pi prayogaH prayujyate iti sadRSTAntamAha-yathA'ntaraGgalo 20 tvanyaditi bhAvaH / / 6 / 3.139|| nakha iti / pUrvavat samAse'pi tatpuruSalakSaNASSkAnta tyAbhAve'pi saMjJAbhaGgamiyA "saMkhyA'vyayAdaGgale" [7. rUDhAvantaHpurAdikaH // 633140 // 3.124, iti DaH / tasminnantaHpure bhava iti vigrahe 0pra0-antaHpurazabdAt tatra bhave ikaH 'Neva bhavati, na tvika iti bhAvaH / rUdvigrahaNAdavyayI. 60 pratyayo bhavati rUDhau, sa cedantaHpurazabdo kvacid / bhAvAdityasyehAsaMbandhAt avyayIbhAvAdantaHpurazabdAt saDho bhavati / ka cAyaM rUDhaH pakapuruSapari tvikaNeva bhavatItyAha-purasyAntariti / "antaH pUrva25 prahe zrIsamudAye / upacArAt tannivAse'pi / padAdikaN" 6.3.137.] itIkaN // 6 / 3 / 140 // antaHpure bhavA antaHpurikA shrii| rUDhAviti kim ? purasyAntargatam antaHpuram yathAntaraGgAlo karNa-lalATAt kal / / 6 / 3 / 141|| nakha iti / tatra bhayaH AntaHpuraH / purasyAnta- sa0pra0 rUDhAviti vartate / meha ruDhiH 65 ramtaHpuramiti avyayIbhAvAt tvikaN bhavati prakRti-pratyayasamudAyasya vizeSaNam / karNa30 AntaHpurika iti // 10 // lalATazabdAbhyAM tatrabhave kal bhavati rUDhI, za. ma. nyAsAnusandhAnam-rUDhaH / tatra bhava | prakRti-pratyayasamudAyabhet kvacida rUDho bhvti| iti prakRtam / rUDhAviti ca na pratyayAntopAdhirapi tu prakRti karNikA karNAbharaNavizeSaH padamAdhavayavakSa / vizeSaNameva vyAkhyAnAt / tathA ca sUtrArtha vikRNoti- lalATikA lalATamaNDanam / rUDhAvityeva / sa cedantaHpurazabdaH kaciDhUDho bhavatIti / rUDhimeva | bhavaM krnnym| lalATa cm| lkaarHkhiitvaarthH||14|| 35 sphorayituM pRcchati-ka cAyaM ruDha iti / uttarayati-| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-karNa / rUDhA ekapuruSaparigrahe zrIsamudAye iti / ekena puruSeNa viti vartate iti / pUrvasUtrAdanuvartate ityarthaH / pUrvasUtre parigrahaH svIkAro yasya tAdRze strIsamudAye strINAM smuuhe| ca rudAviti padaM prakRtivizeSaNatvena vyAkhyAtamiha ca karNa "Aho Shrutgyanam"
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [pA0 3. sU0 142. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / lalAzabdayo sTatvAnyabhicArAt saMbhava-vyabhicArAbhyAM | nayorarthayoryathA syAd ityevamarthama / uttareNaivizeSaNamarthavat iti nyAyAnusAraM rUDhAktyisya prakRti-kayogatve cAnukRSTatvAt tatra bhava ityasya tataH vizeSaNatyasyeva nyAyyatvamityAha- paraM nAnuvRttiH syAt / yogavibhAge vihAna-40 seha katiH prakRti-pratyayasamudAyasya vizeSa- vRttiranathiMketi chayoruttarabhAnuvRttirbhavati / 5 Namiti / tathA ca pratyayAntasamudAyavet kacidarthe ruTa udAharaNopanyAsastu anuvAdamAtram / granthAiti tahizeSaNarave paryavastio'rthaH sa eva vRttau prtipaaditH| diti kim ? pATaliputrasya vyAkhyAnI sukokaNe bhavA kaNikA / tasyA ruDhiviSayamAha-karNAbharaNa- salA / pATaliputramevaM saMnivezamiti sukovizeSaH padamApavayavoti / tathA ca padmamadhyastha- | salayA praticchandakabhUtayA vyAkhyAyate na tu 45 kisalkaveSTitatadavayave ca sTaH, tasyApi karNAbharaNavizeSA- pATaliputraM grantha ityuttareNApavAdika ikaNa na kAratvAt / atra padmAdyavayavazeSyatra Adipadena karihastakara- bhavati // 142 // madhyAnalAdayo grAmAH, tadavayaye'pi karNikAzabdasya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tasya ! andhasvasya spaSTamupalabdheH / tathAhi-vizvakoze zabdArthaH grAhayati-granthaH zabdasandarbha iti adhyate saMdabhyate iti vyutpalyA granthe pani granthazabdasiddhyA prakRta-50 medinIkoze ca zabdasaMdarbha eva granthazabdasya prayoga iti bhAvaH / "karNikA karihastogakaramadhyAGgalAvapi / 'vyAkhyAne' iti pratyayArthanirdezaka padamapi vivRNoti15 RmukAdiccharAMze'javarATe karNabhUSaNe // ' ityuktam / vyAkhyAyate'vayavazaH kathyate iti / viziSTa eve ca karNa bhavA iti vigraho vyutpattimAtranibandha-mAkhyAna kathanaM vyAkhyAnam , tatra vaziSTyaM cAvayavazaH nam / pravRttinimittAni cAnyAni / rudatvena yogA- | tadapapattinirdezakatvameveti cakAraNa (tatra bhava' iti 55 yasyApahArAt "rUdiryogApahAriNi" ityukteH / karNyama, pUrvAnusato'rthaH samuccIyate, tathA ca yaH sUtrArthaH saMpanna lalATapam iti pratyudAharaNayozca dehAMzatvAd yaH / lakAra- stamAha-tasyeti SaSThayantAdityAdinA / SaSThayantAd 20 syAprayogisvAt tatphalamAi-lakAraH bItvArtha iti / granthavAcino nAmno byAkhyAne'the, saptamyantAca tasmAt "linminyaniNyaNi myuktAH" (strI06) iti strIlika bhave'the yathAvihitaM pratyayaH iti sUtrArthaparyavasAnam / prakaraNe liGgAnuzAsanayacanena litvAt strIsvaM bhavatItye- | nana arthasya prakRteH samarthavibhaktatha darzitatvena 60 tadartha lakAra itkRta iti bhAvaH // 6 // 33141 // pratyayasya ca yathAvidhAnameva vidhayatvena cakAro'tra sUne vyartha iti cedatrAha-cakAratatra bhavaH ityasyAnutasya vyAkhyAne ca granthAt / / 6 / 3 / 142 // karSaNArtha iti / anyathA'rthasyaikasya nirdiSTatvena tadanu25 ta0pra0-granthaH shbdsNdrbhH| sa vyAkhyAyate- vRttirvihitA syAdityagre'pi tatsaMbandho na syAt / nanu 'vayavazaH kathyate yena tad vyAkhyAnam / cakAreNa kiJcideka padamAkraSTuM zakyate, na tu saMpUrNa 65 tasyeti SaSThacantA vyAkhyAne'tha toti sapta- vAkayamiti kathamiha cakAreNa 'tatra bhave' iti vAkayamyantAca bhave'rthe * granyayAcino yathAvihitaM | manukarSituM zakyate iti cedatrAha-vAkyArthasamIpe pratyayo bhavati / cakArastatra bhaMva ityasyAnu- | cakAraH zrUyamANa ityAdi / yadyapIha na vAkyArtha30 krssnnaarthH| dhAkyArthasamIpe yakAraH ayamANaH ! samIpe cakArazrutirapi tu vAkyasamIpe, arthasya zabdena saha pUrvavAkyArthameva samuccinoti / paurvAparyAsambhavAta, tathApi zabdArthayostAdAtmyenevamukti- 70 kRtAM vyAkhyAnaM kRtsu bhavaM vA kaartm| ratyanusandheyam / evaM ca 'tatya vyAkhyAne' ityarthanirdezakaprAtipadikIyam / nanu ca tasya vyAkhyAne'rthe vAkyasamIpe uccAritazcakAra etatpUrvAnusRtaM 'tatra bhave' 'tasyedam [6.3.159.) ityanenaiva pratyayavidhiH / ityarthanirdezakavAkyameva samuccatuM samartha iti bhAvaH / 35 siddhaH, cakArAnukRSTe'pi tatra bhave'rtha pUrvameva udAharati-kRtAM vyAkhyAnaM kRtsu bhavamiti vA / pratyayavidhiraktastat kimanayoryugapadupAdAnam , | atra kRtpadena kRtpratyayaviSayo grantha ucyate / kRtazabdAt 75 ucyate, vakSyamANaH sakalo'pyapavAdavidhira- pratyayAntasyAprAptatayA autsargiko'N / prAtipadika "Aho Shrutgyanam"
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kalikAlasarvajJamIhemacandramaribhagavatpraNIte / pA0 3. sU0 143.] zabdasya dusaMzakAvena tasmAt dunimitta iiyH| bAhulyena pranyasyaiva prasiddhamiti zaGkate-granthAditi nanu tasya vyAkhyAnam kimiti / pratyudAharaNenottarayati-pATaliputrasyetyAdi / 40 ryAntargata eva, 'tatra bhavaH' ityarthe'pi pUrva pratyayA vihitA nanu kathamatra kosalAyAM puri pATaliputravyAkhyAnatyameveti kimarthamanayorarthayoH punaranena pratyayavidhAnamArabhyata vyAkhyAnasya pUrvamavayavazaH kayanarUpatvenoktatvAdisyAzaGkA5 iti zaGkate-nanu ca tasya vyAlyAne'rtha ityAdinA / yAm-prakRtaprayoge vyAkhyAnArtha saGgamayati-pATaliputra pRthak pRthagapi ced vigrahaH kriyate, tadApi maikadA'rthavaya- mevaM sannivezamityAdinA / ayamAzayaH-yathArUpA bodhaH saMbhavati, sakRtuzcaritaH zabdaH sakRdevArtha gamayati. yathAprAsAdA yathopavanA yathAsanivezA ca pATaliputrapurI 45 iti siddhAntAt / tathA ceha dvayorarthayogipadyeno- tathaiva sakozalApIti tAM dRSTravA pAraliputramavayavazo pAdAne na kiyat prayojana pratIyate iti prabhArthaH / vyAkhyAtamiva bhavatIti kozalAyA vyAkhyAnatvaM sidhyati / sati ca vyAkhyAnarave pratyayotpattivAreti tadvAraNAya anyA10 uttarayati-ucyate ityAdinA / vakSyamANaH "prAyo "bahusvarAdikam"[6.3.143.1 ityAdirapavAdavidhiraNA dilyAvazyakamiti / na ca tasya granthatvamiti na bhavati derapavAdazAstram-anayoH 'tasya vyaakhyaanm| tatra bhavaH' / pratyayaH / anyathA bahusvaratvena prAyo bahusvarAdika 50 iti cArthayoH yathA-etadyogasattva iva syAt-bhavet, na | iti syAdeveti bhAvaH // 6 / 3 / 142! tvakasmineva tasya vyAkhyAne isyetadarthamevobhayorarthayoriho prAyo bahusvarAdikaN // 63 // 143 // 15 pAdAnaM yogapadyeneti tadarthaH / nanvatanmAtrArthazve 'mAyoM bahusvarAdiN' ityatravobhayorarthayorupAdAnamanenaiva prakAreNa ___ tammA-bahusvarAd athavAcinastasya vyAvidhIyatAm / | khyAne tatra bhave cArthe prAya ikaN pratyayo bhavati / aNAderapavAdaH / Satva-NatyayoA -55 yogavibhAgaH kimarthaM kriyate ityAzaGkAyAmAha-uttare khyAnaM tatra bhavaM thA pArava-Na svikam / evaM #kayogatya ityAdi / ekayogatve sati tatra cakAreNA nAtAnatikam / udAttAnadAttayoH svarayorete nukRSTa 'tatra bhavaH' iti vAkyamuttarasUtreSu nAnuvarteta, "cAnu natAmatasaMkSe / aatmnepd-prsmaipdikm| AvyakRSTa nAttaratra iti nyAyAt / nanvavamatra sUna cAnukA yIbhASatatparuSikamAnAmAkhyAtikamA AkhyA'tatra bhava' iti vAkyamuttaratra kathamanukrte teti cedavAha-tikama / bANika tikam / brAmaNikam / prAthamikam / Adhya- 60 yogavibhAge svihAnuvRttirarthikA ityAdi / anu rikam / pauramaraNikam / prAyovacanAt kacinna vRttarAnarthakathaM cettham-pUrva 'tatra bhava' ityanena yathAvihitaM bhavati ! sAMhitam / prAtipadikIyam // 14 // pratyayAH vidhIyanta eva ta evaM granthAdapi bhaviSyantyeveti za0 ma. gyaasaanusndhaanm-praayo| prakRtasUtre tadanukarSaNa vRthaveti / na cAnena sUtreNa kimapi | atra sUcasUtrayorubhayorathayoH saMbandha iti pUrvasUce nirNItavidhIyate, vihitAnAmarthanirdezamA kriyate tatra phutameveti / meva / prAyaHpadaM ca pratyayopadhireva, anyena saha saMbandhA-65 tathA ca svAMze prayojanAbhAve'pi cAnukRSTaM vAkyaM, saMbhAvAda granyAditi saMbadhyata eva / tathA ca. sUtrArthamAhacAnukRSTa nottaroti nyAyamulaDthyottaratrApi gacchatIti bahUsvarAda granthavAcina iti / aNAderapavAda yogavibhAgaphala paryavasannam / iti / autsargikasyANaH, dusaMzebhyaH IyasyetyevaM yathAnanvevamasya yogasyottarArthanirdezamAtraphalatvaM sAdhita- prAptapratyayAnAmayamiphaNapavAda ityarthaH / Satva-NatvayomityetadadAharaNasvena kArne prAtipadikIyamityAdi kuta upa- vyAkhyAnamityAdi / Sasva-Natvapade tdvidhaaykgrnthpre| 70 myastamiti cedavAha-udAharaNopanyAsastu anu- | evamagre'pi tattatpadAnAM svaviSayakAnyaparatvamukham ! natAvAdamAtramiti / ayamAzayaH--uttaratra prAyograhaNena natazabdasya kriyApradhAnatve granthaparavaM na syAdityAzayA yo'rtho'bhidheyaH pratyayasyAniyatatvarUpaH tasyAnuvAdamAtra-tayoH pratipAyaviSayaparatvaM grAhayAta-udAttAnudAsayoH metadudAharaNopanyAsena kiyate, na svasya yogasthAsAdhAraNa- svarayorete natAnatasaMkSe iti / prAyaH pANinIyamatAmudAharaNaM taditi / nanu pranyAdityasyAbhAve'pi vyAkhyAna-nusAramidaM saMjJAkaraNa pratimAti / tatra hi "nIcaranudAttaH 75 padasAmadhyanaiva granvArthakAdeva pratyayaH syAt, vyAkhyAna hi pA0 sU0 1.2.30.] iti sUtreNa tAlvAdisabhAgalyAneSu 20 "Aho Shrutgyanam"
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 30 sU0 142. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 231 adhobhAgocAritasya svarasyAnudAttasaMjJA kriyate, aghobhAga- | tsargikasyANo rAjasUyAdibhyo dulakSaNasyeyasya cApavAda nipanatvenaiva ca tasya natasaMjJocitA / evam "uccai ityarthaH / kramazaH udAharati-RcAM vyAkhyAnamityA- 40 rudAttaH" [pA0 sU0 1.2.29] iti sUtreNa tAlvAdiSu | dinA / chandovA mantrA RcaH / RkArAntamudAharati-sabhAgeSu sthAneSUrdhvabhAgenoccAritasya svarasya udAttasaMzA catuSu hotRSu bhava iti / catuNI hotRRNAM viSaye 5 kriyate, UrdhvabhAganiSpannatvenaiva ca tasya 'anata' saMjJo niSpanno vidyamAnoM vA granthaH / evaM paJcasu hotRSu bhava papadyate | Atmane svasmai padyate prayujyate ityAtmanepadam, ityAdirUpeNa vigrahe jAtasyANa: "dvigoranapatye dubadviH " parasmai-svabhinnAya padyate prayujyate iti parasmaipadamiti, [6.1.24.] iti lur / addhirityuktasvAt punarutpanna- 45 tAdeH tivAdezcAkhyAtasya saMjJe ete / Atmanepada-parasmaipadaya- syekazo na lur / "varNovarNa0" [ 7.4.71.] itIvyakhyAnaM tatra bhavaM vetyAdirUpeNa vigrahaH / kamapi phalakasyeto luka, Adisvara vRddhiH, cAturhotRkamityAdi / aGga10 vizeSamuddizya tatprAptaye pUrvamevAnuSThAna vizeSaH purazcaraNa- pUrva-sUtra tarka- nAmAni tattatpratipAdakagranthaparANi / yAgazabdenocyate / kasyApi jJAnato'jJAnateo vA kRtasya pApasya zabdena cAtra agniSyemAdyartheSu mantra- brAhmaNa kalpeSu varta phalavipAkAt pUrvameva tamanyAniSTaphalaparihArAyAnuSThIyamAnaM mAnA agniSTomAdizabdA gRhAnte, pranthAnAmeva vyAkhyeya50 prAyazcittarUpaM karma purazcaraNamiti kecit / tatpratipAdako svAt / agneH stomaH stutiryasmin so'gniSTomaH, rAjA granthastena zabdenocyate / tasya vyAkhyAnaM tatra bhavaM vA somaH sUyate'treti rAjasUyaH, rAzA nRpeNa kSatriyeNa vA 15 paurazcaraNikam / yo grahaNasya kvacidapravRttirUpaM phalamAha- sUyate rAjasUyaH, vAjo yavAgUbhedaH tasya peyo vAjapeyaH / prAyograhaNAt kacinna bhavatIti / ketyAha- pANinIyamate rAjasUya - vAjapeyAvevAtra yAgasya mukhyamudAsAMhitam, prAtipadikIyamiti / saMhitAyAH prAtiharaNam / pAkazabdo'paryAyaH, pAkazvAsau yajJa iti padikasya ca byAkhyAnaM tatra bhavaM veti vigrahaH / pUrvatrANU pAkayajJaH / navaitrIhibhiryajanaM navayazaH / navasu yajJeSu bhava bharasargikaH paratra dulakSaNa IyaH / prAyograhaNAbhAve ca iti pUrve vyutthAya bhavArthasyANo lupi natrayajJazabdaM sAdhayati / 20 bahusvaratvAdikaNu durvAraH syAd || 6| 3 | 143 // tataH punarvyAkhyAne tatra bhave ca pratyaya iti kecit / 55 RgRd-dvisvara-yAgebhyaH ||6|3 | 144 || ta0pra0 - Rc ityetasmAd RkArAntAd dvisvarAT yAgazabdebhyazca granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe ikaN pratyayo bhavati / 25 aNAderapavAdaH / RcAM vyAkhyAnamRkSu bhavaM ET Arthikam / RkArAnta, caturSu hotRSu bhava ityaNo lupi caturhotA granthaH / tasya vyAkhyAnaM taya bhayaM yA cAturhotRkama evaM pAJcahotRkam / dvisvara, AGgikam / paurvikam | 30 sautrikam / tArkikam / nAmikam / yAga, agniSTomikam | rAjakhayikam / vAjapeyikam / pAkayajJikama | nAvayajJikam / pAcaudanikam / dAzaudanikam / RyAgagrahaNaM pUrvasyaiva prapaJcaH / yAgebhya iti bahuvacanaM sasomakAnAmagniSTo35 mAdInAm asomakAnAM paJcaudanAdInAM ca parigrahArtham || 144 // za ro bhyAsAnusandhAnam zra0 / aNAderapavAda iti / ubhayorarthayoryathAvihitaM prAptasyo - 60 65 evaM pAsu odaneSu, dazasu odaneSu vA bhava ityAdirUpeNa pUrve vigRhya, paJcodana - dazaudanazabdo sAdhyau / nanu RdbhyazcaturhotrAdibhyaH, yAgebhyo rAjasUyAdibhyazca bahusvaranimittenaivekaN siddha eveti prakRtasUtre ha vyarthamityAzaGkayAha - RdayAgagrahaNa pUrvasyaiva prapazca iti / pUrvasUtraprApta evArtho'nena vyaktaM prakAzyate ityarthaH / Rtu - yajJazabdAviva yAgazabdo'pi somasAdhyeSu yAgeSveva mukhyatayA prayujyate iti saseAmakAnAmagniSTomAdInAmeveha grahaNaM syAnna sAmAnAM paJcodanAdInAmityAzaGkAyAmAhayAgebhya iti bahuvacanamityAdi / zrRMgadvisvarayAgA dityekavacananidezeo yat kriyate tenedaM jJAyate yat sarveSAM yAgAnAmavizeSeNeha grahaNamiti / evaM ca gauNa - mukhyanyAya - 70 bAdhapuraHsaraM paJcadanAdInAmapi prakRtasUtre grahaNaM nirvAdha - miti ||6|3|144|| RSeradhyAye ||6|3|145 / / ta0pra0-RSizabdebhyo pramthayAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhavaM vAdhyAye ikaN pratyayo bhavati / vasiSThasya granthasya vyAkhyAnastatra "Aho Shrutgyanam" 75
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarpakSadhIhemaparibhagavatpraNItepA0 3. sU0 147. ] bhavo vA pAsiSThiko'dhyAyaH / vaizvAmitra saMkhyAbhAvaH / ikekaToH niyAM vizeSaH / ko'dhyaayH| adhyAya iti kim ? vasiSThasya puraDAzAH pissttpinnddaaH| taiH sahayarito 40 vyAkhyAnI tatra bhavA kA vAsiSThI Rka / mantraH puroDAzaH tasya vyAkhyAnastatra bhavo vA 'prAyo bahusvarAta' [6.3.42.] iti prAyo puroDAzikaH / puroDAzikI / puroDAzAnA. 5 grahaNAdaprAptikalpanAyAM vidhyartham , prApti | mayaM tatra bhavo vA pauroDAzaH tatsaMskArako kalpanAyAmadhyAya eyeti niyamArtha vacanam mantrastasya vyAkhyAnastatra bhavoSApauroDAzikaH, // 14 // pauroDAzikA, pauroDAzikI // 146 // 45 za0 ma0 nyaasaanundhaanm-Rsse:0| granyA ___za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-puroDAza0 / diti saMbadhyate / tathA ca sUtrAthamAha-RSizabdabhyA | aNIyayorikaNo'pavAda iti / puroDAzAdaNaH, 10 granthavAcibhya iti / yadyapi RSivAcakarAbdAnAM grantha pauroDAzAdIyasya / yadi ca prAyo bahusvarAditi sUtreNeva, vAmitvaM na saMbhavati, yasya yo'rthI vAcyaH sa eva | to tayorvAdha ityAzrIyate tadA tatprAptasya ikaNo'pavAda ityevaM nalyAzrIrAne TA: tavAcakaH kathyate, RSivAcakazabdasya RSereva vAcyo na vyAkhyeyam / pratyayadyasya prakRtidvayena yathAsaMkhyamAza-50 ta grantha iti na granthavAcilyam , tathApi lakSayopacAreNa | kyAhayacanabhedAda yathAsaMkhyAbhAva iti| puroDAzavA RSivAcakasyApi vyaakhyeygrnthvaacktvmityaashriiyte| pauroDAzAditi samAhAreNakavacanena nirdezAdubhayorekA 15 RSizabdo yadyapyanyatra mantradraSyari prasiddhaH, tathApIha | sahAnvayitvaM labhyate, tathA ca prakRtisamudAyasya pratyayasamulaNyAnurodhAda 'asamAnArSagotrAM kanyAmudhet ' ityAdivat / dAyenaivAnbaya ityamAbhyAmabhau pratyayau bhavata: pravaraparasmai tasya / tathA pravarAdhyAyaprasiddhAnAmena RSINA- nandikekaTI rUpe vizeSAbhAvAt kimiti dvayorihopAdAna-55 miDa grahaNaM, na tu sAmAnyato mantradraSTutvena khyAtAnAm / miti cedatrAha-kekaToH striyAM vizeSa iti / gopasapiNDAdizabdavat yogarUdo'yamRSizabda iti bhaavH| ke. mati maga ike sati striyAmAra bhavati, ikaTi ca sati DIriti 20 udAharati vasiSThasya granthasyeti / evaM vizvA- 1 striyAmubhayavidhaprayogArtha pratyayadyavidhAnamiti bhAvaH / mitrasya granthasyetyapi / ubhayatra RSizabdo vyAkhyeya- puroDAza-pauroDAzazazabdayorgranthaparatAmAkhyAtumupakramate-parogranthaparaH sAhacaryAt / nanu vasiSThAdizabdA ye iMha DAzAH piSTapiNDayizeSA iti / puro'gre dAzyate 60 grahItumiSTAsteSAM vahusvaratvenAdhyAye'pi vAcye "prAyo dIyate iti puroDAzaH pura upapadAddAzepa , aauva nipAbahusvarAdikam" [6.3.143.] itIkaNa siddha eveti / tanAd dakArasya Dasvam / evaM ca yadyapi puroDAzazabdasya 5 kimarthamidaM sUtramityAzaGkAyAmAha-"prAyA bahusvarA0" | mukhyo'rthaH piNDa vizeSa eva, tathApi lakSaNayA puroDAzena di.3.42.1 iti prAyo prahaNAdityAdi / bAhula-1 saha paritasya mantrasyAtra puroDAzapadena grahaNAt tasya kavat prAyograhaNenecchAnusArArthaphalmanAyAH saMbhavena, kadAci-granthaparatve vyAkhyeyatvaM ca bhavati / pauroDAzapadasya ca 65 dadhyAye'kalpanAyAmaprAptasyekaNo vidhAnArtha sUtram / yadi | svata eva mantraparatvaM vyAkhyAti-puroDAzAnAmayaM ceSTasthale kuto'prAptikalanetyAkhyAyate tato niya- tatra bhayo netyAdinA / tathA ca tasyedamityarthaM tatra bhaya 20 mAsatramityarthaH / niyamasvarUpaM ca RSivAcakA- ityarthaM ca autsargiko'NU / pratyayAntena ca puroDAza pakSaNayA vyAkhyeyagranthavRtteH zabdAt tasya vyAkhyAne tatra [ sambandhavAn tatsaMskArAdI viniyukto mantra ucyate iti bhave cAthai yadIphaNapratyayaH syAt tarhi adhyAyeSveva tasya vyAkhyeyamantragranthaparatvaM saMpadyate / / 6 / 3 / 146 // 70 vAcyeSu nAnyoti / tenAnyatrArthe teSAM vAkyameva, pratya // 631147 // yAntarameva vA yayAprAptamiti phalati / / 6 / 31145 // To-chandaHzabdAda pranthavAcinastasya 15 puroDAza-paurADAzAdikekaTo // 6 // 33146 // vyAkhyAnaM tatra bhave ca yaH pratyayo bhavati / ta0pra0-AbhyAM prAthavAcibhyAM tasya vyA-bisvarekaNo'pavAdaH / chandaso vyAkhyAnastatra myAne tantra bhaye cArthe ika ikaT ityeto bhvtH| bhaSo vA chandasyaH // 17 // 75 bhaNayiyArikaNo'pavAdaH / vacanabhedAdU yathA- za0 ma0 nyAsAMnusandhAnam-chandasaH / "Aho Shrutgyanam"
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsihemacandrazabdAnuzAsane paSTho'dhyAyaH / - -- AAA A -- - - - --- - - - -- -- - -- -- - -- 5 dogauSimAzika-mAhApAe / tadanusArame trApi sA ganitamiti bodhyam / pANinIye | AtharSaNaH / caraNAdakarI pAne vAcanam ca nAizaM mUtramupAyate ! rAtra jayAnAM kA naattyni-167|| syeva vyutpAyate karmaNi ptraa| dharmAdeSu cAgina mUtra za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-Atharma0 / atra teSAmapi saMmatameveti / 2165 // kecid ArvaNikAdaN lukU cetyevamena nyAsaH kartavyaH 40 vidhAnasAmaryAdaNo luga na bhaviSyati / pratyayApratyayayoH pratyayasyavaH iti nyAyena cekasyaiva luA bhaviSyatIti, pamniAyasaMghe // 16 // | iphapahANamiha byarthamiti zaGkayitvA "caraNAdakam" 16.3. sa0pra0-chandogAdibhyadharaNebhyogadazAdAba | 168. insyasya vAcanenANI vidhAnamtha sArthakyasaMbhave sasvAmitva dharmAdI gyaH pratyayo bhvti| tatsAmAna azgo lagamAvasya sAdhayitumazayatnenAkiyo- 45 chandogAdibhyAraNAko nadAraNo'pavAdaH 11 bhayorapi saG mA bhUditIkarahaNa kartavyamityAduH / atre10 chandomAnAM dharmaH AmnAyaH maMtho yA chAndo damAcazmahe, aokasya lopa iestasyAnyathA siddhatve hi gyam / okkyim | yAzikyam / vAda- tadgrahaNasya vaiyaryanAzaGkayituM zakayate tamceha nAnyathA bam / nATayam / dharmAdigviti kima siddhamasti / na ca pratyayApratyayoH pratyayasva grhnnm| chandogAnA gRda chAndogama // 166 // iti nyAyena siddhamastIti vAcyam , pratyayApratyayayorubhayoH 50 sAdhAraNyena grahaNe prApta paya sannyAyaprasarAt, iha 1. ma. vaasaanusndhaanm-chndol| chanyo cekasya grahaNAbhAve kimapi lAddezya gRhyata eca na 15 nAdiyAraNAko bAhano'pavAda iti / sUtreNeti kathaM nyAyaH pravartata / yadi ca lagiti vidheyachandogAdayo vayAntAvaraNavAcinaH tebhyo vazyamANaH | padamevoddezya kalpayiSyatIti tathyeta tadA anantarasyeti "calAdakara" [6.3.168. ilyakA prAptastasyAnena nyAyAta zrayamANameva paSTayanta kallapitmoddezyatAM prApathi- 55 vAdhaH, naTAt tu ostakilyAna ityarthaH / pANinIye SyatItIkasya lugaprApta evaM sthAna, tatazca duktamubhayocaraNAda dharmAmnAyagore' ti niyamAta . dharmAmnAyayo laurI mA bhUditIkA grahaNa kartavyameveti tadavicArita20 rejArthayoH pratyayo bhavati, tatmAhacaryAca naTazabdAdapi savora- meveti / tatazcakasya duganyathA / miDa iti sidaye arthayorbhavatIti chandogAkthika" [pAsU04.3.12..11 evekasya grahaNamiti pUrvokazaGkAsanAdhI nidale eva / iti sage zamdakaustubhe unam / svamate na saMghe'pi athAvaNikazabda pUrva vyutpAdayati-atharvaNA proktaM 60 bhaktIti vizeSaH ! arthavizeSaniyama parivodidamI evaM vesyadhIse veti / asmina rigrahe proktArthe'NantA pratyavo vidhIyatAm , prAyaH pate evArthA enatsaMbandhina-dazyetaye dirtha yAyAdisvAda ikaNa, atra "proktAt". 25 hatyAzayena zaGkate-barmAdigviAti zigiti / neta|6.2.129.J ilAdhIte vettI va vihitasyekaNo lum egI etatsaMbandhino'pi tu gahAdayo'pi sambhavantI-kuno menyA rAmAyAmAha-apsa para nipAtamAda gaNasyAzayena samAdha-indogAmA rAhamiti vigA / pAThasAmAda yeti / atra sUbe AthavaiNiketi nipAta- 65 bhAveza iti bhAvaH 266 / nAd gagapAThasAmAda veti / atra sUtre ANiketi nipAtanAt, athavA mAyAdigaNe AtharvaNazabdasya pAThabhASikAdapika-luka ra 63167 // . sAmarthyAca tato vihitasya pratyayasya na laviti bhAvaH / 30 -AyarvajikazAta tasyedamityarthe aNa ossarmikasyaiva prAptI sUoga tada vivAna vyartha bhAMzavapratyAropavAsa bhavati / athaH / kevalamikasya lA vidhIyatAbhisyAzAyAmAha-baraNAda-70 cA zoka devabIte vA AtharvaNikaH / | kabhi prApte iti ago viziSNa vidhAnAbhAve parastrAt nyAyAdityAdikam / ata ebha nipAlanA | "caraNAdaka" 6.3.168. esako ? syAditi tad gaNapAThasAyaryAda mA pokAla na bhavati / bAdhanArtha vacana miti bhAraH / anye ca proktArthalAJcaNike. 35 pArSabhikAnAM dharma AmnAyaH * saMyo thAnAdhayanzabdenaiva atyadhIne ityartha AvaMzikazabdamiva 11 siddharemacandra "Aho Shrutgyanam"
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 242 kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 3.60 169. ] wwwnwww..... nipAtitaM manyante, nyAyAdikaNe tasyApi pAThe kalpayanti / / [7.4.62. ityansvarAdeluki kAlApA ityevameva prayogo eSAM mate nyAyAditvAdikaNi "no'padasya tadite" [7. jAyata iti kAlApAnAM dharma AmnAyo vA ityeva vigraha 4.61.] isyantyasvarAdisamudAyasya lugabhAvo nipAlanA- ucitH| viSpalAdena prokaM cidantyadhIyate vete pappalAdA:.40 lamyaH, svamate ca proktAllugabhAvo nipAtanAdinyubhayoH / maudena proktamadhIyate vidanti yA maudAH, ubhayatra "maudA5sAmyameveti // 6 // 31167 // dibhyaH" 6.3.182.) ityaNa / tatasteSAM dharma ityA dyarthe'nenAkaJ / RcAmena proktamadhIyate vidanti yA caraNAdakaJ // 63168 // ArcAminaH zaunakAdivAda Nin , ArcAminA dharma caraNazabdo vedazAkhASacanastadyogAt tada- AmnAyo vetyAdyarthe'nenAkaJ ArcAmakaH / yAjasaneyena 45 bhyAyiSu vrtte| caraNavAcinastasyedamityartha proktamadhIyate vAjasaneyinaH, zaunakAditvAgiNana, teSAM dharmAdAyaka pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / dharmAdiH vAjasaneyakaH / / 6 / 31168 10 iyaM tu paratvAd bAdhate / kaThAnAM dharma AmrAyaH gotrAdadaNDamANavaziSye // 63169|| saMgho vA kaatthkH| gharakANAM cArakaH / kalA:/. pAnAM kAlApakaH / paiSpalAdAnAM paiSpalAdakaH / / tapA-gotravAdhinastasyedamityarthe daNDamaudAnAM maudakaH / ArdhAminAmA makaH / | mANavaziSyavarjite'kaJ pratyayo bhavati / aNo- 50 vAjasaneyinAM vAjasaneyakaH // 168 'pavAdaH / IyAau tu paratvAd yAdhate / aupa gavasyedamaupagavakam / kApaTayakam / dAkSakam / za. ma. nyaasaanusndhaanm-crnnaa| plAkSakam / gArgakam / gAAyaNakam / glaughu"caraNo'strI bacAdau mUle goge pade'pi ca / kAyanakam / mlaucukAyanakam / adaNDamANavabhramaNe bhakSaNe cApi napuMsaka udaaitH|| ziSye iti kim ? kANvasyeme kANvA daNDa-55 iti medinIkozAnusAraM caraNazabdasyAnekArthatveneha / mANavAH ziSyA vA | evaM gaukakSAH / 'zakakimarthakasvamityAzaGkAyAmiha mAjhamarthamAha-caraNazabdo lAderyajaH' [6.3.26. ityA / dAkSerime 20 vedazAkhApacanastadayogAt tadadhyAyiSu vartata dAkSAH / plAkSAH | mAhakAH / "vRddheH' iti / vahavRcAdI kozena zaktaH kathanAt zAkhAvacanatva [6.3.28.] ityatrU / daNDapradhAnA mANavA daNDasidhyati, kintu vedazAlAvizeSasya dharmAdinA na saMbandhaH 'mANadhA AzramiNAM rkssaapricrnnaarthaaH| zimyA 80 saMbhAvita iti zAkhAsaMbandhinastadadhyetAvastena shbdenocynte| adhyayanArthA antevAsinaH / / 169 / teSAM ca dharma AmnAyaH saMgho yA saMbhavatyeva / anye vayA za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-govA / 25 pharagA 'dhana'zAkhAyAM 'van'zabdaM ca tadadhyetari prayu- gotramiha laukikameva / aNo'pavAda iti / autsargikajhate, tathA ca kozenAdhyetayaMva caraNazabdaH saMketitaH iti syANo'navakAzatvAda bAdhaka ityrthH| dusaMjJAnimitta IyaH nopacArAvazyakateti manyante / kimanyastu prakRte caraNazabdaH "vRddhaH" [6.3.27. ityAdisUnavihito'api parasyA- 65 zAkhAdhye tRpA iti sarvasammatam / aNo'pavAda iti 1 denena bAdhyate ityAha-yAtrI tu paratvAda bAdhata aurasargikatyetyarthaH / dulakSagamIyamapi bAdhate ityAha- iti / upagospatyamau ragayaH, tasyedamityartha yAdhitvA'kana 30 iyaM tu paratvAdu bAdhata iti / kaThAnAM dharma ityaadi| aupagavakamiti, kupaTorapanyaM kApayaH, tasyedaM kApaTa kaThena proktaradhIyate dinti yA ktthaaH| proktA vihi- pakama, atrApyaNeva cAbhyaH / dakSasthApatyaM vRddhaM dAkSiH, tasya pratyaya tya, 'kaThAdibhyo vede lu" f6.3.183. plAsya plAkSiH, tasyedamityartha vRdetraH" 6.3.27.170 iti luA, tato'dhyetR-veditrathai vihitasya ca "proktAt" ityanaM bAvitvA'ka / gargasya vRddhApatyaM gArthaH, tasyeda[6.2.129.1 iti lu / tataH teSAM dharma AmnAyaH saMgho mityartha "zakalAdeyaMtraH" [6.3.26.1 ityarSa vAdhisvAvetyarthe'nenAkabhi kAThaka iti / evaM cAraNa ityapi ka , garmAsya yuvApatyaM gAryAyaNaH, tasyedaM gAAyaNakalapAnAM' iti vRtau rATho dRzyate, pantu kamAnA kama, glacukatya, mchucukabhya cApazyamityartha glucukAyaniH, proktamadhIyate vidanti vA ityarthe'Ni, "kalApi-kuthumi0" mlucukAyaniriti, tasyedamityartha'ka / pratyudAharaNeSu 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - PRASASREP - - - - - - - - / pA0 3. sU. 171. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 243 pratyayAntarameva pravartate tacokkameva / 'daNDamANava'-'ziMmya'- | hAstipadaMzakaTam / hAstipadA daNDamANavazabdayoratha grAhayati-daNDapradhAmA mANavA iti / manoH | shissyaaH| athANagrahaNaM kimartham ? yathAkutsitAnyapatyAni mANamAH, daNDa evaM pradhAna mukhyo yeSAM vihitamityeva hmaNa siddhH| na ceyaH prApno- 40 te daNDapradhAnAH, tayoH samAse zAkapArthivAdivat madhyama-ti / tadabhISTau hi raivatikAdAvetau paThAye5 padalopaH / daNDaprAdhAnyaprayojanamAha-AzramiNAM rakSA- | yAtAm / akaprAptau vacanamanarthakaM syAt / paridharaNArthA iti / AzramiNo'nyairupadrutA mA bhUvani-naivam , asatyaNagrahaNe daNDamANavakazidhyeDavatyetadarthamAzrameSu daNDamAdAya nivasanta iti bhAvaH / te'pi | kaJarthametat syAt / tatra jhaka pratiSiddha iti / cAzramapateH saMbandhina itIdamarthe'ntarbhUtAH / ziSyA NittvaM uyartha puMvabhAvAbhASArtha ca / kaupi-45 adhyayamArthA antavAsimaH iti / adhyayanameva jalIsthUNaH / hAstipadIsthUNaH // 17 // 10 arthaH gurusamIpavAsinaH ziSyA ucyante ityarthaH / te'pi gurusaMbandhina itIdamarthena gAmAH eveti tevidama nAkam , za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kaupi0 / gotrAapi tu yathAprAptaM pratyayAntarameva syAdityetadartha tavarjana | diti pUrvasUtrAdanuvartate tadAha-AbhyAM gotravAcibhyAmiti bhAvaH / / 6 / 31169 // miti / agaH autsagikatayA tadvivAnasya vaiyarthyamA zaGkayAha-akAderapavAda iti / "gotrAdadaNDa." 50 raivatikAderIyaH // 633170 // [6.3.169.] iti pUrvasUNa prAptasyAkaraH, Adi15 tampra0-vatikAdergotradhAcinastasyedami | padena dunimittasya ceyasyApavAda ityarthaH / kaupiJjala tyarthe IyaH pratyayo bhavati / akaaderpvaadH| | hAstipadayoH siddhiM darzayati kupijhalasyApatyamityAdi raivatikasyedaM raivatikIyaM zakaTama / raivati- vigrahapradarzanena / atrAtheM pratyayavidhAyakasya saMdigdhakIyaH saMdhAdiH / raivatikIyA daNDamANava- | tvAdAha-ato nipAtanAdevANa , pAdasya 455 ziSyAH / gauragrIvIyaM shkttm| gauraNIvIyaH | padabhAva iti / abhayatra padabhAvazca kevala hAstipade / 20 saMghAdiH / gauragrIvIyA daNDamANavazinyAH / akAderapavAda ityuktaM tadeva vispaSTayati-athA'grahaNaM raivatika gauramIvi sthApiziSya samati kimarthamiti zaGkotthApanena / tasya vaiyaryamupapAdayatiaudameghi audavAhi vaijavApi iti raivati yathAvihitamityeva hmaNasiddhaH iti / yathAvihitaM kAdiH // 17 // pratyayo bhavatItyanukte'pi uktameva bhavatIti tAtaiva 60 pratyayAntarasyAbhyAM viyiSya vidhAnAbhAvenAH syAdeveti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-raivatiH / 25 akAderapavAda iti / "caraNAdakaJ" [6.3.168] bhAvaH / anayodusaMjJakatvena tannimitta IyaH syAditi zaGkAM vArayati-na ceyaH prApnotIti / tatra hetumAhaityakaH, ausargikANaH, "ma-dhRtyAdibhyaH vRddhenaH" tadabhISTau hi revatikAdAveveto paThyAtA. [6.3.28.] ityamazcAsvAda ityarthaH / saMghAderapIdantvena ! vivakSAyAmIya eveti revatikIyaM zakaTam, saMghAdizva miti / AbhyAmIyasyeSTatve "raivatikAderIyaH " [6. 65 raivatikIyaH / ayaM ca daNDamANaveSu ziSyeSu cedanadhana 3.170.] iti pUrvasUtrasthe gaNe evaitayorapi pAThaH kRtaH 30 vivakSiteSu pravartata evaM // 613170 // syAditi, tadakaraNeneyasyAnabhISTacaM pratIyate, iti na tatprAptirAzaGkanIyeti bhAvaH / / kaupinala-hAstipadAdaN // 6 // 3171 // nanu gotrasvAdaphan syAditi cedatrAha-akaprAptI ta0pra0-AbhyAM gotravAcibhyAM tasyedamitya- vacanamanarthakaM syAditi / vinA'pi sUtraM gotratvAdakam 70 the'Na pratyayA bhavati / akAderapavAdaH / prApta evetivacanAntareNa sadvidhAna vyarthameva syAdi kupijalasyApatya kaupijhalaH / hastipAdasyA- tyarthaH / itthamaNmahaNavaiyarya samarthya niSedhati-maivamiti / 35 patyaM hAstipadaH / ato nipAtamAdevANa, | tatkAraNamAha-asatyaNamahaNe daNDa-mANavazidhye. pAdasya ca pAvaH / tayoridaM kaupijhalaM pyakatrarthametat syAditi / tadevopapAdayati-tatra zakaTam / kaupiJjalA. daNmANapaziSyAH / jhakan pratiSiddha iti / atrAyaM samuditArtha:-pRthA "Aho Shrutgyanam"
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ " kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA. 3. sU0 573. ] yogAdIyasya nivRttiraphAzcAnuvRittaH syAt / yadyapya- mayaM vaida iti / vidasya vRddhApatyAni vidAH, "cidAdekApi gotrAdadaNDa0 ityeva siMddhaH, tathApi tasya daNDa-vRddha" [6.1.41.) ityaJ , tasya yajJo'zyAparNa0" 40 mANavaziSyeSu payudastatvena tadbhinna evaM pravRttiriti daNDa- [6.1.126.] iti bahutve lur / tato'nena saMghAderida mANavaziSyeSvapi vidhAnArthatvamasya sUtrasyeti vijJAyate-marthe'NU vaidaH iti evaM gargasya vRddhApatyAni gargAH, 5 syaniSTApattirato'grahaNamAvazyakamiti / NakArasya vRddhi- "garya" [6.1.42.] iti yo bahutve pUrvokta prayojanapharavena vRddhazca svato'tra siddhatayA tadvaiyaryamAzaGkayAha- sUtreNa nupi gargA iti / tato'N evameva dakSasya vRddhApahiravaM sundhartha puMSAvArtha ceti / striyAM DIryathA | tyAni dAkSAH "ata iJ" [6.1.31.] itI , tadantA- 45 syAt, hayantasya ca bahuvrIhipraveze dRddhinimittakataddhi-daN / idamarthana saMghAdayo vyAptA eya, ma cebhyo'nya tAntatyaprayuktaH puMvarbhAvasyAbhAvadha yathAsyAdityevamartha ] didanvena vivazyate iti saMghAdigrahaNamadhyAvartakamiSyAzaGkA10 NittvamityarthaH / aNantatvAT kIH, tadantasya cAnyapadArtha mAha-saMghAdiSviti kimiti ! vyAva_mAha-vidAnAM bahuvrIhI pUrvapadasthasya "parataH strIpuMvat" [3.2.49.| gRhamiti evamAdAvarthe'N mA bhUdapi tu vAkyameva tiSTheiti puMbadbhAve prApte "taddhitaH svaravRdi0" [3.2.55. dityetadartha saMghAdigrahaNamityarthaH / evaM padAntarakRtyamapi 50 iti vadabhAvapratiSedho yathAsyAdityevamartha Nittvamiti | sphorayati-ajyabitra iti kimityAdinA / bhAvaH / tathA ca prayogabhAha-kaupiJjalIsthaNa "kalaGkAkI lAJchanaM ca cihana lakSma ca lakSaNam / " 15 iti / kaupijhalI sthUNA yasyetyarthe vahuvrIhiH / evaM ityamarakozAnusAramaGka-lakSaNayoH paryAyatayA dvayoriha grahaNaM zAstipadIsthUNa ityatrApi / hastipadIti hUsvAdisyarakapATho'pAThaH // 636171 / / | vyarthamiti zaGkate-athAGkalakSaNayoH ko vizeSa iti / uttarayati lakSaNaM lakSyasyaiva stram ityAdinA / lakSyeNa 55 sAkSAt sambaddhatvena tatsvarUpaparicAyaka talakSaNam ityrthH| ta0pra0-anantAda yAntAda iJansAca gotra- | astu nAGkitasya svarUpaparicAyakamapi nu svAmi20 bAdhinastasyedamityarthe saMghAdAvaN pratyayo / vizeSasaMbandhamApakamityarthaH tathA cATro lakSya na bhavati / ako'pavAdaH / aJ, bidAnAmayaM svarUpato vyAvartayati kintu svAmivizeSasaMvandhadvArati vaidaH saMgho ghoSoDako vA / bai lakSaNa / tayobhadaH spaSTa iti bhAvaH / pUrvatrodAharaNa zikhAdiH, 60 ya, gaNAmayaM gArgaH saMgho ghoSo'ko vaa|| paratra ca svastikAdiH / zilAdilazyAvayavIbhUya mayUrAdikaM gArga lakSaNam / i, dAkSINAmayaM dAkSaH saMgho sAkSAdevAnyebhyo vyAvarttayati / svastikAdyazca na gavAdInAM 25 ghoSo'ko vA / dAkSaM lakSaNam / saMghAdi- sva svarUpamAramAya yA vastu api tu syamivizepakRtaM viti kim ? bidAnAM gRham / adhyatritra / tatsaMvandhavizApaphamiti // 6 / 31172 / iti kim ? aupagaSakaH saMghAdiH / gotrAdi zAkalAdakaJ ca // 633173 // 65 syeva ? sautaMgamIyaH saMghAdiH / athAGka-lakSaNayoH ko vizeSaH ? lakSaNaM lakSyasvaiSa svam / thA ta0 pra0-zAkalazadAt tasyedamityarthe 30 zikhAdi / aGkastu sthAmivizeSavijhApakaH saMghAdAvaNa akaJ ca pratyayo bhavati / zAka. svastikAdirgavAdistho na gayAdInAmeva stra lyena proktaM bevaM vidantyadhIyate yA shaaklaaH| bhavati // 172 11. teSAM saMgho ghoSo'ko thA zAkalA, shaaklkH| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saMgha0 / anA zAkalaM zAkalakaM lakSaNam // 173 // 70 dayaH pratyayAstataH pratyayagrahaNe yasmAt sa vihitastadA- za0 ma0 myAsAnusandhAnam-zAka / yadyapi - destadantasya grahaNam iti nyAyena tadantAnAmupasthitiriti ! 'zAkalAd vA' ityukte'pyaNo vaikalpikatye pakSe "caraNA apanA yantAcANapratyayaH saMghAdAvidansvena vivakSite | daka" [.3.168.1 ityaka siddha eva. tathApi iti sUtrArthaH paryavasanna ityAha-apratAdityAdinA / aka- | tasya saMghAdiSvaryeSu na vidhAnamiti tadarthe'pi vidhAnArthasopavAda iti / gotratvAt prAptasyeti bhaavH| vidA- makatraH pATha AvazyakaH / zakasyApatyaM zAkalyaH gargA- 75. "Aho Shrutgyanam"
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 176. J zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / dikhAd yaJ , tena proktaM veda vidantyadhIyate vetyarthe / rathAta kevalAdityAdinA / yadi agre "vahati ratha.. proktaya'Ni avarNApe yAnA: taddhitaspa"2.4.88./ yugaprArumAt" [7.1.2.) iti sUtraNa yahAya vihitena iti yalope'dhyayanAdAyathe vihitasya pratyayasya proktd| yena yodarthaH kathyata eka. tathApi tasya prAga jitIyA 40 iti supi zakalA iti / tatasteSAM saMghAdAvanenANimitratvena "dvigoranapatye yasvara" [6.1.24. iti 5 akatrica zAkalaH zAphalaka iti / / 6 / 6 / 173. yasya lugU na syAdityetadartha prAgajitAdhikAramadhye viziSyAya vihita iti / anye tu svarAdareSa lupamicchantIti / gRhenIgho raNa vazca // 633174 // | pANinIyAnAmapi matamidam / "dvigo ganapatye" [pA0sU0 ta0pra0-agnI RtvivizeSaH / tasmAt / 1.1.88.]iti sUtreNa svarAdereva luko vidhAna taiH kriyte| 45 tasyedamityartha gRhe raNa pratyayo bhavati, anta- ata eva ca tairatra prakaraNe boTAra yapratyayo'pi na vidhIyate, sya ca tRtIyabAdhanArtha dhAdezaH / agnIdha idaM agrimasUtreNeva vahattyarthe yo, vidhIyate tenaiva tadarthAvaga10 gRhamAgnIdhram // 27 // teriti / tanmate dvigorapi vithya ityAve rUpamityAhaza. ma. nyaasaanusndhaanm-gRhe| agnI- tanmate virathya ityAdi / AzcarathaM cakramiti / zabdArtha grAhayati-RtvivizeSa iti / agniminve 'parvAdaJ' [6.3.177.J ityuttarasUtreNAJA ana- 50 dIpayati iti vyutpattyA'gnIdhazabdena yache'gnidIpane niyukta / ntarasya vidhiryA bhavati pratiSedho vA iti nyAyaM bAdhitvA Rvigucyte| tasya gRhamityarthe'nena raNi dhakArasya dakAra-pavAhitasyApi tasya (patrAdi) ityasya niyAmakatvamasya 15 vASanArtha yakArAdeze AgnIbhramiti / tasmin gRhe sthita- | sUtrasyeti, tenAri bodana evaM pratyayo bhaviSyati, ananta tvAt sa Rvigapi cAmnIdhazabdenopacaryate iti sapradAyareNa "yA"6.3.176.] iti sUtreNa tulyayogakSema6431174 svAt / tathA ca spaSTa pati-yodata eveti niyamAda- 55 nyatra pAkyameva na pratyayaH iti / etatkRtaniyamasthAt sAdezca voTUGge // 6 // 33175 // sAmarthyAd rathAt sapUrvAdara bodAra sadara eva cedanaspena 10 pra-niyamamUtramatat / rathAta kevalAta vAcye kimatyaya: syAt , anyatrA'bhidheye vAsyameva 20 sapUrvAgdha SaSThayantAdidamarthe yaH pratyayaH sa prayujyate ityarthaH / tathA ca rathasyedaM sthAnamityartha sthasya voDhari rathAGge eka ca bhavati / rathasyAyaM | "yaH' [6.3.176.] iti yaH, azvarathasya svAmItyarthe 60 ghodA rathyo'zvaH / rathasyedaM rathya cakram / / ca "patrapUrvAda" [6.3.177.] ityaJ ca na bhavarathya yugam / sAdi, yo rathayopoMdA dvirthH| tIti // 6 // 3 // 175 // trirathaH / 'vigoramapatye yastrara0' (6.1.24.] 25 ityAdinA yalue / anye tu svarAdereva lupa yaH / / 6 / 3 / 176 // micchanti / sanmate dvirathyaH / trirathyaH / ta prA-rathAt kevalAt sAdeva SaSThayaparamarathasyedaM paramarathyam / uttamarathyam / tAdidamarthe yaH pratyayo bhavati / annaacpvaadH| 65 AzvarathaM cakam / SodaGga eva iti niyamAta rathasyAyaM voDhA rathyaH / anyatra vAkyameva na pratyayaH / rathasyedaM }dvirathaH / trirathaH / rathyam / paramarathyam / 30 sthAnam / azvarathasya svAmI // 17011 kASTharathyaM cakram // 276 // 0ma0 nyAsAsandhAnama-rathAta0 / sutra za0ma0 bhyaasaanusndhaanm-yH| ajApa vighIyamAnasya kasyApi kAryasyAzravaNAt kimarthametatsUtra- pavAdaH iti / ausagikasyANaH Adizandena dunimi- 70 miti saMzaye Aha-niyamasUtrametaditi / uttareNa / ttasya ca kASTharathAdeH prAptasthApavAdaH / idaM sUtra pUrva sAmAnyataH tasyedasyiya vidhIyamAnasya. 'yasya' bohAra, satreNa niyantritamiti rayasya vodari, rathAke cedanvena 35 rayAna eva ca vidhirnAnyati niyamasUcanAya sUcamida- vAcya evaM prakteMteti tadanusArameva vigrahamAha-rathasyAyaM milyAzayaH, anyathA rathasaMbandhini rAhAdApani yaH syAditi / boheti / yo rathayovADhatyaya vihitasya yasya ca bhAvaH / tathA ca niyamasvarUpameva sUtrArtha vikRNoti- "dvigoranapatye16.1.24.1 iti luviti pUrvasatra.75 "Aho Shrutgyanam"
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJamIhemacandrasaribhagavatmaNIte [pA0 3. sU0 181. ] vyAkhyAyAmeva pratipAditaM vRttau // 3 // 3 // 176 / / vAhya-pathyupakaraNe // 6 // 33172 / / patrapUrvAdaz // 6 // 3 // 17 // ta0 pra0-niyamasUtramidama / vAhanAdayo'yaM prasthaya uktaH sa vAle pathi upakaraNe eva cedasa0pra0-patra vAhanam / tatpUrvAda rathazamdAta | marthe bhavati, nAnyatra / azvasyAyamAzco rthH| 40 SaSTha pantAdidamarthana pratyayo bhavati / yApa AzvaH panthAH / AzvaM palyayanam / AzvI 5 vAdA / azvarayasyemAzvarathaM cakam / Azva kshaa| dhAma-pacyupakaraNa eveti niyamAdanyatra rathaM yugam / auSTraratham / rAsabharatham // 17 // vAkyameva na pratyayaH / azvAnAM ghAsaH // 17 // za0 ma. gyAsAnusandhAnam-patra0 / patra- za0ma0 nyaasaanusndhaanm-vaayaa| vAhanAzabdasya loke vRkSAdidale eva prasiddhariha grAhasamartha pari-diti saMbadhyate / tathA ca vAhanavAcino vAhapathyupakaraNa- 45 cAyayati-patraM vAhamamiti / patanti gacchanti aneneti | rUpe'the apratyayo'nena vidhIyate ityarthAzrayaNe sUtrasya 10 kANe , pazabdasya sidayA vAhanaparatvaM tasya / yadyapi | vaiyarthyameva, pUrvasUtroNateSvatheSu idanavena vivakSiteSu pratyayasya ratho'pi vAhanameva, tathApi tasyAzvAdibAhanapUrvasvaM prayogeSu | siddhatvAt / tathA cAsya vidhyarthavAbhAvena niyamArthatvaprasiddham ! yApavAda iti pUrvasUtreNa prAptasya yasyAyaM mityAha-niyamasUtramidamiti / tathA ca niyamAkAraM bAdhaka ityarthaH / nanvasatyapi abmahaNe sUtrasya bAdhaka- vRttAvAha-vAye, pathi, upakaraNe paSa bedamayaM 50 thApanArthatvogamAt "prAgjitAdaNa" [6.1.13.) itya- nAnyatreti / pUrvasUoNekavAkye tu ezvaryeSu an syAt, 15 dhiphAralAdhanANeva siddhe'grahaNaM vyarthamiti cet-satyam , | anyatrArthe'NAdayo yathAprAptamityevArthaH syAditi ghAsAdAvi uttarasUce saMbandhArtha tasyAvazyakatvAt / na ca tatrApyaNava danvena yAcye'NAdiH syAt / niyame ca kRte tatra siddhiriti vAcyam , aNi sati hastino'yaM hAsto ratha itya- | vAkyamevatiSThatIti vakSyati / spaSTamanyat // 6 / 3 / 179 // trAnanyasvarAdilopo na syAt "mayogAdinaH" [7.4.53.11 vahesturizcAdiH // 6 // 3 // 180 // 55 iti niSadhAt / Aja ca sAta pratyAyasvAda ta0pra0-mahaH paro yastRvastRmo vA tRzabda. n lopaH sidhyati / azvarathasyedamiti / azvena yukto sadantAnnAmnastasyedamityarthe'tra pratyayastRrathaH azvasthaH, ityetrarUpeNa pUrva tRtIyAsamAse tato'jazadasya cAdirikArI bhavati / sarvatra // 6 // 3 // 17 // ___ saMboduH sAratherida sAMvaditram / / 180 // zama nyaasaanusndhaanm-prhH| aba turiti 60 vAhanAt // 6 // 3 // 17 // | tRca-tRnostRzabdasya sAmAnyenAnupharaNAt paJcamyekavacane ta0 pra0-vAhamavAcinastasyedamityarthe' rUpam / tathA ca sUtrArthamAha-vahaH paro yastRvastRno pratyayo bhavati / annaaderpvaadH| uSTrasyAya- vetyAdi / pratyayagrahaNe tadantagrahaNasya nyAyasiddhatvAta ": mauSTraH / rAsabhaH / hAsto rathaH // 17 // tRcUpratyayAntAt tRnpratyayAntAca vahiprakRtikAnAmna ityarthaH za. ma. nyAsAnusandhAnam-cAhanAt / paryavasyati / padAvadhike'nyAkhyAne 'saMvaha tR as' itya-65 vahanti sthAnAt sthAnAntaraM gacchansyaneneti vAhanam , vasthAyAM pratyayaH, tato datvAdInAmasavAdikAragame davA donAM punaH prApsyavasAbhAvAt AdisvaravRdayAdau-sAMvatadAcina udhAzva-hasti-rAsabhAdayaH / aNAderapavAda hicamiti siddham / / 6 / 31180 iti / aNa autsargikasya, AdipadAdIyasya-sabhAta prAptasya, tathA mukhyAzvAdiparAt 'ma pati-gajapati' Adi- tena prokta // 6318 // zabdAt patyuttarapadanimittasya prasya cApAda ityarthaH / / prakarSaNa vyAkhyAtamadhyApitaM vA proktam, 70 udAharati-uSTrasyAyamiti / agre niyamasya vakSyamANa- na tu kRtam / tatra kRta ityeva gatatvAt / svAt vAhyAdizabdayoge eveyaM SaSTho, vAyAderevedantayA | tasminnartha seneti tRtIyAntAnAmno yathA27 bhAnAt tathA ca uSTrasyAyeM mAnaH panyA vA auSTaH | viditaM pratyayA bhavanti / bhadrabAhunA prokAni isyevamAdirUpeNa vigrahaH // 6 / 3 / 178 | bhAprabAhayAni uttarAdhyayanAni / gaNadharapratyeka "Aho Shrutgyanam"
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. 0 183. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / raka buddhAdibhiH kRtAni tena vyAkhyAtAnItyarthaH / / vihitaM pratyaya ityetAvaduktau dusaMjJakebhya IyaH syAta yAjJavalkyena yAjJavalkyAni brAhmaNAmi / iti zaGkAyAmAha sa cApavAdervAdhito'Neveti / pANininA pANinIyam / ApizalinA Api-ayamAzayaH - oesargiko'Nu IyAdibhirapavAdervAdhitaH iti 40 zalam / kAzakRtsminA kAzakRtsnam ! uza- sUtraM vinA'pIyAdayo bhaviSyantyeva 'tena proktam' ityaya 5 mA auzanasam / bRhaspatimA bArhaspatyam iti sUtrasya karaNAnarthakayameva / kriyate ca sUtramiti ||181 // nArtha sadI yAdibAdhakatvenANo vidhAyakaM paryavaH spati / tadevAha - apavAdasyaiva bhArve vacanAnarthakyAditi / "maudena proktaM vedaM vidantyadhIyate vo" iti 45 vigrahe pUrvamanenANU tato veditrayaitRviSaye'g tasya "proktAt" [6.2.129] iti lup / kutaH prItArthasya vaidibhyeorthAbhyAM sahaiva citravAkyaM pradarza ityAzaGkAyA | 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam tena / teneti sarvanAmnA tRtIyAntena tRtIyAsamarthavibhaktayantaM nAmopasthAdhate / prakarSeNoktaM proktam - iti vyupatto prakasya 10 prAthamyarUpasya vivakSaNe prathamasya kathayituH tattadUpanthAdi kartureva pratyayaH syAt sa ceha neSTa iti proktazabdArthamanyathA grAhayati-prakarSeNa vyAkhyAtamadhyApitaM veti / kartrA va kevalamucyate / kathane prakarSazca vyAkhyAnA'dhyApakena vA prakAzyate sa eva pravAcakaraSena grAhA iti bhAvaH / kartugrahaNe vAkamAha-tatra saM ityeva gatArtha syAt isi / prokte ityasya pravacanakartuH tatkartuH (pranthAdivibhAyakasya) grahaNe'me vazyamANena kRte" [6.3.192. ] iti sUtreNaiva pratyayaH syAdevetyasya vaiyarthaM syAditi bhAvaH / proktArthasyoktarUpasya lakSye pratItimupAdayati20 gaNadhara pratyekabuddhAdibhiH kRtAnItyAdinA / uttarAdhyayavasUtrANi pratyekabuddhAdibhirgaNacaraiH kRtAni bhadracAhunA vyAkhyAtAni iti bhAvravAhaSAgyucyante / bhAdrabAhabAnItyatrANU / pANinena, pANininA vA proktampANinIyam atra dulakSaNa IyaH / bArhaspatyamityatra 25 patyuttarapadalakSaNo NyaH / anyatra sarvatrANeveti yayAvihitaM pratyayA bodhyAH ||6|3|1813 | mAha - " vedenavAzraNamatraiva " [6.2.130. ] iti niyamAdityAdi / iti sUtrapradarzitena niyamena prokta 50 pratyayAntasya vedavAcino'dhyetR-veditRpratyayamAtraviSayatAyA niyatatvArthasya satra pradarzayitumaucitya miti bhAvaH / pippalAdena pappalAdena vA proktaM vedamadhIyate vidanti yA paippalAdAH jAjalena jAjalinAM mokaM vedamityAdirvigrahaH / vedAdanyatra proktArthamAne pratyaya iti 55 tathaiva vRtti darzayati- mAthureNa proktA mAthurI vRttiriti / abhi sati striyAmaNantatrAnDIH / saulabhena mula bhena vA proktAni molamAni brAhmaNAni / maudAdInAmapatitvAdAha- maudAdayaH prayogagamyA iti / prayogeNaivANantena te'nugantuM zakyante neyattayA paricchidya 60 paThituM zakayA iti bhAvaH ||6|3182|| 3 maudA dibhyaH ||6|3|182 // ta0 pra0- mauda ityevamAdibhyastena prokke refer pratyayo bhavati / sa cApavAdeva 30 dhito'Neya / apavAdasyaiva bhAye vacanAnarthakyAt / maudena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA maudAH / 'vedena brAhmaNamatraiva' [6.2.130. ] iti niyamAt / atra veditradhyetRviSaya pavANa / evaM paippalAdAH / jAjalAH / mAthureNa proktA 35 mAthurI vRttiH / saulabhAni brAhmaNAni / maudAdayaH prayogagamyAH // 182 // kaThAdibhyo vede lupa ||6|3|183 || | ta0 pra0- kaTha ityevamAdibhyaH prokte yaH pratyayastasya lup bhavati, sa cet prokto vedo bhavati / kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA 65 kaThAH / carakAH / karkarAH / dhenukaNThAH / gogaDA: / 'veden bANamatraiva ' [ 6.2.130.] iti niyamAt vaidibhyetroreva viSaye pratyayasya lup / veda iti kim ? carakeNa prokkA - dhArakAH zlokAH / carako vaizampAyanaH / 70 kaThAdayaH prayogagamyAH // 183 // za0 ma0 bhyAmAnusandhAnam--kaThA0 / atra lup vidhIyate, na ca taduddezyatvena kicidupAdIyate sUtre, tathApi pratyAsatyA prokte'rthe vihitasyaiva lubiti gamyate / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-maudA0 / yathA- | kaThena prokaM vedaM vidantyadhIyate dete vigrahe 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - kalikAlasarvajJazrIhemacandramaribhagavatpraNote pA0 3. sU0 186. ! kaeNzabdAt zaunakAditvAt Nin , tasyAnena lA puna-116.2, 130. ityupatizThata iti / ata eva tatra vitradhyetrarthayovihitasyANaH "prokAt" [6.2.129. vigraha pradarzita iti bhAvaH :16 / 31184.! iti lur ityevaM prakriyA vijnyeyaa| atrApi pUrvotrokta chagalino Neyin // 6331856 40 rItyA "denamANamava" 6.2.130. iti 5 niyamapravRttyoktarUpeNa vigrahAdiriti punaH sUcayati / / | ta0 pra0-chagalin zabdAt tena prokte veve. yin pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH ! chagavedAdanyatra viSaye tu na lura iti sUcayitu pRcchativeda iti kamiti anyatrAtheM vihitoH zrUyata eva na lupyate linA proktaM vedaM vidantyadhIyate vA chAgale yinaH // 15 // ityedartha vedagrahaNam ityAha-parakeNa proktAdhArakAH / pralokA iti / za0 mA nyAsAnusandhAnam-chagalino0 ! 45 spaTam / 6 / 3 / 185 / 10 nanu ya evaM vedasya pravaktA carakaH sa evAyamutAnya ityAzaGkAyAmAha-gharako vaizampAyana iti, nAyaM vedasya zonakAdibhyo Nin // 6 / 3 / 18 / / pravaktA'pi tu purANapravaktasvena ato vazampAyana eva ta.pra.-zaunaka ityevamAdibhyastena prokta carakazabdeneha prokta iti bhaavH| kaThAdayaH prayogaganyA, yede Nin pratyayo bhavati / aNAdyapavAdaH / huliyattayA te paThitaM zakathA iti bhAvaH / pANinIye | zaunakSena proktaM ye vidantyadhIyate yA zona-50 15 ca na kaThAdigaNaH zrUyate'pi tu "kaTha-carakAla" [pA0 kinaH / zAGgaraviNaH / vAjasaneyinaH / veda sa0 4.3.107.1 iti sUtre dAveva kaTha-carapho ptthitii| ityeya? zaunakIyA zikSA / anyebhyo lupaH prayogasyAbhidhAne tu teSAM zabdAnAM protA zaunaka zAgaraya vAjasaneya zApaya kAkeya lakSaNeti varNayanti / / 6 / 3 / 183 / / | (zAkeya) zAmpeya zAlpheya skandha skambha devatittiri-caratantu-khaNDikokhAdIyaNa darza rajjumAra rajjutAra rajjukaNTha dAmakaNTa 55 kaTa zATha kuzATha kuzApa kuzAyana Azvapazcama // 63 // 184 // talayakAra puruSAMsaka daridra tumdhuru upalapa ta0 pra0-titiri varatantu khaNDika ukha | Alambika paliGga kamala RcAbha AruNi tANDapa ityetebhyastena prokte'thai IyaNa pratyayo bhavati / / zyAmAyana khAdAyana kaSAyatala stambha iti aNo'pavAdaH; sa cet prokto ghedo bhavati / | zaunakAdayaH / tittiriNA proktaM ghedaM vidaratyadhIyate yA AkRtimaNo'yam / tena bhAllavinA proktaM 25 sirIyAH / paartntviiyaaH| khaannddikiiyaaH| |brAmaNaM vidantyadhIyate vA bhAlavinaH, zAThayAaukSIyAH / vede ityeva 1 tittiriNA prokkA- | yaninaH. aitareyiNaH ityAdi siha. bhavati / svaitirAH pralokAH / atrApi 'vedena brAhmaNa- zrAmaNamapi caMda eva / mantramANaM hi vedaH matraiva' [6.2.130.] ityupatiSThate // 18 // // 186 // 65 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-titiri0| prokte za. ma. gyAsAnusandhAnam-zauna0 / aNA30 vede ityanuvartata eva / tathA cArthamAi-prokeDa IyaNa payAda iti ! aN tu sAmAnyataH sarvabhyaH prApta eva, bhavati, aNo'pavAdaH, sa pet prokto vedo ye ca dusaMjJakA atra paTitAstebhya Iyasya prAptiriti tasyApi bhvtiiti| aNU tena prokte ityanenautsargika eva prApta vAdhako'yamityarthaH / atrApi vedaviSayatvenA yetR-vediIyaNA baadhyte| tittiriNA, varatantunA, saNDikena, ugvena | arthaviSayateti tathaiva citrahaH kriyate / tatra pronArthe'nena 70 ca proktaM vedaM vidantyadhIyate vetyarthe pratyayaH / Adisvara-Nin , tato'yayanAdAya vihitasthAga; 'proktAt" [6. 35 vRddhiH| varatandoruvarNasyAdezo'pi / vedAdanyatrAgevetyAha- 2.129.) iti lum / atra gaNe prayoge ca 'zAgava' taittirAH zlokA iti / asyApi sUtrasya vedaviSaya- zabdo dRzyate repharahitaH / pANinIye 'zAGgarava' iti rephasvAdatrApi niyamapravRttimAha-atrApi "vedenbAmaNa"viziSTaH pATho dRzyate, tadaucityamapi pratimAti, zubhasya 20 60 "Aho Shrutgyanam"
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3 0 188. zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 249. syaiva yuktAt, purANakathAsu tAdRzasyaiva nAmnaH zrutatvAt 'zArGgarava' zabdasya cArthApratIteriti lekhakapramAdAdeva repharahitaH pATho jAta iti pratibhAti / vedAdanyatra ceya 5 evetyAha- zaunakIyA zikSeti / AkRtigaNo'ya miti / zaunakAderityekavacanenaiva nirdeSTavye bahuvacanAnta prayogAt tathAtvAvagatiriti bhAvaH / tatphalamAha-tena bhAlTavinA prokaM brAhmaNaM vidantItyAdi / atrApi Niniriti bhAvaH / vikAraM zArka dhanuH, tasyaiva ravo yasyetyarthe zArGgaravazabda- | kalpitaH, tatra yaH purANena muninA kalpitastacaivAnena pratyayo nArvAcInakalpite / tatra purANanavInakAlavibhAga AcArAdeva / piGgena prokta iti / piGgAdayo'ruNaparAjAntAH purANA RSayastebhyaH Nin / ebhyo Ninapratya yAntebhyo'dhye- 40 tRveditrarthe jAtasya pratyayasya " prokkAt" [6.3.129./ iti lupi samAnameva rUpamityAha ye'pi paiGginaM kalpaM vidansyadhIyate vA te'pi paiGgina eveti / 10 nanu vede ityasya saMbandhena brAhmaNe'rthe kathaM pratyaya iti cedAha - brAhmaNamapi veda eveti / atrAyeM pramANavAkayamAha - "mantra brAhmaNaM hi veda" iti / 'mantrabrAhmaNayovedanAmadheyam' | iti : fresoktayAsvacanena brAhmaNamapi vedazabdenApyate / vedo dvidhA mantrabhAgaH, 15 brAhmaNabhAgazca / tatra mantrabhAge yAni karmANi carcitAni yeSu ca teSAM mantrANAM prayogaH, teSAM karmaNAM prakriyAMzo brAhmaNabhAge gadyena prokta iti tasyApi vedavat prAmANikatvaM pramANiraGgIkRtamiti vedatvenaiva vyavahAraH sarvatreti |6|3|186 // purANe kalpe ||6|3|187 | ta0 pra0 teneti tRtIyAntAt prokte'rthe | jina pratyayo bhavati / aNAdyapavAdaH / sa cet proktaH purANaH kalpAM bhavati / piGgena proka: kalpaH purANaH paiGgIkalpaH / tRNapiGgena tArNa 25 piGgIkalpaH / aruNaparAjena AruNaparAjI kalpaH / ye'pi paiGginaM kalAM vidantyadhIyate vA te'pi paiGginaH / AruNaparAjinaH / proktAddhi lubuktaiva / purANa iti kim ? AzmarathaH kalpaH / Azmarathyena proktaH uttarakalpebhya 30 ArAtIya iti zrUyate ||18|| 20 kuta ityAha-kaddhi buktaiveti / purANagrahaNasva vyAyayamAha - AzmarathaH kalpa iti / amarathasyApa- 45 tyamAzmarathyaH, gargAditvAd yan / tena prokta ityarthe'Ni vyaJjanAt taddhitasyeti yalope Azmaratha iti / ayaM hi nadIna RSiriti tato na zin bhavati / tasya navInatvamevAha- Azmarathyena proktaH kalpa ilyAdi / ArAtIya iti ArAdbhavaH ityarthe dunimitta IyaH pazcAdbhava 50 ityarthaH / iti zrUyate iti kathanenAsya vyavahArasya AcAraprAptatvameva prakAzyate ||6|3|187 // C arrrr - kauzikAd vedavacca ||6|3|188|| 0 pra0-AbhyAM tena prokte purANe kalpe jin pratyayo bhavati / IyApavAdaH / vedavacA 55 fert karUpe kArya bhavati / kAzyapena proktaM purANaM kalpaM vidantyadhIyate vA kAzyapinaH / kauzikena kauzikinaH / kAzyapinAM dharma AmnAyaH saMghI yA kAzyapakaH / kauzikinAM kauzikikaH / vedavaccetyatidezAd vedena 60 bAhmaNamatraiveti niyamAd vedavadhyetRviSayatA 'caraNAdakaJ' [6.3.167.] ityakaJ ca bhavati / kalpa ityeva ? kAzyapIyA saMhitA / purANa ityeva ? idAnIMtanena gotrakAzyapena proktaH kalpaH kAzyapIyaH / vedavacneti atidezArthaM 65 vacanam ||188|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - purANe0 / kalpo nAma kalpyate'neneti vyutpanno vedAnusAri karmaNAmiti karta byatAsUcakaH kalpasUtrAparanAmA vedAGgabhUtaH / sa ca dvividhaH zrItaH, smArtazva / taittirIyasaMhitAdeH brAhmaNebhyazca samudbhUtaH 35 zrAddhAdividhipratipAdako manthavizeSaH zrItaH kalpaH / smRtyu pajIvI ca smArtaH / sa va yathAsamayaM bahubhiH RSibhiH / tidezAt akaJapi bhavatIti tadudAharati- kAzyapinAM 32 siddhahemacandra za0 bha0 nyAsAnusandhAnam - kAzyapa0 / IyApavAda iti / ubhayortusaMjJatvAdasya prAptiH, tadvAdhako'yamityarthaH / purANe karUpe ityasya saMbandhAt tathaiva vigrahamAha- kAzyapena prokaM purANaM kalpamityAdi 1 70 anayoH pratyayAntayoH dharmAmnAyAdyartheSu vedavat kAryA " Aho Shrutgyanam"
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. kaLikALasarvajJabhIhemacandrasaribhagavatmaNote [pA0 3. 0 199.J nAyaHsaMbo vA kAzyapaka iti / "caraNA- | linA navazikSAsUtrANi praNItAni / pArAzaryana vyAsena daphA 6.3.167.. ityakatri antyasvarAdilopaH / / ca vedAntasUtrANi praNItAni / tAni ca saMnyAsibhirevA- 40 vedavadityatidezasya phalaM spaSTayati vedavaccetyati dhyetavyAnoti bhikSusUtrANyucyante / vedavatvAtidezAtha dezAdiyAdinA / kalpAdanyatreya evetyAha-kAzyapIyA | "caraNAdakam " [6.3.168.) ityapi bhavatItyAha5 saMhiteti / purANa ityasya vyAvaryamAha-idAnImtanena | zilAlinAM dharma ityAdinA / naTa-bhikSusUtragrahaNagoMdhakAzyapeneti / kazyapasyAnantarApatyaM kAzyapo muniH / vyAvaryamAha-zailAlaM pArAzaramiti / zilAlinA purANaH, tadone mavaH so'pi kAzyapaH, sa ca na pArAzaryeNa ca proktanyasmin granthe yathAyathamaN am ca 45 purANa iti tataH prokte'the Iya eveti bhAvaH / bhavatIti bhAvaH // 6 / 31189 // . nanu purANe kalpe iti sUgegaveyApavAdA Nin siddha 10 eveti kimarthamidaM sUtramiti cedavAha-vedavacceti kRzAzvakarmandAdina // 6 // 3 // 19 // atidezArtha pacana miti / atidezasya phalaM pUrvamuktameva ta0 pra0-AbhyAM tena prokte yathAsaMkhya // 6 // 31188 // naTasUtre bhisUtre ca in pratyayo bhavati / zilAli paaraashryaabhtt-bhikssusuudaa3189|| anno'pvaadH| vedamacAsmin kArya bhavati / sa kRzAzvana proktaM naTasUtraM vidantyadhIyate yA ta0 pra0-zilAlin pArAzarya ityetAbhyAM kRzAzvino naTAH / karmandena proktaM bhikSusUtra 1 tema prokte yathAsaMkhya naTasUtre ca Nin pratyayo / vidantyadhIyate thA karmandino bhikSavaH / atibhavati / aNaapavAdaH / yedavaJcAsmin kArya dezAdakam ca / kAzvikama / kAmandakam / bhavati / naTAnAmadhyayanaM naTasUtram / bhikSUNA- naTasUtra kApileyazabdAdapIcchantyeke / kApile-55 madhyayanaM bhikSusUtram / zilAlimA proktaM yinI naTAH kApileyaka AmnAyaH // 19 // masUtra vidasyadhIyate vA zalAlinI naTAH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kRzA0 / naTa20 pArAzaryeNa proktaM bhikSusUtraM SivansyadhIyate bhikSasUko iti vedabacca, iti ca pUrvato'nusRtam / tathA yA pArAzariNo bhikssvH| zailAlinAM dharmaH cArthamAha-AbhyAM tena prokte ityAdinA / aNaH AmnAyaH saMgho vA zailAlakam / pArAzarakam / autsargikasyAyamapavAda ityAha-aNo'pavAda iti / veda- 60 atidezAda vedatradhyetRviSayatA cAraNAdakA vattvAtidezAda yetR-veditRpratyayaviSayatA'pIti tathaiva ppa bhvti| nadabhikSumUtra iti kim ? zailAla vigrahavAkyamAha-kRzAzvena protaM nttsuutrmityaadinaa| 25 pArAzaram / / 189 // aba matAntaramAha-naTasUtra kApileyazabdAdapInchaza0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-zilAli / msyeke iti / tathA ca teSAM mate tathya sUtramapi vibhajyezilaM kaNizArjanamalate zIlayati tacchIlaH zilAlI / / tetyaparaM gauravam / tathA ca tasya vedavattvAtidezo'pi 651 parAzarasyApatyaM pArAzaryaH vyAsaH / nazazca mizavazceti bhaviSyatItyadhyetR-veditRpratyayaviSayatA, dharmAdau caraNAdakaJ na bhikSayaH, teSAM sUtramiti samAse sUtrazabdasyobhAbhyAM ceti sarvameva syAditi tathaiva rUpayamAha-kApile yino 30 saMbandha bhikSusUtre ca yathAkrama pratyayaH / tathA ca zilA- | naTAH, kApileyaka AmnAya iti / / 6 / 3 / 190 // . lino naTasUne pArAzaryAda bhikSusne ityartho labhyate / aNamapavAda iti / tena prokta iti prAptasyautsargika upajJAte // 6 // 3191 // . syANaH zilAlinA, "zaphalAderyaH" [6.3.27.] iti | . ta0pra0-teneti vartate / prathamata upadezena. 70 prAptasyAH pArAzaryAca, bAdhako'yam / vadavaJcetyapya- | vinA vA hAtamupajJAtaM prathamataH kRtaM vopakSAtam / 35 nuvRttamiti tadatidezo'pi bhavatIti adhyetR-veditRpratyaya- tasminnartha tRtIyAntAd yathAvihitaM pratyayo. viSayatA'pi bhavati / naTa-bhikSusUtrayorarthamAha-jaTAmA- bhavati / pANinena pANininA yopanAtaM... madhyayanamiti / naTAnAM svakarmaviSayakamadhyetavyaM sUtra- pANinIyam akAlakaM vyAkaraNama / kAzakamityarthaH / evaM bhikSuNAmadhyetavyaM sUtramityarthaH / zilA-sna gurulAdhaSam // 1916 "Aho Shrutgyanam"
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3 0 192. ] zrIsiddhamacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 251 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - upa0 / teneti / kRto granthaH zaitraH / vArarucAni vAkyAni / vartate iti / samarthavibhaktisamarpakaM teneti padaM pUrvataH jalukena jalUkayA thA kRtA jAlUkAH zlokAH / 40 saMbadhyata iti bhAvaH / upazAtpadArtha grAhayatiH prathamata jAlUkinA jAlukAH / atra 'vRddheJaH' (6.3.28.] upadezena vinA vA jJAtamityAdinA / upazabda Ayarthaka ityaJ / siddhasenIyaH stavaH iSTikAbhiH kRtaH 5 iti prasiddheH prAthamikajJAnaviSaya iti upajJAtazabdArtha iti prAsAdaH aiSTakaH / nAradena kRtaM gItaM nAradIbhAvaH / anAdAvasmin jJAta jJAtR-jJeyapravAhe kenedaM pUrvameva yam / manasA kRtA mAnasI kanyA ! taNA jJAtamiti nirNetumazakyamiti maccA'rthAntaramAha-upadezena kRtaH prAsAdaH ityAdAvanabhidhAnAnna bhavati / 45 vinA jJAtamiti / anyopadezamanapekSya jJAnaviSayIkRta- kRte granthe patrecchantyanye // 192 // miti tadarthaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnamkRte0 / teneti saMvadhyate taca prakaraNavazAd yadyapi kartRtRtIyAntopasthApakaM tathApi sAmAnyata eva vyAkhyAyate sarvaiH - teneti tRtIyAntAt kRte ityAdi / kRdhAtoH kriyAsAmAnya- 50 paratve'pi utpattiH, utpAdanAnukUlaH utpatnyanukUlo bA vyApAra eva bAhulyenAbhidhIyate iti tadAzayenAha - utpAdite'rthe iti / yathAvihitamiti kathanena yebhyaH ye pratyayAH pUrvoktasUtrAnusAraM prAptAsta evehAtidizyante iti bhAvaH / tathA ca zivazabdAdautsargiko'NU, vararucinA 55 kRtAnItyarthe'pi sa eveti vArarucAni vAkyAnivArtikAni / "vAkyakAraM vararuciM bhASyakAra pataJjalim / pANini sUtrakAraM ca praNato'smi munitrayam // ityAdidarzanAda vararucervAkyakAratvaM prasiddham / jAlUkAH 60 / 25 "kAlopasarjane ca tulyam" [phA0sU0 1.2.57.] iti tadIyaM sUtram / tasyAyamarthaH - kAlaparibhASaNamupasarjanaparibhASaNamapi liGga-vacanAdyanuzAsanavad anArambhaNIyameva lokata evAsyArthasya siddheriti / zAstrega hi ajJAtArthajJApakena bhaktivyam, tathAsatyeva tatra prAmANyopapatteH / ye hyarthA 30 lokaprasiddhA eva kRtaM tatra zAstravyApAreNeti tadAzayaH / kAzakRtsnaM gurulAghavamiti / kAzakRtsnena gauravalAghavaviSayakaM zAstraM proktamiti tadguru-lAghavapadenocyate ! gaurava - lAghavArthe gurulAghavapadasya kathaM prayoga iti "proSTha mAjjAte" [ 7.4.13.] iti sUtravyAkhyAyAM gRha35 datto nirUpitameveti tata evAvagantavyam ||6|3|191 // casA na kRtA, pratyuta tatkaraNaM niSiddhamapi / tathAhi / jAlukA vA zlokAH prasiddhAH tatra kurturnAma na prasiddhamiti tatpadaM tridhA vyAkhyAti, jalUkena jalUkayA vA kRtA jAlUkA, jAlukinA kRtA jAlukA iti / pUrvayorautsargiko 'NU paratra ca "vRddheH " [6.3.28. ityaJ / siddhasenazabdasya nAmatvAt " saMjJAduva" [6 65 1.6. ] iti dusarAyA, "dorIya:" [6.3.32.] itiiyH|| iSTikAbhiH kRtA iti / atra ceSTakAnAM karaNatve'pi tRtIyAntasAmAnyasya grahaNena pratyayaH / pANinIye tu tRtIyAyA atra prakaraNe kartRvAcikAyAM grahaNaM svIkRtyedRzaprayoge vAkyameveti AzrIyate / sati cedRzaprayogasyA - 70 bhivAne iSTikAnAmayamitIdamartha evaM pratyaya AzrIyate / kacicca kartRtRtIyAntAdapi na pratyayaH ityAha-sakSNA kRtaH prAsAdaH ityAdAvanabhidhAnAnneti tena kRtam ityanena utpattau svAtantryaM pratyAyyate, takSAdezva na tatraH svAtantryamapi tu parapreraNayA pravRttiriti tatkRteH pratyayenA- 75 bhidhAnaM na bhavatIti svabhAva iti bhAvaH / nanu pANinyAdInAmapi kenacid rUpeNezvaropadezApekSA AsIdeti vizrutatvAt kathaM tarhi pANinyupazaM vyAkaraNaM kathyeteti viSaye'rthAntaramAha-prathamataH kRtaM veti / astu nAmedRzaM jJAnamanyasyApi kasyacita, astu vA paropadezApekSAspi kintu yathA tatkRtaM vastu saMpratyupalabhyate tathA15 'nyakRta nopalabhyata ityeva tasya prathamakatRtvamiti sa upajJAtA bhavati, iti pANinIyAdizAstrasya tathAbhUtatvena tatpANinena pANinA vopajJAtaM kathayituM zakayata iti bhAvaH tathA ca pANinazabdasya pANinizabdasya vA dusaMzakatvena tato'sminnarthe " dorIya:" [6.3.32. ] iti vihita Iyo 20 bhavati / akAlakaM vyAkaraNamiti vizeSyanirdezaH / tatrAkAlakamiti vizeSaNasyAyamarthaH - kAla - paribhASArahitamiti / nAsti kAlaH kAla-paribhASA yatretyarthAt / pANinitaH pUrve zacAryairayatanAdikAlaparibhASA kRtA, pANininA 1 10 ko kRte ||6|3|192|| ta0 pra0-teneti tRtIyAntAt kRte utpAfaise yathAvihitamaNAdayo bhavanti / zivena "Aho Shrutgyanam"
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kalikAlasarvazazrIDemacandrasUribhagavatpraNIte matAntaramAha-kRte granthe patrecchantyanye iti / pANinIyamatamidam / tatra hi "kRte granthe " [ pA0sU0 4.3.116.] ityeva sUtramasti, na tu sAmAnyataH kRte iti / yadi ca pranthAdanyatrApi kRtArthe prayogaH prasiddhaH 5 tahi tadaprimasUtreNa " saMjJAyAm " [4.3.117.] ityanena svamate yathA 'nAmni makSikAdibhyaH ' [6.3.193.] iti sUtramasti tatsthAnIyena. sAvanIyamiti teSAM matam ||6|3|192|| nAgni makSikAdibhyaH || 6 |3|193 || 10 ta0pra0 - makSikAdibhyastRtIyAntebhyaH kRtaMsa yathAvihitaM pratyayo bhavati nAmni, pratyayAntaM cennAma bhavati / makSikAbhiH kRtaM mAkSikaM madhu / saraghAbhiH sAradham / garmudbhitam / narmukAbhirnArmukam ? makSikAbhiH 15 kRtaM zakRt / vAtapaiH kRtaM vAtapamityaprANasaM nAma neyAntamitIyo na bhavati / 20 makSikA saraghA garhuta narmukA putrikA kSudrA bhramara adara vAtapa iti makSikAdayaH prayogagamyAH / / 193 / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - nAmni0 / tenetyanuvRttam tRtIyAntamAtraparamiti tatra bahuvacana kavacanAdivibhAgo'nabhimata iti tathA sUtraM vyAkhyAti-makSi kAdibhyastRtIyAntebhya iti / mAkSikamityAdau sarvatrANU / vAtapazabdasyAtra paThitasya dusaMjJakatve satyapi 25 vAtapamityasyaiva nAmatvena neyaH kintu aNevetyAha yAtapaiH kRtamityAdinA / nAmni hi dRSTasyaivAnuvidhAna * miti tatra nyAyAprasArAt / makSikAdInAM vipradarzanAya paThitatve'pi neyattayA pAtra iti sUcayati - makSikAdayaH prayogagamyA iti / prayogadarzaneneva paricchedyA ityarthaH / 30 ata evaikavacanAntaprayogamanAdRtya bahuvacanena nirdezaH | kRta iti bhAvaH // 63 // 193 // kulAlAderakam ||6|3|194 // ta0 pra0--kulAla ityevamAdibhyastena kRte sesent pratyayo bhavati nAmni, saMjJAyAm / 35 kulAlena kRtaM kaulAlakam / vAruTakam | nAmnItyabhiveyaniyamArtham / tena ghaTa-ghaTI- zarAvodavanAceva bhANDaM kaulAlakam, na yatkizcit / kulAlakRtam / zUrya-piTaka-paTalikA picchikA| cetra bhANDaM bArudakama, nAnyat / gravamanyatrApyabhidheyaniyamaH / | pA0 3 0 196 ] wwwwww.www kulAla varuTa karmAra niSAda caNDAla senA sirandhra devarAjan devarAja pariSad vadhU bhadra anaDuha brahman kumbhakAra azvapAka ruru iti kulAlAdiH / 194 // za0 1 45 nyAsAnusandhAnam - kulA0 kulAla: kumbhakArAbhizro jAtivizeSajAtaH / varuTo vaMzapAtranirmAtA'ntyajavizeSaH / evamanye'pi kArana evAtra gaNe vizeSataH paThyante / atrApi pUrvato nAmnIti saMbadhyate evetyAha- nAmnItyabhidheyaniyamArthamiti / zabdAnAM paThitatvena tebhyaH pratyayaH utpannaH svata eva nAma syAde 560 beti nAmnIti vyarthamiti zaGkAyA uttaramidam / tathA ca tanmAtrakRtitvena prasiddhe'rthaM evaM pratyayo na tu kRtasAmAnye iti bhAvaH / tathA ca yAni vastUni kulAlakRtimAtrasAdhyAni teSvabhidheyeSveva pratyayo bhavati, na tu taskRte'pyanyasmin vastuni / tadeva spaSTayati - tena ghaTa 55 ghaTItyAdinA / evaM vAruTaka mityasyApyabhiveyAnyAhazUrpapiTaketyAdinA / na kevalamanayoreva viSaye kintvanyatrApi phArmara kAdAvityAha-evamanyatrApIti // 6 / 3 | 194 // ma0 40 "Aho Shrutgyanam" sarvacaNa nena ||6|3|195|| ta0 pra0- sarvacarmanzabdAt tena kRte na 6C Inan ityetau pratyayau bhavataH / nAmnItyadhikArAdabhidheyaniyamaH / sarvazvarmaNA kRtaH sarvaca - maNaH, sArvacamiNaH / atra sarvazabdasya kRtApekSasya carmazabdenAyoginA'pi 'nAma nAmnA' [3.1.18.] ityAdinA samAsaH || 1953 65 za0ma0 bhyAsAnusandhAnam - sarva0 | nAmnoti saMbadhyate, tena kRte iti ca / tatra nAmnItyadhikArasya phalamAha-abhidheyaniyama iti / abhidheyArthavizeSa evAyaM prayogo na svanyasminnapi carmamaye vastuni / ne AdisvaravRddhayabhAvaH, Ina ca vRddhirAdisvarasyeti bhedaH ! 70 sarvadharmaNA kRta iti vigrahavAkye kRta ityasya sarvazabdena sAmarthya carmaNetyanena ca, kintu sarvazabdasya carmaNA saha na sAkSAdapekSeti parasparanirapekSatvenAsAmarthyAt samAsAmAntAvAha - " nAma nAmnA0 (3.1.18.] ityAdinA samAsa iti / tatra bahulagrahaNasattvena tasya ca 75
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 3. sU0 198.] sarvopAdhivyabhicAre'pi pravRttyarthatvenAsAmadhye'pi samAsa iti bhAvaH ||6/3/195 // uraso yANa ||6|3|196 // zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / ta0 pra0--uraszabdAt tena kRte ya aN 5 ityetau pratyayau bhavato nAmni / urasA kRtaH urasyaH, aurasaH // 196 // za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - urasaH / atrApi / nAmnItyadhikArAt putrAdirUpe'rthe vAcya evemau pratyayo nAnyasminnurasA saMpAdite'pi / tAdRze'rthaM vAkayameya bhavati 10 ||6|3|196| 253. nAt kvacidanyatrApi bhavatIti / nipAtanAzrayaNavazAt kRtArthamirahe'pi nAmAce sati tasya prayogo bhaktItyarthaH / ketyAha-odhAvayetyAdi / ruptadazAkSarasamUha 40 evAtra chandasyazabdasya prayogaH sa ca na kriyAviSaya iti kRtArthatvAbhAvaH svaSyaH tathA cAha- apa svArthe yaH iti / yajJamuddizya vihito'yamakSarasamudAyaH ityuktamyajJamanuSihita iti / atra chandasya kathamityAha-yathAsuSTuvAdirityAdi // 63 // 197 // chandasyaH ||6|3|197 // ta0 pra0-chandas zabdAt tena kRte yaH pratyayo nipAtyate nAmni / chandasA icchayA kRtazchandasyaH, na tu pravacanena gAyatryAdinA 15 vA / nAmnItyadhikArAdabhidheyavyavasthA / nipAtanAt kacidanyatrApi bhavati / ozrAvayeti caturakSaram / astu zrauSaT iti caturakSaram, ye yajAmahe iti paJcAkSaram, yajeti dvakSaraM prakSarAM vaSaTkAraH, eSa va saptadazAkSara20 chandasyo yakSamanuvihitaH / atra svArthe yaH / yadA anuSTubAdirakSarasamUhazchandastathaiSAM saptadazAnAmakSarANAM samUhazchandasya ucyate // 197 // | spaSTayati na tu prazvanena gAyatryAdinA bA / 30 pravacanaM vedapArAyaNam, vedasyApi chandaH zabdAbhiveyatvAt, akSaramAtrAvRttArthatvasyApi chandaHzabde sattvena tadAsAya, gAyatryAdinA vetyuktam / gAyatrIgrahaNaM vRttAntarasvApyupalakSaNam - gAyatrIprabhRtivRtaiH kRte'pi nAyaM prayoga ityarthaH / tatra mAnamAha - nAmnItyadhikArAdabhidheya 35 vyavastheti / uktamevaitat pUrvam / nanu chandaso yaH uraso'N celyevaM sUtre kRte'pi chandasya iti prayogaH svAdeveti kimartha prayoganipAtanamiti cedAha - nipAta easure ||6|33198 // / 0 pra0-kRta iti vartate / ama iti dvitIyAsAdadhikRtya kRte granye'rthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / adhikRtya prastutya uddizyesparthaH / tadapekSA dvitIyA / subhadrAmadhikRtya 50 kRto granthaH saubhadraH / bhadrAM bhAdraH / sutArAM sautAraH / bhImarathAmadhikRtya kRtAsskhyAyikA bhaimarathI / grantha iti kima ? subhadrAmAdhikRtya kRtaH prAsAdaH / kathaM vAsavadattAmadhikRtya kRtAsskhyAyikA vAsavadattA, urvazI, sumanoharA, 55 afebandhanam, sItAharaNamiti / upacArAd granthe tAcchandayaM bhaviSyati ||198|| 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-amo0 / ama iti dvitIyAvibhattayantanAmopalakSakam | kRta iti vartate iti / samarthavibhakteH sAkSAnnirdiSTatvAt tenetyasya nivRttA- 60 yaNi kRte ityanuvartate eveti bhAvaH / adhikRtya zabdArtha grAhayati prastutya uddizyetyarthaH, adhikArasya vyAkaraNe prastAvArthakatvena pratiddheH / prastAvArthameva spaSTayati- uhi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - chandasyaH / tena kRte, nAgni iti padatrayaM saMvadhyate etra / tathA cAbhiveya- | 25 niyame prApte, chandaH zabdasyApi anekAbhiveyatvena yadarthaka syeha grahaNaM tadvigrahavAkyena spaSTayati-chandasA icchayA zyetizabdena tapekSA dvitIyeti / adhikRtyakRtamiti / aicchike vastubhyevAsya zabdasya prayuktatvena | zabdasaMvandhamapezyava dvitIyAvibhaktirvigrahavAkye prayujyata 65 tatraiva nAmatvena vyavahAraH, anyatrArthe tu vAkyameva tadeva / ityarthaH / kriyApekSAM vinA karmatvAbhAvena dvitIyA'prApteriti zeSaH / subhadrAmadhikRtyetyAdeH subhadrAyAzcaritamadhikRtya tatprastAve kRta ityAdirarthaH / adhikRtyetyarthasya prastusyetyAdinA varNitasya grantha evaM pravRtteH granthe ityavyAvartakamiti zaGkate -granthe iti kimiti / vyAvartyamAha - 70 subhadrAmadhikRtya kRtaH prAsAda iti / subhadrAyA nivAsArthaM kRtaH prAsAdastAmuddizyaiva kRto bhavatIti tatrApi adhikArArthasya satvena pratyayapravRttirmA bhUditi granthe ityAvazyakamiti bhAvaH / 'vAsavadattA ' ityAdayaH zabdAstAM tAM nAyikAmuddizya kRte granthe prasiddhAH tatra kathaM 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte na pratyayotpattiriti zaGkate kathaM vAsavadattAmadhikRtya kRtetyAdi / uttarayati-upacArAd granthe tAcchandayaM bhaviSyati iti / uddezyavAcakasya zabdasya taduddezena kRte pranye tattvamuparyaprayoga iti bhAvaH / lAkSaNikaH prayoga 5 iti yAvat / tathA hi "tAtsyyAt tathaiva tAddharmyAt tatsAmIpyAt tathaiva ca / tatsAhacaryAt tAdarthyAjjeyA vai lakSaNA budhaiH // " ityabhiyuktoktayA tAdarthyarUpaM nimittamAzritya tasya zabdasya prayoga iti tattvam / sa cAsau zabdaH tacchandaH 10 tasya mAvaH prayogaH tAcchazvacam / tacchabdaprayogaH ||6|3|198|| jyotiSam ||6|3|199 // ta0 pra0 - jyotiH zabdAdamo'dhikRtya kRte granthe 'N pratyayo vRddhyabhAvazca nipAtyate / jyotIM 15 vyadhikRtya kRto grantho jyotiSam // 199 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - jyoti0 / nipAtanaparaM sUtram / amo'dhikRtya granthe iti kRte iti ca sambadhyate / amantAjjyotiH zabdAdaNi prakRte'rthe nipAtanamidam / pANinIyAdo ca nedRzaM nipAtanaM 20 dRzyate / na ca kApi granye'yaM zabdaH saMprati prayukto dRzyate / prayogazca jyotiHsambandhini zAstre jyotiSazabdasyaiva / tatra ca saMbandhasAmAnye tasyedamityarthe'N / yadi ca vRddhirahita eva prAmANikaH prayoga upalabhyeta tadA tanmatAnusAreNa matvarthIyenArza AdyacA sa prayogaH samarthanIyaH / 25 svamate ca sUtramevAramyate iti vizeSaH // 6 / 33199 // zizukrandAdibhya IyaH // 6 / 3 / 200|| ta0 pra0 - zizukanda ityevamAdibhyo dvitIyAntebhyo'dhikRtya kRte granthe iyaH pratyayo bhavati / zizukrandamadhikRtya kRto granthaH zizu 30 kandIyaH / yamasabhIyaH / indrajamanIyaH / pradhumna pratyAgamanIyaH / pradyumnodayanIyaH / sItAhara jIyaH / sItAnveSaNIyaH / zizukrandAdayaH prayogato'nusadhyAH / zizukandazabdAt kecitrecchanti / zaizukrandam ||200|| | | [ pA0 3 0 202. ] yamasya sabhA yamasabha tadadhikRtya kRta ityAdirvigrahaH / zizukrandAdigaNasyApaThitatvAdAha- zizukrandAdayaH prayogato'nusartavyA iti / prayogAnusAreNaiva tadgaNAntargatatvaM 40 vijJeyamiti sUcanArtha bahuvacanamiti bhAvaH ||6|3|200|| dvandvAt prAyaH ||6|3|201 // ta0 pra0 dvandvAt samAsAdamo'dhikRtya kRte granthe prAya IyaH pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / vaakypdiiym| dravyaparyAyIyam / zabdArthasamba- 45 ndhIyam / zyena kapotIyam / prAya iti kim ? devAsuram / rAkSasuram | gauNamukhyam ||201 || za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dvAt / pUrvavat samarthavibhaktirarthazca saMbadhyate / yebhyo dvandvebhya eSa pratyaya iSTastebhyaH zizukrandAditvakalpanayaiva prayogeSu sAdhyeSu 50 nAtyAvazyakamidaM sUtramiti kecit / prAyaH grahaNasya devAsurAdibhya IyabAdhanArthasyApi nAvazyakatA teSAM zizukrandAdivahirbhUtasvakalpanayaiva yAbhAvasiddheH / na ca gauNamukhyamityatra "dorIyaH " [6.3.32. ] iti syAditi vAcyam, prAyaH grahaNasya tadAdhakatvakalpanApekSayA *saMjJA- 55 pUrvako vidhiranityaH iti nyAyAzrayaNenaiva dusaMjJAnimitasya tasya lakSyAnurodhAdanityatvakalpanAsaMbhavAt / guNazabdasyApi gauNazabda samAnArthatvAd guNa-mukhyazabdAdevANi tatsiddheH sambhavAnveti sarvadoSavAraNasaMbhave'pi vyAkhyAnAd varaM karaNam * iti nyAyena sUtrameva kRtamityanusandheyam 60 ||6|3|2011| abhiniSkrAmati dvAre ||6|3|202|| ta0 pra0-dvitIyAntAdabhiniSkAmati abhinirgacchatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, taccedabhiniSkAmadU dvAraM bhavati / sumnamabhiniSkA- 65 mati srautaM kanyakujadvAram / mAthuram / nAdeyam / rASTriya dvAram / karaNabhUtasyApi dvArasyAbhiniSkramaNakriyAyAM svAtantryavivakSA / yathA sAdhyasizchinattIti / racanAvahirbhAve vA nisskmiH| ter gRhakort frSkArataH / dvAra iti kim ? 70 sunamabhiniSkrAmati caitraH || 202 || 35 .. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zizu0 / amoSdhikRtyapranye kRte iti saMbadhyata eva / zizUnAM krandanaM zizukrandaH tamadhikRtya kRto grantha ityarthe IyaH || nirdiSTatvena samarthavibhaktimAtrasyApekSaNAt apekSAtoI za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-abhi0 / pUrvavadamo'dhikRtya granthe kRte ityasya saMbandhastu neha - artharUpa "Aho Shrutgyanam"
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [ pA0 3 0 205. ] dhikAraH iti siddhAntAdekadezamAtrasya 'amaH' iti padasya saMbandha ityAha- dvitIyAntAdityAdi / abhiniSkAmatItyasyArthamAha-abhinirgacchetItyarthe iti / abhinirgamanaM tadizaM prati sthitatvameva / dvArasyAcetanasya gatyayenottara5 dezasaMyogAnukUlavyApAreNaM vAstavikasaMbandhAsambhavAt, svayaM svAtrArthe samAdhAnaM vakSyati / dvAramiti na prakRtini dezo' pitu pratyayAntArthanirdezaH / tathA cAha taka vedabhini kAmAraM bhavatIti / abhiniSkramaNakartRtvena dvAraM ceducyetetyarthaH 1 sunnamabhiniSkrAmati sraughnaM kAmya10 kubz2adhAramiti / kAnyakubjadezasya rAjadhAnyAH vA vAraM yat, pradezAbhimukha syAt tadevetyamucyate iti bhAvaH / acetanasya dvArasya kathamabhiniSkramaNakartRtvamityAzaGkAyAmAha - karaNabhUtasyApItyAdinA / dvAraM hi abhiniSkramaNasya kazcit pratyAbhimukhyena nirgamanasyA15 sAdhAraNaM sAdhanamiti karaNaM bhavitumarhati na tu kartRta vastusthitI satyAmApi vivakSAtaH kArakANi bhavantika iti siddhAntamanusAya karaNasyApi tasya kartRtvavivakSeti bhAvaH / tatra prasiddhaM dRSTAntamAha--yathA sAdhyasirichamatIti / saukaryAtizayadyotanAyeha yathA karaNasyApyase 20 kartRtvaM vivakSitaM tadvaditi bhAvaH / samAdhAnAntaramAha-Teresa vA niSkamiriti / racanAvasthato bahirbhUtaM niSkrAntamucyate, abhirityupasargazca dezAntarasyAbhimukhyamAtramAheti tumnAbhimukhaM sthitamidaM dvAraM racanAto bahirbhUtamiti prayogArtha iti bhAvaH / kintu iyaM prauDhoktireva / 25 dezavizeSadvArasya dezAntarAbhimukhyena racanAto bahirbhUtatvasya vyavahArAnupayogAt, kintu tad dezaM prati gacchatAM karaNarUpatvameva tasya yuktamiti mattvA'nAsthAyAmeva vAzabdaH prayukto na tu samAdhAnAntarAzayena / dRSTAnte yathAgRha. hter niSkAnta ityatra kaJcit pratyAbhimukhyasyApratIteH / 30 tathA ca pUrvoktA svAtantryavivacaiva varaM samAdhAnamiti ||631202|| | 255 dUta iti kim ? na gacchati sAdhuH / pATaliputraM gacchati nauH paNyaM vaNiga vA || 203 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-gacchati0 / ama iti saMbadhyate / pathi dUte iti padadvayaM pratyayAntArthabodhakam / tadAha--yo'sau gacchati sa cet panthA dUto veti / yathAvihitamityukta-pUrvoktAnAmeva yathAprAptapratyayAnAmasminnarthe vidhAnamiti vijJAyate / tathA 45 ca somaH mAthura inyanayorautsargiko'Nu, nAdeyaH ityatra "navAdereyaN " [6.1.2. ], rASTriya ityatra "rASTrAdiyaH" [ 6.3.3.] ityevaM pratyayAH vijJeyAH / avApyacetanasya patho gamanakriyAkartRtvamanupapannamiti tadupapAdayati- pathisyeSu gacchatsu ityAdinA / tathA ca gantRRNAM vyApAraH pathyu. 50 pacaryate iti tathaivehApi tadupacAro bhavatItyarthaH / anyathApi pathaH katRtvaM samarthayati / sumnAdiprAptirvA patho gamanamiti / sumnAdidezaparyantaprAptatvameva tasya gatiH, tatra tasya (patha) kartRtvaM vyavahasu zakyata iti bhAvaH / artha vizeSaniyamana mAvazyakamityAha - srugna gacchati sAdhuri- 55 tyAdipratyudAharaNena / tathA caivamAdiSvartheSu pratyayotpattya - bhAvAya pathi dUte ityAvazyakamiti bhAvaH ||6|3|203 // 40 bhajati ||6|3|204 // ta0pra0 dvitIyAntAd bhajatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / suddhaM bhajati sraughraH / mAthura: / 60 nAdeyaH / rASTriyaH ||20|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhajati / ama iyadhikRtam / bhajdhAtuH sevArthaka ihAzrayaNe'pi prayujyate / lagnAdayo dezavizeSAH, tatsaMbandhe bhajaterAzrayaNArthasyaitra yuktatvAt ||6|3|204 // mahArAjAdikaNa ||6|3|205 // ta0 pra0- mahArAjazabdAd dvitIyAntAd bhajatyarthe ikaNpratyayo bhavati / mahArAjaM bhajati mAhArAjikaH || 205 || " Aho Shrutgyanam" gacchati pathi dUte ||6|3|203|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-mahArAjA0 / 70 ta0 pra0- dvitIyAntAd gacchatyarthe yathAvi. | titaM pratyayo bhavati, yo'sau gacchati sa cet 35 pathA dUto vA bhavati / kunaM gacchati saunaH panthA vRto vA / mAthuraH / nAdeyaH / rASTriyaH / / ama iti saMbadhyate / mahAMzvAsau rAjA mahArAjaH / atra pathistheSu gacchatsu taddhetuH panthA abhigacchatI bhajatiH sevArthako'pi bhavitumarhati / tatprItyartha tadIyatyucyate / sunnAdiprAptirvA patho. gamanam / pathi / sevAyAM kartRtvasya prasiddheH / spaSTamanyat // 6 / 205|| 65
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 3. sU0 208. ] acittAdadezakAlAt ||6|3|206 || zabdo nipannaH kSatriyavizeSavAvo bhavati / kintu paramAjano nAmA'pi vAsudevaH / na0 pra0- deza - kAlavarjitaM yadacittamacetanaM tadvAcino dvitIyAntAd bhajatyarthe ikaN pratyayo bhavati / aNAdervAdhikaH / apUpAn bhajati ApUpikaH / shaasskulikH| maudakikaH / pAyasikaH / "sarvatra samastaM ca satyati vai yataH / tato'sau vAsudeveti vidvadbhiH parikIrtitaH // " iti smRteH / tathA ca tato'katrasyAprApterIya 5 akhitAditi kim ? devadattaH / adeza-kAlA- | dhAvanArthamukavidhAnasyAvazyakatvamiti / taca vAsudevA diti kim ? sraughraH / manaH || 206 | junAbhyAM vunM" [pA0sU04.3.98.] iti sUtre mahAbhASye'pi pratipAditam | arjunaM bhajati arjunaka iti / 45 atrAkatri sati Arjunaka iti mA bhUdityetadarthamakavidhAnam / nanvetadartha ka eva vidhIyatAmakavidhAnaM kimarthamiti cedavAha-vAsudevoM bhajati vAsudevakaH, arjunI marjunakaM ityevamarthamiti / ayamAzayaH - vAsudevArjunayorake ke ca rUpe "vizeSAbhAve'pi nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi 50 grahaNam itinyAyena vAsudevIzabdAdarjunI zabdAcca yadi ko vidhIyate tarhi "yAdIdUtaH ke" [ 2.4.104. ] iti hrasvatve vAsudevikaH, arjunikaH iti rUpe syAtAm iSyate tu vAsudevakaH, arjunaka ityeva / sa hi ake sati "jAtizca Nitadvitayasvare" [3.2.51.] iti puMvatvenaiva sidhyatIti 55 tadarthamakavidhAnamAvazyakamiti bhAvaH // 6/3/207 256 20 afone / za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - adhi0 / aNAdedhaka iti / aNa autsargikasya Adipadena pAyasika | 10 ityAdAvasya ca bAdhaka ityarthaH / apUpAn bhajati iti / prItyA bhakSaNamevAtra bhajaterarthaH / padakRtyamAkhyAtuM acittAditi kimiti / cetanAnmA bhUdityAha - devadatta iti / devadataM bhajatIti he autsargiko dezasya phAlasya vA bhajanamaprasiddhamiti matvA pRcchati - 15 adeza - kAlAditi kimiti / bhajanaM na bhaktayA sevanameva api tu AzrayaNamapIti dezAzrayaNasya kAlAzrayaNasya ca saMbhavAt tatra mA bhUdityAha - strotraH / hemana iti / suno dezaH / demantaH kAlaH hemantAdaNi talopo'pi vihitapUrva iti haimanasya siddhiH ||6|3|206 // candrasUribhagavatpraNIte 30 vAsudevArjunAdakaH ||6|3|207|| gotra-kSatriyebhyo'kaJa prAyaH ||3|3|208|| ta0 pra0-AbhyAM dvitIyAntAbhyAM bhajatyartheshH pratyayo bhavati / IyAkarapavAdaH / vAsu devaM bhajati vAsudevakaH / yadA vAsudevazabdaH saMjJAzabdo'kSatriyacanastadottareNAkaJ na 25 prApnoti, kintu 'dorIyaH' [6.3.32. ] itIyaH | ta0 pra0-- gotravAcibhyaH kSatriyatrAcibhyazca dvitIyAntebhyo bhajatyarthe'kana pratyayo bhavati prAyaH / aNAcapavAdaH / glucukAyaniM bhajati 60 glaucukAya nakaH / aupagavakaH / dAkSakaH / gArgakaH / gAgyayaNakaH kSatriya, nAkulakaH / mAhadevakaH / syAT iti tadgrahaNam / arjuna bhajati arju | dauryodhanakaH / dauHzAsanakaH / bahuvacanaM kSatriyanakaH / arjunazabdaH kSatriyavAcItyuttareNAkan | vizeSaparigrahArtham / prAya iti kima ? pANinosyAditi kenaivasiddhe'kaSidhAnaM vAsudeva bhajati 'patyaM pANinaH taM bhajati pANinIyaH / paura- 65 vAsudevakaH / arjunImarjunaka iti eyamartham || dhIyaH // 208|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vAsu0 / IyAkarapavAda iti / dunimittasyeyasya kSatriyanimi tasyAvazyamANasyAkazvApavAda ityarthaH / nanu vAsudevazabdAdakAmarUpe vizeSAbhAvena tasmAdaprimasUtreNA kaJirUpasiddheraka vidhAnArthaM tasyeha pATho vyartha iti cedAha - 35 yadA vAsudevazabdaH saMjJAzabda ityAdi / ayamAzayaH - vasudevasyApatyaM vAsudeva iti vigrahAzrayaNe vRSNitvena tataH "RSivRSNyandhaka0 " [6.1.61.] ityaNi vAsudeva- } nakulaM bhajatItyAdirvigrahaH / 40 0 ma0 E | ityAdAvI myAsAnusandhAnam-- gotra aNAdyapA iti / Adipadena aura yasya prAptasya bAdhakaH / gTucukasyApatyaM glucukAyanirgotram "adorAyaniH prAyaH " [ 6.1.113. ] ityAyaniH, tato 70 bhajana- glaucukAyanaka iti upagorapatyam aupagaze gotram / tato'kRJ / dAkSaH dAkSaka ityAdi vigrahaH / gotramudAhRtya kSatriyamudAharati- nakulaka iti " Aho Shrutgyanam"
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 [pA. 3. sU0 209. zrIsiyademacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / / 257 nanu lAyayAt samAhAreNa nirdezasya svamatAnusAri- sarvagrahaNaM prakRtyatidezArtham / tasya ghANaMsvAt bahuvacanenAtra nirdezaH kimartha iti cedavAha-baha-mAdra-pANDasakaurakhyAH prayojayanti / anyatra pacana kSatriyavizeSaparigrahArthamiti / anyathA ] hi nAsti vizeSaH // 20 // zabhiyazabdAdeva pratyayaH syAt na tu tadvizeSebhya iti za0 ma0 gyAsAnusandhAnam- sarUpAdu / 5 bhAvaH / idaM ca goprakSatriyAkhyebhyaH" pA.sU. 4.3. ana sarUpAdityasya sanirUpakapadArthavAciravena kiM nirUpita 10.] iti sUtre kAzikAyAmapi spaSTam / prAyaHgrahaNasya sArUpyaM vivakSitamilyasya saMdigyatayA tasya sphoraNAyAhapalamAkhyA pRcchati-prAya iti kimiti / pratyudA rASTrakSatriyAta sarUpAdityAdi / ayamAzayaHharaNenottarayati-paNino'patyaM pANiniH gotram , taM "rASTra-kSatriyAd" [6.1.114.] iti sUtreNa rASTra- '45 bhajati pANinIya iti / evaM purorapatyaM pauravaH vAcisarUpAt kSatriyasarUpAzca rASTravAcinaH pratyayo vidhIyate, 10 kSatriyaH taM bhajati pauravIya iti / anayorIya eveSTo | tathA ca rASTra-kSatriyayoreveha parasparaM sArUpyanirUpakatvam / na tvamiti tadartha prAyaHprahaNam / prAyaHgrahaNena cAniya-raca kSatriyavAcI zabdaH prakRtiH, sa ca dripratyayAnto tatvaM sUcyate'toDa nAkaSiti bhAvaH / / 6 / 31208 / / gRhyate tasminneva sArUpyasya siddhatvAt / rASTravadityetAsarUpAd dreH sarva rASTravat // 6209 / / / batyukta evaM pratyayaprakaraNAd rASTravatpratyayaH syAdeveti 50 sarvagrahaNamadhikalAbhArthamiti prakRtirapi rASTravad bhavati / 10 pra0-rASTra-kSatriyAt sahapAda rAjAs tathA ca vRjizandAda rAjani jye vAW iti bhavati / 15 patye viram ' [6.1.114.] iti prastutya saha tasya vaharave yadyapi rASTreNa samAnaM rUpaM vRjaya iti, pAda yo driH pratyaya uktastadantasya dvitIyAnta tathApi ekasva-dviskhayostu varUpyameveti tatrApi vRjIti sya bhajatItyarthe sarva pratyayaH prakRtiya rASTravad | rUpAdeva pratyayaH iti / anyathA vahuvacanAntena vigrahe 55 bhvti.| rASTravAdhinI yA prakRtiji ityAdistatama yaH pratyayo 'vRji-madrAd dezAt kaH' | "vRji-madrAd dezAt kaH" [6.3.38. itivat ke vRjika iti syAt, ekavacana-dvivacanAbhyAM vigrahe tu 20 [6.3.38. ityAdinA vihitastadubhayaM vArya ityevamAdeH sarUpasya dripratyayAntasya bhajatI. dhAyaka iti prAptaM tanmA bhUditi tadarthameva sarvagrahaNam / svasmina viSaye bhavatItyarthaH / vAyaM vAjyoM etadeva spaSTayati-rASTravAcinI yA prakRtirityA dinA / vRjerapatye rAjani ca "dunAdikurvit" [6. 60 vRjIn vA bhajati vRjikaH / mAna mAtrau mahAn bA bhajati mdrkH| atra kaasyyH| pANDa | 1.118.) iti drisaMzake jye vAya iti bhavati, bahurave tu "bahuvakhiyAm" [6.1.124.] iti pratya25 pANDauH , pANdUn vA bhajati pANDavakaH! A yasya lupi ghRjayaH rASTreNa samAna rUpam iti / tadeva akaH / vaakH| pAcAlakaH / vaidehakaH / audu rUpam iti / tadeva rUpamekavacanAntasyApi Azritamiti mbrkH| slkhlkH| atra 'bahuviSayebhyaH' [6.3.. tato bhajatItyatha'pi ke. vRjika ityeva / 45.] ityakA / kauravakaH / kaurvH| yaugndhrkH| 65 yogndhrH| atra 'kuru-yugadharAda vA 6.3.53.] madrazabdAd gajApatye "puma-magadha" {6.1.117. 30 iti pAka / aizyAkaH / atra 'kopAntyAcyA iti visvaranimitto'N bhavatIti mAdra iti rUpamekAve [1.3.56.] ityaN / sarUpAditi kim ! paura-dvitve ca yahusve tu madrA iti pUrvavat, tato bhajatyarthe'pi vIyam / atre puru rAjA amukhaNDo janapada | madraka iti / evaM pADUnAM rAjA pANDaya: pANDo. iti sArUpyaM nAsti / ata eva 'puru-magadha Dartha" [6.1.119.) iti bhavati, rASTra pANDuH iti, 70 [6.1.116.] ityAdI dvisvaratvenaiva siddha puru- tataH zeSe "rASTrebhyaH" [6:3.44.] ityaka bhavatItI35 grahaNamasarUpArtha kRtam / neriti kim ? paJcA- hApi sa eveti pANDavakaH ityevaM sarvatra rASTravan pratya lAna bAmaNAn bhajati pAJcAlaH / atra 'bahu- yAdivicArya nirUpaNIyaH / sArUpyaM ca yaH bhatriyo yasya viSayebhyaH 6.3.45.] ityakA na bhavati / rASTrasya rAjA tena rASTreNa sahaiveSTa iti tadupAdAnasya phalaM 33 siddhahemacandra "Aho Shrutgyanam"
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 5 sUcayituM pRcchati - sarUpAditi kimityAdinA / yatra rAjA'nyaH, rASTraM nAnyaditi tatra mA bhUditi pauravIyamiti / atra puruH purorapatyaM pauravo yA rAjA, rASTra va anukhaNDo janapada iti sArUpyaM nAstIti rASTravat pratyayA'bhAve bhajatItyarthe Iya eva bhavati, na tu rASTravat pratyayaH / asArUpyaM pramANayati-ata eva puru-magadha ityAdAviti / etanca "puru-magdha0" [6.1.117.] iti sUtra eva 'nirUpitam / preriti kimiti / paJcAlAn brAhmaNAn / ayamAzayaH paJcAvAsiSu brAhmaNeSu paJcAlazabdasyAbhedopa10 cArAdeva prayogo na tu bahutve dripratyayasya lupA iti nAtra dvipratyayAntatvamityakaJ majjatyarthena na bhavati, kintu autsargiko'va bhavati / sarvagrahaNaM prakRtyatidezArthamiti / etaca pUrvameva vyAkhyAtam / tatprayojanaM na sarvatrApi tu katipayevetyAha- tacca vAjyetyAdinA / anyatra svAbhAvikatvAnnAtidezAvazyakateti tadAha15 sArUpyasya anyatra nAsti vizeSa iti / udAhRteSu AGgaka ityAdiSu vizeSo nAstItyarthaH / tenAvansyaH ityAdiSu prakRtivad rUpAtidezasya prayojane'pi doSAbhAvaH || 6 | 3 | 209 // kalikAlasabhI hemacandrasUribhagavatpraNIte Tastulyadizi || 6|3|210 / / ta0 pra0-Ta iti sahArthatRtIyAntAt tulyafree yathAvihitaM pratyayo bhavati / tulyA samAnA sAdhAraNA dig yasya sa tulyadik / ReferrerrthaH / sudAmnA pakadika saudAmanI vidyut | sudAmA nAma parvato yasyAM dizi 25 tasyAM vidyut / tena sA sudAmnA sadaika vigucyate / sUryeNa sakadika saurI balAkA | himatA ekadi haimavatI gaGgA / trikakudA ekadie traikakudI laGkA // 210 // 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-TastulyaH / 30 Ta iti tRtIyAvibhaktayekavacanamanukRtam, tadvibhaktayathe prayuktam / tulyazabdaprayogAcca tasyAstRtIyAyAH sahArthaviSakSAyAM vihitatvamityapi samAyAti, tadAha-sahArtha tRtoyAntAditi / tulyadikzabdArthaM prAhayati - tulyA samAnA sAdhAraNetyAdinA / tulyatvaM sAmAnyaM vA 35 dvayorbhavati, tacehAnupapannaM diza ekatvAdityAzayenoktaM sAdhAraNeti sAdhAraNyaM trobhAbhyAmekasyA Azritatvameveti phalitamarthamAha-pakadigityartha iti / mudAmnA parvatena ekadigatyarthe'Ni saudAmanIti / ekadikutvaM prayoge [ pA0 3 0 212. ] saMgamayya darzayati- sudAmA nAma parvato yasyAM dizItyAdinA / sUryeNa sakadigiti / yAM dizamAzritaH 40 sUryaH tAmeva dizamAzritA balAketi bhAvaH / evaM sarvatra prayoge 'rtho'nusandheyaH ||6|3|210|| tasiH ||6|3|211 // za0 ta0 pra0-Ta iti tRtIyAntAt tulyadizyarthe tasirityayaM pratyayo bhavati / pUrveNa yathAsva- 45 maNAdaya payaNAdayazca vihitAH pratyayAntaramidaM sarvaprakRtiviSayaM vidhIyate / sudAmnA ekadik sudAmataH / sUryastaH / himavattaH / trikakutaH 1 pIlumUlataH / pArzvataH / pRSThataH / ikArI 'vattasyAm' [1.1.34.] ityatra vizeSaNArthaH // 211 || 50 ma0 nyAsAnusandhAnam - tasiH / asya sUtrasya pUrvasUtrasamAnayogakSemavaM vyAkhyAti-Ta iti tRtIyAntAdityAdinA / tathA ca pUrveNa sahAsya pAkSikaravaM siddhayatIti pUrvodAhRtAnAmeva prakRtInAM rUpAntarANIhodAhiyante - sudAmnA ekadimityAdi vigrahapradarzana 55 puraHsaram / ekayogatve hi tasinA'NAdayo vAdhitAH syuriti pUrveNa ta eva yathAsvaM vihitA anena tasiriti vidhAnasAmarthyAdubhayamapi bhavati / ikArasya pratyaye zrutasya prayogeSvabhyamANatvAd vaiyarthyamAzaGkathamAha-ikAro "vattasyAm" [1.1.34.] ityatra vizeSaNArtha iti / anena sUtreNa tasipratyayAntasyAvyayasvaM vidhIyate iti prakRtasUtravihitasya tasestatra grahaNArthamikAra viziSTaM rUpaM kRtaM pratyayasya / tatrekArazca "vyAzraye tasuH " [7.2.81.] ityAdinA vihitasya tasovyudAsArthaH ityubhayoH parasparavyAvRttatvaM siddhayati ||6|3|211|| 60 yazvorasaH ||6|3|212 // ta0 pra0-urama ityetasmAt tRtIyAntAt tulyadizyarthe yaH pratyayazcakArAt tasizca bhavataH / aNo'pavAdaH / urasA pakadika upasyaH / urasnaH ||212 // aa 70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- yazco0 / aNo'pavAda iti / "rastulyadizi" [6.3.210.] iti sAmAnyena prAptasyeti bhAvaH / urasA ekadigiti, samAnadiGmukha ityarthaH ||6/3/212 // 65 " Aho Shrutgyanam"
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 3 0 216. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / sernivAsAdasya ||6|3|213 // ta. pra.--sairiti prathamAntAdasyeti SaSThayarthe currents Heart Heti, yat tat prathamAntaM nivAsayet sa bhavati / nivasantyasminniti 5 nivAso deza ucyate / khuno nivAso'sya sraughraH / mAthuraH / nAdeyaH / rASTriyaH // 113 // / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - senivAsA0 / seriti samarthavibhaktinirdezaH vacanaM svavivakSitam iti prathamAntAdityarthaH / seriti pratyayaH, tasmAcca tadantavidhinA 10 prathamAntAnnivAsayAcina ityarthaH, tamartha sphorayan Ahayat tat prathamAntaM nivAsot sa bhavati iti vasasyatreti vAsaH iti yAsapadopAdAne'pi siddhe upasargaviziSTasya grahaNe'rthavizeSavivakSAM sUcayati - nivasamsyaminiti nivAsI deza iti / naikasya kasyacid 15 vAsasthAnamiha nibAsatvena vivakSitaM tathA sati grahAdipadAdapi pratyayaH syAd api tu bahUnAM nivAsabhUto dezo'tra nivAsapadena prAyaH iti bhAvaH / sumno nAma dezavizeSaH sa nivAso 'syetyAdivigrahe pUrvavad yathAprAptapratyayAH zeyAH / | | za0 ma0 myAsAnusandhAnam - Abhi0 / sUtrArtha varNayituM pUrvasUtrasaMvandhamAha sernivAsAdasyeti vartate iti / pUrvasUtraM sarvamihAnuvartata iti bhAvaH / 40 tathA ca tatratyanivAsAditi padasyaiva vizeSaNam, AbhijanAditi padam / tadarthametra nirvakti abhijanaH pUrvabAndhavA iti / abhijAyate ebhyaH iti vyutpattyA - bhijana zabdena pUrvanA ucyante / teSAmayamiti tatsaMbandhanirUpito'yaM nivAsaH abhijano nivAsa ityarthaH / pUrveNa 45 ca sAMpratikasvanivAsAt pratyayo vidhIyate'nena ca pUrvadhAndhavanivAsAdityanayorbhedaH / ubhayorarthayoH pArthakyena pratyayavidhAnArthamuttaratra cAsyaiva saMbandhArtha pRthagyogakaraNam / pANinIye tvabhijanazabdasyaiva pUrvajanivAsaparatvamAzritam / taduktam "abhijanazca" [pA0sU04.3.90.] itisuko mahAbhASye, nivAso nAma saMpratyuSyate, abhijano nAma yatra pUrvairuSitamiti / abhijanazabdasya pUrvabAndhavAryatvaprasiddherdezavAcakatvaM kathamityAzaGkaya 'nivAsasAhacaryAbhijano dezo gRhyate na nu pUrvavAndhavAH' ityuktaM kaMTena tatraiva / pUrvavat pratyayAH yathAsvaM vidheyAH ||6|| 55 | 3 / 214 // nava asyeti kudyoge SaSThI sA ca kartari tathA 20 ca sunnAdhikaraNakavAsakatetyarthaH / IdRzArthasya ca bhavArthavihitapratyayenApi kathanasaMbhavAt kimanena pRthagarthasya ca nirdezapUrvakaM pratyayavidhAneneti cena, vAsasya cetanamAtrakartRkatayA prasiddhatvena bhavArthavailakSaNyAt / ayamAzayaHyadyapi bhavArthapratyayenApi tatra sasaivArthaH ucyate, nivAse25 nApi sa evArthaH tathApi tatra satyaM cetanAcetanasAdhAraNam, tadadhikaraNa kanivAsakartRtvaM ca cetanamAtradharma iti tayorbhedaH spaSTa iti / nanvevaM 'vasanti hi premNi guNA na vastuni iti mAghaprayogaH | 'vAsena samyakUkSamayozca tasmin ' iti zrIharSaprayogazrAsaMgataH sthAt / pUrvatra premNaH, paratra 30 ca pRthivyAH kSAntezva vAsakartRtvakathanAditi cet, satyam, acetaneSvapi cetanavyavahArAropAditi gRhANa ||6/3/213|| abhijanAt ||6|3|214 // aa 0 pra0- senivAsAdaspeti vartate / abhijamaH, pUrvabAndhavAH teSAmayamAbhijanaH / seH pratha35 mAntAdAbhijanAnnivAsAdasyeti SaSThayarthe yathA vihitaM pratyayo bhavati / supno'syAbhijano ni bAsaH sraughraH / mAthuraH / nAdeyaH / rASTriyaH // 214 // 259 zaNDikAyaiH ||6|3|215 // ta0 pra0-zaNDika ityevamAdibhyaH prathamAntebhya AbhijananivAsavAcibhyo'syetyasmina nnarthe NyaH pratyayo bhavati / aNAdyapavAdaH / 60 zaNDika abhijano nivAso'sya zANDikyaH / kaucavAryaH / 1 afuse kucavAra sarvasena sarvakeza za zaka zaTa raka varaNa zaGkara bodha iti zaNDikAdiH || 215 || 50 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zaNDi0 / pUrvAnusataM sarve zaNDikAderityasya vizeSaNam / tadAhazaNDika ityevamAdibhyaH prathamAntebhya ityAdi / zaNDikAdayaH tacdde rArUDhAH zabdAH ||6/3/215 // sinvAdera ||6|3|216 // 10 pra0 - sindhyAdibhyaH prathamAntebhya AbhijananivAsavAcibhyeA'syetyasminnarthe 'm pratyayA bhavati / sindhurAbhijano nivAso'sya saindhavaH vArNavaH / "Aho Shrutgyanam" 70
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 sindhu varNu madhumat kamboja kulUja gamdhAra kazmIra salya kiSkindha gabdika urama daradU grAmaNI kANDavaraka / sasyAntebhyo nRnRsthAkaJo'pavAdo'm / zeSebhyA bahuviSayarASTralakSaNa5 sthAko grAmaNIkANDavarakAmyAmIyasya / takSazilAdibhyastu ajJa nocyate utsargeNaiva siddhatvAt // 216 // kalikAlasarvazrI candrasUribhagavatpraNIte za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- sindhyA0 ! asya bAdhakabAdhanArthatvaM vakSyati / sindhurvaNuzca tattannada10 prAntasthitau dezau / tAbhyAmantra " asvayaMbhuvo'yU" [7.4. 70.] ityavAdezaH / vAdhyavizeSamAha-salvAntebhya iti / ayamAzayaH - simdhvAdayaH salvAntAH kacchAdiSu paThyante, tebhyaH " kacchAdernRnRsye " [6.3.55.] ityakaJ prAptaH tadbAdhanArthamacvidhA namanyathA autsargikenANApi rUpasiddheH / 15 anye ca vahuviSayA rASTravAcina iti temya: "bahuviSayebhyaH" [6.3.45. ] ityakatra prAptaH, grAmaNIkANDavarakazabdau dusaMzAviti tAmyAM dulakSaNa IyaH prApta iti sarveSAM bAdhanArthamaJo vidhAnamiti / anye takSazilAdibhyo'pyayaM vidadhati tasyAnAvazyakatAmAha-takSa20 zilAdibhyastu aJ nocyate iti / tatkAraNamAhautsargeNaiva siddhatvAditi / autsargikeNA jaivAtrA sAdhyasya rUpasya siddheH pRthakpratyayAntaravidhAnAnarthakyAditi bhAvaH / nanu tarhi anyaiH kuto vidhIyate iti cet, satyam, teSAM mate'NaJoH svare vizeSasyetvena tathAvidhAnA25 vazyakatve'pi svamate svare vizeSasyAnAdaraNAdanAvazyakatvamiti gRhANa ||6|3|216 // salAturAdIyam ||6|3|217 // ta0 pra0-salAturazabdAt prathamAntAdAbhijananivAsavAcino'syetyasminnarthe IyaNa 30 pratyayo bhavati / salAtura Abhijano nivAsIser sAlAturIyaH pANiniH || 217|| nyAsAnusandhAnam - salAtu0 / autsargikANo'pavAdArtha pratyayavidhAnam / pare ca zalAturazabdaM tAlavyAdiM paThanti, atra ca dantyAdiH paThita iti vizeSaH / 35 spaSTamanyat || 6 |3|217 // za0 ma0 [ pA. 3. sra0 219. ] pratyayo bhavati / tudI Abhijano nivAseo'sya taudeyaH / vAteyaH || 218|| 40 za0 ma0 nyAsAnundhAnam - tRdI0 / tUdI ca tI ceti vigrahe dvandvAt sautramekavacanam / grAmavizeSAvetau / ago'pavAdaH prtyyH||6|3|218|| girekhAjI ||63219|| ta0 pra0 - girirya abhijano nivAsastada- 45 bhidhAyinaH prathamAntAdasyeti SaSThyarthe IyaH pratyayo bhavati / akhAjIve, astramAjIyo jIvikA yasya tasminnAyudhajIvinyabhidheya ityarthaH / hRdrolaparvata Abhijano nivAso'syAkhAjIvasya hRdUgolIyaH / evaM bhojakaTIyaH / rohitagi- 50 rIyaH / andharazmIyaH / gireriti kim ? sAMkAzyakosvAjIyaH / 'prastha-pura0' [6.3.43. ] ityAdinAkaJ / anAjIva iti kim ? RkSodaH parvata abhijano nivAseo'sya AkSodo brAhmaNaH / pRthuH parvata Abhijano nivAso'sya pArthavaH || 219 || 55 za0 ma0 myAsAnusandhAnam - gireH / girerisyekavacananirdeze'pi girivizeSANAmeva grahaNaM, na tu girizabdasya vyAkhyAnAt / astrAjIvapadaM vyAkhyAti agrabhA jIvo jIvikA yasyeti / yo'strayalena parAn nihatya taddhanamapahRsya jIvati jIvAn nihatya tanmAMsamupa- 60 yujya vA, athavA'stranirmANavyApAraNa jIvati so'strAjIva ityarthaH / anye ca vaiyAkaraNA akhAmAnIvapadamapahAya AyudhajIvipadamevApAdadate / astra-zastrayorubhayorgrahaNasyetve ekasyAstrasya zastrasya vA grahaNe'bhISTArthAlAbha iti tanmatam / asyate'nenetyastramiti vyutpattau dhanurAdirastram 65 bANAdirastram / zastraM tu khaDgAdihiMsAsAdhanaM sarvameveti asyate yaditi karmavyutpattyA bAhulakAt tre asyamAnaM bhedaH / svamate'pyastra-zastrayorubhayorgrahaNamiti sUcanAyeMvAyudhajIvimyabhidheye ityuktam / yodhA api AyughopayogaM jIvikArthe vidadhati parantu tenAyudhajIvinaH 70 kathyante, teSAM tanmAtrAjIvatvAbhAvAt / tathA ca vanyAH vyAdhAdaya evAyudhajIvizveneha mAjhAH / te ca parvatavizeSamAbhitA bhavantIti prasiddhiH / te ca lokabahiSkRtA tudI - varmA eN ||6 // 3 // 218 // ta0 pra0 -tudI - varmatIzabdAbhyAM prathamAntA- bhavanti / spaSTaM cedaM "brAhmaNAnAgni" [ 7.1.184.] bhyAmAbhijananivAsavAcibhyAmasyetyarthe eyaN / iti sUtravyAkhyAyAM gRhadvRttAveveti tatraivAdhikaM vakSyate / 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 50 15 [ pA0 4. sa0 1.] bhIsikhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH 261 padakRtyamAkhyAtuM pRcchati-gireriti kimiti / | jaganti lokAn , alipata-upadindhavAn , itthaM yAtrAsarvasmAdeva dezavAcino'smrAjIve'bhidheye pratyayo vidhIyatA-nandaH-yAtrAyAM-vijayayAtrAyAM AnandaH-mahotsavaH, kRtaH mityAzayaH / pratyudAharati-sAMkAzyako'mrAjIva | vihitaH, (iti kartavyAntarAbhAvAt) kiM kuta na viramati 40 iti / sAMkAzyaH Abhijano nivAso'syetyarthe "prastha- | vijayayAtrAdivyAgarAda na nivartate ? iti bhAvaH / etena 5 pura"E.3.42.1 ityakava bhavati, na svIya ityrthH| tasya kRtakRtyatAyAM satyAmapi sadA jAgarUkara dhvanitam / / girivAsinaH prAyo'strAjIvA evaM bhavantIlyakhAjIvapadama iti AcAryazrohemacandrasUriviracitasiddhagyAvartakamisyAzayena pRcchati-amrAjIva iti kimiti / hemacandrAbhidhAnasvopanazabdAnuzAsanana kevalamatrAjIvA parvatavAsino'pitu brAhmaNAdayaH satkarmasthA bRhavRtteH vyAkaraNavAcaspatiapItyAha-RkSodaH parvataH Abhijano nivAsa 45 kaviratna-zAstravizAradAcArya10 essaamityaadi| tathAcavamAdAvaNeveSye na tvIya iti tasyA zrImadvijayalAvaNyasarikRte vRttaye'strAjIva iti vaktavyameveti zam // 6 / 31219 // zabdamahArNavamyAsAnusa ndhAne SaSThAdhyAyasya ityAcAryazrIhemacandrasUriviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazakadAnuzAsana tRtIyaH pAdaH bRhadavRttau SaSThasyAdhyAyasya saMpUrNaH // tRtIyaH pAdaH smaapt||63|| / / caturthaH pAdaH // jayastambhAn sImanyanujaladhivelaM nihitavAn vitAnamA zudhiguNagariSThaiH pihitavAn / ikaN // 6 // 4 // 2 // yazastejorupairalipata jagansyardhaghusUNaH ta0 pra0-aNaH pUrNo'vadhiH / adhikAro'yam kRtI yAtrAnando viramati na ki siddhanRpatiH // ApAdaparisamApteH / yadita Urdhvamanukrami-55 20 jayastambhAnityAdi0-siddhanRpatiH anujaladhi- SyAmastatrApavAda SiSayaM parihatyekaNityadhikRtaM | veditavyam // 1 // ghelaM sImani jayastambhAn nihitavAn , shucishenngrisstthH| vitAnaH brahmANDa pihitavAn , yazastejorUpaiH ardhaghusaNaH / za0 ma0 gyAsAnusandhAnam-ikaNa / asyAjaganti alista, yAtrAnandaH kRtaH, kiM na viramati?! dhikArasUtratvaM vazyamANa saMgamayitumAha-aNaH puNoM ityanvayaH / "pAdAnte komalavyApakavyAkaraNanirmANaprerakasya | dhiriti / "prAgajitAdaN" [6.1.13.] iti sUtreNa 60 25 svaziSyasya siddhAjanRpateH kIrti prastauti-siddhanRpatiH jitazabdasaMkIrtanamabadhIkRlyANodhikAra uktaH / avyavahitosidarAjanAmA nRptiH| atha ca svataH siddho na kenacit carasUrI ca jitazabdasaMkIrtanamityaNo'travAvadhiH samAptaH sAdhito nRpatiriti antargamitAzayaH, anujaladhivelaM | iha ca pratyayasya nirdeza evetyasmin sUtro tasya (aNaH) jaladhInAM samudrANAM velA-taTabhUmirjaladhivelA, tAmanugataM yathA / sabandhAbhAvaH svabhAvasiddha eva / asya sUtrasya na vidhA syAt tathA, sImani-svarAjyamaryAdAsthAne (AsA, yakatvamartha-samarthavibhakti-prakRtivizeSAdinirdezAbhAvAt / 65 30 kSiteH svAyattIkaraNa vyajyate) jayastammAna-vijayasUcapha- | tathA ca kimanena sUneNa kriyata ityAzaGkAyAmAha-adhi sthamAH, nihitavAna-sthApitavAn , zuciguNagariSThaiH kAro'yamiti / adhikArakhaM ca svadeze lakSyasaMstha zucayaH-pavitrAH svacchAza guNAH zaM vAkvArthayanyatve sati uttarottaravidhisUtrasaMbandhAlakSyasaskArakatantaSaH gariSThA:-gurutarA yasmin tAdRzaH, vitAnaH | vAkyArthabodhopayogitvam / evaM ca yatra pratyayo na paTyate ulocaH, yasaiba brahmANDaM-tribhuvanaM, pihitavAn- | tatrAsyopasthitatvAd vidheyasamarpapharavaM bhavati / yatra ca 70 35 AcchAditavAn ; yazastejorUpaiH yazazca tejazceti- pratyayaH paThathata eva tatrAsya na pravRttiH, vyApakatvena yazastejasI tadrUpaistadanukAribhiH ardhaghumRNaH-artha ghusa- | sAvakAzatayA'navaphAzena tenAsya bAdhAt / anyathA tena gAnAmiti ardhaghumRgAni-candanamizritAni kuGkumAni taH, / pratyayena sahAsyApi lazye pravRttI vikalyApattaH / "Aho Shrutgyanam"
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kalikAla sarvajJabhImacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4 0 2. nanu kiyatparyantamasyAdhikAra ityAzaGkAyAmavadhiM sUca | nirdeSTumucitA api lAghavAnurodhenaiva sUtre zatrantena nirdiSTA iti dhvanayituM ghRto AkhyAtAntaM prayojayati jayati 40 dIvyatItyAdinA / tathaiva ca vigrahavAkye'pi AkhyAtA ntasyaiva prayogaH kRtaH / 'jita' pade tu karmatvasya lAghavena bodhAyaiva kRdantaprayogaH | 5 3 tena jita-jayad- dIvyat khanatsu ||6|4|2|| yati - ApAdaparisamApteriti / prakRtasya SaSThAdhyAyacaturthapAdasya parisamAptirevAsyAdhikArasyAvadhirityarthaH / saptamAdhyAyAdau "ya:" [7.1.1.] iti pratyayAntaramadhikriyate iti bhAvaH / tathA ca sUtrArthamAha-yadita Urdhva manukramiSyAma ityAdi / ito'smAt sUtrAt Urdhvakecit svevamAhu:- zatrantenaiva -jayan ityAdinA metatpAdIyadvitIyAdisUtramanukramiSyAmaH lakSyasaMskArakasUtrANi | ( jayatItyAde: sthAne) vigraha ucitaH, tathA kRta evaM 45 pratipAdayiSyAmaH, tatra teSu sUtreSu apavAdaviSayaM / taddhitAnte satva (dravya) prAdhAnyaM surakSitaM syAditi, tanna parihRtya vizeSavihitapratyayapravRttisthalaM vihAya 'iphaNa' rocayAmAhe-yadi vigrahasyAsyAkhyAtArthapradhAnatve vRtteH (kRta10 iti pratyayarUpam adhikRta saMbaddhaM veditavyam, vizeSa taddhitAdeH) dravyaprAdhAnyaM vinazyeta, AkhyAtArthaprAdhAnyamityarthaH / apavAdaviSayaparihAra prakalpya cApavAdaviSayaM mAgacchediti niyamaH syAt tarhi zatrantasyApi kriyApradhAnatata utsargo'bhinivizate iti nyAyAnumataH / apavAda- svameva syAt jayatIti vigrahe evaM 'jayat' zabdasya 50 zAstra- pratyayAdiviSayaM pravRttisthalaM prakalpya parihatya tataH niSpannasvAditi zatrantenApi prakRte vigrahe pradarzite sa tasmAdanyasmin viSaye utsargaH sAmAnyasUtraM pratyayo vA doSaH zirasi patedeva / tathA ca kriyApradhAnamAkhyAtaM 15 abhinivizate svaviSayatAM samAsAdayati iti nyAyasyArthaH / sattvapradhAnAni nAmAni iti kriyApradhAnavigrahe vRtteH etannyAyaviSaye'nyatra prapaJcitam ||3|4|1| sava (dravya) pradhAnatvaM sulabhameveti na tadarthe zatrantena vigrahe AgrahaH kAryaH / udAharati- akSairjitama- 55 AkSikamiti / akSA:-rAzA dyUtavyavahAra-sAdhanabhUtAH teSAmanukUlapAtena svAyattIkRtamityarthaH / zalAkayA jita zAlAkikam / zalAkA'pi dyUtAdijayavijayaprayojakakrIDAsAdhanameva / evaM jayatyAdyarthe'pi prayogA jJeyAH / atra tRtIyA samarthavibhaktiH sA ca kartari karaNe hetau ca 60 bhavati / teSu kriyayA sAkSAt saMbandhopayogAt kArakavibhaktizvameveti hetutRtIyAyA asaMbhave'pi kartari karaNe veyaM tRtIyeti saMdehaH, tathAhi - jitamiti karmaNi nirdezena kartRtRtIyA saMbhAvyate, jayadityAdi rAtrantakartRSu kartari tRtIyAyA anupapatteH karaNe tRtIyeyamiti saMbhavAdubhayoH 65 pakSayorekasya nirNetumazakyatvamityAzaGkAyAmAha-iha teneti karaNe tRtIyA veditavyeti / tathA svIkRta eva svairathaiH saha tasyAH sAmaJjasyaM bhavet / kartari karmaNi vA vAcye karaNe tRtIyAyAH satve dhAvakAbhAvAt kartari tu prathamA - tRtIye yathocitaM bhavetAm / anyathA kartari 70 tRtIyAyA AzrayaNe jayadAdiSvartheSu prathamA samarthavibhaktiH kalpanIyA syAt tathA ca devadatto jayati devadattena jitamityAdAvapi pratyayaH syAnna caitramarthe pratyayAbhidhAnaM dRzyate / tadAha - nAnyatrAnabhidhAnAditi / anyatra kartari hetau vA tRtIyA na, kartRtRtIyAntena hetu tRtIyAntena 75 vA vigrahe pratyayenArthAbhidhAnAdarzanAdityarthaH / anabhidhAnamevodAharati--tena devadatena jitamityatra na ta0 pra0- teneti tRtIyAntAJjite jayati dIvyati khanati cArthe ikaNa pratyayo bhavati |akSasimAkSikam / zAlAkikam / akSairjayati Azi kaH akSairdIvyati AkSikaH / zAlAkikaH / anyA khanati AnikaH / kauhAlikaH / abhrI kASThamayI tIkSNAgrA / iha teneti karaNe tRtIyA vaidi tavyA nAnyatrAmabhidhAnAt / tena devadattena 25 jitam, dhanena jitam ityatra na bhavati / abhyA nnaGgulyA vanatItyatra tu satyapyaGguleH karaNatve mukhyakaraNabhAvo'JjyA pava nAGgulerityaGgalizabdAnna bhavati / yathA srugnAdAgacchan vRkSamUlAdAgata iti / jayadAdiSu triSu kAlo 30 na vivakSitaH, jite tu vivakSitaH / bahuvacanaM tu pRthagarthatAbhivyatamartham ||2|| 20 khanannaH | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - tena0 / tatpadaM prakRtisAmAnyopasthApakam vibhaktizca tatsAmarthyopayuktA / tathA ca sUtrArthamAha-tRtIyAntAjjite jayati ityAdi 35 jitapadaM jayakarmI bhUtopasthApakaM jayatItyAdi padaM ca kartrIpasthApakam | 'sarva' hi vAkyaM kriyayA parisamApyate ' iti niyamAnusAraM yathAsaMbhavamarthAH kriyayA (AkhyAtAntenaiva ) / "Aho Shrutgyanam"
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 4 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 263 bhavatIti / prathame kartari tRtIyA, dvitIye hetAvitIdRze | vacanenaiva nirdeSTavye bahuvacanaM vyarthamityAzaGkAyAmAha - vigrahe vAkyameva tiSThati pratyayotpattiH bhavatIti / bahuvacanaM pRthagarthatAbhivyaktyarthamiti / eSu pratyekaM 40 pratyayArthatA, na tu militAnAmiti spaSTaM pratipAdayituM bahuvacanamiti bhAvaH ||6|4|2|| saMskRte ||6|4|3|| ta0 pra0-teneti tRtIyAntAt saMskRte'rthe ikaNa pratyayo bhavati / sata utkarSAdhAnaM 45 saMskAraH / dadhA saMskRtaM dAdhikam / mAricikam / zArGgaberikam / upAdhyAyena saMskRtaH opAdhyArthikaH ziSyaH / vidyayA saMskRto vaicikaH / yogavibhAga uttarArthaH ||3|| nanvastu karaNe tRtIyA, kintu yaukasyAM kriyAyAM karaNayasyAnyavivakSA tatra kasmAt kAraNAt pratyayaH 5 syAditi zaGkAmutthAmyottarayati - abhyA khanannaGgulyA khanatIti / ayamAzayaH - IdRzasthale karaNadvayasya prayoge'pi mukhya * gauNabhAvasya spaSTaM pratIyamAnatayA sambhavati mukhye kAryaprasaGge gauNakAryasyAprasaMgAt, abhyA eva mukhyataH khananasAdhanatvamaGgulistu tayA khAtAyA mRdo bilAduddha10 ragAdI prayukA khanana sAdhanaravenopacaryata iti tasyA goNaM kAraNatvamityAbhriko'GgalyA vanatItyeva vAkyam / athavA abhrika ityeva prayogaH / vastutastu IdRzasthale vAkyamevocitam, prAdhAnyasya vivakSAdhInatvAt / pratyuta mukhyA kriyA khanatItyeva tadapekSaM karaNastraM tu aGgalerebeti tasyA 15 eva mukhyaM karaNatvaM zabdataH prAptamiti tata eva pratyaya ucitaH pratibhAti / na cAGgalikaraNakavananaM prati pUrvokarItyA abhyA eva karaNatvamiti seva mukhyaM karaNamiti vAcyam, tAvatA tasyAH prAdhAnyAsiddheH pratyuta mukhyakaraNopakArakatvenAprAdhAnyasyaivaucityAt / yadi cokta20 prayoge nAntarIyakatayA'GgaleH karaNatvamityucyate nadA pUrvoktaM samyageva / nAntarIyakatvameva spaSTI kartumudAharati yathA sunAdAgacchan vRkSamUlAdAgata iti / atra pradhAnamapAdAnaM sugdhna eva / vRcamUlaM tu pathi patitamiti nAntarIyakameva / ata eva vRkSamUlAnnAgatArthe pratyaya 25 ityuktaM pUrve "tata Agate" [6.3.149.) iti sUtravyAkhyAyAM ghRhadvRttau / kAzikAyAM tu aGgulyA khanatItyaprApi anabhidhAnAdeva pratyayo netyuktam / jayad-dIvyat khanatsu vartamAnAyAM zatrantena nirdiSTeSu jayatItyarthe eva pratyayo na tu jigAya ityAdi bhUtAdyarthe iti zaGkAyAmAha - 30 jayadAdiSu triSu kAlo na vivakSitaH iti / tasmAt kAlatraye'pi pratyayo bhaviSyatIti bhAvaH / zabdakaustubhe tu [4.4.2.] puruSasaMkhyAMkAlA avivakSitA ityuktam, tena kAlatraye puruSatraye vacanatraye ca pratyayosattiriti / taca svamate'pi na pratikUlam - AkSikAH puruSAH, Azri35 kastram, AkSiko'ham ityAdiprayogANAM svamate'pi virodhAbhAvAt / enaMsthite jitamityatrApi karmatvamAtraM vivakSitaM, tukA hasyAzaGkAyAmAha - jite tu vivakSita | ikaNo'pavAdaH / kulatthaiH saMskRtaM kaulattham / paveti / tathaiva prayogAbhidhAnAdityAzayaH / samAhAreNaika- / anye tu kulatthazabdAt sakArAkrAntathakArAt 75 ||6|4|4| ta0 pra0-kulatthazabdAt kakAropAntyAcya zabdarUpAt tena saskRte'rthe'N pratyayo bhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - saMskRte / 50 teneti saMbadhyate tadAda-teneti tRtIyAntAditi / saMskRtetyasya saMskAraviSayIbhUtetyarthaH / saMskArazca yogArthAnusAraM samyakaraNameva / tathA ca samyakRtayotpattiviSayIbhUte ityartho lamyate / na cAyamartho'trAbhimataH / loke utpannasyaiva saMskAraviSayatAyAH prasiddheH ataH saMskAra- 55 zabdasya yogarUDhamarthamAha-sata utkarSAdhAnamiti / sto labdhotpattikasyAtmAnaM dhRtavato dharmiNaH utkarSasya - ( dRSTasyAdRSTasya vA'tizayasya ) AdhAnaM saMpAdanaM saMskArazabdavAcyam / vizeSaNotkarSaniSThatpattirviziSTedharmiNi vyavahiyata iti bhAvaH / udAharati-dadhnA saMskRtamityAdi 60 pradarzanapUrvakam / dadhikaraNakotkarSaviziSTamityarthaH / na kevalaM dRSTa evotkarSa iha gRhyate'pi tvadRSTo'pIti tathaivodAharati- upAdhyAyena saMskRta aupAdhyAyikaH ziSya iti / upAdhyAyena ziSye mantropadezena vidyo padezena vA'dRSTa evotkarSo janyate / evaM vidyayA saMskRta 65 ityatrApi vizeSam / pUrvayoga evAsyApi arthasya nirdeze arratmati zaGkAM nirasyati-yogavibhAga uttarArtha iti / uttarasUtreSu saMskRtArthasyaikasyaiva saMbandhAya yogavibhAga ityarthaH / ekayoganirdiSTatve tu sahaiva sarveSAM pravRttinivRttirvA syAditi bhAvaH ||6|4|3|| / "Aho Shrutgyanam" 70
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 264 kalikAlasarvazamIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA. 4. sa. 6. ] pratyayaM mnynte| kaulsthH| kopAntyaH -titti- / iSTa iti sasaSTayarthenaiva sarvatra nirvAhaH syAditi pRthagarthaDIkena titiDIkAbhirvA saMskRtaM taittiDIkam / nirdezaka pratyayavidhAnaM vyarthameveti cenna, asatyapi dardulakeNa vArakam / maraNDUkema mAraNDUkam / / saMsameM mizrIbhAve yatra saMskAra utpadyate, yathA-aupAcyA anye tu kavayiAntyAdapIchanti / maudgam / yikaH ziSya ityAdI tatrApi pratyayo yathA syAdityevamartha 5sAragham pakSA tasyAvazyakatvAt / saMsargazca dravyayoreva bhavati, upAdhyAyasya za0ma0 bhyaasaanusndhaanm-kulsthaa| ika vidyopadezAdidvAraiva guNAntarAdhAyaphatvena tena saha saMyogAdiNo'pavAda iti| tena saMskRte'ya sAmAnyato vihitasye- saMbandhana mizrIbhAvasyAnupayogAt / atha saMsargapadena syarthaH / kula dvidalAnavizeSaH, tena saMskRtamityarthaDaN saMbandhasAmAnyameva vivakSitam-na saMyogamAtram , asti ca 45 kolastha iti / kulatthazabdaviSaye matAntaramAha-anyesa vidyAdinA'pi samavAyAdiH saMsargaH sarvathA'saMbaddhe vastuAne 10 kulatthazabdAt sakArAkAntathakArAdityAdi aya- | utkarSAdhAnasyAsaMbhavAt tathA cedRze'rthe'pi prakRtasUgeNaiva bhArataka-kuM pRthvoM lAti grahaNAtoti kulam, sadiva nirvAha iti saMskRte'yeM pRthakpratyayavidhiH vyartha evetyucyate tiSThati Ityarthe kulathazandavyutpattiH,kapratyayAntAt sthAdhAtoH tanna, kulatthakopAntyAdaNityartha tasyAvazyakatvAt / kulathApRSodarAditvAt sAdhu: kulatyazabdaH / tathA ca pratyaya dibhiH kRte utkarSa satyeva pratyaya ipyate, na tu saMbaMddha-50 saMniyogena pUrva rUpa parAvartata iti. kulasthazabdAdeva pratyaya |mAge, taca vinA pRyagarthanirdezaM na siddhayediti tadartha 15 iti / teSAmAzayaH, paramidaM pANinIyAdo kApi na pRthagartha pratyayavidhAnamiti // 6 // 3 // 5 // dRzyate / kopAntyaviSaye'pi matAntaramAha-anye ta lavaNAdaH // 6 // 4 // kavargopAntyAdapIti / tathA ca sUne pAntyAditi pAThastaiH kalpyate ityAzayaH / tathA ca gopAntyAda ghopA- ta0 pra0-lavaNazabdAt tena saMsaSTa akAraH nyAya bhavatItyudAharati-maudgam , sAraghamiti / pratyayo bhavati / lavaNena saMsRSTo lakSaNaH suupH| 55 20 mudagena saMskRtam , sAradhena madhunA saMskRtamiti ca vigrahaH lavaNaH zAkaH / lavaNA yavAgaH / lavaNazabdo 74 / 411 dravyazabdoH gunnshbdm| tatra dravyavAcI saMsRSTe // 6 // 4 // 5 // laSaNazabdaH pratyayaM prayojayani, na guNavAcI / | guNena vizleSapUrvakasya saMsargasyAbhAvAt // 6 // ta0 pra0-teneti tRtIyAntAt saMsRSTe'rthe ikaN pratyayo bhavati / mizraNamAtra saMsarga iti za0ma0 nyAsAnusaMdhAnam-lava0 / lavaNa- 60 25 paryokAta saMskRtA bhedaH / dadhnA saMsRSTa zabdo dravyazabdo guNazabdaceti / 'paJcalavaNAni' dAdhikam / zAiverikam / paippalikam / ityAdiprayogadarzanAt tasya dravyazabdatvaM dravyavAcakazabdatvaM pratIyate, SaTUsa raseSu lavaNasyApi gaNanAt tasya rasarUpavaiSikA bhikSAH ! Azucikamanmam [5 guNavAcakasvamAyAti / tatra ca guNavAcakAdasatyapi pratyaye za0 ma0 myAsAnusandhAnam-sasRSTe0 / / guNa-guNinorabhedopacArasya zukaH paraH ityAdI dRSTatayA 65 samyakasarjanaviSayIbhUtatvameSa saMsaSTazabdArtha iti matvA vinA'pi pratyayaM saMsRSNapratItiH syAdeveti vyarthamidaM 30 pUrvokta saMskRtArthena sahAsya gatArthatvamiti vaiyaryamAzaGkayAha- pratyayavidhAnamityAzayavAnAha-tatra dravyavAcI laSaNa mizraNamAtraM saMsarga iti pUrvoktAt saMskRtAda | zabdaH pratyayaM prayojayati, na guNavAcIti / tatra bheda iti / saMskRtArthasya sata utkarSAdhAnasya, mizraNa- 1 prakRtopayogi kAraNamAha-guNena vipleSapUrvakasya mamasaMmelana-mAtrArthakAt saMsRSTArthAt bhedaH pArthakyamiti nAsya | syAbhAvAta iti / guNo hi dravyadvAraiva dravyAntareNa 70 gatArthatvamityarthaH / saMsRjyate tasya dravyAzritatvaniyamAt / saMsargazca vizleSa35 nanvevaM saMsaSTa ityasya vyApakatva, saMskRtArthasya pUrvakaH saMbandhaH, tasya ca dravyeNa sahana vizleSaH saMbha vyApyatvam , saMskRtArthe'pi bhyAdinA saMsargeNaya guNamAghI- vatIti tasya (guNasya) svataH saMsargo'pi na bhabhavatItyartha: yate, tathA ca guNAdhAne sati asati vA sarvatra pratyaya | // 6 // 46 // "Aho Shrutgyanam"
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 8. } zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH cUrNa mudgAbhyAminaNau // 6 // 47 // ta0 pra0-AbhyAM tena saMsRSTe yathAsaMkhyamim aNu ityetau pratyayau bhavataH / cUrNaiH saMsRSTAbhUNiMno'pUpAH / cUrNinyo dhAnAH / mudgaiH saMsRSTo 5 maudga odanaH / maudgI yavAgUH ||7|| za0 ma0 myAsAnusandhAnam - cUrNa0 / cUrNamihAnAdipeSaNajanyaM tadIyasUkSmAvayavarUpaM, na tu sudhA, mudgazabdasAhacaryeNAnnarUpasyaiva grahaNAt tasyaivApareNAnnena saMsargasya yogyatvAcca / ata eva bahuvacanAntena vigrahaH 10 cUrNaiH saMsRSTA iti / atra matvarthIyanenApi prakRtarUpArthayorlAmasaMbhave'navidhAnaM saMsRSTArthavivakSAyAmikaNo bAbanArtham ||6|4|7|| vyavasya upasikte // 6 // 48 // pra0-vyaJjanavAcimastRtIyAntAdupa15 sike'rthe ikaNa pratyayo bhavati / sUpena upasiktaH saupika odanaH / dAdhika odanaH / ghArtikaH sUpaH / tailikaM zAkam / vyaJjanebhya iti kim 1 udakena upasika odanaH / vyaJjanazabdo kaDhayA pAdau vartate / upasika iti 20 kim ? sUpena saMsRSTA sthAlI / upasiktamiti / yatra bhojanArthamupAdIyate bhojyAdi taducyate na sthAlyAdi / upasitaM saMsRSTameva tatra 'saMsRSTe' [6.4.2.] ityeSa siddhe niyamArtha vacanam / vyaJjanaiH saMsRSTe upasikta eva upasikke ca vya25 Jjanaireva / bahuvacanaM svarUpavidhernirAsArtham ||8|| gwang 265 | kuto na vyaJjanatvamiti cedatrAha-vyaJjanatyamiti rUDhamA pAva vartata iti / rUDhirlokaprasiddhiH, sA ca sUpAdiSu bhojanopakAridravyeSveva tathaiva loka yaMkahArAditi bhAvaH / upaseko'pi saMsargavizeSaH eveti 40 saMsRSTArthe pratyayenopasiktArtho'pi vijJAsyata evetyupasiktArthe pRthak pratyayavidhAnamanAvazyakamiti zaGkate upasita iti kimiti / upaktigrahaNAbhAve saMsRSTArtha eva prasyayo vyasanemyo'pi syAditi sUpena saMsRSTA sthAlItyAdAvapi pratyayotpattiH syAt sA cAnabhimatetyAha-sRpena saMsRSTA 45 sthAlIti ayaM bhAvaH, upasiktaM nAma siJcanena 'mRdUkRtam, na ca sthAlyAH sUpasaMsargAt kazcana vikAro bhavati mRdUbhAvAdiH / saMsargazca tasyAH sUpAdinA'pi saMbhAvyata eveti saupikA sthAlIti prayogo mA bhUdityetadarthamupaktigrahaNamiti / etadevAnyathA sUcayati - upasikamiti yad bhoja- 50 nArthamupAdIyate bhojyAvItyAdi / yathA vyaJjanazabdo rudayA sUpAdInAha tathaivopasitazabdo'pi vyaJjanajanyAdvabhAvAdiyukta bhojyapadArthamevAha, tautra vAcye pratyayaH sparanaeNyasyaM yathA labhyate tadupapAdayati-upasiktaM saMsRSTa- 55 syAnAnyatreti vijJAnArthamupaktigrahaNamiti / idaM ca para mevetyAdinA / za0 ma0 myAsAnusandhAnam-vyajja0 / vyajyate'nenAdanAdirasa iti vyaJjanam, athavA vyajyate mrate'nenaudanAdiriti vyaJjanam, tabya lokaprasiddhayanurodhena sUpAdikameva gRhyate / tathA codAharati-spenopa30 siktaH saupa iti / sUpo dvidalpAkaH tenAI kRta ityarthaH / dadhnopasikto dAdhikaH, ghRtenopasikto dhArtikaH / tailenopsiktN tailikamiti vigrahaH / upaseko vyaJjanenaiveti vyajanairiti nAvazyakamiti zaGkate - vyaJjanebhya iti kimiti 1 na kevalaM vyaJjanairevopaseko'pi tu jalenApi 35 sa saMbhavatItyAzayena pratyudAharati- udakenopasikta atrAya nirgalito'rthaH vastuta upasiktArthena saMsSTArthataH ko'pi vizeSo nAbhidhIyate saMsargavizeSasyaivopasekapadArthatvAt evaM ca upasiktagrahaNaM vyarthameva / vyarthI - bhUtaM ca tanniyamArthaM bhavati, siddha satyArabhyamANasya 60 niyamArthatvopagamAt / niyamazca dvighA saMbhavati--arthaniyamaH prakRtiniyamazceti / tatra pUrvamarthaniyamamAha-vyaJjanaiHsaMsRSTe ( cet ) upasika paveti / evaM sati sUpena saMsRSTA sthAlItyatra pratyayavAraNam / prakRtiniyamamAha upasikte ( ceda) vyajanaireveti / tena- 65 udakenopakti odana ityatra pratvayavAraNaM bhavati / itthaM ca prakRtasUtrasthapadadvayamapi parasparaniyAmakamiti vizeyam / nanu 'vyaJjanAdupasikte' ityekavacanAntameva sUtre prayujyatAM bahuvacananirdezaH kimartha iti cedAha - bahuvacanaM svarUpaviSenirAsArthamiti / svarUpAd vyaJjana- 70 zabdAda vidhiH pratyayotpattiH, tasyA nirAsArtham - vAraNArthamityarthaH / bahuvacananirdezena vyaJjanavizeSebhya eva pratyayo / odama iti / nandakasyApi mrakSaNasAdhanatvasaMbhavAdasyApi bhavati, na vyaJjanazabdAditi bhAvaH / nahi vyaJjanazabdArtho 34 siddhamacandra0 "Aho Shrutgyanam"
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266. kalikAlasarvazanImacandrasaribhamavatmaNIte [pA. 4. sa. 12. ] masAnam-api tu vyaJjanavizeSa pratipAdakAH zandA eva | suvarNanikaSopalaH, auSadhapeSaNapASANa / bhakSya. sakhAnavAcakA iti tebhyo evaM pratyayo yathA syAditi / thaH, danA carati dAdhikaH / zArikA jAti // 64il. // 11 // 0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-carati0 1 40 tarati // 49 // sakRduzcaritaH zabdaH sakRdevArtha gamayati iti carati0pra0-teneti tRtIyAntAt taratyartha ikaNa / zabda ekAmeva kriyAM gatirUpAM bhakSaNarUpAM vA kathayediti pratyayo bhavati / uDuvena sarati auduvikH| prakRte ko'rtha ityAzaGkAyAmAha-caratiriha gatyarthoM kANDaplaSikaH / zAraplavikaH / gaupucchikH||9bhkssyaarthc gRyate iti / bhakSyArtha ityasya makSaNArtha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tarita0 / / ityayaH / bhakya ha bhakSaNAya vastu, na tu kiyA 145 teneti vartate / sAmarthyAca taraNasAdhanAdeva pratyayaH, tasyaiva bhavatIti-bhakSyArtha ityapapAThaH pratibhAti, bhakSArtha iti 10 taraNe karaNavAta / uhavena taratIti / anvatra upAyujyate / bhakSaNaM makSa iti bhAve ghamA bhakSazabdasya zabda evopaLabhyate kSudanaukAyAM tRNAdinirmite taraNasAdhane kriyAvAcakatvasaMbhavAt / athavA bhakSyamoM viSayo yasyeti vA / 'abhivAnacintAmaNau tu 'uDupaH plavaH' [3. virAma bhakSyArtha iti pATho'pi samarthayituM zakyate / udA543.] ityasya TIkAyAM "upaka" [uNA0 311.] haraNAvasare ca 'bhakSyartha' iti pATho dRzyate sa cocita 50 isyuktatayA'pi uDupazabda enopalabhyate / uhuni svaspa eveti tadanurodhenAtrApi sa eva pATho'nusaMdheyo lekhakA15 balAzaye pAti-rakSatIti apacandavyutpattirapi kozAdI pramAdAnmudraka pramAdAd vA aTiriyam / gatirihopalakSaNaM rayate TIkAsu / 'uDava'zabdo'pyevaM vyutpAdapita zakyate. vyavahArasAmAnyasya, tathA ca hAstika-zAphaTiketi prayogayouni svalpajalAzaye bAti-gamchatIti / kimatra sAdhIya Isti-zakaTyoH spaSTato. gatisAghanatvam , ghANTikA''kaSiiti lazyakacakSuSkA eva jAnIyuH / kANDaplavena, zara kayoH ghaNTA-S'kaSayoH na gatisAdhanasvamapi tu tattayava-55 hArasAdhanatvameveti tAbhyAmapi pratyayo bhavati / SaSTayA plavena, gopucchena (goH pucchaM gRhItyA) taratItyevaM 20 vigrahaH / / 6 / 4 / 9 / / caratItyasya dhaNTAmAdAya carati, AkaSeNa caratItyasya AkaSamAdAya caratIti pratItijanakatyam / tathA ca ghANTikAnau-dvisvarAdikaH // 6 / 4 / 10 / / ''kaSikayo, yo vyavahAro vANijyAdi-tattatsAdhanatvena - ta0 pra0-nauzabdAd dvisvarAdha nAmnastR- carati prati karaNatvaM ghaNTA-''kaSayoH siddham / AkaSa- 60 tIyAntAt taratyarthe ikaH pratyayo bhavati / zabdo'paricitArtha iti tadartha paricAyayati-AkaSa: tarati naavikH| nAvikA / dvisvaraH, suvarNanikaSopalaH, auSadhapeSaNapASANabheti / suvarNa25 ghaTikA / plavikaH / pratikaH / bAhukaH / kraya-vikrayavyavahArI tatparIkSaNArthamAkaSamAdAyava carati / bAhukA // 10 // | evaM vedyo'pi tamAdAyava carati, taM vinA prathamasya suvarNaza0 ma0 bhyaasaanusndhaanm-nautiH| nauH paricayAbhAvo dvitIyasyauSadhiprayogAbhAvazca syAt / 65 prasiddhA taraNasAdhanam / dvisvareSu ghaTa-plava-dati-bAhavaH | bhakSyathaprayogamudAharati-dhnA caratIti / dadhi prasiddha tarappasAdhanAni / tebhya ike ghaTAdiSu AdisvaravRdayabhAvaH meva / zRGgaberamAkam / etayorbhakSaNasAdhanavamaupacAripha30liyAmAp iti ikaNI vizeSaH / nAvA, ghaTena, plavena, / mevAsAdhAraNakAraNasvAbhAvAt // 6 // 4 // 11 // bAhubhyAM taratIti vigrahaH 6 / 4 / 10 / / paderikaT // 64 // 12 // carati // 6 // 19 // ta0 pra0-parpa ityevamAdibhyastRtIyAntebhya- 70 ta0 pra0-teneti tRtIyAntAstharatyarthe kaNa | dharatyarthe ikaT pratyayo bhavati / parpaNa parati pratyayo bhavati / gharatiriva gatyarthoM bhakSyArthaca papikaH / ppiNkii| azvikaH / azvikI / parpa 35 gaMmate / gatyarthaH, istinA parati haastikH| azva azvastha ratha arghya vyAla vyAsa iti paakttikH| praannttikH| aakssikH| AkayA | paryAdiH parazA "Aho Shrutgyanam"
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 18. ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-parpA0 1 parpAdayaH sarve gatikaraNAnyeva / parpaH pazUnAM gatisAdhanabhUtaH pIThaH / adhaH prasiddha eva / azvatthAvyAlAdayo hetavospi karaNatvena vivakSitAH pratyayamutpAdayanti / azvattho 5 pippalavRkSaH, ardhya pUjApradeyajalam, bhyAlaH--sarpaH, vyAsaH nistAraH ityeteSAM sAkSAd gatisAdhanatvamanupapannamevetyopacArikaM tad bodhyam ||6|4|12| zrIsiddha premacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / padikaH ||6|4|13 // 10 pra0-pAdazabdAt tena caratyarthe ikada 10 pratyayo bhavati, asya padubhAvaJca nipAtyate / padbhyAM carati padikaH ||13|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--padikaH / parpAdigaNa evaM pAdazabdasyApi pAThena siddhe, padAdezavidhAnArthe nipAtanasUtramidam / yadyapi pAdazabdasamAnArthaH padazabdo'15 pyasti tena parpAdigaNe paThitena rUpaM siddhayet, tathApi pAdazabdAdikaNA pAdika iti mA bhUdityetadarthaM nipAtanArambhasyAvazyakatvam ||6|4|13|| zvagaNAdvA ||6||4|14|| ta0 pra0- zvagaNAt tena caratyarthe ikaT n pratyayo vA bhavati / zvagaNena carati shvgnnikH| vargANikI / pakSe ikaNa zvAgaNikaH / zvAgaNikI, 'zvAderiti' [ 7.4.10.] iti yAt prAgaurna bhavati // 14 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---bhAga0 | na 25 gaNaH zvagaNaH tasya gatisAdhanasvamapyaupacArikameva, tamAdAya carana adhikAdirevamucyate / tasya gatyuddezyaM mRgayAdi, tarasAyanaM gaNaH iti tamAdAya carato'sya gati svatkaraNikA bhavati / ko'mAve carati " [6.4.11.] iti iN bhavati / tatrAdisvaravRddhi bAdhitvA "svaH padA30 ntAt prAgadaut " / 7.4.5. ] iti prakaraNe " dvArAdeH" [7.4.60 ] iti autaH prAptAvAha-" zvAderiti " [ 7.4.10.] iti vAt prAgaunaiti / auto niSeve Adisvara vAgaNika iti, striyAM zvAgaNikIti 64|14|| / 35 vedanAderjIvati ||6|| 15 // ta0 pra0-seneti vartate / vetana ityevamAdibhyastRtIyAntebhyo jIvatvarthe ika pratyayA / 267 bhavati / vetanena jIvati vaitanikaH / vAzikaH / vetana vA ardhavAda dhanu daNDa dhanurdaNDa jAla veza upaveza preSaNa bhRti upaveza, upasthA 40 upAsti upasthAna sukha zayyA sukhazayyA zakti upaniSat uparijana sphija sphiga vAla putacAla upadeza pAda upahasta iti vetanAdiH ||15|| To ma0 myAsAnusandhAnam - betamA0 / samarthavibhaktiM sUcayati teneti vartate iti / pUrvataH 45 saMbadhyate ityarthaH / jIvatItyasya yadyapi prANadhAraNamarthaH / betanAdezca na sAkSAt prANadhAraNasAdhanatvamapi tu prANadhAraNopayogi vastu saMpAdanadvAreti bodhyam ||6|4|15|| vyastAcca kraya-vikrayAdikaH ||6|4|16|| ta0 pra0 - kraya-vikrayazabdAt samastAd 50 vyastAcca tena jIvatyarthe ikaH pratyayo bhavati / kraya-vikrayeNa jIvati kraya-vikrayikaH / kryikH| vikrayikaH // 16 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vyastAH / kraya-vikrayayorubhayoH vyastayozca jIvikAsAdhanatvamiti sama- 55 stAd vyastAcca pratyayavidhAnam / kazcinovikArtha vastu sulabhamUlyena krItvA'vikamUlyena ca vikrIya jIvati / kazcit krItvopayujya jIvati, anyaH svopAditameva vastu jIvikArtha vikrIya jIvatIti sarvathA prayogasaMbhAvanA || 614|16|| 60 basnAt ||6|4|17| sa0 pra0-yasnAt tena jIvatyarthe ikaH pratyayo bhavati / vastraM mUlyaM tena jIvati vasnikaH ||17|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vasnAt 165 vasnaMzabdo'prasiddhArtha iti tadarthaM grAhayati - vasnaM mUlyamiti / bhUlena AnAmyaM mUkhyam / " hRdya-padya 0" [7. 1.12. ] iti yaH, niSkrayadravyaM mUlyamityucyate, tathA ca niSkayadravyaM vetanamapyucyate, tenaiva svIyapArizramikAdirUpeNa nirvahati yaH sa vAsnikaH ||6|4|17| AyudhAdayazca // 64 // 18 // ta0 pra0 - AyudhazabdAt tena jIvatyarthe yakArAdikA pratyayau bhavataH / AyudhIyaH / "Aho Shrutgyanam" 70
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kalikAlasarvazazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4. sU0 21. ] AyudhikaH / AyudhikA / AyudhAdikekaNoH | jIvanasAdhanastraM spaSTam / kaiyaTe tu " vrAtena jIvati " miyAM vizeSaH // 18 // ! za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - AyudhA0 / cakAreNa pUrvasUtrokta ikaH samucIyate / tasyehekekaNoH 5 kRtayo rUpe medAbhAveneyasya vikalpena vidhAne pakSe aurasagineNA'pi gatArthatA saMbhavatItyAzaGkaya rUpa eva bhedaM sUcayati-- AyudhAdikekaNoH striyAM vizeSaH / ike sati striyAmApi Ayudhiketi bhavati, tadeva ceSTam, ikaNi tu striyAM GIH syAt / kiJca, bahumohau AyudhikA 10 bhAryA yasyeti vigrahe puMvattve AyudhikabhArya iti rUpaM bhavati, ikaNi tu " taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre " [ 3.2.55. ] iti puMvasvaniSedhAdAyudhikI bhArya iti syAdityapi vizeSaH ||6|3|18|| mAtAdInam ||6|4|19 // 0 pra0 prAtazabdAta zena jIvatyarthe inaJ pratyayo bhavati / nAnAjAtIyA aniyata vRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saMghA vrAtAH / tatsAhacaryAt tatkarmApi vrAtam / zena jIvati vrAtInaH / kAro vRyarthaH / sena 'taddhitaH svaravRddhi0' 20 [3.2.55.] ityAdinA puMvadbhAvo na bhavati / brAtInAbhAryaH ||19|| 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vrAtA0 / tena jIvatIti saMbadhyate / tathA ca tRtIyAntAd vrAtazabdA jIvatyarthe Imam ityarthaH / vAtazabdasya loke saMgha25 yAcakatvena prasiddheH nirupapada ( kevala ) saMghAtArthasya jIvanasAdhanatvAsaMbhavAt kimarthako'yaM bAtazabda ityAkAyAmAha - nAnAjAtIyA ityAdi / atra nAnAjAtIyA iti kathane naikajAtikSatriyAdisaMgha nirAkaraNam, aniyatA anizcitA vRttiH ekatra sthitiryeSAM te'niyatavRttayaH, anena vizeSa30 NenAyudhajIvisaMghamyAvRttiH teSAM sthiterniyatatvAt, zarI [ [ pA0 sU0 5.2.21.] iti sUtrIyamahAbhASyavyAkhyAyAM khAtAnAM karmavrAtamityathe'traiva sUtre nipAtanAdIyaM bAdhitvA 40 tasyedamityarthe'Nityuktam / tathA ca nopacAropayoga iti tadAzayaH / vAtazabdasya svata evAdisvara vRddhimattvena serrasya vaiyarthyaM pratyaye ityAzaGkaya vRddhayarthatvamevetyAhaakAro vRddhyartha iti / nanu vRddhiriha svAbhAvikIti cedAha - tena " taddhitaH svaravRddhihetu 0 " [ 3.2.55. ] 45 ityAdi / atra bahuvrIhau brAtInAM bhAryA yasyetyarthe pUrvapadapuMvadbhAvasya " taddhitaH svaravRddhi 0 [3.2.55.] iti niSedhaH / sa ca trakArasya pratyaye satvaM vinA na syAt taM vinA taddhitasya svaravRddhihetutvAbhAvAta, tathA ca vRddhisvarUpopadhAyakanimittatvaM sakArasya na phalopadhAyakatva - 50 miti kecit / vastutastu parjanyavalakSaNa pravRtyA vRddhiphalopadhAyakatvamapyastyeveti ||6|4|19|| nirvRtte'kSadyUtAdeH ||6|4|20| ta0 pra0 - akSadyUta ityevamAdibhyastRtIyAtebhyo nirvRtte'rthe ikaN pratyayo bhavati 1 55 akSadhUrona nirvRttamAkSapUtikaM vairam / jAGghAprahatikaM vairam | akSata javAhata jAmahata jaGghAmahAra pAdasveva pAdasvedana kaNTakamarda kaNTakamardana zarkarAmardana gata Agata gatAgata yAta upayAta 60 yAtopayAta gatAnugata anugata ityakSadyUtAdiH // 20 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - nirvR0 / teneti ikaNiti ca saMbadhyate / tena tRtIyAntebhyo'kSadyUtAdizabdebhyo nivRtte'rthe ikaN bhavatItyarthaH / akSasAdhanakaM 65 dyUtaMmakSayataM tena nirvRttaM saMpannaM vairam AkSadhUtikam / yA pratamAdhAto jaGghAprahataM tena nirvRttaM jAGghApahatikamiti ||6|4|20| rAyAsena kAyaparizrameNa jIvantIti zarIrAyAsajIvinaH saMghAH | samUhAH, evaM ca nAnAsthAnAd gatAgataM kurvanto vibhinnajAtIyAH kaspitasamUhA bhAravahanAdikarma kurvanto janA mAtA iti / Izasya prAtazabdArthasyApi na jIvanasAdha 35 natvaM sAkSAdityata Aha-tatsAhacaryAt tatkarmA'pi bAtamiti / tena saMghena sAhacarye niyatasaMbandhaH tasmAt teSAM karmA'pi vAtazabdenopacaryate ityarthaH / tasya ca | saMmUrchimam ||21|| mAvAdimaH ||6|4|11 // 10 pra0 - bhASayAthinastena nirvRtte'rthe imaH 70 pratyayo bhavati / pAkena nirvRttaM pAkinam / sekimam / syAgimam / rogimam / kuTTimam / "Aho Shrutgyanam"
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU. 26. ] bhIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 269 za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-bhAvA0 / atra bhasrAderikaT // 6 // 4 // 24 // bhAvazandasyAnekArthatve'pi kriyAparyAyasyaiva bhAvazabdasya grahaNaM 10 pra0-bhasvAdibhyastRtIyAntebhyo haratyarthe vyAkhyAnAt / bhAva:-kriyA, sA ceha sava(dravya svabhAva ikaT pratyayo bhavati | bhatrayA harati bhnikH| mApanA bhAvazandenocyate / bhastrikI / bharaTikaH / bharaTikI / "asatvabhUto bhAva tipdairbhidhiiyte| / bhatrA bharaTa bharaNa zIrSabhAra zIrSabhAra 40 satyasvabhAvamApannA kriyAnAmamiracyate / " ajabhAra alebhAra asabhAra aMsebhAra rAti . ityabhiyuktotayA nAmnAmasattvabhUtamAvavAcakavasyeva / bhavAdiH // 24 // siddhAntasiddhatvAt / sa ca bhAvo ghanAdyantenocyata iti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhakhA01 bhastrA ghAntamudAharati-pAkana nirvastamityAdi / pAka-seka- 1 carmamayI vahnisaMdIpanI tayA harati-muSNAti (tasyAM saMgopya 10 rogatyAga-kuTTa-saMmUrchAH sarve ghaantA eva :16 / 4 / 21 / / lohAdikaM nayati kAraH) bhastrikaH / TittvAt striyAM 45 yAcitApamityAt kaN // 6 // 4 // 22 // DoH bhastrikI // 6 / 4 / 24 // vivadha-vIvadhAd vA // 6 / 4 / 25 // ta0 pra0-yAcita apamitya ityetAbhyAM / rona nivRtte kaN pratyayo bhavati / yAcina ta0 pra0-vivadha-vIvadha ityetAbhyAM tena yAcayA nirvRttaM yAcitakam / apamitye ti haratyarthe ikaT pratyayo bhavati / viSadhena harati 15 yavantam / apamitya pratidAnena nivRttamApa- vivadhikaH / vivdhikii| viivdhikH| vIva-50 mityakam // 22 // . dhikI / pajhe ikaN / dhaivadhikaH, vaivadhikI / za0 ma. gyAsAnusandhAnam--yAcitA || vivadha-bIvadhazabdo samAnArthoM pathi paryAhAre yAcitamilyatra klIve bhAve ktaH / apamityetyapi yayantaM pUrva niyapi ya ca dhartate // 25 // kAlikabhAvavAcakam, tasya cAvyayatvena na tRtIyAntatvA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---vivadhatena 20 ahH| bhAvArthakatvameva pratizabdena prakarita vigrahe yAcitena | haratIti sNbdhyte| vivavena vIbadhena vA skandhabodhakASThadaNDena 55 nyAcyA , AtyapratidAneneti / pratidAna hi gRhItastra | harati sthAnAt sthAnAntaraM bhAraM prApayati vivadhiphaH vIvadhikaH vastunaH tulyasya vastvantarasya pradAnam // 6 / 4 / 22 / / TisvAt striyAM ddiiH| pakSe kaNa iti| yadyapi haratyarthe ikaNa na sAmAnyataH kenApi vihitaH, "haratyussanAdeH" haratyutsaGgAdeH // 6 // 4 // 23 // [6.4.23.] ityata evaM hrtyrthaadhikaarH| tacca sUtra mutsaGgAdisaMbaddhamiti na saamaanym| tathApi vikalpavidhAna- 60 ta0pra0-utsAGgAdibhyastRtIyAnrobhyo hara sAmAt, tatraiva sUro haratIti yoga vibhajya ikaNa sAdhanIya 25 tyathai kaNpratyayo bhavati / utsaGgena haratyautsa iti bhaavH| vivadha-vIvadhazabdAvaprasidArthakAviti tadartha nikaH / utrupena autrupikaH / uDupena auddupikH| paricAyayati-vivadha-dhISadhazabda samAnArthAvityAutsaGga utrupa uDupa utputa utpuTa piTaka dinaa| tatra pathi tu prayogo na dRzyate paryAhAre-skandhapiTAkA ityutsaGgAdiH // 23 // dhAyeM ubhayato badazikthe bhAravahnakANDe, prayogastu 65 za0 ma0 gyAsAnusandhAnam-hara0 } teneti | mASakAmye dazyate30 samanyateta Aha-utsaGgAdibhyasmRtIyAntebhya iti / niruvIvadhAsAraprasArA gA iva brajam / utsaGgaH krodhaH, tasya haraNa-(nayana)sAdhanavaM prasiddhama. uparadhantu dAzArhAH purI mAhiSmatI dviSaH / / bAlAdInAM tena nIyamAnatvAt / uyo'prsiddhH| uipaH (zi0va0 sarga 2) iti // 6 / 4 / 25 // plavaH / utpunArapurAvapi sAMpratamaprasiddhAveva piTaka-piTAko vaMzAdinimitapAvizeSArtho / eSAM nayana (haraNa) sAdhanaravaM kuTilikAyA aN // 6426 // 70 35 prasiddham ||6|4 // 23 // ta0 pra0 kuTilikAzabdAta tRtIyAntAda "Aho Shrutgyanam"
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kalikAlasarvAzrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA 4. sU0 28. ] bharatyarthe'Na pratyayo bhavati / kuTilikAzabde- 27| nAvakA lohAdimayI aGgArAkarSaNI yaSTirvA kuTilA gatirvA palAlotkSepaNo'preyako daNDo taM atyanoloMmepakalAt // 6 // 28 // vA paridhAjakozakaraNavizeSo dhA caurANAM ta0 pra0-teneti nirdhattam / tamiti nitI- 40 5 bhaugRhAcArohaNArtha dAmAgrapratibaddha Ayaso'- yAntAt prati anu ityetAbhyAM paro yo lomA kizo vocyate / kuTilikayA haratyaGgArAn zabdaH IpazabdaH kulazabdazca tadantAda vartate ityartha kauTilikaH kAraH / kuTilikayA harati / ikaNpratyayo bhavati / pratilobhaM vartate prAtilovyAdhaM kauTiliko mRgaH / kuTilikayA harati | mikaH / AnulomikaH / prAtIpikaH / AmdhI palAlaM kauTilikaH karSakaH / kuTilikayA pikaH / prAtikUlikaH / AnukUlikaH / aka- 45 10 harati puSpANi kauTilikaH parivrAjakaH / / makasyApi vRttoMge pratilomAdeH kriyAvizekuTilikA harati nAvaM kauTilikacauraH // 26 ghaNavAda dvitIyA / tamiti puMlliGganirdezos saMdehArthaH // 28 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---kuTiH / tena haratIti saMvaddham / kuTilikAzabdo'vakrArthakaH, sa ceha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-taM pratya0 / .. rUDhArthako graahyH| ruDhizca bahudheti tAM paricAyayati-kuTi-samiti samarthavibhaktinirdezAt prakaraNaprAptA tRtIyAvibha- - . lkaashbdenaaovkretyaadinaa| tathA ca paJcA* kuTilikA kiriha na saMbaddhamahatItyata Aha-teneti nirvattamiti / yathAsambhavamuktA ! pANinIye vai siddhAntakaumudyAM tu zabda- tamiti dvitIyAntanAmopasthApakam : nAmnaH sAkSAtkayane ca kaustubhAnusAraM "kuTilikA vyAdhAnAM gativizeSaH, karmA sAmAnyato dvitIyAvibhaktarevopasthApakam / tasyAzca pratyayaropakaraNabhUtaM lohaM ca" iti dvAvevArthI likhitau| yadha / tvena tadantavidhinA dvitIyAntAdityartho bhavati / pratyanumyAM codAitam , kurilikayA harati mRgAnajArAn cA kauTiliko | parA lomopakUlazabdAH krameNa pratikUlAnukalArthakAH iti dhyAyaH karizceti / svamate ca mRgasyeva gatiH kuTilikA- sarveSAM samAnArthatvameva / vyutpattistu pratigataM loma yatra, shbdenoktaa| anye ca prayo'rthA adhikA evoktAH, tathaiva anugataM loma yatra, pratigatA Apo yatra, anugatA bhApo ca payodAharaNAni pradattAni / spaSTa sarvam / / 6 / 426 // yatra, pratigataM kula yatra, anugataM kulaM yatreti / eSu vigraheSu pratilomAnulomapratIpAndhIpapratikalAnukalazabdAH sAdhavaH / ojAsahommaso vartate // 27 // mAtelomAnulomayoH pAtyanvavAt sAma-lommaH' [7.3.82.] 60 ojasa sahas ambhas ityetebhyastRtIyA-zata aH samAsAntaH, pratIpAnvIpazabdayoH "RpaH mbhyo varta ityarthe ikaNa pratyayo bhavati / pathyapo't" [7.3.76.] ityat samAsAntaH, iyantarapratirAtmayApanA ceSTA thA | ojasA balema navopasargAdapa IpU" [3.2.109.| itIpAdezaca / varsarI aujasikaH sahasA prasahanena parAbhi manu dhRtadhAtorapharmakaravena tayoge dvitIyA'saMbhavAt bhavena vA saahsikH| ambhasA jalena Ambha- pratiloma vartate ityAdivigrahaH kathamiti cedavAha-akarma-65 sikaH // 27 // | kasyApi vRttarityAdi / tathA ca "kriyAvizeSaNAt" za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam--ojaH / tenati (2.2.41.] iti dvitIyA, na tu pharmaNi dvitIyetyarthaH / 30 vidhyate / vartate iti pratyayArthaH, sasya ca vartamAnakolikA | nanu sarvatredRzasthale 'sAmAnye napuMsakam' ityanuzAsanA- . vRttirarthaH / tatra vRttiH kaH padArtha ityAkAlAyAmAha-vRtti- nusAra napuMsakenava nirdezo granthakRtAM shailiisiddhH| tasya rAtmayApanA ceSTA veti / AramanaH-svasya, yApanA- liGgasarvanAmatvena tathAnirdeze sarveSAM puMliGgAdInAM grahaNe 70 nirvahaNa samavasthApana-sattayA'vadhAraNaM vA, ceSTA caitanyA- saukAta / puMliGganirdeze tu puMliGgasyaiva grahaNaM syAditi viSkaraNamityarthaH / udAharati--ojasA-balena partate cedatrAha-tamiti puMlliGganirdezo'samdevArtha iti / 35 aujasika iti / ghoSaH karaNaphAramanirvahaNapasA, tatthara- | aditi napusakanirdeze prathamAntamidaM dvitIyAnta ati saMvehaH kaveTAvAniti yA ghoMdhaH / evamanyatrApi goSyabhU syAditi niklaye elizAnirdezo na tvA tasya vira "Aho Shrutgyanam"
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- mer -on- m annaam-en pA... sa. 31.] zrIsidahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 271 kSeti sarvalimaprakRtivizeSaNatve bApAmAva iti bhaavH| bAdarikaH / zyAmAkikaH / mevArikaH // 30 // 64 // 28 // 20 ma0 nyaasaanusndhaanm-rkss| tamityaparermukhapArthAt // 6 // 29 // nuvrtte| zamantena vartamAnA kriyA kapyate iti vRttI 40 rakSati umchatItyarthavarNanam / samAjo manuSNAM saMghaH, taM 10 pra0-parizamdA yo mukhazabdaH pArzva rakSati saamaajikH| samavAyo'pi saMghasAmAmyameva / nagaraM 5 zamdA tadantAd dvitIyAntAd dhartarI ityarthe rakSati, saMniveza (samIpastha) rakSati iti vigrahaH / badarANi ikaNa pratyayo bhavati / parimukhaM vartate pAri- prasiddhaphalAni / zyAmAkaM dhAnyavizeSaH novAro'pi sa mAlikA paripAvaM vartase pAripAzvikaH / ev| unaH ucayanaM sNgrhH| 'ubhyaH kaNaza bhAdAnam' 45 parivarjane sarvatobhAve pA / svAmino mukha iti kozAt pratyekaM cayanamunyazandenocyate // 6 // 4 // 30 // gharjayitvA vartamAno'thavA yatoyataH svAmimukhaM / to vartamAna pArimakhikA sevakaH / pavaM| pakSi-matspa-mRgArthAd prati // 6 // 31 // pAripAzcikaH // 29 // ta0 pra0-samiti dvitIyAntebhyaH pakSyartheza. ma. nyaasaanusndhaanm-preH| samiti bhyama matsyArthabhyo mRgArthebhyazca pratyartha ikaNU vartate iti ca saMbadhyate / parizcandasya vyarthakatayA parimukha-pratyayo bhavati / pakSiNo hanti pAkSikaH ! 50 zamdena ko'yoM grAmaH iti saMzaye Aha-parivarjane mAstikaH / mAgikaH / arthagrahaNAt tatparyAyebhyo 15 sarvato bhAye gheti ! ubhayorapyarthayoryayopayoga grAmatva-vizeSebhyama bhavati / shaakunikH| mAyUrikaH / miti bhAvaH / tathA ca pArimukhikasvArthamAha-svAmimotirikA / mainikaH / zApharikaH / zAku. mukhaM varjayityetyAdi / svAmino mukhavarjane kAraNaya likaH / hAriNikaH / saukarikaH / meyasaMbhavati maktiviraktizca / bhaktaba na sadA mukhamevAva- kA / athAjimAna hanti animiSAna hantI-55 lokate'pi tu kArye lagnastiSThati, sammukhe tiSThanapi raSTi tyatra kasmAnna bhavati ? maitammatsyetyasya 20 madhaH pAtayanAzAM prtiiksste| sikko'pi yayAcit samayaM / svarUpa na vizeSo na paryAyaH api svasAdhAyApayan svAmimukhaM varjayati, nAso mAmavalokayediti / evaM raNaM vizeSaNaM yathA jimagA bhujagAH animiSA svAmino mugyAnusAramapi vRttibhaktasya viraktasya ca saMbhavati / devA iti // 31 // bhattaH ka. vinavAnukUlAcaraNAya sarvadA mukhejitamavalo systisstthti| evaM virakto'pi kadA'sya kIdRzI Tirma- / za0ma0 bhyAsAnusandhAnam-pakSiA samiti 60 25 mopari syAditi paricayAya mukhavamalokayastiSThati / pAri- saMbadhyate / 'prati' iti zatrantasya inteH saptamyantam / pAdhike'pyevameva yojanIyamityatidizati, evaM pAripA-| vigrahazca vartamAnAntakiyayeva pUrvavat, kAlasya nAvivakSA'pi zcika iti / vizeSacAya viraktasya varjanapakSo'nuraktasya | pUrvavadeveti kAlapraye'pi pratyayaH / atra svarUpAta, paryAsarvato bhAvapakSa iti / virakaH kathamapi sAmIpyaM tyakta- | yAda , vizeSAca vidhiH| tatra: svarUpamudAharati-pakSiNo micchti| anuraktaH sarvadA saamiipymicchtiiti| hanti pAkSika iti / ikaNi, antyasvarAdilopaH, Adi-65 "prAyeNa bhUmipatayaH pramadA latAca, yaH pArthatoM | svaravRddhizca / matsyAn hanti mAtsyikaH atra mAtsika yasati taM pariveSTayanti / " iti nItimanusatya pAzvabhajanasya manasaya pAna | iti yakArarahitaH pATho bRhadazvRttipustake saMpratyupalabhyate sa mAnarAmavarSakatvAta 64 / 29 // nocitaH, yato " matsyasya yaH" [2.4.87.] iti / jyAmeva yalopavivAnaM dRzyate'to ylopaapraapteH| mRgAn rakSaduJchatoH // 6 // 4 // 30 // | hanti maagikH| svarUpAd vidhistu svabhASAdeva svaM 70 ta. pra-tamiti dvitIyAntAda rakSati rUpaM zandasya iti nyAyAca / paryAyebhyo vizeSebhyana 35 umchati sAthai ikaN pratyayA bhavati / samAja | vidhAnaM sAdhayati-aryagrahaNAt tatparyAyebhyo vizeSa rakSati sAmAjikaH / saamvaayikHnaagrikH|| bhyayeti / pazci-masya-mRgAdilyukta evodAitaprayogeSa sikha vAnivezikaH / madarAyujchati ucinoti | arthagrahaNena tadarthavAcakAstaparyAyazamyAH, tadarthabhUtA vize. "Aho Shrutgyanam"
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarpazamImacandrasaribhagavatmaNIte [pA. 4. sU0 33. ] 'pAca grahItuM zakyante iti tebhyaH sarvebhyo'pi bhavati / vA pripnthaadeshH| tena paripanthaM gacchati paripratyayaH ityarthaH / tatra pakSizabdasya zakuniH paryAyaH, | panthaM pazyati ityAdhapi bhavati // 32 // 40 mayUra-tittirI vishessau| matsyasya mInaH paryAyaH zaphara- za. ma. nyAsAnusandhAnam-pari0 / atra zakulo vizeSau, mRgasya hariNaH paryAyaH sUkara-nyaDU- cakAraH pratyayArthAnvayIti, tenArthAntarasya pUrvasUtroktasyApi 5 vishessau| AraNyakacatuSpArasu hariNeca vRttadaryartho mRgazabdaH, samuccayAdAha-mnati cArtha iti / atrApi parivarjanArthaH sarvato tatrAraNyakacatuSpAjAveIriNo'pi vizeSa eva, dvitIyasyaiva | bhAvArthazca gRhyate / tatra varjanArthe pathaH parItyarthe'vyayIbhAvaH, paryAyaH / tathaiva codAharaNAni-zAkunika ityAdIni / panthAnaM pari (paritaH) ityarthe'tra nirdezasAmarthyAdeva smaasH| 45 ajikSAgAnimiSazabdayorapi matsyArtha prayogadarzanAt tAbhyA AdyapakSe kriyAvizeSaNatyAt karmatvena dvitIyA, dvitIyapakSeca mapi pratyayaH syAditi zaGkate-athAjijhagAn hanti, gantavyAdhyavAcakatvena karmatvamiti vivekaH / tathA ca panthAnaM 10 animiSAn hanti ityatra kasmAnna bhavatIti / varjayitvA vyApya vA sthitaH pAripanthikazcauraH / evaM hantIuttarayati-netagmatsyetyasya svarUpamityAdi / svarU- tyarthe'pi yojanIyam / nedaM pratyayasanniyogena pathaH, panyeti pAtU-paryAyAd vizeSAca vidhiriti pratipAditaM prAk / nipAtanamapi tu (patasmAnnipAtanAt) pratyayaM vinA'pi 50 ajijhAnimiSazabdayoH matsyasvarUpasvAbhAvaH spaSTa eva, paripanthazabdaprayogaH siddhayatItyAha-ata eva nirdezAt paryAyavamapi kozeSu na dRzyate / matsyavizeSo'pi netannAmnA paripanthazabdasyekaNo'nyatrApi yA paripanthAdeza 15 kaniditi nAsti pratyayaprAptirityarthaH / iti / tatphalamAha-tena paripanthaM gacchatItyAdi / vRttenanu tadA kathamanayoH zabdayomasyAthai prayogaH 1 iti / ranyatrApi vaikalpikaH prayoga iti bhAvaH / anyazcAyamoMcedavAha-api svasAdhAraNa vizeSaNamiti / asAdhA- | anyathaiva sAdhitaH sa ca prakriyAmedanibandhana iti neho- 55 raNaM tanmAtravRttivizeSaNaM cyAvartakazabda ityarthaH / tatra cyate / / 6 / 4 / 32|| dRSTAntena prakRtamartha draDhayati-yathA jilagA bhujagA paripathAt // 6 // 4 // 33 // 20 animiSA devA iti / kuTilagAmitvasya sarpamAtravRttisvAdasAdhAraNyam / evamanimeSanetratvasya devamAtravRttitpAda ta0pra0-tiSThatIti vartate / paripathazabdAda sAdhAraNatvam / atrAyamabhisandhiH tridhA caturvA vA zandAmA ditIyAntAt tiSThatyarthaM ikaNa pratyayo bhavati / pravRttidRzyate, jAtinimittA guNanimittA, kriyAnimittA, parirSarjane sarvatobhAve vA / pathaH pari sarvataH 60 matAntare yadRcchAnimittA ceti / yathA gauriti jAti | panthAnaM vA paripatham / paripathaM tiSThati 25 pravRttinimittakaH zabdo gotvapravRttinimittakasvAt / zukla pAripathikaH / pandhAnaM varjayitvA cyApya vA ityAdirguNapravRttinimittakaH / pAcaka ityAdiH kriyApravRtti tiSThatItyarthaH !33|| nimittaphaH / yahacchApravRttinimittazca Distha-DavityAdi. za0ma0 nyAsAnusandhAnam-pari tiSThanirarthakaH / tatra paryAyagrahaNe yatpravRttinibhisakaH zabdaH / tIti vartate iti / pUrvasUce cakAreNAkRSTa dhanatItIha 65 tatpravRttinimittaka eva tatparyAyo'pi grahItuM shkyte| nAnuvartate acAnukRSTa nottaratra iti nyaayaaditibhaavH| 30 matsyazabdaca jAtipravRttinimittaka iti tAdRza eva ! panthAdezanipAtanavarja sarva yadyapi pUrvavadeva, tathApi tatparyAyaH syAt / ajimAnimiSazandau ca guNakriyApravRttyA natItyasyAsambandho'pi yogavibhAgaprayojanam / paririhASi matsyArthamAhaturna tu jAtiprazvatyeti na paryAyau, vizeSatvaM pUrvavadevobhayArtha ityAha-parivarjane sarvatobhAve veti / svaprasiddhameveti tAbhyAM na pratyaya iti 6/41316 tadanusAraM paripathazabda vyutpAdayati-pathaH pari sarvataH 70 panthAnaM veti / pUrvatra "paryapADayahi " [3.1.32. paripanyAt tiSThati ca // 6 // 4 // 32 // iti, "paryapAbhyAM vajye"[2.2.71.1 iti vihitapaJcamyante. taka pra0-paripathazamyAda dvitIyAntAt / nAvyayIbhAvasamAsaH, dvitIye'rthe ca ata eva nipAtanAt tiSThati prati cAthai ikaN pratyayo bhavati / pari- samAsaH / "RkyUH pathyapo't" [7.3.76.] iti pAthaM tiSThati inti thA paaripnthikcaurH| samAsAnto't / tasmAd ikaNi pAripathika iti / 75 ata pava nirdezAta paripathazambasyekaNo'nyatrApi / tadarthamAha-panthAnaM varjayitvA vyApya vA tiSTha "Aho Shrutgyanam"
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 36. ] tIti / caurANAmarINAM vA bhayatrAyaM prayogo vizeSaNatveneSTaH zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 273 tathAsthiteH prasiddhatvAdu | dviguNAdigRhItA nAnyAyakArI bhavati, zAstrAnumatatvena ||6|4 | 33 // tasya nyAyaviruddhatvAbhAvAt / ata uktamapanyAyakArIti / tAdRzasthale dviguNAdigrahaNaM nyAyaviruddhamanyAyo 40 mAstu, apakRSTaye nyAyastvastyeva dattAdadhikagrahaNasya prazastatvAbhAvAt / ata eva cAnyaiH pANinIyAdibhiH "prayacchati gam" [4.4.30.] iti sUtrayaddhirdviguNArtha prayacchata eva tvamuktam / tasyAyamAzayaH ya AdAveva dviguNapratyarpaNaM svIkArayitvaiva prayacchati sa eva gaI iti / 45 svamate ca dviguNAdyarthaM dAturdviguNAdigrahItuca garhyatvamityubhayamarthAdeva labhyate ityaparamanukUmityalaM prasaGgAgataprapaJcaneti // 6/4/34! kusIdAdikaT ||6|4|35|| argRhati ga || 6 |4 |34|| 0pra0-tamiti dvitIyAntAd vRddhizabda5 varjitAd gRhaNatyarthe ikaN pratyayo bhavati / yo'sau gRhaNAti sa cedanyAyena grahaNAda garyo nindyo bhavati / dviguNaM gRhNAti dvaiguNikaH / guNikaH / vRdhuSa vRddhi gRhNAti vArdhuSikaH / alpaM daskhA prabhUtaM gRNannapanyAyakArI nindyate / 10 abRddheriti kim ? vRddhiM gRhNAtIti vAkyameva / garne iti kim ? dattaM gRhNAti ||34|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam-avRddheH / timiti saMbadhyate, yatIti zatrantasya saptamyantam taca pUrvavatkriyayeva (AkhyAtenaiva) nirdizyate vRttau vigrahavAkye ca / 15 gardha iti pratyayAntasya pratyayArthabhUtasya karturvA vizeSaNaM tadAha-yo'sau gRhNAti sa cedanyAyena grahaNAdU garyo bhavati iti / pANinIye ca dviguNArthaM dAtureva ta0pra0-tamiti dvitIyAntAt kusIdazabdAda 50 ga gRhaNatyarthe ikaTpratyayo bhavati / kusIdaM vRddhistadarthaM pravyamapi kusIdam / tadgRhNAti kusIdikaH / kusiidikii| TakArI utyarthaH ||35|| svam, iha ca dviguNaM gRhataH tanmate tAdRzabuddhyA dAnAt prabhRtyeva gatApratItiriha ca grahaNAnantaramityetA20 vAneva vizeSaH / tanmate ca dviguNArthe dviguNapadasya lakSa NA'pi samAzrayaNIyA bhavati, tena ca te nindAtizayapratItirUpaM prayojanamAhuH, svamate ca - atigasyApi gatvavyApyatvAdeva lAbha iti jaghanyavRttisamAzrayaNaM parityajyate / dviguNaM dattApekSayA dvirAvRttaM gRhNAti vaiguNikaH, 25 evaM triguNaM gRhNAti traiguNika iti / vRdhuSIzabdasyAparicitatvAt tadarthabodhanAya vRddhimityuktam, na tataH pratyayaH / vRdhuSIzabdazca prayuktadhanapoSI zabdasthAne pRSodarAditvAt sAdhuriti kecit / pANinIyAzca vRddhizabdasyaiva vRdhuSazabdamAdezaM vidadhati, na khavRddheriti sUtre paThanti / 30 tathA ca vRddhizabdasya na pratyayAntaM rUpamiti samAnameva / vArdhuSikazabdaviSaye nAgezena vivaraNe "yo'syavRddhidAnamaGgIkRtya parakIyaM dhanaM gRhItvA bahuvRddhaye'nyasmai prayacchati tatrAyaM prayoga iti kecidityuktam / atra nindAyAH kAraNaM vivRNoti - alpaM dakhA prabhUtaMgRhNanapannyAyakArI 35 nindyata iti / yaH kilAdhamarbhaH RNaM gRhItvA bahoH kAlAdanantaraM pratyarpayati, tato dviguNagrahaNasya kacit triguNagrahaNasya ca smRtyAdAvanumatatvena tAdRzasthale 35 siddha hemacandra0 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - kusI0 / kusIdazabdasyArthamiha grAhyaM sUcayati kusIdaM vRddhiriti / 55 dattasya dravyasya kalAntaraM vRddhirityucyate tadeva ca kusIdazabdavAcyam / yadyapi "kusIdArtha prayogo vRddhijIvane " (abhi0 ci0 kAM0 3, pralo0 544 ] ityabhidhAnacintAmaNyanusAraM vRddhayA jIvane uttamarNavyavahAra evaM kusIdazabda iti labhyate, parantu vRddhAvapi tatprayogaH prAmANika- 60 vidhIyate tAdarthyAt tatra kusIdazabdasya nirUDhA lakSaNA vA / tatra punarlakSaNamAha-tadartha dravyamapi kusIdamiti / vRddhayarthaM dIyamAnaM dravyamapi kusIdazabdenopacArAt kathyate ityarthaH / tad gRhNAtIti / evaM ca RNagrahItA'dhamarNa evAtra kusIdika ucyate, tasyApi ninyatvameva / yo 65 nyAyaM karoti sa iva yo'nyAya sahate tasyApi ninya svasyaucityAt / pANinIyamate'pi kusIdazabde evameva lakSaNA kriyate, kintu tatra dAtureva pratyayArthateti kusIdikazabdenottamarNa eva ninyatvenocyate iti bhedaH / TakArasyAprayogAdAha-TakAro Gayartha iti / tena striyAM 70 TivAnhIH kusIdikItyuktam ||6|4|35|| / dazaikAdazAdika ||6|4|36|| ta0pra0miti dvitIyAntAd dazaikAdaza * "Aho Shrutgyanam"
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 274 kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte pA04. ma 38. ] zabdAda garthe gRhaNatyarthe ikakArAdikad ca | padazabda uttarapadaM yasya tasmAd lalAmAt prati. pratyayo bhvti| dazabhirekAdaza dazaikAdazAH, kaNThAcca dvitIyAntAda gRhaNatyarthe ikaNa tAn gRhaNAti dshaikaadshikH| dazaikAdazikA pratyayo bhavati / artha gRhNAti ArthikaH / padaM 40 dshaikaavshikii| dazaikAdazAdityata patha nipAta-pAdikaH / padottarapada, pUrvapadaM paurvapadikaH / 5 nAdakArAntatvam / taca vAkye prayogArtham / auttarapadikaH / AdipadikaH / AntapadikaH / dazaikAdaMzAn gRhaNAti / anye dazaikAdaza lalAma, lAlAmikaH / pratikaNThaM praatiknntthikH| gRhaNAtIti vigRhNanti / tadapi aghAdhakAnyapi avyayIbhAva samAsAzrayaNAdiha na bhvti| pratinipAtanAni bhavantIti nyAyAdupapadyate // 36 // | gataH kaNThaM pratikaNThaH taM grahaNAti / uttara-45 zama nyAsAnasAnamAnimiti padagrahaNAdU bahupratyayapUrvAnna bhavati / bahupada 10 saMbadhyate / dazaikAdazazabdaM vyutpAdayati-dazabhirekAda gRhuNAti // 37 // zeti / dazabhirdattarekAdaza grAhyA iti tadarthaH / etacca za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-artha | gadhe vRtya pradarzanamAtramA viyahasta daza ca ekAdazeti iti nivRttamiti / ata Arabhya gRhyArthasyAsambandhaH, dazavaikAdazArthavAdekAdazatvenopacaryante, vastuto dazAnAmeva | ayogyatvAd vyAkhyAnAd vetyarthaH / arthazca padazca pado- 50 grahaNakAle ekAdazatvena pariNatiriti tAdAt tAcchabdayam / ttarapadazca lalAmazca prati kaNTha ceti vigrahe samAhAradvandvAt nana 'dazaikAdazan' iti nAntasya paJcamyAM kathaM dazakA paJcamI / tadanusArameva sUtrArthamAha-arthAt padAdityAdazAditi nirdeza iti cedatrAha-dazakAdazAdityata dinA / padottaraprasiddhAn caturaH zabdAnudAharati-pIvaeva nipAtanAdakArAntatvamiti / tathA ca samA padika ityAdinA / pUrvapadam , uttarapadam, Adipadam sAnto'kArapratyayo nipAtyata iti bhAvaH / antapadaM ca gRhAtIti vigrahaH / pratikaNThazabdo dvidhA 55 vyutpannaH kaNThaM kaNThaM pratIti cIpsAyAM yathArthatvenAvyayInanu vinApi nipAtanaM dazaikAdazika iti prayogaH bhAvaH pratikaNThamiti, pratigataH kaNThamiti vigrahe prAdi20 syAdeveke sati "no'padasya taddhite" [7.4.61.) itya ttpurussH| tatra lakSyAnusArivyAkhyAnAdihAvyayIbhAvasyava tyasvarAdilopAditi nipAtanaM vyarthameva, sUtre ca dazaikAdazabhya grahaNaM, na tu tatpuruSasyetyAha-avyayIbhAvasamAsAityeva nirdizyatAmiti cet, atrAha-taca vAkye prayo zrayaNAdiha na bhavati-pratigataH kaNThamityAdi / 60 gArtha miti ! nipAtanaM ca vAkye'pi dazaikAdazetyakArA nanu padottarapadasya sthAne padAntagrahaNameva kriyatAM kimuttarantasya prayogA yathA syAdityevamarthamityarthaH / vAkyameva padagrahaNagauraveNeti cedatrAha-uttarapadagrahaNAda bahu25 prayujya darzayati-dazaikAdazAna gRhNAtIti / matA pUrvAnna bhavatIti / ayamAzayaH- uttarapadazabdasya ntaramAha-anye dazaikAdaza grahaNAtIti vigRhaNanti / samAsacaramAvayave rUDhatyAt-padottarapadazabdena padazabdAntanipatita rUpasya prayogamakRtvA yathAprAptasyaiva prayogaM kurvantI samAsasyaiva grahaNaM bhavati, padAntAdityukta tu yatra - pada- 60 tyarthaH / nanu sUtranirdezopapattaye nipAtanAGgIkaraNamAva zabdAdISadUne'rthe "nAmnaH prAgabahurvA" [7.3.12.] zyakam / nipAtanaM cAnyAdRze prayoge prApte'nyAdRzaprayoga iti bahuH pratyayo nAmnaH prAg bhavati, sa taddhitaH 30 niyamanameva / tatazca tadviruddhaH prayogo bAdhye taveti kathaM padazabdAntaH iti bahupadaM gRhaNAtItyarthe pratyayo mA dazaiphAdaza gRhAtIti vigraha iti cedatrAha-tadapi bhUdityetadarthamuttarapadagrahaNamAvazyakamiti / / 6 / 4 / 37 // / *abAdhakAnyapi nipAtanAni bhavanti iti nyAyAdapapadyate iti / nyAyAyaM bhASyAdAvanukto'pi | paradArAdibhyo gacchati // 64 // 38 // 70 navInairaGgIkRta eveti siddhavadullikhitaH // 6 / 4 // 36 // ___ ta0pra0-paradArAdibhyo dvitIyAntebhyo ra artha-pada-padottarapada-lalAma-pratikaNThAt gacchatyartha ikaNapratyayo bhavati / paradArAna | gacchati pAradArikaH / gaurudArikaH / goru64|37|| tlpikH| sabhartRkAM gacchati saabhtRRkikH| bhrAtRta0pra0-gaH iti nivRttam / arthAta padAta | jAyikaH / paradArAdayaH prayogagamyAH // 38 // 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 41.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 275 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - para0 / tamiti / mAtheottarapada-padavyAkrandAd dhAvati ||6|4|40|| saMbadhyate / gacchatIti zantasya saptamyAm / dArazabdo nityabahuvacanAntaH puMlliGga iti tathaitra vigrahamAha-paradArAna gacchatIti / tena bahutvavivacAyAmeva pratyaya iti na bhramitavyam / evaM gurudArAn gacchatItyAdirvigrahaH sabhartRkA vidyamAnabhartRkA / bhrAturjAyA bhrAtRjAyA tAM gacchati / atra SaSThIsamAse sati "RtAM vidyAyonisaMbanve" [3.2.37.] iti SaSThyA alur syAt ityAhuH tanna cAru, tasya sUtrasya pUrvottarapadArthayorvidyAkRte yoni10 kRte ca parasparasambandha evaM pravRtteH / atra ca bhrAtujayayA saMbandho na vidyato na vA yonikRtaH / yonirhi utpattiH sA ca janmArthikA / na cetayorutpatyaiSa samba vospi tu pazcAnmantrAdinA saMpAditaH- AropitaH saMbandha iti tatsUtrAprApteH / ataH bhrAtari jAyeti saptamI samA15 sasya bhrAtuH sakAzAd vA jAyetikliSTakalpanayA paJcamIsamAsAdezva kalpanamanAvazyakamiti pratibhAti / yonisambandhAbhAve satyeva tasyA jAyAtvaM bhavati, anyathA tayA saha vivAhasyaivAnaucityAdityAdi vibhAvanIyaM sUribhiH / paradArAdigaNasyApaThitatvena kathaM tadavagama ityAzaGkAyAmAha - paradArAdayaH 20 prayogagamyAH iti / prayogadarzanenaiva zabdasya tadgaNA - targata karanIyamiti bhAvaH / ata eva paradArAderityanukttavA paradArAdibhya iti bahuvacanena nirdeza iti hRdayam // 6|4|38|| pratipathArdikaca ||6|4|39|| 25 ta0pra0 - pratipathazabdAd dvitIyAntAd gacchatyarthe ikaH pratyayo bhavati / cakArAT yathAprApta ikaN / panthAnaM panthAnaM prati patho'bhimukhamiti thA pratipatham / tad gacchati pratipathikaH prAtipathiko vA ||39|| 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam prati / tamiti gacchatIti ca saMbadhyate / sUtre cakAraH prakaraNaprAptasyekaNo'pi saMgrahArtha ityAha- cakArAd yathAprApta ika iti / pratipatha mityavyayIbhAva evehApiM tathA ca tadvigrahamAha-panthAnaM panthAnaM pratIti patho'bhimukhamiti 35 veti / pUrvatra pratervIpsAdyotakatvamuttaratrAbhimukhyadyotakalyam / tadUgaka chatItyarthe ike pratipathikaH ikaNi ca AdisvaravRddhiH prAtipathika iti / striyAM tu pratipathikA, prAtipathikIti || 6 |4139 // ta0pra0-tamiti vartate / mAtha uttarapadaM 40 yasya tasmAnnAmnaH padavI zabdAdAkrandazabdAcca dvitIyAntAd dhAvatyarthe ikaNa pratyayo bhavati / daNDamArtha dhAvati dANDamAthikaH / mAthazabdaH pathiparyAya: / daNDa iva mAtho daNDamAthaH RjumArga ucyate / padavIM dhAvati pAdavikaH / Aka- 45 diti yatra sa deza AkandaH kanyate iti vA AkrandaH AtayinaM zaraNamucyate / AkrandaM dhAvati AkandikaH / uttarapadagrahaNAdU bahupratyayapUrvAnna bhavati / bahumArtha dhAvati ||40|| | za0ma0 nyAsAnusandhAnam - mAtho0 | tamiti 50 vartate iti / dvitIyaiva samarthavibhaktiH / dhAvatIti zatrantAt saptamI / mAthottarapadaM ca padavIM ca Akrandazceti samAhAradvandvAt paJcamI / tathA cArthamAha-mAtha uttarapadaM yasyeti / mAthazabdArthamAha- mAthazabdaH pathiparyAyaH iti / madhyate gantRbhiriti karmaNi vaJ / daNDa, iva mAtha 55 iti vRttyarthavarNanam / vigrahavAkyaM tu daNDAkAro- mAthaH iti madhyamapadalopI samAsaH / daNDa iva mAtha iti vigrahe tu. upameyasva mAthasyaiva pUrvaprayogaH syAditi mAthadaNDa i rUpaM syAt / bhAvArthamAha-RjumArga ucyate iti / saralo mArgo daNDamAthapadenocyata ityarthaH / AkandazabdArtha grAhayati- 60 Akrandanti yatreti / yatra gasyA svaduHkhanivedanAya janA rudanti tatsthAnamAkranda ityarthaH / tadeva spaSTayati-ArtAyanaM zaraNamucyate / ArteH paritrANArthamIyate- prApyateM iti ArtAyanaM, zaraNaM rakSaNasthAnamAkranda ucyate ityarthaH / mAthAnta ityanuktvA mAyottarapadeti gauravAzrayaNasya phalamAha- 65 uttarapadagrahaNAdU bahupratyayapUrvAnneti / etambaH "arthapadapadottarapada 0 " [6.4.37.] iti sUtre'pi spaSTIkRtam, tadvadihApyavagantavyam || 6 |4 |40|| pAtyanupadAt ||6|4|41 // ta0pra0 - pazcAtIti prakRtivizeSaNam / paJcA- 70 darthaH pazcAt / pazcAdarthe vartamAnAdanupadazabdAd dvitIyAntAd dhAvatyarthe ikaN pratyayo bhavati / padasya pazcAdanupadam, anupadaM dhAvati AnupadikaH / pratyAsatyA dhAvatItyarthaH / paJcAtIti kim ? anupadaM dhAvati / atra 'dairye'nuH' 75 I "Aho Shrutgyanam"
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - 276 kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA04. sU0 44.] 3.1.34.}, samIpe 'prAtyava" [3.4.47.] | kAGkhAyAmAha-susnAtAdayaH prayogagamyA iti / prayogAityAdinA vA samAsaH ||4|| nusArameveSAmagatirityarthaH / etadarthameva musnAtAderityanuktvA 48 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-pshcaa| pacA | susnAtAdibhya iti bahuvacanaprayoga iti bhAvaH / / 6 / 4 / 42 // tIti prakRtivizeSaNamiti / anupadamiha prakRtista prabhUtAdibhyo bruvati // 6 // 4 // 43 // 5 darthaniyamanIya padhAtIti tadvizeSaNatayehopAttamiti bhAvaH / "nanu pathAcchando'vyayamiti tataH kathaM sptmiivibhkto| ta0 pra0-prabhUtAdibhyo dvitIyAntebhyo bruvapamAtIti rUpaM nirdiSTamiti cedAha-pazcAdarthaH pcaaditi| tyartha ikaN pratyayo bhavati / prabhUtaM brUte prAbhapathAdarthavAcake lAkSaNiko'yaM pazcAcchanda iti pazcAdisyavyayA- | tikH| paryAptaM brUte pAryAptikaH / vaipulikH| 45 nukaraNamidaM nAmyayamiti bhAvaH / pazcAdarthatvamanupadazamdasya vaicitrikaH / naipunnikH| kriyAvizeSaNAdaya10 saMpAdayituM vigrahaM pradarzayati-padasya pdhaaditi| "vibhakti-miSyate / teneha na bhvti| prabhUtamartha brUte iti / samIpa0" [3.1.19.] iti pvaadtheN'vyyiibhaavsmaasH| kacidakriyAvizeSaNAdapi / svargamanaM bUte prayogArthamAha-pratyAsatyA dhaavtiityrthH| pratyAsattiH / sauvargamanikaH / svAgatikaH / mauvastikaH / sAmIpyam / avyavahita eva pazcAdbhUto dhaavtiityrthH| prabhUtAdayaH prayogagamyAH // 43 // 50 anupadazabdasya prAyaH pazcAdartha eva prayogaH anoraMvyayasya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-prabhU0 / buva15 pavAdasvAditi pazcAtIti tadvizeSaNaM vyarthamiti zaGkate- tIti zatrantasya saptamyAm / tathA ca bruvalyatheM iti paMcAtIti kimiti / uttarayati-anupadaM dhAvatIti / lbhyte| prabhUtaM bate, paryAptaM brUte, vicitraM, nipuNa brate padasya samIpamityarthe padavad dairdhyayuktamityarthe vA'nupada- iti vigrahe prAbhUtikAdayaH prayogAH karmatvamUlakA uta zabdaH / pUrvatra anugataM padasya ityarthe "prAtyaya0"[3. kriyAvizeSaNasvamUlakA iti saMdehe Aha-kriyAvizeSa- 55 1.47." iti, paratra "daiye'nuH" [3.1.34. iti NAdamiSyate iti / tathA cokta prayogeSu prabhUtAdIni 20 samAsaH, tadAha-atra dedhye'nurityAdi / tathA cAnu. kriyAvizeSaNAni, kriyAyA vacanarUpAyAH prabhUtasvAdikaM padazandasyAnekArthatveneSTArthaparicchedAya pazcAtIti vizeSaNa- kathayanti, na karmaNa iti bhAvaH / phalamAha-teneha na mAvazyakamiti daiyArtha vAkyameva tiSThatIti / / 6 / 4 // 41 // bhavatIti / kriyAvizeSaNAdeva pratyayasyeSTaravena vakSyamANasusnAtAdibhyaH pRcchati // 6 // 4 // 42 // sthale karmabhUtAt prabhUtAderna pratyayo bhavatItyarthaH / ketyAha- 60 ta0pra0-tamiti dhartate / susnAtAdibhyo prabhUtamartha te paryAptamartha brUte iti / atra prabhUtA25 dvitIyAntebhyaH pRcchatyartha ikaNa pratyayA bhavati / dayo'rthavizeSaNAni, na tu kriyAvizeSaNAnIti vAkyameva tiSThatIti bhAvaH / idaM ca lakSyAnurodhivyAkhyAnamUlakamiti musnAtaM pRcchati sausnAtikaH / saukharAtrikaH / kacit karmabhUtAdapi pratyayo bhavatIti darzayati-svargamanaM saukhshaaynikH| saukhshaayyikH| susnAtAdayaH prayogagamyAH // 4 // bate ityaadinaa| atra svargamanAdInAM kriyAvizeSaNasthA- 65 saMbhavAt karmaNyeva dvitIyeti tebhyo'pi lakSyAnurodhAta za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-susnA !! pratyayaH / svAgataM brUte iti svAgatikaH svastIti bate iti 30 tamiti vartate iti / dvitIyA samarthavibhaktirihApi saMba sauvstikH| pUrvatra "na -syAGgAdeH" [7.4.9.] dhyata iti bhAvaH / susnAtamiti bhAve klIve ktaH / suSchu iti niSedhAta vaH prAgautna, paratra ca vyutpattipakSe "svaH snAtaM bhavateti yaH pRcchati sa sausnAtika ucyate / padAntAt" [7.4.5. ityaut / prabhUtAdInAmapaThitatvena snAne kA'pi traTistuna jAteti pRcchAyA AzayaH / evaM | kathamavagama ityAha-prabhatAdayaH prayogagamyA iti / sukharAtri pRcchatIti vimahe saukhraadhikH| iyaM rAtriH etacca bahuvacananirdezAdavagamyata iti bhAvaH / / 6 / 4 / 43 / / 35 sukhenAtivAhitA na veti pRcchAyA aashyH| evaM sukhazayana, sukhazayyAM pRcchatIti vigrahaH, ubhayorapyekArthatva mAzabda ityAdibhyaH // 6 // 44 // 'meva, zayyA'pi zayanaparyAya evaM bhAvArtha evehomayoH ta0 pra0-mAzaruda ityAdibhyo bruvatyartha prayogaH / susnAtAdigaNasyApaThitasvena kathaM tadavagama ityA- ikaN pratyayo bhavati / itizabdo vAkyaparAma- 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [pA0 4 0 45 ] zarthiH / mAzabda iti brUte mAzabdikaH / mA zabdaH kriyatAmiti zruta ityarthaH / kAryaH zabda iti zrute kAryazabdikaH / nityaH zabda iti bhUte naityazabdikaH / mAzabda ityAdayaH prayoga5 gamyAH / vAkyAt pratyayavidhAnArthaM vacanam ||44|| | 277 earcfift dUrato yAti na svAmikAryeSu - patiSThate sa evamucyate / lalATameva yA kopaprasAdalakSaNAya yaH pazyati sa lAlATikaH / 40 kukkuTIM pazyati kaukkuTikaH / kakkuTIzabdena kukkuTIpAto lakSyate / tena ca dezasyAlpatA / yo hi bhikSuravikSiptavRSTiH pAdavikSepe deze cakSuH saMyamya puro yugamAtradezaprekSI gacchati vidho'pi saMdarzayati so'pi kaukkuTikaH / sa evamucyate / yo vA tathAvidhamAtmAnamatathA 45 dAmbhikaceSTA vA midhyAzaucAdiH kukkuTI / tAmAcaran kaukkuTikaH / hRdayAvayavo vA kukkuTI tAM pazyati kAkkuTiko bhikSuH, nibhRta ityarthaH / tadetat sarva nipAtanAllabhyate ||15|| rA0 ma0 nyAsAnusandhAnam - mAzabda0 / mAzabdAdibhyaH ityanuktvA mAzabda ityAdibhya iti / yaditi zabdasaMkIrtanaM tasya phalamAha- iti zabdo vAkyaparamArthArtha iti / mAzabda iti vAkyasvarUpA10 vadhAraNArtha iti bhAvaH / mAzabda iti vAkyameveti zabdena parAmRSTaM karmabhAvamupagacchatIti, itinA karmatvasyoktatvAnna dvitIyeti tattvam | mAzabda iti brUte ityasya vigrahavAkyasyArthe spaSTayati-mAzabdaH kriyatAmiti brUte ityartha iti / tathA ca kriyatAmiti kriyAmadhyAhRtya vAkyArthabodha: 15 saMpAdanIya iti bhAvaH / kAryaH zabda iti brUta ityAdi / zabdAnityatAvAdinAM naiyAyikAdInAmidaM kathanam / nityaH zabda iti brUte iti, zabdasya nityatAM vadatAM vaiyAkaraNAnAM kathanamidam / vAkyAt pratyayavidhAnArthe vacanamiti / ayamAzayaH nAmna evaM pratyayavidhAnaM dRzyate 20 'mA zabda' iti ca padadvayamiti nAsya nAmatvamapi tu vAkyatvam, kathamasmAt pratyaya iti na zaGkanIyam tadarthameva pRthagvacanopanyAsAt, anyathA mAzabdAdayaH prabhUtAdyantargatatayaiva kAnIyAH syuH kiM pRthaganena sUtreNa prayojanaM syAt / kriyate ca sUtram tena vAkyAdaprApto'pi 25 pratyayavidhirbhaktIti ||6|4|44|| zAbdika - dArdarika- lAlATika - kaukuTikama ||6|4|45|| ta0 pra0 - zAbdikAdayaH zabdA yathAsvaM prasiddhe'rthavizeSe ikaNpratyayAntA nipAtyante / 30 zabdaM karoti zAbdikaH / yaH kazcicchadaM karoti na sa sarvaH zAbdikaH kiM tarhi, yaH zabda jAnAti vaiyAkaraNaH sa evASinaSTaM zabdamuccArayan zAbdika ucyate / evaM dArtha rikaH / darda ghaTo vAdinaM ca tatra vAditraM 35 kurvanayamucyate / lalATaM pazyati lAlATikaH / lalATadarzanena dUrAvasthAnaM lakSyate tena kAryavanapasthAnam / yaH sevako daSTaM svAmino / iti / akAramadhyaH 'dardara' zabdo'pi parvatavizeSe kiJcida 75 prasiddhamarthameva darzayati-dardarI ghaTo vAdigaM yeti / tathA ca yAditra (vAdyabhANDa) nirmAteva dArdarikazabdenocyate / pANInIyatantragrantheSu dardarazabdasthAne 'dardura' ityukAramadhyaH zabda iha paThayate " zvazura- kukunduradardura0" [ uNA0 426. ] iti sUtreNa dardurazabda eva 70 sAdhyate / yadyapi tatra darduro meko meghazvatyevoktam, tathApi kozeSu vAdyavizeSabhANDa vizeSatrAcakatayA'pi dardurazabda eva kozeSu samupalabhyate / taduktamamarakozaTIkAyAm"dardurastoyade bheke vAdyabhANDAdribhedayoH " [1.10.25.] / 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zAbdika 0 / tattacchabdebhyaH pratyayavidhAnenaiva rUpasiddheH rUpeSu kasyacidalAkSaNikasya kAryasyAnupalambhAnnipAtanAnarthakyazaGkAM vArayati - yathAsvaM prasidve 'rthavizeSe iti / tathA cArthavizeSaviSayakavyavasthArthameva nipAtanArambhaNamiti bhAvaH / prayogeSu 55 prasiddhamarthavizeSameva krameNa: grAhayati yaH kazcicchabdaM karoti na sa sarva ityAdinA / yaH zabda jAnAti iti / zabdajJAnaM ca prakRti - pratyayavibhAgajJAnapUrvakameva, na kevalaM tarastrarUpajJAnam, ata eva vaiyAkaraNa iti kartuvizeSaNam / sa evAvinaSTamiti / vaiyAkaraNa evaM prakRti - 60 pratyayavivekapUrvakaM yathocitarUpeNAhInaM zabdamuccArayati iti muktA tasya zAbdikasaMjJA / avaiyAkaraNo hi ghuNAkSaranyAyena yathocitaM zabdamuccArayannapi saMzeta eveti na sa zAbdikAkhyAyogyaH / evaM dArdarika iti / dArdarikazabdaviSaye'pi prasiddhArtha eva grAhya ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" 65
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 278 kalikAlasarvajJabhIhemacandramaribhagavatpraNIte pA0 4. sU0 45. ] bhinnabhANDe ca prayujyate-"dardaraH parvate puMsi triSvISadbhinna- katha dadyAlAlATikyai lalATikAm" iti kaviprayoge lalAbhAjane" iti / atra ca chApi dardara' ityapi pAThaH | TikIzabdo lalATamAtrAvalokanaparAyAM sevikAyAM prayuktaH / samupalabhyate paraM kozAntarasaMvAdena 'dardara' ityeva pATho tathA ca lalATamAtrAvalokanaparAya sevikAya dAnazIlo'pi 40 yukta iti pratibhAti / prabhuH lalATikA lalATAlaGkAravizeSa kathaM dadyAt, tasyAM 5 pUrvanodAhataTIkAsthakoze vAdya-mANDAdribhedayoH' | kAryAkSamAyAM paritoSAbhAvAdityarthaH / kaukuTikarAbdasya ityasya sthAne 'vAdyabhANDAdribhedayoH' ityeva pAThaH samIcInaH, | prasiddhamartha darzayati-kukkuTIzabdena kukkuTIpAto lakSyata anyathA vAye bhANDAdribhedayoH' ityeya paThanIyaM syAt / / ityaadinaa| kukkuTI yAvadUramutplutya gacchati tAvAn parvatArthe ca 'dardara' ityakAramathya eva hema-medinIkozayoH dezaH kukuTIzabdena lakSyata ityyH| tasyA anatidUro- 45 paThyate ityamarakozaTippaNyAM ma.ma. zivadattadAthimathA tpatiSNusvasvAbhAvyaM prasiddham / tadevAha-tena ca deza10 aahuH| para hainakoze (abhidhAnacintAmaNI) dardarazabdo syaalpteti| dezasya cakSurviSayIbhUtabhUmeH pradezasya alpatA anatyAyatatvaM lakSyate iti zeSaH / alpatyameva dRSTi'kAramadhyo nopalabhyate / raghuvaMzamahAkAvye'pi parvatavizeSa viSayasya spaSTayati-yo hi bhiravidhisadRSTiridardurazabdasyokAramadhyasthetra pAusaMprati samupalabhyate tyAdi / avikSiptahASTarityasya mArgamAtraM pazyannanyatra cakSura- 50 "sa nivizya yathAkAma tttevaaliincndnau| kSipatrityarthaH / tadevAdhika vivR goti-pAda vikSepe deze stanAviva dizastasyAH zailau malaya-dadurau // " iti / cakSuH saMyamya yugamAtradezaprekSo gacchati sa eva15 raghuvaMze cturthsge| mucyate iti| bhikSoH pAdatale jIpaghAtaM vArayataH pAdapANinIye tu dArika iti kumbhakArasya nAma ityu- prakSepapradezamAtraM pazyato yugamAtradeza evaM cakSurviSayo ktamiti ghaTanirmAtayeva prasiddhistanmate iti, zabdakaustubha bhavati / tato'dhika dUraM cakSuHpreraNe svalpajIvAnAM darzanaM na 55 kAzikAdirItyA jJAyate / dardurazabdasyAnukaraNavizeSatrAcaka sthAt iti tathA pazyan kauTika rAbdenocyate / yugo nAma svamityapi zabdakaustubhe uktam / evaM ceha dardara' itya / hastacatuSkam / 20 kAramadhyapATho lekhakapramAdaprApta ityanumIyate / lAlATika- "yugo halarathAdyaGge na yostu kRtAdiSu / zabdapravRttinimittamAha-lalATadarzanena pUrASasthAnaM yugme hastacaturuke'pi vRddhinAmauvave'pi c||" iti lakSyate ityAdinA / sarvAvayavApekSayA lalATasya dUrAdeva | medinIkozAt / dRzyatvena lalAradarzanena dUrata eva tasya sthitiriti vijJAyate / tathA ca yo'gre hasta catuSTayamAtra pradeza pazyan gacchati iti bhaavH| dUravasthAnalakSaNAprayojanamAha-tena ca kAryaSyanupa-sa bhikSuH kIkuTika iti / aryAntaramAha-yo vA tathA7 sthAnamiti / asya pratIyata pratIyata iti zeSaH / evaM ca vidhamAtmAnamatathA vidho'pi saMdarzayati mo'pi paryavasitaM prayogArthamAha-yaH sevako dRSTaM svAmino kaukuTika iti / yo vastutaH saMyatadRSTinAsti kintu llaattmityaadinaa| lokapratAraNAyAmAtmAnaM saMyatadRSTi prakAzayati so'pi 65 arthAntareNApi prayogArtha saMgamayati-lalATameva vA kaumArakazabdenocyata ityrthH| imamarthamanyathA'pyuphpAdayati kopaprasAdalakSaNAyetyAdi / svAmI kupitaH prasano dAmbhikaceSTA vA mithyAzaucAdiH kukkuTIti / gheti paricayAya satataM lalATameva pazyati, tadAkAravizepeNa "kukkaTayantacaryAyAM pasi syaacrnnaaydhe| kopasya prasAdasya vA lakSayituM zakyatvAt / tathA ca yaH | niSAda-zadrayoH putre tRNolkAyAM ca kukkubhe // " svAminaH kopaprasAdadarzanapara eva na kAryaparaH sa sevaka iti vizva-medinIko sAbhyAM kukkuTIzabdasya anRta- 70 evamucyate iti / amarakoze'pyuktam-"lAlATikaH prabho-caryAyAM mithyAzaucAdidarzanarUrAyAmabhihitatvena dAmbhika rbhAladarzI kAryAkSamazca yaH" [3.3.17.] iti / taTTI-ceTAvAcaka spaSTam , tAnAca n dAmbha: kore kAyAM ca kozAntarasaMvAdo'pi darzita:- lAlATikaH sadA- iti kathyate ityarthaH / punAnyAmarthamAha-hadayAvayavo vA latyaprabhubhAvanidarzini" (ajayakozaH) iti / anenApi | kukkuTIti / hRdayAvayave kuskuyarAbdasya vRttinyatra kopaprasAdalakSagamAvara iti spssttnvgmyte| "padanyo'pi noliyA AvadhiAmAyAde mAgamyate / athavA kuTI75 60 "Aho Shrutgyanam"
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - - - 50 [pA. 4. sU0 48. 1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 279 zandena svalpadezo lakSyate ityuktameva / hRdayAkyavadeza- | vartate na prayujyate / tamevamartha dRSyantena dramayati-yathA syApi svaspatyaveti tatrApi tadupacAra ityvgmyte| tAM | suptotthite suptazabda iti / 'supta'zabdArtho bhUta- 40 pazyAti kauvakuTiko bhikSuriti / ya AramadarzanArtha | kAlikasthApaphartA'pi sa ca zabdaH tasya svApAvasthAyAM hRdayapradezasya sUkSmasthAnaM daharAkAzazabdavAcyaM pazyati sa satyAmeba prayujyate, na tu suptotthite / jAgradavasthAyAM 5 nizcaladarzanaH kaukuTiko bhikSurityarthaH / bhikSupadenAtra yati- sthite tatra pUrvAvasthAvyavahArasyAsaMbhavAt, yadyapi tasya rucyte| hRdayAvayavamAtradarzinaM zabdAntareNAha-nibhRta svApo bhUtaH sampratyapi kathayituM zakyate, tathApi sa zabdo ityartha iti / cakSurAdIndriyadazIkArAdacaJcala iti bhaavH| na tatra pryujyte| vartamAnakAle'pi prIdabhyaH ktapratyayasya 45 kathametAvAnoM labhyata ityAha-tadetat sarva nipAta- vihitatvena svApasyAnuvRttAveva tathAvyavahAraH na tu nAlabhyata iti / nipAtAzrayaNasAmadeivatAvati prasiddhe'rthe / nivRttau| tathA samavetazabdo'pi bhUtakAlArtho'pi san varta10 eSAM zabdAnAM zaktilamyata ityarthaH / / 6 / 4 / 45 // | mAnakAle'pi samavetAve satyeva vyavahartuM zakyate, na tatosamUhArthAt samavete // 6 // 4 // 46 // 'pagate iti bhAvaH // 64/46 // sa0 pra0-samUhavAcibhyA dvitIyAntebhyaH parSado NyaH // 6 / 4 / 47 // samavete tAdAtmyAt tadekadezIbhUte'rthe ikaNa ta0 pra0-parSacchadAd dvitIyAntAt sama pratyayo bhavati / samUhaM samavaiti saamuuhikH| vete'rthe NyaH pratyayo bhavati / parSadaM samavaiti 15 sAmAjikaH / sAMsadikaH / sAmayAyikaH / pArSadhaH / pariSacchadAdapIcchantyanye / pAri gauSThikaH / tadekadezIbhASamanubhavannevamucyate / / SadhaH // 27 // samavetyApagate tu samadhetazabdona vartate yathA za0 ma. nyAsAnusandhAnam--parSa / tamiti 55 suptotthite suptazabda iti tatra ma bhayati // 46 // | samarthavibhaktyupasthApakaM padamanuvartate, sadAha-parSacchabdAd 0 ma bhyaasaanusndhaanm-smuu0| tamiti / dvitiiyaantaaditi| paritaH sIdantyasyAmityarthe paripUrvAta 20 dvitIyAsamarthavimakyupasthApaka padamanuvartata eva / samUho'ryo | sadeH vipi pariSaditi, pRNantyenAmityarthe "praH sad" yeSAM te samUhavAcinaH zabdAH / samAja-sasat-samavAya- [uNA0 897.1 iti parSaditi / tatra parSada eva svamate gosstthyaadyH| tAn samavaiti tAdAtmyena tadekadezatA pratyayaH iti parSadaM samavatItyarthe pArSadhaH, pariSadaM 60 gacchati sa sAmAjikaH sAmavAyika ityAdizabdairucyate / / samavaitItyarthe tu samUhArthekaNi pAriSadika ityeva / matAntara samUhAdiSu kazcimmilisvA pazcAdapamAnte pratyayasyAniSTa- mAha-pariSacchabdAdapIcchantyanye iti / pANinIye tu 25 vAt samavetazabdasyAoM vRttAvevoktaH tAdAtmyAt tadeka- pariSada eva pyo vidhIyate na parSadaH iti bhedH| evaM dezIbhUte'the iti / tameva ca prayogArthamAha-tadekadezI-cobhAbhyAmapi matabhedena pratyaya iSTa evetyAzayena vA 'api' bhAvamanubhavannevamucyata iti / ayamAzayaH samavapUrvaka zabdaH prayuktaH / / 6 / 4 / 47 // 65 syeNadhAtoH prvishykdeshiibhvnmrthH| samavetatvanAma sama senAyA vA // 4 // 48 // vAyamaMbandhana saMbaddhatyama, taccAvayavAkyavinoH guNa-guNinoH 30 kriyA-kriyAvato ti vyaktayozca bhavati / atra cAvayavAva ta0 pra0-senAzabdAd dvitIyAntAt smyvirbmevessttm| tathA ca yaH samUhAvayayatAmApana eva dete'tha NyaH pratyayo vA bhavati / senAM samatiSThati sa evaM sAmUhika ityAkhyAtuM zakyate, avayavi- / vaiti mainyaH / pakSe samUhArthAt samavete itIkam / pRthagbhUtasyAvayavasyAvayavatvApAyAt / kiJcakAvayavarahito'. sainikaH / senaiva sainya miti tu bheSajAditvAt 70 vayavyapyanya eva sampAte / evaM ca yo yarasamUhAvayavaH sa / svArtha TayaNa // 8 // 35 cet tasmAdapakrAmati tahi sa samUho'pi nazyeta veti, tasmA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-senA0 / senA daphtasya tasya tadavayavatvAzA dUrApetaiva / tadeya spaSTayati- zabdo bhaTasamUhavAcaka iti tasmAdanena Nye senya iti / samavetyApagate tu samavetazabdo na vartate iti / asya vaikallikatvapakSe kena pratyaya ilyAkAGkSAyAmAhasamavetazabdaH samavetArthaphaH sAmUhika ityAdizabdaH tatra na } samUhArthAt samaveta itIkaNiti / senArthe'pi sainya- 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kalikAlasarpakSadhIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA. 4. sU0 52. ] zabdaprayogasya bahuzaH kavibhiH kRtasyAt tatra samavetArthA- ] dharmAmiti / zulkazAlA nagarAd bahiryAtAyAtakaragrahaNabhAvAt kathaM pratyaya isyAkAGkSAyAmAha-senaiva sanya- zAlA tasyA dharmya nyAyyaM karagrahaNAdi zaulkazAlimiti sviti / "bhejayAdibhyaSTayaNa [7.2.164.] | kam / ApaNasya dharyamApaNikam | gulmaH nagarAdirakSaka 40 iti bahuvacananirdezasyAkRtigaNArthatvena svArthe TyaNisyarthaH puruSasthAnam ('thAnA' ityAdizandairvyavahatam / tasya dharmya 5||64|48 // gaulmikam / Ataro mArgasthitanadItaraNaghaDaH, tasya dharmyam Atarikamiti / / 6 / 4 / 50 // dharmAdharmAcarati // 6 // 4 // 49 // ta0 pra0-dharma adharma ityetAbhyAM dvitIyA RnnarAderaN // 6 // 451 // ntAbhyAM caratyarthe ikaNa pratyayo bhvti| ghara ta0pra0 prakArAntebhyo narAdibhvaca SaSThaya- 45 tistAtparyaNAnuSThAne / dharma gharati dhArmikaH / tebhyo dhamya'rthe'Na pratyayo bhavati / nurdharmya 10 adhArmikaH // 49 // nAram / triyAM naarii| mAturmAtram / pituH paitram / zAstuH shaastrm| vikartuH paikarSam / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-dhrmaa| tamiti vartate / careH zatrantasya saptamyAM caratIti / tataH cara hotuhautram / potuH pautram / udgAtuH audgAdham / narAdi, narasya dharmya nAram / triyAM naarii| 50 tyarthe ityarthoM lamyate / caratego bhakSaNe ca paThitatvena dharmAdharmakarmabhyAM tasya kathamanvaya ityAkAkSAyAmAha nRzabdenaiva rUpaye siddhe narazabdAdikaNa mA 15 caratistAtparyeNAnuSThAne iti / tatparatayA dharmAdharmayoH | bhUditi tadgrahaNam / mahiSyA mAhiSam / sevane eveha prayujyate dhAtUnAmanekArthatvAditi bhaavH| evaM nara mahiSI prajAvatI prajApati vilepikA ca yaH kazcidadhArmiko'pi kadAcidAnuSaGgikatayA lokapralepikA anulepikA varNaka peSikA varNakadarzanAya vA kimapi dharma carati tena sa na dhArmika iti peSikA maNipAlI purohita anucAraka anuvAka 55 kathayituM zakyate / evaM dhArmiko'pi kadAcidajJAnAdinA | yajamAna hotRyajamAna iti narAdiH // 51 // 20 yadyadharma karoti tenAsau na dhArmikaH, yazca dharmavimukha eva | za0ma0 nyAsAnusandhAnamU-Rnna SaSThayA bhUtvA tadviruddhAcaraNameva tArayaNa karoti so'dhArmika iti iti saMvadhyate / dhayeM iti ceti tathava sUtrArthamAhavivekaH // 6 / 4/49|| RkArAntabhya ityAdinA / nRzabdo'pi RkArAnta iti nurdharyamiti sAmAnyena vigrahe nAramiti / nuH dhA iti 60 SaSThayA dharme // 64 // 50 // strItvaviziSTe'rthe'NantatvAdaDIH naariiti| mAtrAdayo RkAta0 pra0-SaSThayantAd dharthe'rthe ikaN pratyayo rAntAH sptodaahRtaaH| narAdInudAharati-narasya dharmya25 bhavati / dharmo nyAyo'nuvRtta AcArastasmAdana- miti / atrApi strItvaviziSTena vigrahe nArItyeveti za petaM dharmyam / zulkazAlAyA dharmyam zaulka- dAna saMpannena rUpeNa sarvathA sAmyamiti narazabdasya gaNe zAlikam / ApaNikam / gaulmikam / Ata- pATho vyartha ityAzaGkA svIkRtyottarayati-nRzabdenaiva rUpa- 65 rikam // 20 // dvaye siddhe ityAdi / tathA ca narasya dharmyamityarthe nAriza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-SaSThayA / SaSThIha kamiti rUpaM mA bhUdityetadarthameva naragrahaNamiti // 6 / 4 / 5 / / 10 samarthavibhaktirupadizyate dharmya iti cArthanirdezaH prakRtizca vibhAjayita-vizasituNIi-luk ca nAmasAmAnyam / pratyayazcAdhikAralabdha ikaNeveti sUtrArthamAha 64.59 // SaSThyantAdityAdinA / dharmyazabdArthazApanAya tayutpattimAha-dhoM nyAya ityAdi / nayati lokavyavahAramiti ___10 pra0-AbhyAM SaSThazcantAbhyAM dhaye'rthe'Na 70 nyAyaH, sa ka ityAha-anuvRtta AdhAra iti / ya | pratyayo bhavati, tatsaMniyoga ca vibhAjayi. ra AcAro yatra paramarayA ziranuSThito'nuvartate sa eva tatra | turNiluru vizasituluka bhavati / vibhAjadharmo nyAyo vA tasmAdanapetamacyutaM vRttaM dharmamiti kathyate / yiturdhaya' bebhAjitram / vizasituzakhAm // 52 // ityarthaH / "hadya-padya0" [7.1.11.] itinipAtanAd / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vibhA0 SaSThayA "Aho Shrutgyanam"
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 4. sa074.] zrIsibahemacandrazabdAnuzAsane paTo'dhyAyaH / rAdisvarasya vRddhisatvenekekaNo rUme vizeSAmAva iti ika- / tadeva vigrahavAkyena spayati-navA yajJA asmin NAdhikArapariprAptenaiva ride kimiti iko vikalpena yatante iti / anye ca 'navayajJa' 'pAkayajJa' iti samuvidhAnamityAzaDhAyAmAha-kekaNoH striyAM vizeSaH dAyAdeva pratyayaM vidadhati, navayazo'smin vartate ityevaM iti / ike sati striyAmAp bhavati, ikaNi ca DIriti rUpeNa vigRhNanti / svamate ca sUtrabahuvacanAntena nirde- 40 5vizeSa iti maavH| matAntaramAha-anye tvikaM neha- zAd vigrahe'pi bahuvacanAntaprayogAd bahuvacanAntebhya siiti| tathA ca teSAM riyA koreveti zrAmikA mAMsauda. eva pratyayavidhAnamiti prtiiyte| bastutastu sUtre bahuvaniketi rUpaM teSAmaniSTamiti siddhayati / / 64/71|| canasya navayajJAdInAM prayogagamyatvapratItyarthatayA saMgatarekabhaktaudanAdvA'NikaT // 472 // vacanAnta-dvivacanAntebhyo'pi pratyayaH syAdeva / anye ca vaiyAkaraNA atraikavacanAntenaiva vigrahaM vidadhati / / 6 / 4173 / / 45 ta0 pra0-'bhakta' 'odana' ityetAbhyAM yathA10 saMkhyamaNa ikada pratyayau vA bhavataH, tadasya tatra niyukte // 6474 // niyukaM dIyate ityasmin viSaye / bhaktamasmai ta0 pra0-tatreti saptamyantAnniyukte'rthe ikaNa niyakaMdIyate bhaartH| audanikaH / audnikii| pratyayo bhavati / niyukto'dhikRto vyApArita pakSe ikaNa, bhAktikaH / audnikH| audana- ityarthaH / pUrvakasya niyuktamityasya kiyA. zamdAdikaNaM necchantyanye // 72 // vizeSaNarUpasyAvyabhicArI nityamiti thaarthH| 50 15 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-bhkto| tadasmai pratyArthacAyam / sa tu prkRtyrthopaadhiH| zulka niyukaM dIyata iti saMbadhyate / bhaktaM ca audanaM ceti | zAlAyAM niyuktaH shaulkshaalikH| aapnnikH| samAhAradvandvAt paJcamI / aN cephaTa cetyapi samAhAra- AtarikaH / dAvArikaH / AkSapaTalikaH kSA indra eveti, tayoH prakRti-pratyayayoH samasaMkhyatvena yathA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ta 10 tati sakhyaM maktAdaN odanAca ikaT sidhyati / vikalpapakSe saptamyarthaparamiti saptamIsamarthavibhaktibodhakam / niyukta- 55 20 cobhaabhyaamiknn| odanazabdAdikaNaM necchansyanye padaM pUrvamapi " niyuktaM dIyate" [6.4.70.) iti sUtre iti / etaca pANinIyamatamapi / tatra tantre pUrvasUtreNa nitya- samAyAtamiti sAmyasya saMdeho mA bhUdityartha tato'sya mevekaTa vidhIyate, tatra mAMsaudanazabdaviSaye saMghAtadigRhI bhedasya parijJAnArtha niyuktazabdArtha viSayabhedaM ca paricAvomayagrahaNaM sAdhitamiti mAMsAd odanAzca pratyekamarpa kaTa yayati-niyukto'dhikRto vyApArita ityarthaH / niyataM vihita iti odanikaH, odanikIsyeva, na tvaudanika yujyate sma ityarthe niyuktazabda iti kasyacana kutrApi kAyeM 60 25 iti| atra sUtre caudanamahaNaM na miyate / tathA ca tri- niyamena yojanakarmIbhUtatvArthako niyukta zabdaH / sa ca kRtAyAm odaniketi rUpamapi tatra na bhavati ||64172| dhikAratva kathayatIti adhikRta ityarthakaH / tamevArtha zabdAnavayajJAdayo'smin vartante // 64 / 7 / / ntareNAha-vyApArita iti / tatra vyApAre yojita iti bhAvaH / itthaM ca pUrvasmAdayaM bheda isyAha-pUrvakasya niyuta0pra0-navayajJAdibhyaH prathamAntebhyo vartanta kamityasyetyAdi / niyuktaM dIyate iti pUrvasUtropAttasya 65 ityeSamupAdhibhyo'sminniti saptamyartha ikaNa / / kriyAvizeSaNatvam / avyabhicAravAcakatvaM ceti nityArtha 30 pratyayo bhavati / navA yahA asmin vartante paryavasAnaM bhavati / kicAtra niyuktazabda: pratyayArthatvenonASayakSikaH / pAkayakSikaH / navayajJAdayaH / pAttaH tatratyazca prakRtyarthopAdhitvenetyapi bhedaH / tathA ca prayogagamyAH // 73 // tatra niyuktArthaH prakRtyarthAntargataH, atra pratyayArtharUpaH iti za. ma. nyAsAnusandhAnam-nava0 taditi bhaavH| upAdhizva vizeSye vidyamAnatvAbhAve'pi vyAvartako 70 sNghpyte| tathA ca prathayAntebhyo navayazAdibhyaH asmin | bhavati, iti tasya vyAvatakamAvatvaM, na tu vizeSyAnvayi35 vartante ityaya pratyayavidhAnam / navazabdo na saMkhyAvAcako- tvamapi / ana ca pratyayArthe niyuktArthasya vartamAnapamapi 'pi prtygrvaackH| saMkhyAvAcakatve navayajJIti syaat|| pratIyate iti // 64/74 // 17 sidahemacandra "Aho Shrutgyanam"
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - kalikAlasarvazIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 4. sU 76. ] agArAntAdikaH // 6475 // | tayoH pratiSiddhatva sidhyati / evaM cAdeza ityasyAsyApraza stadezaparatvam aprAzastyaM ca pratiSiddhatvameva / evamakAlata0 pra0-agArAntAt tatra niyukte'rthe ikaH pratyayo bhavati / devAgArikaH, devAgArikA / zabdaviSaye'pi yojanIyam / tatra pUrvamadezodAharaNamAha- 40 bhANDAgArikA, bhaannddaagaarikaa| AyudhA azucAdhyAyIti / azuci-apavitraM sthAnaM tatrA dhyayanaM shiilmsyetyrthH| apavitra sthAne'dhyayanaM niSiddha 5 gArikaH, AyudhAgArikA / koSThAgArikaH, manunAkoSThAgArikA ||7|| . za0 mA bhyaasaanusndhaanm-agaa| tatra "vAveva varjayennityamanadhyAyo prytntH| niyukta iti saMvadhyate / tathA ca saptamyantAdagArAntA svAdhyAyabhUmi cAzuddhImAramAnaM cAzuciM dvijaH / " 45 mmiyukta'rtha pratyayo labhyate / devAnAmagAro devAgAra-[4.127.) iti / zmazAne'dhyAyIti / azAne'pi 10 statra niyukto devAgArika iti / striyAmAra devAgA viSaddhamadhyayanaM manunavariketi / bhANDAnAmagAro bhANDAgAra ityAdirUpeNa sarvatrohAm 'nAdhIyIta zmazAnAnte grAmAnte gobaje'pi vaa| // 61475 // vasitvA maithunaM vAsaH zrAddhikaM pratigRhama ca // ' [4. adezakAlAdadhyAyini // 6 // 4 // 7 // |116.] iti / evaM zmazAnAbhyAse'dhyAyo'nyatrApi yodhym| 50 ta0 pra0-satreti vartate / adhyayanasya yau| niSiddhakAlodAharaNamAha-sAdhyika iti / sandhyAyAma15 pratiSiddhau deza-kAlI taaydeshkaalau| sahAdhinaH / dhyAyIti vigrhH| aho rAzca sandhisamayaH sandhyA, sA: saptamyantAdadhyAyinyarthe ikaNa pratyayo bhavati / ca rAtryavasAne, dinArambhe prAtaHsandhyA kathyate, dinAvasAne rAjyArambhe ca sAyasaMdhyA kthyte| tayorubhayorapi paThanaM .. adezaH, azucAradhyAyI AzucikaH / / niSiddhaM mnunaa| . 55 zmazAne'dhyAyI zmAzanikaH / zmazAnAbhyA 'nIhAre bANazabde ca sandhyorubhayorapi / sikaH ! akAlA, sAnidhyakaH autpAtikaH / 20 AnadhyAyikaH / adeza-kAlAditi kim ? amAvAsyA-caturdazyoH paurNamAsyaSTakAsu ca !' [4. svaadhyaaybhuumaaydhyaayii| pUryAhaNe'dhyAyI 76 // 113.] iti / autpAtika iti / utpAte'dhyAyaryAdi za0ma0 nyaasaanusndhaanm-ade| tati vigrahaH / zubhAzubhasUcako mahAmRtavikAra utpAtaH; utpAtaparsata iti / saptamyeva samarthavibhakti-rihApItyarthaH, sA ca | zabdena ca tArabaddhaH kAlaH ucyate / tatrApi paTanaM niSiddhaM 60 saptamyadhikaraNe, tathA cAdhyeturAdhAravAcakAt pratyayaH, manunA, tathAhi25 adhyeturAdhArazca deza-kAlAbhyAmanyaH ko bhavitumaIti / "caurarupaplute grAme saMgrAme caagnikaarite| deza-kAlAbhyAM ca pratyayaH paryudasyata eva 'adeshkaalaat| AkAlikamAnadhyAya vidyAt sarvAdbhuteSu ca" / iti|| iti kayanena / tathA ca prakRtyalAbhena sUtrasya vaiyayamevApa- [4.118. tediti zaGkAyAM namo nAtra paryudAsAthakatvamapi tu biro- abAtazabdenotyAto gRhyata iti kalakabhaTTaH / Ana- 65 bhArthakasvamityAha-adhyayanasya yo pratiSiddhau deza dhyAyikaH iti / anadhyAye'dhyAyIti vigrhH| anadhyAkAlAviti / zAstraNAdhyayanArtha pratiSidau yo desh-kaalo| yazca zAstreSu pUrvottAtirikto'pi bahudhA varNitaH, nAdhIyateM vAvadhyayanasya virudau / nayA~dha pazmiyuktaruktA: yasmin kAle-niSiddhatvAt so'nadhyAyaH iti vyutpatyA"tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| 'dhyyaanhkaalsaamaanymndhyaayH| kiJca dezo'pyanadhyAyoM aprAzasya virodhazca nArthAH SaT prakIrtitAH" iti| | bhavitamaratyaktavyatpatyA kasminnati niSiddha deze kAle 70 yadi cAdhyayanena saha deza-kAlayonirodhasya pratItya- vA'dhIyAno jana AnadhyAyika iti kathayituM shkyte| 29 bhAva ityucyate, tadyaprAzastyArthakarabameva namo'preti manta- | adhyAyinyetAvadevocyatAm , prayogArthamahimnavAdezakAlapratIti- . vyam / dezavizeSasya kAlavizeSasya ca tatra tatrAdhyayanA-bhaviSyatIti zaGkate-adeza-kAlAditi kimiti nupayuktatvasmaraNAta tayoraprAzasyaM spaSTameva / tathA ca adhyayanArhadeza-kAlAbhyAM pratyayo neSTa ityudAharaNAyAma, "Aho Shrutgyanam"
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4 0 79. J svAdhyAyabhUmAvadhyAyI, pUrvAhNe'dhyAyIti / svAdhyAyabhUmirdezo na tvadezaH evaM pUrvAhnaNaH kAla eva na tvakAla iti na bhavati ||6|4|76 // nikaTAdiSu vasati // 64 // 77 // 5 ta0pra0-nikaTAdibhyaH saptamyantebhyo vasatyarthe ikaNU pratyayo bhavati / mikaTe vasati naikaTikaH / AraNyakena bhikSuNA grAmAt koze vastavyamiti yasya zAkhito vAsaH sa pavoSyate / etadartha ver ca tatyadhikAre saptamI nirdezaH / vRkSamUle 10 vasati vArkSamUlikaH / zmAzAnikaH / AbhyakAzikaH / AvasathikaH / nikaTAdayaH prayogagamyAH // 77 // 30 zrIsiddhaddemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 35 ta0 pra0- 'prastAra' 'saMsthAna' ityetAbhyAM : prastArAntAt kaThinAntAca vyavaharatyarthe ikaNaM pratyayo bhavati / vyavaharatiriha kriyAtave kiyAyA aviparItasvabhAve / yathA laukiko 50 | za0 ma0 gyAsAnusandhAnam - nikaTAdiSu0 naikaTikazabdasyAbhidheyavizeSaniyantritasvamAha / kizca | vyavahAra ityatra / prastAre vyavaharati prastA15 nikaTazabdasyAvadhi sApekSatayA taM vinA'rthabodhanasyAbhAvAt |rikaH / sAMsthAnikaH / tadanta, kAMsyaprastAprayogasya vaiyarthyamAzaGkayApyAha-AraNyakena bhikSuNe- rikaH / lauhaprastArikaH / gausaMsthAnikaH / tyAdi / AraNyakenetyasya vAnaprasthenetyarthaH / grAmAt koze Azva saMsthAnikaH / kaThinAnta, yAMzakaThinikaH / vastavyamiti / grAmaniSTAt krozAbhyantara eva vastavyaM- vArdhakaThinikaH / kaThina tApasabhAjanaM pIThaM vA 55 vAsau vidheyaH iti|ysy zAstrito vAsa iti / zAstrita bahuvacanaM kaThinAnteti svarUpagrahaNavyudAsArthe 20 ityasya zAstra zAsanaM saMjAtamasyetyarthaH / zAstreNa vihita rUDhayarthaM ca / prastAra saMsthAnAbhyAM tadantAbhyAM ityarthaH / kuto'yamabhiveyavizeSaniyamo labdha ityAzaGkA- kecinnecchanti ||79 || yAmAha-patadartha eva ca tathetyadhikAre saptamInirdeza iti / tatreti prakRtena saptamIsamarthavibhaktirlabdhaiva punazca 'nikAdiSu' iti saptamyA nirdezo vyarthaH san 25 amumabhidheyavizeSaniyamaM jJApayatIti bhAvaH / AraNyakasya grAmanikaTavAsazvopadravAdibhyo rakSArtha samaye bhikSAyAH saulagyArthe cocitaH / sUtre bahuvacanasya prayojanamAha-nikaTAdayaH prayogagamyA iti / prayogareva nikAdipaThitatvaM zeyaM na te iyattayA paThitA ityarthaH ||6/41773 satIrthyaH ||6|4|78 // sa0 pra0 satIrthya iti samAnatIrthazabdAt tatra satyarthe yaH pratyayo nipAtyate, samAnazabdasya ca sabhAvaH / samAnatIrtha basasi satIrthyaH / tIrthamiha gururucyate ||78|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - satIrthyaH / tatre tyadhikRtameveti tadadhikAre yaH vidheyaH 'satIrthyAd yaH' iti tathA'kRtvA nipAtanAzrayaNamalAkSaNikasya kasyacit kAryasya 291 m lAbhAyeti vijJAyate tacca kArye samAnasya sAdeza evetyAha - yaH pratyayo nipAtyate samAnasya ca sa bhAva iti / etena nipAtane lAghavamiti sUcitam | tIrthazabdasya 40 pavitrasthAnAdiSu bahuSu prayoge'pyatra grAhyamarthamAha- tIrthamiha gururiti / satIrthyapade tIrthazabdArtho gururityarthaH tathA ca samAnagurukaH satIrthyapadenocyate iti bhaavH| samAnatvaM caikatvamityekagurutvaM paryavasyati ||6|4|78|| prastAra- saMsthAna - tadanta kaThinAntebhyo 45 vyavaharati ||6|4|79 // za0 ma0 vyAsAnusandhAnam - prastAra0 / tatreti saMbadhyate, tathA ca saptamyantebhya ebhyo vyavaharatItyarthe 60 pratyayaH / vi-avetyupasargadvayapUrvastha haraterbahuSvartheSu prayogo dRzyate yathA vivAde, vRkSavizeSe, paNe, kriyAtattve ca / tathAhi - "vivAdo vyavahAraH syAt " [1.6.9.] ityamaraH / kizca vyavahArapadasya vivAdArthatvaM kAtyAyanenetthaM vyutpAditam / : 65 "vi nAnArthe'tra saMdehe haraNaM hAra ucyate / nAnAsaMdehaharaNAd vyavahAra iti smRtaH // " iti / anyeSAM trayANAmarthAnAM hamakozAllAbhaH / tathAhi"vyavahAraH sthitau paNe / drubhede" iti tatra pAThaH / sthitizva vastutatvaM kriyAtattvaM vA / tayoratra kriyAtattvasyaiva grahaNamiti vyAkhyAti-vyavaharatiriha kriyAtattve, etadeva sphuTayati-kriyAyA aviparItasvabhAveM 70 iti / yatra deze yA kriyA yathAnuSTheyA tatra tasyAstathaivAnuSThAnaM kriyAtattvamiti yAvat / udAharaNenedaM spaSTayati-yathA "Aho Shrutgyanam"
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 laukiko vyavahAra ityatreti / atra vyavahArazabdaH paramparAprAptamanuSThAnasya - AcArasyAnugatiM bodhayati / etAzArthakasyaiva grahaNe mAnaM ca lakSyeSu tathA'ryAvagatireva / 'prastAre vyavaharati' ityasya prastAraviSayAM kiyAM yathA5 vadanutiSThatItyarthaH / evaM sarvatra kaThina zabdasyAtra na prasiddha kaThorArthaparatvamapi tu pAri bhASikatvamityAha - kaThinaM tApasabhAjanaM pIThaM vA iti "kaThinamapi niSThure syAt stabve'pi triSu napuMsakam / sthAlyAM kaThinI kharikAyAmapi kaThinA guDa-zarkarAyAM ca // " / kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 10 iti medinIkozAt kaThina zabdasya sthAlIrUpabhAjanabAcaphatyopalabdhAvapi tApasasaMvandhibhAjanavAcakatvaM paribhASitasvenaiva labdham / pIThArthatA ca kozeSu nopalabhyata iti mUlataH pAribhASikyeva / pANinIyamate tu dIkSitAdibhiH vAMzakaThinika iti prayoge vaMzA vegavaH kaThinA yasmin 15 deze ityAdirItyA vyAkhyAnamAcaradbhiriha kaThinazabdasya lokaprasiddhaniSThurArthavAcatvameveti prakaTIkRtam / kvaci vyAsapustake'pi tathaiva pAThaH samupalabhyate / samAhAradvandvamAzritya ekavacanenaiva nirdeze kartavye kaThinAntebhya iti bahuvacananirdezaH kimartha ityAzaGkAyAmAha bahuvacanaM 20 kaThinAnteti svarUpagrahaNa vyudAsArthamiti / 'kaThinAnta' iti zabdasvarUpAt pratyavo mA bhUt-api tu kaThinazabdo'nte yeSAM tebhya evaM ityetadarthamityarthaH / prayojanAntaraM ca tasyetyAha - rUDhayarthaM ceti / rUDhiH kaThina zabdasya tApasabhAjana - pITho bhayavAcina evaM grahaNamityAdi25 kArthavizeSaprasiddhiryathA gRhyeta tadarthamapItyarthaH / pANinIyAdi tantrasammatamarthe matAntaratvenAha- prastArasaMsthAnAbhyAM tadantAbhyAM kecinnecchantIti / tatra hi "kaThinAnta prastArasaMsthAneSu" [pA0sU04.4.72.] ityeva sUtram / prAstArikaH sAMsthAnika ityeva codAharaNaM dattamiti tadantAt 30 pratyayo neSTastatreti spaSTam || 6 |4 |79 // [ pA0 4. sU0 80. riti kim ? paramapArAyaNamadhIte / mahApArAyaNamadhIte / cakAraH kevalArthaH / AIta 40 itrarkAro'bhiSidhau / tenAIdarthe'pi bhavati / dve sahasre dvisahasraM vA'rhati dvisAhasraH / aluca iti kim ? dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam / atra 'zUrpAd vAn' [6. 4. 137.] ityaJ / 'anAmnyadviH plupa' [6.4.142.] iti 45 lupa | dvizuryeNa krItaM dvizarSakam / trizaurvikam / punarapi 'zarpAda vAJ' [6. 4. 137.] ityam na bhavati ||80| za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - saMkhyA0 / A arhataH ityavamAsanA se Ahaditi / pratyayavidhau 50 tadantaviveH pratiSiddhatvAt saMkhyAdestadantAt prakRteH pratyayotpattiprApteti sA'tra prakaraNe sUtreNAnena sAdhyate / tatra kevalaM saMkhyAderiti kayanena saMkhyAdestadantAdeva sthAna tu kevalAditi / kevalAdapi tasmAnnAmnaH pratyayavidhAnArthe cakAro'pi paThyate / tathA ca sUtrArthamAha-A arhada- 55 yaditi / arhadaryazca "tamarhati" [6.4.177.] iti sUtranirdiSTaH / tena saheta UrdhvamanukrAntAbhyaH prakRtibhyo'yaM niyamo vidhIyate / tathA codAhAti - candrAyaNaM caratIti / "candrAyaNaM ca carati" [ 6.4.81.], "turAyaga- pArAyaNa yajamAnA'dhIyAne" [6.4.92.] iti 60 sUtrAbhyAM vakSyamANa ikaN yathA kevalAt cAndrAyaNAt, pArAyaNAt ca bhavati tathA saMkhyAdestadantAdapIti cAndrAyaNikaH, dvaicandrAyaNika ityAdi bharati / tadantAcetyevocyatAM kimiti viziSya saMkhyAderityucyate iti pRcchati-saMkhyAderiti kimiti / 65 pratyudAharati paramapArAyaNamadhIte iti / saMkhyAtiriktAdeH paramanArAyaNazabdazat pratyayo na bhavati, saMkhyAderityasyAbhAve tasAd vivAne ihApi syAdityarthaH / cakAraH kevalArtha iti / vyAkhyAtapUrvametat / arhadarthaM saMkhyAdevAdalucaH ||6|480nA ta0 pra0-A arhadarthAdita UrdhvaM yA prakRti | parityajya tataH pUrvamevAyaM niyama uta tamapi gRhItveti 70 rupAdAsyate tasyAH kevalAyAstadantAyAcca saMzaye Aha-Arhata ityAkAro'bhividhAviti / abhiisargaur reyamANaH pratyayo bhavatIti / vidhizabdArthazca abhivyApyavidhiriti vyupacyA yo'vadhitvena 35 veditavyam, na cet sA lugantA bhavati / candrA- nirdiSTastena saha vidhiriti, tatphalamAha - tenArhadarthe'pi yaNaM carati cAndrAyaNikaH / dve candrAyaNe carati bhavatIti / arhadarthe'pi saMkhyAdestadantAt pratyayo bhavacandrAyaNikaH / pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH / tItyarthaH ketyAha-dve sahasre dvisahasraM bAItIti / 75 pArAyaNe adhIte dvaipArAyaNikaH / saMkhyAde- dvisahasrazabdAdapi arhadathe " sahasrazatamAnAdaN " [6.4. "Aho Shrutgyanam"
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ NDIAN R ANAADARSMS S - - - - [pA0 4. sU0 84. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 293 136. ityaNa bhaktItyarthaH / alu ti kimiti ! | nAmgyo nAma RcaH / tatsAhacaryAt tAsAM lagantAt pratyayaH phimartha paryudasyata iti praznaH / pratyu- 1 vratamapi mahAnAmnyaH / mahAnAnIvrataM carati dAharati-dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItamityAdinA / atra mAhAnAmnikaH // 8 // viryazabdAt "zud vAsa" [6.4.137.] iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - cAndrAyaNaM / 5 vihitasyAH "anAmnyadiH plup" [6.4.141. | cAndrAyaNamiti dvitIyAntanirdezAd dvitIyaiva smrthvibhktiH| iti plapi, dvimiti / tena krItamityarthe punaH "zUd cakAreNa ca godAnAdInAM samuccayaH sAhacaryAcca tebhyo'pi vA" [6.4.137.) ityaJ na bhavati, kinva-dvitIyAntebhyaH caratyarthe ikaN / mahAnAmnI zabdasya RgadhikAraprApta ikaNeva bhavati, tasmaiizca sati "mAna-saMva- | vizeSANapaM vAcakasya caratyarthena kathaM saMbandha ityupAdayati 45 sarasya." [7.4.19 / ityuttrpdaadisvrvRdireti| tatsAhacaryAta tAto naanpiite| mahAnAmnI kasahacaritaM 10 akucaH ityasyAbhAve tu atra durvAraH syAt / / 6 / 4 / 80 // tamapi mahAnA lozandeno caryata ityarthaH / tatra vratasya klIvatvena mahAnAmavatamiti syAditi na zanIya sthaliA. godAnAdInAM brahmacarye // 6 // 8 // saMkhye ajahadeva mahAnAmnIrAbdo vrate vasate ityAcAryAta0ma0-godAnAdibhyo nirdezAt SaSThya- zayAt / evaM cAtra pratyayayoge pugdbhAcaM vivAya mahA- 50 mtebhyo brahmacarye'bhidheye ikaNa pratyayo bhvti| nAmika iti rUpaM kathayanto haradattAdaya upekSyAH bhASyagodAnasya brahmacarya gaudAnikam / AdityatratA viruddhatvAt / / 6:482 // 15 nAmAdityavatikam / mahAnAmnInAM mAhAnA devavratAdIn Din / 6 / 483 / / mnikam / godAnAdayaH pryoggmyaaH| yebhyo'sminnarthe ikaNa dRzyate te godAnAdayaH // 8 // ta0 pra0-deyatratAdibhyo nirdezAdeva dvi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-godA0 / godA- tIyAntebhyazvaratyarthe Din pratyayA bhavati / 55 nAdInAmiti SaSThayA nirdezena paTarI sArtha vibhaktiriti / devavrataM carati devavratI / tilvtii| avA20 labhyate tadAha-godAnAdibhyo nirdezAt SaSThaya-ntaradAkSI / mahAnatI / devavratAdayaH prayoga ztebhya iti / godAnasya brahmacaryamiti / gAvaH kezA / gamyAH / DirakaraNamusaravAnsyaspararAdiloSAdIyante khaNDayante'ti godAnaM samAnAkhyaM karma tatsaM- them // 8 // bandhi-tadavadhiparyanta sthAyi brahmacarya vedAdhyayanamittaM strI- za. ma. nyaasaanusmbaanm-devtaa| 60 tailAdivarjanalpaM vrataM gaudaanek.metyucyte| AdityatratAnAM | dipAnta.nardezAd dvitopAnte ca eva devatratAdebhyo'yaM saMbandhi brahmacaryam AdiyogArtha pratAni AdityavatAni | prtyyH| tatra devatAdInAkArAtatvena ' argaya" tevAmanuSThAnArtha kRtaM brahmacaryamityarthaH / mahAnAmnyo nAma [7.4.68.! ityarargalope va rUpatidvau pratyaye DiskAkAcihacaH tAsAmadhyayanArtha brahmacarya mahAnAmnInAM bramaNAnapArA vAi-Di karaNataravAnyavarAdi carya kathyate / godAnAdInAmAThitasvAt kymvvaarnnmityaa-lopaarthmiti| utasUtraMgAyacasvAriMzaH pratyayavidhAnena 65 zaGkAyAmAha-yebhyo'sminnarthe ikarA dRzyate iti / tatrAnvayAdilo rArtha DinAvazyaka.me te pratyayAvAne 30 iNantaprayoge brahmacaryArthapratItiryatra te godAnAdipakSiA gauvaM svAditi lAba rAnusevene va DivaM vi.itamiti bhAvaH / jJeyA ityarthaH // 6 / 4 / 8 / / tena ca tatrAnuvRttametat "tyantyasvapade:" (2.1. candrAyaNaM ca carati // 6482 // 114.] ityantyasvarAdilopanimirca bhavatIti bhAvaH // 64183 // 70 ta0 pra0-candrAyaNazabdAnnirdezAdeva dvitIyAntAdU godAnAdibhyazcArthAd dvitIyAnte DakavASTAcatvAriMzataM varSANAm // 6484 // 35 bhyayaratyartha ikaNa pratyayo bhavati / ta0 pra0-prANAM saMbandhino'STAcatvAriMcandrAyANaM carati cAndrAyaNikaH / godAnaM | zamdAd vrAvRtenizAdeva dvitIyAsAva. parati gaudaanikH| AdispatikaH / mAhA- | ratyartha DakakArAdin ca prtyye| bhavati / "Aho Shrutgyanam"
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kalikAlasarthazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 4. sU0 88. ] aSTAcatvAriMzadvarSasahitaM vrasamaSTAcatvAriMzat / myantAdabhigamAhe'rtha ikaNa prayatyo bhavati / taccarati assttaactvaariNshkH| anTAcavA- | kozazatAda bhigamanamahati kauzazatiko muniH| 40 rizI // 8 // yaujanazatiko muniH| yojanikaH sAdhuH / / 86 / / za. ma. nyAsAnusandhAnam - ddkH| atra 5 varSAgAmiti paricAyakamA nAsya kAvi prakRtyarthe pratyayArtha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kroza0 / kozazatAd yojanazatAn kevalAca yojanarAbdAt prtyyH| : vA pravezaH pratyavAntasamudAyenApi nArthataH pratyAyyante varSA nirdezabalAdeva paJcamyantAdityarthalAmaH / abhigamana svApavitu taatprytH| ata eva pANinIyAdibhiriha barSANA gatArtha pratyudgamanam / munirAgacchan vijJAtazcet kroza- 45 miti nocyte| adhAcatvAriMzatsaMkhyeva tAtparyato varSopa zatamagre gAvA prAyudhAnora ikaH -auzagatika sthApikA bhAtIta te manyante / pratevedaM dvAdazavarSANAM ityasya / evaM yojanarAtikasyApi / yazca na muniH kevale 10 prAsyAyanAnanyatra vitispa caturgA vedAnAmadhyayanA sAdhuH sa yojanAye gasyA'bhiAnanIya iti yaujanikaH thamanyatra vihitasya catuNI vedAnAmadhyayanArthametadaSTAcasyA sAdhurityasyArthaH 1614186!! rizarvANAM sNkhyaa| samate ca paricayAya varSANAmupAdAnaM kRtam / / 6 / 4 / 84 // tad yAtyebhyaH // 6 // 4:87|| 50 cAturmAsya tau yaluk ca // 6485 // ta0 pra0-jaditi dvitIyAntebhyaH ebhyaH 3 'kozazata yojanazata yojana' ityetebhyA yAti 15 ta0 prala-cAturmAsyazadAda vratavRttenirde | gacchatyartha ikaN pratyayo bhavati, kozazataM yAti zAdeva dvitIyAntAccaratyarthe to Daka-Dinau kauzazatikA yojanazalikaH / yoniko duutH| pratyayau yalopatha bhavati / caturyu mAseSu bhavAni ebhya iti kim ? nagaraM yAti caitraH 1387 // 55 'yajJe vyaH' [6.3.233.] iti jyaH, cAturmAsyAni nAma yajJAH ! tatsahacaritAni vratAni cAtu za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- tadyA0 / yAtIti kriyApadasAnnidhyAt tadityasya dvitIyAntArthatva20 mAsyAni tAni carati cAturmAsakaH, cAtumAMsI ||8|| mityAha-aditi dvitIyAntebhya pabhya iti / tada yAtItyathai sAmAnyata evaM pratyayo vidhIyatAM kimiti za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-caatu| vrataviSayakAtra prakaraNe vyAkhyAnalaba prtiiyte| cAndrAyaNAnAM ebhya eva vidhIyate iti pRcchati-pabhya iti kimiti / 60 sahacArAdeveSAM vrattisvamiti vA kasanIyam / dvitIyAnta nAndhasmAdRiSTa ityAha -nagaraM yAti caitra iti nirdezAca dvitIyAntAdeva pratyayavidhiriti / tathA ca sUtrA // 6 / 4 / 87 // rthamAha-cAturmAsyazadAd vratavRttarityAdinA / cAtu patha ikaT // 64 / 88 // rmAsyazabdasya vratavRttitvaM sAdhayati-caturyu mAseSu / ta0 pra0-pathinazabdAt taditi dvitIyAbhavAnItyAdinA / ete catvAro mAsAzca vArSikAH (varSAsu ntAd yAtyartha ikaTpratyayo bhavati / panthAnaM 65 bhavAH) evene prasiddhezvagamyate / bhavanti ca tatra nAnA yAti pathikaH, pathikI bii|ttkaaro yartha: / 30 vidhA yazAH / yajJeSu dIkSitaH saniyamaH sthIyate, ta eva / ho panthAnau yAti dvipathikaH, dvipathikI .. cAhAravihAraniyamA vratatvenocyante, cAturmAsyayajJasAha strI / kaTamakRtvA ikar3avacanaM paratvAt samA. caryAt tadrasamapi caaturmaasyshbdenopryte| tato DakeDa sAnte kRte'pi yathA syAdityevamartham / / 88 // nyasvarAdilope "vyaJjanAt taddhitasya" [2.4.88.] iti yalope ca cAturmAsakaH, Dini cAturmAsI ti|6|4185|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pathaH / tad 70 yAtIti sNvdhyte| tathA ca sUtrArthamAha-pAthinazabdAt kroza-yojanAMcchatAd yojanA35 taditi dvitIyAntAditi / ikaTi satyannyasvarAdiccAbhigamAhe // 4 // 86 // lope-pathika iti / ditvAt striyAM GaH, parthikIti / ta0 pra0-krozazabdaparvAda yojanazabda- 'kaT' ityetAvati pratyaye kRte nalope pAthika iti siddhayapUrvAcca zatayojanazabdAcca nirdezAdeva paJca- 1 deveti ikAraviziSTasya pratyayasya phalanAkhyAtumudAha- 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 4 0 90. ] ravi - dvau panthAnau yAtIti / atra kRte " RkpUH pathyapo't " [ 7.3.76 ] iti samA'sAnte'ti kRte tata iTi avalope sati pathika iti bhavati / eta55 vekArovAraNamityAha- kaTamakRtyA 5 ikavacanamityAdi / samAsAntAzca pratyayAH saptamAdhyAya - tRtIyapAdavihitA iti asmAdikaTaH parAH iti tampravRttyuttaramevekaT pravartate / evaM ca kRSTi kRte pathakU ityeva sthAna pathika iti bhAvaH ||6|4188 / / zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 295 taddhitArthe samAse | nivRttyarthaM nityagrahaNaM syAt / etadapyaprayojanaM vAkyasyApi ziSTeH prayuktattvat / na ca nityagrahaNaM panthAdezarUpavikAreNa saMbadhyate - panthAdezo nityaM NapratyayaviSaye eva bhavati, 40 na tu tena vAkyaM karaNIyam iti, anyathA sarvaviSayaM panyazabdasya sAdhutvaM syAt pratyayavadhAnaM svanyaH cIyamAnaM vijJAyeteti vAcyam, sanniyoga ziSTAnAmanyatarApAye ubhayorapyapAya iti nyAyAt / ayamarthaH - vizeSaprayogasiddhaye yayorekasmin viSaye vidhistayostadviSayAdanyatrakasyA- 45 prayoge paro'pi na prayujyate iti NAbhAve panthAdezasya prayogAprApteH iti na tadarthamapi nityagrahaNamiti phalAbhAvAt pratyAkhyeyameva taditi / yadi ca nityamityasya yaunaHpunyarthitvaM manyate, igyate ca tAdRzArtha evaM pAntha ityasya prayogaH, yo hi punaH punaH panthAnaM gacchati sa 50 pAntha iti, tadA nityagrahaNamastu iti vRttikArAdInAM hRdayaM taca bhASyaviruddhamiti bhASya- da dIpadyate nirUpitaM nAgezeneti // nityaM NaH panthaca ||6|4189|| ta0 pra0 -- nityamiti pratyayArthavizeSaNam / pathinazabdAd dvitIyAntAnnityaM yAtyArthe NaH pratyayo bhavati, pathinazabdasya ca panthAdezaH / panthAnaM nityaM yAti pAnthaH pAnthA zrI / dvau panthAnau nityaM yAti vaipanthaH panthA zrI / 15 nityamiti kim ? pathikaH // 89 // 10 / za0ma0 nyAsAnusandhAnam nityaM 0 / sannidhAnAd nityamityasya pratyayena saha saMbanyamAzaGakya tasyAniSTatvena pratyayArthe saha saMbandhamAha - nityamiti pratyayArthavizeSaNamiti / nityamiti yaducyate tat 20 pratyayArthasya yAta. yasya pUrvataH prAptasya vizeSaNaM vyAvartakaM tathA ca nityaM yAtIti pratyayArthaH saMjAtaH / atrAyamabhisandhiH, pratyayavidhivizeSaNatve, panthAnaM yAtItyarthe 'pAntha' ityeva rUpaM nityaM syAt, na tu pUrvasUtrasiddhaM pathika iti rUpam, tatazca pUrvasUtrasya vaiyarthaM syAt, 25 taca nocitam, svasyaiva sUtrasya sUtrAntareNa vaiyarthyApAdanasyAcAryazailIviruddhatvAt / panthAnaM nityaM yAtIti / nityamityasya pratidinamityarthaH, na tu sarvakAlAvacchedeneti tathA'rthasyAsaMbhavAt / 55 khiyAmApU pAndhA khIti / saMkhyAdestadantavidherAha - dhau panthAnau gacchatIti / taditArtha samAse, samAsAnte'ti satyapi panyAdezaH syAdeva ekadezavikRtasyAnanyatvAt / nityamiti ki.miti 1 prayArthaM nityamiti vizeSaNamavyAvartakamiti pRcchArthaH / pathika iti / kadAcid grAtyarthe 60 ikaleva bhavati, na NasanniyogavAn panthAdezaH / nityamityasyAbhAve cArya viSayavibhAgo na syAt nityamiti satve nitthaM yAti pAntha iti prayogo'nyatra pathika iti / / atha pUrvasUtrArambhasAmarthyAt tadapi rUpaM syAdeveti cet tarhi nityamityasyaiva vaiyarthamiti sarvasAmajasyAya vyavahitenApi pratyayAdhaneva saMbandho na tu sannihitena pratyaye30 neti / "pantho Na nityam" [pA. sU. 5.1.76 ] iti sUtre mahAbhASye tu nityagrahaNaM pratyAkhyAtam / tatra kaiTenetthamuktam, nityagrahaNaM pratyayAntaranivRtyarthaM tAvadiha na bhavati / pUrvoktaH kan (svamate ikaTU) pratyayazva vidhAnasAmarthyAt syAdeva anyasya ca prAptireva neti 35 pratyayArthavizeSaNamapi na, panthAnaM nityaM gacchatIti yadyapyarthaH saMbhavati, tathApi nAtraivArthe pAnyazabdasya prayoga iSyate, kadAcid gacchatyapi tasya prayogAt / bAkya yadyapi kozeSu pAntha-pakiyo: paryAyatayaiva pATho dRzyate, "tathAhi - adhyanIno'dhvago'dhvanyaH, pAnthaH pathikaH" 65 ityapi [ ityamaraH, 2.8.17.] tathApi zAstravyavasthayA dvayorapi viSayavibhAgaH Avazyaka eva / yathA adhvAnamadaMgAmI ityarthe " adhyAna yenau " [ 7.1.103.] iti sUtreNAdhvanyaH' adhvanIna iti sAdhyete, paramukttakozAnusAram adhvago'pi tatparyAya eveti na tena zAstrasya vayartham, 70 kozasya sAmAnyArthamAdAya pravRttaH, zAstreNa tu sUkSmo'rthabhedo'pi pratipAdanIya evetyalamativistareNeti || 6|4|89|| zakUttara- kAntArAja-vAri-sthala- jaGgalAdestenAhRte ca || 6 |4| 90 ta0 pra0 zaGku uttara kAntAra aja 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4. sU0 93. ] 40 vAri sthala jaGgala' ityetatpUrvapadAt pathina | ntAbhyAM yathAsakhya yajamAne'dhIyAne cArthe ikamhAt teneti tRtIyAntAdAhRte yAti cArthe Napratyayo bhavati / turAyaNaM nAma yajJastaM yajate ikatyayo bhavati / zaGkupathenAhRto yAti | saurAyaNikaH / pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH // 92 // yA zApathikaH / autarapathikaH / kAntAra5 pathikaH / AjapathikaH / vAripathikaH / sthAlapathikaH / jaGgarUpathikaH // 90 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zaGka0 / patha iti saMbadhyate tasyaiva vizeSaNatvena zaGka-ityAderiti / zaGkavAdaya Adau yasya tasmAt patha ityukta etatpUrvapadAt parinantAdi10 spartho bhavati / arthasannidhau cakAraH patiH pUrvamuttamarthe samucinoti / tatra cArthe dvitIyA samarthavibhaktiraktA'tro | tArthe ca tRtIyeti yadyapi bhedastathA'pi karmaNa eva karasvavivacayA tRtIyAntenApi yAtItyasya sAmarthya bhavatIti ekadeva vibhaktayorubhayorarthayorvigrahamAha - zaGkupathenAhato 15 yAti yeti / zaGkhavaH kAraH panthAH zaGkayaH / uttaraH panthAH uttarapathaH evaM yathAyogaM vigrahaH kAryaH ||614|10|| sthalAdemadhuka mariceNU ||6|4491 // / ta0 pra0 - sthala pUrvapadAt padhinnantAt tRtIgrAntAdAhRte'rthe'Na pratyayo bhavati, taccedAhRtaM 20 madhukaM marIcaM vA bhavati / sthalapathenAhRtaM / madhukaM maricaM vA sthAlapatham / madhukamarica iti kim ? sthAlapathikamanyat // 99 // 6 / za0ma0 nyAsAnusandhAnam-sthalA0 / zramAnukRSTaM nottaratra iti nyAyena yAtItyarthasyehAsaMbandhaH / Aha25 tArthe tu madhuka-masciyoH karma vena saMbandhaH, yAtItyanena tayoH karmazvena saMbandho'saMbhavIta dathe kartureva vAdhyatvAta, phartRtvaM ca tayoracetanayorasaMbhavIti, tadasaMbandha evocitaH / / kaiyaTena tu "madhuka-masciyoraNasthalAt" iti vArtika [5.1.77.] vyAkhyAksare AhRta eva ca pratyayamicchanti, 30 madhuka - masciyoH mukhyagamanAsaMbhavAt / anye tu 'gauNa manAzrayaNena yAtItyarthe'pi pratyayamAhuH' ityuktam / gauNagamanAzrayaNenetyasya ratho gacchatItyAdAvanyAdhiSThitasya rathAdegamana vadanyairnIyamAnayormadhuka-masciyorapi kartRtvasaMbhavAdityarthaH / sthAlapathikamanyaditi / anya35 minAhRte'rthe ikaNevetyarthaH ||6|4|11|| gamana turAyaNa pArAyaNa yajamAnAdhIyAne || 6|4|12|| 0 pra0--AbhyAM nirdezAdeva dvitIyA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- turA0 / atra nirdezAdeva samarthavibhatti dvitIyA prAptA / turAyaNayajJaM yajate, pArAyaNamadhIte iti yathAsaMkhyarthiyoH saMbandhaH / anye ca vaiyAkaraNAH cAndrAyaNamadhyacaiva sUne paThanti / vartayatItyarthe ca pratyayaM vidadhati / prakRtyarthavazenaiva ca, turAyaNaM vartayan 45 yajamAnaH, granthapATarUpaM pArAyaNaM vartayan, adhIyAnaH cAndrAyaNaM vartayan vratI ca pratIyate ityarthabhedagauravAnnAzrayanti / svamate tu spaSTapratItaye trayo'rthAH prayogatrayasya darzitA ityavara | 6|4|12|| saMzayaM prApte jJeye || 6 |4493 // ta0 pra0 -- saMzayamiti dvitIyAntAt prApteserer pratyayo bhavati, sa cet prApto'rtho jJeyo bhavati / saMzayaM prAptaH sAMzayikaH / sAMzayiko'yamUrdhvo na jAne sthANuruta puruSa iti sAMzayikazcaiSo na jAne jIvati usa ta 55 iti / jJeya iti kim ? saMzayitari mA bhUt / so'pi hi saMzayaM prApto bhavati / tasya tatra bhAvAt // 93 // 50 za0 ma0 nyAsAnundhAnam-- saMza0 1 saMzayamiti nirdezAdevAtra dvitIyAsamarthavibhaktiH / prApte iti 60 pratyayAntArthasvarUpam / jJeya iti ca karmaNaH saMzayaviSayatAbodhanArtha pratyayAntArthasya saMzayaviSayatvajJAnArthamiti zrAyat / udAharati-saMzayaM prAptaH sAMzayika iti / prAptapadasya kartRpradhAnatvamapi saMbhavatIti karmapradhAnasyodhanAya prayogArthavarNanAyopakramate sAMzayiko'yamUrdhva ityAdinA / 65 ayamUrdhvaH UrdhvAdhaH krameNonnataH padArthaH sAMzayikaH saMzayaviSayabhUtaH / kIdRzaH saMzaya ityAha-na jAne sthANuruta puruSa iti / kimayaM sthANuH jaDIbhUtaH niHzAkho vRkSaH uta athavA puruSaH pumAn iti nizcetumazakyam ityarthaH / na kevalamacetanasyaiva saMzayaviSayatvamapi tu ceta- 70 nasyApati bodhayitumudAharaNAntaramAha-sAMzayika kSetra iti atrApi karmapradhAnabodhamevopapAdayati-na jAne jIvati uta mRta iti / tathA caivaM saMzayitA caitrAdanya eveti caitrasya karmatvameva / 'saMzayaviSayatAyA jJeye eva saMbhavAj jJeyaH' iti padamavyAvartakamiti matvA zaGkate jJeya iti kimiti / 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 4. su. 96.] bhIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH ! 297 % 3E uttarayati-saMzayitari mA bhuuditi| | eva vijnyeyaaH| zakerapharmakatvAt kartari ke karturevAtra pratya azyamAzaya : - prApergatyarthakatayA tataH kartaryapi ktapratya- | yArthatvam ||614194 // yasya saMbhavAt saMzayakartuH pratyayArthatvavyudAsArtha 'jJeyaH' / yoga-kamabhyAM yoko // 349 // iti padamiti / tadevopapAdayati-so'pi hi saMzayaM | 5 prApto bhavatIti / kartA'pi saMzayena saMbadhyata iti sa0 pra0---AbhyAM caturyantAbhyAM zo'rthe 40 bhASaH / kathaM tasya tena saMbandha ityAha-tasya tatra | yathAkramaM ya ukam ityetau pratyayau bhavataH / bhAvAditi / tasya saMzayituH tatra saMzaye bhAvAt yogAya zaktaH yogyaH / karmaNe zaktaM kAmukam / satvAdityarthaH / saMzaye patito'smItyAdivyavahAreNa saMza pavaM yogazabdasya rUpyam // 9 // yitustatra sthitiH siddheti bhAvaH / kata-karmadvAraiva kriyA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- yoga0 / tasmai 10 dhArasyAdhikaraNatvena kartApi tena saMghado bhavatyeveti / iti sNvdhyte| tathA cArthamAha-AbhyAM caturya- 45 yAvat / vastutastu saMzayAdayaH saviSayAH padArthAH, tenaiSAM tAbhyAmiti / yogazabdasya yogAdigaNAntargatatvena viSayAkAGkitvaM niyatamiti saMzayasamabhivyAhArega prApta- | pUrvasUtravihita ikaNapi syAdeveti yogazabdasya zaktAyeM padAdo karmaNi ktasyaiva prAthamyena yudayapAroha iti 'vinA. | rUpadvayaM bhavatItyAha-pathaM yogazabdasya harupyamiti 'pi zeye' itipadaM karmaNyeva pratyayaH syAt, kartari tu ||6|4195 // 15 saMzayakarmikA prAptigANIti tasya yodhaH pArNika iti yajJAnAM dakSiNAyAm / / 6 / 4 / 96 // zeya iti spaSTArthameva / ata evAnye "saMzayamApanaH" 50 [pA0 sU0 5.1.73.] ityevameva sUtraM vidadhati, teSA- ta0 pra0.--yajJavAcibhyo nirdezAdeva SaSThabhamapi mate karmaNyeva pratyaya iSTaH iti jJeya iti padaM / ntebhyo dakSiNAyAma) ikaNa pratyayA bhavati / vinApi sidhyati // 4 // 9 // yajJakarmakRtAM vetanAdAnaM dakSiNA / agniSTo masya dakSiNA AgniSTomikI vaajpeyikii| 20 tasmai yogAdeH zakte // 6 // 9 // rAjamRyikI / naavykssikii| paacaudnikii| 55 ta0pra0-yogAdibhyastasmai iti caturya- aikAdazAhikI / dvAdazAhikI / devAjape. ntebhyaH zake'rtha ikaN pratyayo bhavati / yogAya yikI / bahuvacanaM svarUpavidheryudAsArtham // 96 / / zaktaH yaugikaH ! sAMtApikaH / / za0ma0 myAsAnusandhAnam-yakSAmAM0 / tasma yoga santApa sannAha saMgrAma saMyogaH saMparAya iti na saMvadhyate, dakSiNAzabdena, tadarthena vA saha catu25 saMghAta saMpAda saMpAdana saMkrama saMpeSa saMveza | ryantasyAsAmAta, tatazca phA'tra samarthavibhaktirityAkAra- 60 saMmovana niSpeSa niHsarga nirdhAdha nisarga visarga kSAyAmAha-nirdezAdeva SaSThabhagtebhya iti / pratyayavidhI upasarga pravAsa upavAsa saktu mAMsa odana evamyA nirdezasyaucitye SaSThayantanirdezAdeva SaSThayevAtra mAMsaudana saktumAMsaudana iti yogAdiH // 9 // samarthavibhaktiriti bhAvaH / dakSiNAzabdasthAprasidArthatayA za0ma0 nyAsAnusandhAnam-tasmai tasmai iti / tadarthamAha-yajJakarmakRtAM dhetanAdAmaM dakSiNeti / ida 30 pada caturyyantasamarthanAmopasthApakam / taca yogAderityasya / tAtparyAthakathanam / tathAhi-yajJapratiSThArtha dakSiNA dIyate / 65 vizeSaNamiti tathaiva sUtrArthamAha-yogAdibhyaH tasmai tayAhi 'dakSiNAdAnasaMkalpe kRtasya karmaNaH pratiSThAryametad iti caturyantebhya iti / zaktazabdayoge "zaktArtha-vaSaD" dravyAdirUpA dakSiNAM dade' ityeva vAkyaM prayujyate / evaM ca [2.2.68) iti sUtreNa caturtyA anuzAsanAt sevAna / dAnaparyantaM na dakSiNAzabdArtho bhavitumarhati / vyavahArataH samarthavibhaktiruciteti bhAvaH / yogo'tra cittavRttinirodha- ye yajJa kurvanti, tatra ca padatyAdi bAcayanti sarvebhyaH 35 rUpaH samAdhiH / tatraiva zaktaH saMdigdhatvAt tadAkhyAnA. | pArizramikarUpeNa yad dravyaM dIyate sA dakSiNA kathyate, seva 70 vazyakatvAdevaM prayogaH / evaM santApAdayo'pi zakyapekSA | ca yazasya pratiSThA, pUrtiriti yAvat / adakSiNasya karmaNo hemacandrasari 18 "Aho Shrutgyanam"
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 198 kalikAlasarvazanI hemacandrasaribhagavatpraNIte pA. 4. sU0 98. ] niSphalatvazruteH / zrauteSu grantheSu ca yajJasya patnItvena dakSiNA bhavanti / vaddhi sarvasAdRzyArthaH / yathA varSAsu 40 vyavahatA'sti / tayA binA yazo vidhuraH kathyate / evaM bhayaM vArSikam, mAsikam, zAradikam zrAddha ca vyavahArataH yajJakarmakRtAM vetanaM dakSiNeti kathyate / karma zAradikaH zArado vA roga Atapo tathA caudAharati-agniSTomasya dakSiNeti / stutiH vA naizam, mezikama, prAdoSikam, zoSasti5 stomaH, agneH stomaH agniSTomo nAma yazaH / tasya / kama, ciratnama, paratnam, purANam, pUrvAhaNe. niyatA dakSiNA AgniSTomikI / vAjasyAnnasya peyaM pAna- tanama, sAyaMtanam, cirantanam, pauSam, zaizirama, 45 yogyadravyaM yatra sa vAjapeyo nAma yazaH / rAjA somaH sAnthyam, sAMvatsaram phalaM parva kA haimantama, sUyate abhiSayadvArA saMpAdyate yatrAso rAjasUyaH / nayAH hamanam, prAvRSaNyAmati bhavati / evaM vaSosu prArambhikA yajJA yatra sa navayajJo nAmako yazaH / paJcau- deyaM kArya vA vArSikam, mAsikamityAdi 10 danAni yatrAsau paJcaudanaH / ekAdazAnAmajhAM samAhAraH | bhavati / pratyayasya bhAvo'nAtidizyate nAbhAya ekAdazabhirahobhiH saMpAdya ityarthaH / evaM dvAdazAnAmajhaM iti digoH parasya lupa na bhavati / dvayormAsa- 50 samAhAraH dvAdazAhobhiH saMpAdyo dvAdazAhaH / yorvAjapeya- yodayaM kArya thA dvaimAsikam / traimAsikam // 98H yordakSiNetyAdivigrahaH / yazasya dakSiNAyAmityekavacananaiva za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kAle0 / kAle siddhe yajJAnAmiti bahuvacananirdezasya phalamAha-bahavacanaM iti prakRti nirdezaH, samarthavibhaktyupasthApanAya saptamyantatayA 15 svarUpavidhinirAsArthamiti / svarUpAd yazazabdAd / nirdezaH, prakRteH paJcamyA aucityAt / tathA ca vRttI vidhiH svarUpavidhiH tasya nirAsArtha-nirAkaraNArthamityarthaH / paJcamyantatayA vipariNamayati-kAlAcina iti / kArye 55 yazasya dakSiNetyetAvatyukte hi yajJazabdAdeva SaSThayantAt | ityarthanirdezaH, tatsamIpoccAritazcakAraH pUrvasUtroktamartha samupratyayasya vidhirityartho labhyeta, na tu yajJAnAM yajJavAcaka cinoti / bhavavadityasyArtha spaSTato grAhayati-yakAbhya zabdAnAmanyeSAM grahaNaM sthAt, ityagniSTomAdibhyo yajJavizeSa- ityAdinA / yAbhyaH kAbhyaH prakRtibhyaH yena kenaciddhiyAcakazabTebhyaH pratyayo na syAdityetebhya eva pratyayo / zeSaNenArthAdirUpeNa ye mecit pratyayAH bhave'thai pUrvamukAsta bhavata, na tu yazazabdAdityartha bahuvacanamiti bhAvaH evaitayorapyarthayoH saptamyantAt kAlabAcino bhavantItyarthaH / 60 // 6416 // kathamekena batA etAvAnoM labhyata ityAha-vaddhi sarva sAdRzyArtha iti / ayamAzayaH-'kAle kArye ca bhavArthaH' teSu deye // 6 // 4 / 97 // ityevaM nyAse'pi bhavArthavihitapratyayAnAM vidheH siddhI pat25 ta0 pra0-yazakSAcibhyasteSviti nirdezA- pratyayAntanirdezena sarvathA bhavAna pratyayena sAdRzya deva saptamyantebhyo deye'rthe ikaNa pratyayo mabhimatamAcAsyeta labhyate, sarvathA sAdRzya coktaprakAre- 65 bhavati / agnaSTome deyama AgniSTomikam / / gaiveti / phecit tu bhavAneva kAryArthasyApi lAbhaH, vAjapeyikaM bhaktam // 97 // kAryamapi hi kAle bhavatyeveti kAya'the vizizya pratyayama0 nyAsAnusandhAnam-teSu0 / satyadasya vidhAnaM nAvazyakamityAhuH, tadanatiramaNIyam , yataH kArya 30 prakrAntaparAmarzakatvena vajeviyarthakatvam / nirdezAdeva | hi kartumarha , taccet kRtaM tadaiva bhavArthena gatArthamanyathA saptamIsamarthavibhaktiH / deyaM devoddezyena prakSepyaM bhattA de| kAryAvasthApanameveti tadatheM viziSya pratyayavidhAnamAva-70 sa eva pratyayArthaH // 6141976 zyakam / sarvathA sAdRzyameva darzayati-yathetyAdinA / / prAvRSeNyAmitItyantena / prakRte nigamayati-e gharSAsu kAle kArye ca bhavavat // 6 // 4198 // deyaM kArya vetyaadinaa| 35 kAlavAdhino nirdezAdeva saptamyantAda nanu badagrahaNasya sarvasAdRzyArthatvamuktam , tathA ca deye kArya cAthai bhavavat pratyayA bhavanti / bhavArthe dvigovihitasya pratyayasya prAjitIyasya lum "dvigo- 75 | ranapatye." 6.1.24.! iti sUmegA vihita iti kAryArtha bhave'tha bhavanti tAbhyaH prakRtibhyastaina vihitasyApi pratyayasya luy svAditi cedatrAha-pratyayasya vizeSeNa kArya deye cArtha te pratyayA bhAvo'tidizyate nAbhAvatIti / ayamAzayaH-- "Aho Shrutgyanam"
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 sU0 100. ] zrIsiddhama candrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / vihitasya pratyayasya vidhimatidizati, pratyayasya lur tu na kAlavAcakAd mavAyeM viziSya vidhIyate iti tasya karaNenAtideSTumazakyatvena na sa bhavatIti / "saMkhyA5 bArhadaca: " [6.4.80.] ityukaSa dAha-iyomasa yorityAdi / saMkhyAdestadantAt kAlavAcyantAdapi pratyayo bhaktIti ||6|4|18|| pratyaya vidhAyakamidaM sUtram, vizeSato bhavAyeM kAlavAcakAd | karaNatAyA asaMbhAvitatvena kAlavAcakasyaiva tasyeha grahaNamiti na tarasAhacaryeNa nivyazabdasyeha kAlAtyamAzrayituM zakyate, 40 anyArthakasyApyasya dAnAdhikaraNatAyogyatvAt, tatazca kAlamAtravAcakatvAbhAvAnna saptamyA abhAva iti saptamyantAdapi nityazabdAt pratyayo bhaviSyati, na nirdissttsmrthvibhkti| bAdhakasyAvazyakatetyaparamanukUlam / udAharaNaM tanmatAnukUlamAha - nitye viSuvati0 ityAdi / "samarAtriMdive kAle 45 viSuvadviSutraM ca tat / " ityamarakozena samarAtriMdivaH tulAmeSasaMkrAnteH saMnihitaH kAlo viSuvadityucyate / sAMpratikagaNanAyAH pUrvamakaranda gaNanAto bhedena tulA meSa saMkrAnti divasa nyUnAdhikaH samaya eveti jyotirvidAM samayaH / tasya 50 eva na samarAtridivaH samayo bhavati, kintu kiyadbhistrInityazva hetumAha - eDubhizcarAcarairmuhUrte ramAkramyamANa iti / tathA ca carAcarairmuhUtairainAkramyamANatvenaikarUpyAdeva tasya niSyatvamityarthaH / tathA cAtra nitye viSuvati dAnAsamarthavibhaktiH sambhavatIti bhAvaH / etacca pANinIyAnAma 55 devyapikatvasyAvivakSitatvAt dvitIyAyA amApta saptamyapi are free freemaNa pravezana tIrtha saMgrAma | svAdinA / gaNe paThitA eva na vyuSTAdayo'pi svadhikA pyanumatam / gaNapAThamupadizati vyuSTa- nitya-niSkamaNesaMghAta agnipada pIlumUla pravAsa upavAsa iti / apIti bovayitumAha-bahuvacanAdAkRtigaNo'yamiti / 20 vyuSTAdiH / bahuvacanAdAkRtigaNo 'yam ||19|| | vyuSyadiviti bahuvacananirdezAt paThitAtiriktA apyetadA kRtayaH zabdA bhatra gaNe parigaNanIyA iti jJAyata ityarthaH 60 26/4/99 // nyuSTAdiSvaN ||6|4|19|| ta0 pra0 - vyuSTAdibhyo nirdezAdeva sapta10 myantebhyo deye kArye cArthe'Na pratyayo bhavati / vyuSTe dekaM kArye vA beyuSTam / naisyam / vyuSTasAhacaryAnnityazabdaH kAlavAMcI gRhyate tataH saptamyapatrAdena 'kAlAdhvanorvyAptau' [2.2.42. ityanena dvitIyAvidhAnAt nityaM deyaM kArya 15 veti dvitIyAntAdeva pratyayaH / anye tu saptamyantAdapacchanti / nitye vibuvati SaDbhi | carAcarairmuhUrteranAkamyamANe deyaM kArya vA naityam / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vyuSTAH / saptamyA nirdezaH samarthavibhaktyupasthApaka iti saptamyantAnAM vyuSTAdInAM prakRtitvamitya / havyuSTAdibhyo nirdezAdevesyAdi / vyuSTaM prabhAtakAlaH tatra deyaM kAryaM vetyarthe'Ni 25 AdisvaravRddhapavAde aiti vaiyuSyamiti / daha gaNe nityazabdo'pi paThyate sa cAnekArtha iti kimarthakasyeha grahaNamiti nirNayati vyuSTasAhacaryAdityAdi / vyuSTazabdaH prabhAtavAcIti kAlavAcakatvaM tasyeti tatsahacarito nityazabdo'pi tAdRzaH kAlavAcyeva grAhmo na tvAkAzAdi30 vAcItyarthaH / tataH kimityAha tataH saptamyapavAdeneti / vyAptI satyAM kAlavAcakAt saptamI na bhavati, kintu "kAlAdhvanorvyAptau" [2.2.42.] iti dvitIyaivedi, saptamyantAt pratyayavidhAne'pi nityazabdAt saptamyA asambhavAt tasmAd dvitIyAntAdeva pratyayo gaNe pAThasAmarthyA35 diti bhAvaH / / atra matAntaramapItyAha-abhye sthiti / teSAmatramAzayaH vyuSTazabdasya na kevalaM kAlavAcakatvamapi tu kAlAtItadravyAdivAcakatvamapi tatra kAlAtItadravyAderdAnAdhi yathAkathAcANaH ||6|4|100|| 'pra0 - 'yathAkathAca 'zabdo'vyayasamudAyo'nAdareNetyarthe vartate tasmAd deye kArye bArthe NaH pratyayo bhavati / yathAkathAca dIyate 65 yathAkathAcam | yAthAkathAcA dakSiNA // 100 // ha0 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - yathA0 / 'yathAkathAca' zabdasyAparicitArthatvAdAha - 'yathA kathAca ' zabdo'vyaya samudAya iti / yaH prakAro yena vA prakAreNetyarthe yathAzabdaH, "prakAre thA" [ 7.2.102. ] iti thA 70 pratyayAnto'vyayam / evam 'avAdhakAnyapi nipAtanAni bhavanti' ityAzraye kimzabdAdapi prakAre thApratyaye 'kathA' iti avyayameva, cakArazca samuccayArthako'vyayamityeteSAmavyayAnAM samudAyo'yamavyavasthitapra kAraparatvAdanAdareNetyarthe paryavasyati / tasyAdute'rthe Ne- yAthAkathAcamiti sAmAnye napuMsakam-dakSiNAyAmanAdareNa dIyamAnAyAM strItvamiti 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJamIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA04. sa. 104.] 3Eommmmmmm.. pathAkathAcA dakSiNeti // 4 // 10 // { samAsaH pratyayama bhavatIti bhAvaH / yadyapi "asUryogrAd dazaH" tena hastAd yaH // 641101 / / [5.1.126.] ityevamAdisUtranirdezasAmarthyAdasUryapazyA rAjadArA ityAdau tathA svIkArAvazyakatve'pi akArNaveSTaki- 40 ta. pra0-teneti tRtIyAntAhastazamdAn / kamityAdI tathAsvIkArasya nAvazyakatvam , kizvetAdRzasthale deye kAya cAthai yaH pratyayo bhavati / istena kArNaveSTaphikasyaiva nasA samAse prakRtArthabodhaH kartuM zakyate, 5 deyaM kArya vA rassyam // 10 // tathApyAcAryaprAmANyAdIdavigrahe'pi samAsAdirityAzrayaNIya20 ma. nyAsAnusandhAnam-lena / saptamI / miti // 4 // 1.2 // samarthavimatiH prakRtA na ca seha hastazabdasya sAmartha karmaveSAd yaH // 385103 / / mAjhyAtamupayuktA, tasya (hastasya) kAryAdhikaraNatAyA dAnAvikaraNatAyA vA asambhavAditi teti tRtIyA samartha ta0 pra0-karmana veSa ityetAmyAM tRtIyA10 vimaktirUpadiSya, hastasya kAyeM dAne ca karaNatAyA upa sAbhyAM zobhamAne : pratyayo bhavati / yuktasvAt / tathA ca vigrahamAha-stena deymityaadi| karmaNA zobhate karmaNyaM zauryam / veSeNa zobhate / 41.1 // vedhyo naTaH / pUrvavannasamAso bhavati / bhaka mnnyH| avebhyaH / kecid devasthAne vezaM 50 zomamAne // 6 // 102 / paThanti / dhezyA nartakI // 10 // ta0 pra.-teneti tRtIyAntAcchobhamAne'rthe za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-karma / teneti pararakaNa pratyayo bhvti| karNaveSTakAbhyAM zobhate | zobhamAne iti ca saMbadhyate / tatsUtrArthamAha-karman deSa kArNaveSTakikaM mukham / evaM vAyugikaM zarI- ityetAbhyAM tRtIyAntAbhyAmityAdi / karma caritam , ram / aupAnAhiko paadau| asamarthanAsamA- veSo nepathyam / atrApyasamarthasamAso'pyabhidhAnAdAdhIyata 55 so'pyasmin viSaye bhavati / karNaveSTakAbhyAM ityAha-pUrvavamnasamAsa iti / karmaNA na zobhate ma zobhate akArNaveSTakikam / avAkhayu- ityevarUpe viprahe iti bhAvaH / pAThAntaramAha-kecida 20 gikam // 10 // veSasthAne vezamiti / " vezyAzrayaH puraM vezaH" za0ma0 nyaasaanusndhaanm-shobhH| zubheH / ityabhiyAnacintAmaNyukteH vezyAnAmAzrayasthAnaM vezaH, tena katari shaanH| teneti samarthavibhaktisamarpaka padaM vrtte| | zomate vezyA rUpajIvA nartakI // 6141103|| 60 pharNaveSTakAbhyAmiti / pharmoM veSTete iti pharNaveSTau "karmaNo'N" [5.1.82.J ityaNi karmaveSTazandaM vyutpAdya kAlAt parijayya labhya-kArya-sukare 25 tataH svArtha ke karNaveSTako bhuussnnvishesso| athavA veTateH 104 // kartari Nake veSTako karNayorveSTako karNAlaMkAravizeSau tAbhyAM ta0 pra0-kAlavizeSavAcinaH zabdAta zobhate iti vigrahaH / prakRtaM vigrahamanyatrApyatidizati-teneti tRtIyAntAt parijayye labhye kArya evaM vAyugikaM zarIramiti / vastrayugena zobhate / sukare cArtha ikaNa pratyayo bhavati / parito iti vigrahaH / upAnadbhyAM zobhete aupAna hiko paadau| jetuM zakyaM parijayyam / zakte kRtyaH / labhya- 65 30 akArNaveSTakikamityAdiprayogasyAbhidhAnamAzritya tasiddhaye | kAryayoH zakte'heM vA / akRccheNa kriyate yat Aha-asamarthanasamAso'pyasmin viSaye bhava- tat sukaram / mAsena parijayyo mAsiko tIti / asamarthena saha samAsaH "samarthaH padavidhiH" vyAdhiH ! aardhmaasikH| saaNvtsrikH| mAsena iti paribhASAsatravirudaH, yadyapi tathApi labhyo mAsikaH prH| mAsena kArya mAsika viziSTaprayoge kacana lakSyAnurodhAdasamarthasamAso'pi cAndrAyaNam / mAsena sukaraH mAsikaH praasaadH| 70 35 maktotyAzrIyate, yathA asUmazyA rAjadArA ityAdI kAlAditi kim ? caitraNa parijayyam // 14 // tayehAdi karNaveSTakAbhyAM na zomate. iti vigrahe namaH za0ma0bhyAsAnusandhAnam-kAlAtIteneti kriyayA saha saMbandhena pharNaveSTakAmyAM saha sAmarthyAbhAve'pibadhyate / kAladaM kAlavAcakazabdasAmAnyaparam , tathA "Aho Shrutgyanam"
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 -- - 30. [pA0 4. sU0 1.7.] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH ca sUtrArthamAha-kAlavizeSavAdhina ityAdi / artha- | svAt, vyApAravadasAdhAraNa karaNe hi karaNam | ahA-trizad . samarthakapadAnAM pratyekaM viviktamathai yodhayati-parito | phaTyAramakena sUryadarzanayuktena kAlavizeSeNa nivRttaM saMpannaM 0 jetuM shkymityaadinaa| yadyapi kRtpratyayAntasya / kAryam Advikam / evaM mAsikamityAdi / pUrvastra sAdhAraNyena karmamAvArthatvaM prasiddha tathApIha viziSTe'rthe | evAsyArthasyApi pAThena lAve siddha pRthagyogArambhagaurava5vaya agyau rAto" 4.3.10.iti sUtreNa niya- vaiyaryamAzayA-yogavibhAga usaratrAnuvRtyartha manAdAha-zakekasya iti / aheM hi pariyamityeva iti / uttarasUtreSvekasyAsyavArthasya saMbandhArthaH pRthagyoga bhavati / samparyazabdAvapi kRtyapratyayAnto tatra ca na | ityarthaH / anyathA ekayoganirdiSyAnAM saha vA pravRttiH 45 zaktArthaniyamo'sti yathAlaya vyavasthetyAha-lamya-saha vA nivRttiH iti nyAyenekasyAspa pRthaganuttirna kAryayoH zake veti / landhu zakyamaha vA lamyam , | syAdityAzayaH // 6 / 4 / 105 // 10 kartuM zasthamaha vA kAryamiti lakSyAnusAramaryo zeya iti | taMbhAvibhUte // 64 / 106 // bhAvaH / yadyapi karmaNi pratyaye tasya zakyAya gamyate, na ta0 pra0-kAlAditi vartate / tamiti dvitItu zatAvaM, tasya katRdharmasvAt tathA'pi karmaNaH zakyatve saphartuH zaktatvamarthato gamyata ityAzayena, zakte ityartha- | yAntAt kAlavAcino bhAvini bhUte cArthe ikaN 50 nirdeshH| evaM karmaNo'rDavaM tu gamyata eva kRtyapratyayena / pratyayo bhavati / svasattayA vyApsyamAnakAlo 15 tatrApi paramparayA karturaItvaM bhAsata eva / karmaNastadahattve bhASI / vyAptakAlo bhUtaH / mAsaM bhAyI mAsika tasyApi (karturapi) tadahatvasyA deva lAbhAt / ata eva utsavaH / mAsaM bhUto mAsiko vyAdhiH // 106|| "zaktA kRpayAzca" [5.4.35.] iti sUtre kartari / gamya ityevoktam , na tu vAdhye iti / sukarazabdasya | atrApi kAlavAcina eva pratyayasyeSThatvamityAha---kAlA-55 "duH-svISataH kRcchA." [5.3.139.] iti khala ra | diti saMbadhyate iti / tamiti ca dvitIyAntopasthApakam / 20 ntaravena tadarthamAha-akRccheNa yat kriyata iti / dvitIyayA ca kAle vyAptirvijJAyate / vyAptiviyakSAyAmeva nAsyArthasya ka zakyamaha vetyartha kena kArya zandena lAbha | kAlavAcino dvitIyAvidhAnAt / tathA ca ityasya pRthagamahaNamAvazyakamiti bhAvaH / udAharati- bhAvi-bhUtapadArthamAha-svasattayetyAdinA / svasya AtmanaH mAsena parijayya ityaadinaa| mAsamAtreNa kAlena | sattayA sthityA vyApsyamAnaH bhaviSyadvyAptiviSayIkRtaH 60 cikitsya ityarthaH / kAlavAcakAdanyato pratyayo neTa ityartha kAlo yena padAthanotsavAdinA sa bhAvIti phayate 25 kAlAdityAvazyakamiti padakRSyapraznena sUcayati-kAlA | ityrthH| evaM svasattayA'tItavyAptiviSayIkRtaH kAlo yena diti kimityAdinA // 6 / 4 / 104 // padArthena sa bhUta ityarthaH / mAsaM bhASIti / triMzadnivRtta // 6 // 4 / 105 // dinAtmakaH kAlavizeSo mAsaH, tamabhivyApya vartiSyamANa utsavaH, atIto vA mAsikaH utsavo bhvissytybhuudvaa| 65 ta0 pra0-teneti kAlAditi ca vartate / vinA tAdRzakriyAntaraprayogeNa viziSyabhAvitva-bhUtatvakAlavAdhinastRtIyAntAnnivRtta' ikaNa pratyayo | yoranavagamAt / atra kAlapadena kAlavAcitayA prasiddhasyaiva 20 bhavati / ahanA nirvatamAdvikam / maasikm|| grahaNAnna tu kAlavizeSaNatvena kAlavRttaH, tasya kAlaArdhamAsikam / sAMvatsarikam / yogavibhAga vAcisvAbhAvAditi kAlabizeSaNAt pratyayApAdanaM tatsamAdhAuttaratrAsyAnuvRttyarthaH // 10 // nAyAnabhidhAnAzrayaNAdikaM cAprAptacintanameva keyAdhidi- 70 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-nivRtta / sUtrArtha / tyavadheyam // 6 / 4 / 106 // varNayituM padAnuvRttimAha-teneti kAlAditi ca 35 vartate iti / padayametat pUrvataH saMbadhyata ityrthH| tasmai mRtAdhoTe ca // 64107 // tathA ca sUtrArthamAha-kAlavAdhinastRtIyAntAdi- ta0 pra0-kAlAditivartate / tasmai iti tyAdinA / niHzeSeNa vRttraM saMpanna nirvRttam / tatra ca tRtI- tAdarthyacaturthyantAt kAlavAcino bhate'dhISTe yAntaM kAlavAcihetubhUtameva na karaNaM, tasya nirvyApAra- | cArtha ikaNa pratyayo bhavati / bhRto ghetanena kriitH| 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - kalikAlasarvazanImacandramaribhagavatpraNIte [pA. 4. sU0 110.] adhISTaH satkRtya vyaapaaritH| mAsAya bhRtH| SaNmAsAdavayasi Nyekau // 64 / 108 // mAsikaH krmkrH| mAsaM kamaNe bhUta ityarthaH / tha ta0 pra0-SaNmAsazabdAt kAlavAcinastena 40 mAsAyAdhISTo mAsika upaadhyaayH| mAsamadhyA nivRtta taM bhAvibhate tasmai bhRtAdhISTe cetyasmin panAyAdhISTa ityrthH| evaM vaarssikH| sAMvatsa viSaye'vayasi gamyamAne Nya ika ityeto 5 rikH| cakAraste ma nivRtta ta bhAvibhUte tasmai pratyayau bhavataH / SabhirmAsanivRttaH SaNmAsAn bhRtAdhISTe caiti sUtratrayasyApyuttaratrAmuvRttyarthaH / / bhAvI bhUto vA SaNmAsebhyo bhUto'dhISTo yA 107 // pANmAsyaH / pANmAsikaH / akyasIti kima 1 45 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-sm| kAlA | SaNmAsAn bhUtaH ssnnmaasyH| 'SaNmAsAcayANaditi vartata iti / kAlavAcina evAnenApi mUtreNa kam' [6.4.115.] iti yaH // 10 // 10 pralpayo vidhIyata ityarthaH / yadyapi pUrvanevAsyApyarthasya pATha: za. ma. nyAsAnusandhAnam-SaNmAsA / phAryaH, samarthavibhaktipatra dvitIyA''zrayaNIyA, bhRtA SaNNAM mAsAnAM samAhAraH SaNmAsam / kAlavAcakasamUha. dhISTayorapi mAsArthatvAnmAsavyAekA sUpapAda, kriyate vAcakasyApyasya kAlavAcakatvamakSatameveti na doSaH / pada- 50 cAnyerekara yoge'dhIprabhRtabhUtabhAvinAmarthAnAM nirdezaH kRsyamAha-avayasIti kimiti zahorathApanadvArA / samarthayanti ca te'dhISTabhRtayorapi pUrvoktarItyopacAreNa vayasi vAcye pratyayAntarame vavidhAsyate ityAha-SaNmAsA15 mAsAdikAlavyAptiM tathApi spaSTapratipattaye upacArAzrayaNa cayaNikaNiti / tathA ca viSayavibhAgArthamavayasIti doSavAraNAya ca pRthageva yogArambhaH kRta ityavadheyam / / kAryamevetya: REM kAryamevetyarthaH // 6 / 4 / 108 // tasmai iti padena caturthIsamarthavibhaktirupasthApyate / bhRtAdhISTayoH zabdayoH pAribhASikamarthamAha-bhRto vetanena krIta samAyA InaH // 6 // 4109 // 55 iti / vetanena pArizramikarUpatayA niyatena dravyAdinA'vakrayeNa 10 pra0-samAzabdAt tena nivRtta ityAdi 20 krItaH kasmaicana niyatAya kAlAya karma karva svIkRta zyarthaH / paJcakaviSaya niHpratyayo bhvti| samayA nirvattaH adhISTa; satkRtya vyApArita iti / saskRtya Adara samo bhUto bhASI vA samAyai bhRto'dhISTo vA sUcakavAkpAdibhirucitopakaraNasamarpaNAdibhizca saMjya samInaH // 109 // pharamaMcana niyatAya kAlAyAmISTe kAyeM niyukta ityarthaH / | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-samA0 / samA 60 evaM ca bharaNakarmaNi, adhyeSaNakarmaNi ca pratyayavidhiH / zabdo varSaparyAyaH kAlavAcI, tasmAd yathAyatha tRtIyAntAd 25 mAsAya bhRta ityasyArthamAha---mAsaM karmaNe bhUta ityartha | dvitIyAntAzcaturdAntAca nirvRttAdiSu paJcasvartheSu Ino vidhIyate iti / mAsaM vyApya karma karnu vetanena svIkRta ityrthH|| iti spaSTam / / 6 / 41109 / / nanu sUtre cakAraH kimarthaH, na ca pUrvasUtroktArthAnuka- rAjyahaHsaMvatsarAca dvigorvA // 64110 // rSaNArtha iti vAcyam, tatra dvitIyAyAH samarthavibhaktitvA- ta0 pra0-'rAtri ahana saMvatsara' ityetada- 65 diha caturthyAH tAbhyAM bhAvi-bhUtAbhyAmaryAbhyAM sAmA- ntAt samAzamdAntAca gostena nivRtta 30 yogAt ityAzaGkAyAM sUtratrayasya samuccayArthasvaM cakArasyAha / ityAdipaJcakaviSaye InaH pratyayo vA bhavati / pakArastena nivRtte ityAdi / cakAreNa pUrvastraya- dvAbhyAM nirvattoH dve rAtrI bhUto bhAvI vA miha samuMghIyate, samucitena ca sUtradayena sahatasUtramuttaratra | dvAbhyAM rAtribhyAM bhUtodhISTo vA dirAtrINaH / saMbadhyate ityetadarthaM cakAra iti bhAvaH / na ca cAnukRSTaM / evaM dUyahInaH / visNvtsriinnH| dvisamInaH / 70 nottaratra iti nyAyena cAnukRSTayostayoH sUtrayoruttaratrAnuvRttiH pakSe ikaNa, raatrikH| dvaiytikH| dvayahika 35 kathaM sthAditi vAcyam , tasya nyAyasyAnakarSaNArthacakAra- iti tu yahazabdAt samAhAra-dvigorikaNi mAtraviSayatvAdasya ca cakArasya samuccayArthatvAt / samu- | bhvti| dvisaaNvtsrikH| 'mAnasaMvatsarasya 'ayasthale ca nAyaM nyAyaH pravartate iti nyAyArthamaJjUSAyAM | [7.4.19.J ityAdinottarapadavRddhiH 1 smikH| saSTamuktaH 64 / 107 // rAtryantAdaharantAcya paramapi samAsAntaM bAdhi- 5 "Aho Shrutgyanam"
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 110. ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 303 anavakAzatvAdIna pava bhavati / tathA ca / lope'nAdeze ca ekadezavikRtamananyavat iti nyAyasamAsAntasaMniyoge ucyamAnaH 'sarvAMzasaMkhyAvya- mAzritya InaH pravartayituM zakyate ityucyate tadA samAsAnta- 40 sat' [ 7.3.1180 ] ityanAdezo na bhavati / vidheranityatvAdeva na sa iti mantavyam / na ca samAsAntasamAntAt pUrveNa nitye prApte zeSebhyo'prApte vidheranityatvakalpanApekSayA, nasyAnavakAzatvamevaikadeza5 vikalpaH // 110 // vikRtanyAyacalatvAbhayaNena kuto nAbhIyate iti vAcyam, calatvasyeSTasiddhyarthatvenAtra ca pratyaya pravRttereveSTAcena tadabhAvAya calatvAzrayaNasyAyuktatvAt / tadamekSayA ca 45 vikRtamananyavat ityasya lokato'piM siddhAvena tasyAnityAve samAsAntavidherevAnityatvAzrayaNasya yuktatvAt / ekadeza lakSyAnurodhaM vihAya prabalatara pramANAbhAvAt / lakSyasya ca samAsAntavidheranityatvAzrayaNenaiva siddhasyAt / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - rAdhyathaH / rAjyAdInAM kevalAnAM dvimutsvamasaMbhavi, saMkhyApUrvasya taddhitAthaityatroktasya samAsasya dvigutvAditi rAtryAdyantataM dvigo rasya svabhAvato bdhamiti na tadantavidhipratiSedhaH zatayaH / 10 phiza, "saMkhyAdevAhadaDacaH " [6.4.80.] ityabha prakaraNe saMkhyAdestadantAt pratyayavidhisAdhakam / cakAreNa ca pUrvasUtroktaH samAzabdo'pyanukRSyate, tathA ca sUtrArthamAharAtri- ahana-saMdharasara ityetadantAvityAdinA / udAharati-vAmyAM rAtribhyAM nirvRtta ityAdinA / 15 taddhitArthe samAse sati, dvirAtrizabdAdInaH / dvAbhyAmahobhyAM nirvRttaH mahInaH, dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM samAbhyAmityAdi vigrahaH / Inasya vaikalpikatvena pakSe prakaraNaprApta ikaNityAha-pakSa ikaNiti / ikaNi vivakSite tu taM bAdhitvA paratvAd rAtryantAt "saMkhyAtaka0 " [ 7.3.119.] ityat20 samAsAntaH, "avarNevaryasya " [ 7.4.68.] itIkAralpe ad, rAtrika iti, maharantAt "sarvA zasaMkhyAvyayAt " [7.3.118.] ityaTi ano'hanAdeze ca satIkaNiti yahi iti / vaiyahika ityapi rUpaM dRzyate tat kathamityAzaGkAyAmAha--dUdhaTika iti yaha25 zabdAt samAhAra-dvigoriti / tatra hi "dvigorannahneo'T" [7.3.99.] ityaT kevalaM bhavati, nAhnAdeza iti dvayaha ityeva rUpaM bhavati, na tu dvayahnaH iti bhAvaH / | dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM nirvRtta ityarthe cenAbhAvapakSe ikaNi, ""mAna-saMvatsara 0" [7.4.19.] ityuttarapadAdi 30 svaraMvRddhirAdisvaravRddhiM bAdhate iti dvisAMvatsarika ityeva rUpam / samiSaH hasInAbhAve samAntasya rUpam dvirAtroNo dvayahIna ityanayoH samAsAntapratyayasyApravRttimupapAdayati- rAjyantAdaharatAvetyAdinA / samAsAntAnAM saptamAdhyAya tRtIyapAde vakSyamANatvAd 35 yadyapi paratvaM tathApi samAsAnte'hvAdeze ca sati rAtryanta maharantatvaM ca na syAditInasya pravRttireva na syAdityanavakAzatvena parApekSayA valavattvamitIna eva bhavati, na tu samAsAnta iti bhAvaH / yadi ca satyapi samAsAnte ivarNa na ca "saMkhyA hardivAvibhA" [5.1.102.] 50 ityAdisUtre lipi-libyoH pRthagugrahaNenAsyAnityatvamiti vAcyam / mukuTamatena liberdhAtvantarasvena libizabdasya zabdAntaratvenaikagrahaNena lipi-libyordvayorgrahaNasyAsambhavena tasyaikadezavikRtanyAyAnityatvajJApakatvAsaMbhavAt / AzritaM cAnyairatra samAsAntavidheranityatvameva / samAsAntavidhi - 55 bAdhanasya phalAntaramapyAha tathA ca samAsAntasaMniyoge ucyamAna ityAdi / "sarvAzasaMkhyAnyayAt [7.3.118.] ityanena hi asaMniyogenAhrAdezo vidhIyate, anena sUtreNAnavakAzatvAt samAsAntavidheranityatvAd vA'Ti bAdhite saMniyogaziSTAnAmanyatarApAye ubhayorapya- 60 pAyaH* iti nyAyenAhlAdezo'pi na bhavatItyarthaH / 39 astha sUtrasya prAptAprAptavibhASAtvamAha- samAntAt pUrveNa nitye prApta ityAdi / "saMkhyAdezvAdica:" [6.4.80] ityanena saMkhyAdestadantAt pratyayavidhAnasya ziSTatvena dvisamIna ityAdau "samAyA 65 InaH " [ 6,4.109.] ityanenaiva siddhiriti tadaMze prAptavibhASAtvamanyAMze kenApi pratyayasyAprAptatvAdaprAptavibhASAtvamiti tAtparyam / tathA cAtra bhAvAbhAvayorubhayovidhAnamiti phalati / yadaMze prAptaM tatra pakSesbhAvamAtraM vidhIyate bhAvasya siddhatvAt / yatra cAprAptaM tadaMze bhAva- 70 mAtra pakSe vidhIyate'bhAvasya svataH siddhatvAt tasyAnuvAdamAtram / etacca sarvavikalpasthale vizeyaM, na kevalaM vibhASApadaprayoge eveti prakRte vAzabdena vikalpavidhAne'pi lagati / vetyanena hi pAkSikI pravRtiriti labhyate / tatra yat siddhameva tatra pravRtteranuvAdamAtratvaM pakSe'pravRttereva vive- 75 / yatram | yadaMze cAprAptaM tatra svIyAM pAkSika pravRttimeva "Aho Shrutgyanam"
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA. 4. sU0 113. ] kalpayatIti bodhyam, prapaJcitaM caitadanyatreti neha pratanyate ! nAyA dRSTatvAdanyatra svabhAvata evAprayoga ityAzayena praznaH / ||6|4|110 // ? dvivarSINa: dvivArSika ityeva pratyudAharaNam / dvivarSa iti tu prakRtasUtrasyApyanukUlameva / tathA cAprANini 40 pUrveNa pratyayatrayamapi bhavati, prANibhinne'pyatItakAlasya gaNanAyA vyavahRtAvamiti tatrAsyApravRttireveSTeti bhAvaH / bhUta iti kimiti 1 prakaraNaprApteSu sarveSvartheSu vidheya iti prabhAzayaH / uttarayati-zeSeSvartheSu pUrveNa vikalpa eveti / iSTa iti zeSaH / matAntaramAha - 45 bhASinyapi kezcidicchantIti / pANinyAdivyAkaraNe hi bhUte na dRzyate / tathA ca prakaraNaprApteSu sarveSvartheSu prANini varSAntAd dvigorakArapratyaya eva nAnyau / bhAvini cAyeM prayogo na bhavatItyanyadetat / prANinaH kasyacana utpatteH pUrvamazAtatvAt tathArthasya prayoktamaza - 50 kyatvameva vA tatra mUlam ! agnimasUtratrayatriSaye prakRtamarthavicAramatidizati - patramuttareSvapi triSviti -evaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam - varSA0 / varSa- mityasya svamate bhUtamAtre pratyayo matAntare bhAvinyapItyarthaH / zabdasya varSaNamapyarthaH, kintu tasya prakRtAnupayuktatayA'tra / nanu pUrvasUtreNaiva bhUte'pyarthe'kAraH pratyayaH syAdeveti kimphAlavAcina eva varSazabdasya grahaNaM vyAkhyAti - varSazabdo nena sUtreNeti cedAha - pUrveNa vikalpe prApte nityArthe 55 yaH kAlavAcItyAdinA / cakAreNa pUrvoktasya Inasya iti pUrveNa sUtreNa prANinyaprANini vA bhUte bhAvini saMgrahaH / vikalpapakSe prakaraNaprApta ikaNiti pratyayazrayamatra vA vikaTapeneva vidhAnamanena bhUte prANini nityameva vidhA20 tadAha evaM rUpyaM bhavatIti / ikaNi sati Adi-namityetadarthameva pRthagyogArambha iti bhAvaH ||6|4|112|| svaravRddheH prAptau uttarapadAdisvaravRddhimAha - saMkhyAdhikAbhyAmityAdinA tathA cArthacatuSTaye uttarapadAdisvaravRddhiH, bhAvinyarthe tu Adisvarasyaiveti vivekaH ||6|4|111|| varSAva vA ||6|4|111 // ta0 pra0 varSazabdo yaH kAlavAcI tadantAda 5 dvigostena nirvRta ityAdipazcakaviSaye 'kAravArA dIna vA bhavati / pakSe ikaN / pathaM bhairUpyaM bhavati / | dvAbhyAM varSAbhyAM nirvRzo dvau varSo me varSe yA bhUto bhAvI vA dvAbhyAM varSAbhyAM bhUto'10 dhISTo vA dvivarSaH / dvivarSINaH / dvivArSikaH / trivarSaH / trivarSINaH / trivArSikaH / 'saMkhyA'faari varSasyAbhAvini ' [ 7.4.18. ] syutarapadavRddhiH / bhAvini tu pratiSedhAd devA vikaH / traivArSikaH // 111 // | 15 25 prANini bhUte ||6|4|112 // 0 pra0 - kAlavAcivarSazabdAntAd dvigo bhUte'rthe aH pratyayo bhavati, sa ced bhUtaH prANI bhavati / dve varSe bhUto dvivarSo dArakaH / trivarSo / bhAvI vaimAsiko yuvA 113|| vatsaH / prANinIti kim ? dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH sarakaH / bhUta iti kim ? zeSedhva30 rtheSu pUrveNa vikalpa paSa / dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSiko manuSyaH / bhAvinyapi kecidi cchanti / evamuttareSvapi triSu / pUrveNa vikalpe prApte nityArthI vidhiH // 112 // mAsAd vayasi yaH ||6|4|113 // ta0 pra0- mAsazabdAntAd dvigorbhUte'rthe yaH 60 pratyayo bhavati, vayasi gamyamAne / au mAsau bhUto dvimAsyaH / trimAsyo dArakaH / vayasIti kim ? vaimAsiko vyAdhiH / traimAsiko vyAdhiH traimAsiko nAyakaH bhata ityeva ? dvau mAsa 65 | ma0 myAsAnusandhAnam - mAsAd0 / dvigoriti saMbadhyate, tadanurodhAt mAsazabde tadantavidhiH, evaM pUrvatrApi vizeyam / vayaH zabdo'nekArtha :- "vayaH pakSiNi bAlyAdau yauvane ca napuMsakam" iti medinIkozAt / tathApIha kAlavAcakamAsazabda pratyAsatyA bAlyAvasthA viSaya- 70 syaiva vayaH zabdasyAtra grahaNamiti nizvIyate / yadyapi yauvanamapi kAlApetyeveti soDapyarthaH pratyAsattyA'grAmaH syAt tathApi asati bAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH iti nyAyeneha sAmAnyataH zarIrAvasthAvAcakAnAM mArayAdInAM grahaNam, na yovanamAtrasya / vastutastu prANinAm vIta 75 za0 ma0 nyAsAnuMsadhAnam -- prANini0 / 35 bhUte viziSyavidhAnAdarthAntarANAM nivRttiH / tathA codAharativarSe bhUta iti / atItasattayA dve varSe vyAptavAnityarthaH / prANinIti kimiti / prAyaH prANinyeva vayaso gaNa "Aho Shrutgyanam"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA. 4. 6. 115.] zrIsiddhademacandrazamyAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 305 mAyureSa kyA-zamdena sAmAnyato vyavahiyate iti tasyaiveha | svarUpa-yogyam , ata eva bayAkaraNI bhAryA yasyetyarthe grahaNamiti mantavyam / bAsyAdirUpasya kAsakRtasyAvasthA bayAkaraNamArya ityeva rUpaM bhavati, na tu tatra pubadmAvavizeSasyAprANiSu vyavahArAbhAva iti, tatra vayomyavahAro'pi niSedho bhavati / tatra hi vastuto vRddhaH satve'pi vRddhi na paTate iti vastugatimanuruNyAcetanasya vayovyavahAro zandena paddhavidhAnAbhAvAt, taddhitasya svaravRddhihetutvaM 40 5 nocita iti dvaimAsiko vyAdhiriti pratyudAhRtam / pUrvasUtrAda neti siddhAntitamAkaragrantheSu / bhUte ityasya saMbandha Avazyaka ityAha-bhUta ityeveti / nanu mAsazandAt bhUtArthe pratyayavidhAne vayo gasyata vyAya'mAha-do mAso bhAvIti / mAvimAsadaya- eveti kimarthamiha sUce vayaHsvandha AzrIyata ityamimyApakatvaM yauvanasyeti tadarthaH // 6 / 4 / 113 // sandheriNAyAha-vayasIsyeveti / vyAvaryamAha-mAsiko nAyaka iti / bayo hi prANinAM kAlakRto'vasthAvizeSa 45 InA caa114|| ityuktaM prAk / atra ca nAyake kAlena na kazcana vizeSa 10 pra-digoriti nivRttaM yogvibhaagaat| AdhIyata iti nAtra vayo'vagatirapi tu nAyakatvasyAvadhi mAyakadAda bhUte'rthe inA pakArAd yaca mAtra pratyAyyate iti na yenI kinsvikaNeveti bhAvaH pratyayo bhavati, vayasi gmymaane| mAsaM bhUto | // 6 / 4 / 114 // mAmInaH mAsyo daarkH| akAro vRddhi hetu- __ SaNmAsAd ya-yaNikaN // 64 / 115 // 50 khena puNssbhaavaarthH| mAsInA svasA'sya mAsI ta0 pra0-SaNmAsazabdAt kAlavacino bhUte15 nAsvazakaH / vayasItyeva ? mAsiko naaykH|| 12 // 'rthe ya yaNa ikaNU ityete pratyayA bhavanti, vayasi gamyamAne / SaNmAsAn bhataH SaNmAsyaH, pANmAza0ma0 nyAsAnusandhAnam-ina / nanu sikH| bhUta ityeSa ? SaNmAsAn bhAvI / vayasIpUrva-sUtra eva pratyayadayaM paThayatAM "mAsAd kyasi yeno" syeva ? pANmAsyaH pANmAsiko nAyakaH // 115 / / 55 iti, kimartha pRthaksUtramidamAramyata iti cedatrAha-digo za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-SaNmAsA / 20 riti nivRttaM yogavibhAgAditi / yogavibhAgasyeSTa SaNamAsazabdAt "mAsAd vayasi yaH" [6.4.113.] siyarthatvena rAtryahaH "saMvatsarAca dvigorvA"6.4.110 iti yasya siddhAvapi punaranena yasyApi vidhAnamIno'nuityato'nuvartamAnaM dvigoriti padamiha na saMbadhyate iti vRtyabhAvAya / "prANini bhUte" [6.4.112.] ityato bhUta labhyata ityarthaH / tathA ca mAsAdityeva saMbadhyata iti ityanuvartate tatphalamAkhyAtumAha-bhata ityeveti / vyAva- 60 kevalAdeva mAsazabdAt pratyayadvayamanena sUtreNa vidhIyate iti vaya'mAha--SaNmAsAnU bhAvIti / tathA ca tatra vAkyameva 25 yogavibhAgaphalamiti bhAvaH / mAsaM bhUta iti / atIta tiSThati na svAbhAviko'pIkam / etadarthameva SaNmAsAmAsavyApako dAraka iti bodhaH / dyayaNa veti na sUtritam / anyathA'nayorabhAve pakSe "te nanu vigorityasya nivRttyA kevalAdeva mAsAt pratyayaH, | bhAvibhUte" [6.4.106.1 iti svAbhAvika ikaN mAsazandadha svabhAvato vRddhAdiriti vRddhiprayojano prakAraH | syAdeveti kRtamikaNo vidhAnena tathA cekaNo'pi SaNmAsa- 65 pratyaye kimarthamupAdIyate iti cedavAha-akAro vRddhihetu- zabdAd bhUtArthamAtra eveSTatvamiti bhAvinyarthe vAkyameva 30 svena pu~cadabhAvArtha iti / mAsInA svasA asye- tiSThatIti bhAvaH / pANinIye ca yadyapyeSu sutreSu bhUta tyarthe bahuvrIhisabhAse prAptasya puvadbhAvasya "taddhitaH mAtrasya na saMbandhaH, kintu sAmAnyato'rtha-praJcakaprakaraNasvaradihetu." [3.2.55) iti sUtreNa niSedho yathA | evaiSAM sUtrANAM pAThaH, tathApi vayograhaNasAmarthyAd bhUtArthasyAdityevamarthaH prakAraH kriyate ityarthaH / tathA mAtra eva pratyayavidhAnamAzrIyate / bhUtakAla eva ca vayaH- 70 ca parjanyavAlakSaNapravRttyA ii vRddhaH svataH siddhatve'pi | zamdena vyavahiyata iti nAvazyakaM 'bhUte' iti padamiti 35 diH pravartata eveti prakArasya svaravRddhihetutvaM bhavati / manyate / etacca kAzikAyAM spaTam , kintu tasya nyAse idihetutvamiha sUtre phalopahitaM svIkriyate, na tu kevalaM | khaNDanamapi kRtamityetat sarva vicAyava svamate bhUte iti hemacandrasUri. 39 "Aho Shrutgyanam"
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kalikAlasarvazamIhemapandraharibhagavatpraNIte pA0 4. sa0 118. ] Adhyata evetyAbhIyate ityalamanyadIyavicAravistareNa / kya-1 kam / jinamahaH prayojanamasya jainamahikam / sotyasya vyAvaya'mAha-pANmAsyaH pANmAsiko nAyaka | aindramahikam / AbhiSecanikam / depotsa- . iti / atra " SaNmAsAdavayasi dhyeko " [6.4.108.] vikam // 117|| iti gyekAveva bhakto na yeNAviti bhAvaH // 6 / 4 / 115 // za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-pryo| sUtrArtha varNanAya padAnuvRttimAha-so'syeti vartate iti / 5 sosya brahmacarya-tadvatoH // 6 // 116 // | pUrvasUtrAt samarthavibhaktiH pratyayArthavizeSaNavibhaktizca saMghata0 pra0-sa iti prathamAntAt kAlavAci- dhyata iti bhAvaH / 'prayojanam' iti ca prathamAntavizeSyam / no'syeti SaSThayarthe ikaNa pratyayo bhavati, brahma- tadAha-yat tat prathamAntaM tacce prayojana bhavati 45 barSe sati cAbhidheye yat-tadasyeti nirdiSTaM | iti prayojanazamdasyAnaDantatvena karaNArthakatvabhramavyudAsAyAha sacced brahmacarya brahmacArI vA bhvtiityrthH| prayojana prayojakamityAdi / tathA ca bahulakAt 10 mAso'sya brahmacaryasya mAsikaM brhmcrym| Adha-kartaryana iti bhAvaH / avaziSTaM prayojakatvamadRSTamataH spaSTamAsikam / sAMvatsarikam / mAso'sya brahma-pratipattaya Aha-pravartana miti / asyApi karaNasAdhana mAsiko brahmacArI / mAsaM brahmacaryama- svamuta bhAvasAvanatvameva vA prasiddhamiti punaH sphuTIkurvannAha-50 syetyarthaH / eSamArdhamAsikaH / sAMvatsarikaH / / janakamutpAdakamiti ca / janakatva kartamAtradharma iti 64 / 116 // kAraNasya sarvasyApi saMgrahAyotpAdakamityuktam / evaM cotpattI 15 zamma0 gyaasaanusndhaanm-so'syH| sa sAkSAt paramparayA vA kAraNabhUtamiha prayojanapadapratipAdyamiti / iti samarthavibhaktayupasthApakaM padam / asyeti prtyyaarthH| | jinamahaH prayojanamasyeti / yathAkathaJcijjinamahabrahmacaryaratorityanena mAsena paricchedo brahmacaryasya | mAzritya jAtamityarthaH / evamindramahaH prayojanamasyetyAdi-55 brahmacAriNati lbhyte| kintu mAsena brAhmacAriNaH / rUpeNa vigraha UmaH // 6411 // paricchedo na sambhavI, mAsaparicchinnasya brahmacArisvAsama ekAgArAcaure // 6 // 4 / 118 // 20 vAt, evaM cobhayayAM mAsena brahmacaryasyaiva paricchedaH ta0 pra0-ekAgArazabdAt tadasya prayojanaparyavasyati / ata eva mAsiko brahmacArItyasyApi mityasmin viSaye ikaNa pratyayo bhavati, caure 'mAsa brahmacaryasyetyarthaH' ityuktam / evaM ca brahmacayamidheye mAso'syeti prathamAntasya bhAsazabdasya sama yat-tadasyeti nirdiSTaM sa cet dhauro bhavati / 60 yasyam , brahmacAriNyabhidheye ca mAsaM brahmacaryamasyeti ekamasahAyamagAraM prayojanamasya aikAmArika25 dvitIyAntasya tasya samarthasvamiti viviSya vigraho yuktH| aurH| aikAgArikI / dhaure miyamArtha vacanam , tenAnyatra na bhavati / ekAgAraM prayojanamasya ata eva pANinIye "tadasya brahmacaryam" [ pA0 sU0 bhikSoriti pAkyamedha // 128|| 5. 1.94.] iti sUne tadityatra tantraNa prathamA-dvitIyayorubhayornideza iti vyaakhyaayte| evaM coktArthadvayamAsA zamAbhyAsAnusandhAnam --pakAso'syeti 65 sidhyati / svamate ca sa iti nirdezena kevalaM prathamAyA saMbadhyata eva / atrAsyeti SaSThayA nirdiSTasya cauro 30 eva samarthavibhaktivaM svIkriyate, iti brahmacAriNyabhidheye vizeSya ityAha-yat tadasyeti nirdiSTaM sa cebhAvapradhAnanirdezamAbhitya brahmacaryasyaiva mAsikatvaM svIkriyate rucauro bhavatIti / "eka saMkhyAntare zreSThe kevale. *sthitasya gatezcintanIyasvAt // 6 / 4 / 116 / / tarayostriSu" iti medinIkozAt kevalArthasyaikazabdasyA sahAyArthasvameva paryavasyatIti matvA''ha-pakamasahAya-70 prayojanam // 64 / 117 // magAraM prayojanamasyeti / mumuSiSozcIrasya zUnya gRha ta0 pra0-so'syeti vartate / sa iti / prayojakaM bhavati, asahAyapadena ca rakSaphajanazUnyamucyate / }5 prathamAntAvasyeti SaSThayartha ikaNa pratyayo bhavati anekapuruSAdhiSThitaM tu sasahAyamiti na tanmoSituM zakyam / yat-tat prathamAntaM taccet prayojanaM syAt / nanu pUrvasUtreNavAtrApi pratyaye siddha kimarthamidaM sUtraprayojana prayojakam , pravartanam , janakamutpAda-! miti cedavAha-caure niyamArtha vacana miti / ekA- 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ Annan on pA. 4. sU. 122.] zrIsirahamacandrazamdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / / gArazabdAccaure vAcya eva pratyayo yathA syAt, nAnya- | to'sya prayojanamiti saMghadhyata eva / vizAkhApADhe tAre / sminnabhidheye iti niyamArthamityarthaH / niyamaphalamAha- tayostAsu vA manyo daNDaznotpAgrete, iti tayoHzAkhA''tenAmyatra na bhavatIti / tenAbhidheyAntare pratyayo na SAdI prayuktoM / madhyate'neneti manthaH, manthanadaNDasyA- 40 bhavati kintu vAkyameva tiSThatIti bhAvaH / tAdRzaM dhArabhUtaM kASThaM catuSkoNAdyAkAraM viloDanamucyate / daNDo5 sthalamAha-pakAgAraM prayojanamasya bhikSoriti / pIha manyasAhacaryAt tatsaMbado vratavizeSe dhAryoM kA praayH| "ekAgAre cared grAme tat purANaM munetratam" ityukta- | vizAkhAkhyanakSatrasyakathAt vizAkhetyekavacanena vigrahaH / svAdekaramAdeva grahAdeko bhikSAM yazcarati tAdRze bratini | ASADhAyAH svarUpata aikyAdekavacanam, pUrvottarAmedena dvitvAda mikSAvamiSeye na pratyayotpattiriti / tathA ca tatra pUrva- | dvivacanam, 'dattvottarAsvASADhAsu' iti mahAbhAratAdi prayo- 45 sUtreNApi na pratyayo niyamasAmarthyAditi vAkyameva | gAd bahutvamapIti bahuvacanamiti tathaiva tridhA vigrahaH kRtaH 10 tiSThati // 6/4118 // ASADhA ASADhe, ASADhAH yA prayojanamiti / cUDAdibhyo'N // 6.119 / / vastutastu vizAkhAzabdo'pi nakSatracatuSTayavAcaka iti tasyApi bahusvam, kintu lokaprasiddhayanurodhAdekavacanena vigrahaH / ta0pra0-cUDAdibhyastadasya prayojanamitya aSAdAzabdo hasvAdireveti prAmANikAH, 'phalgunyapAdAbhyAM 50 smin viSaye'Na pratyayo bhavati / cuDA TAno vaktavyo' iti vArtikaprayogAt mahipyaSADhayorjAyeSTaprayojanamasya cauDam / cUlA caulam / upana kArakhyA cediti phiTasUtram, aSADhAnakSatramiti sirIya15 yamam aupanayanam / zraddhA, zrAddham / cUDAdayaH kANAM padapAThaH, "rohiNyo'nalabhaM ca vatsaratanu misva. prayogagamyAH // 119 // SADhAdvayam" iti vRhatsaMhitAyAM varAhamihirAcAryaprayogama za0ma0 nyAsAnusandhAnam-cUDA0 / so'sya | hasvAderevAsya sattve pramANam / vRttI ASAdA iti 55 prayojanamiti pUrvataH saMbaddham / zirasi viziSya sthApitA dIrghAdipATho lekhakapramAdAditi pratIyate // 6 / 4 / 120 // akhaNDitAH kezAH cuDA, zikheti tAtparyaH / bAlAnAM 20 prathamakacakartanAvasare ziromadhye'khaNDitAH kezAH kiyantaH __ utthApanAderIyaH // 6 / 4 / 12 / / sthApyante, sA cUDeti zikheti copdishyte| sA prayo / ta0 pra0-utthApana ityevamAdibhyastadasya janamasya karmaNaH tarucauDam / du-layorabhedAt cDaiva prayojanamityasmin viSaye IyaH pratyayo bhavati / cUlApi, tataH pratyaye caulamiti / upa-guroH samIpe | utthApanaM prayojanamasyotthApanIyaH / upasthApa-60 nayanaM saMskArArtha prApaNamupanayanama, dvijasvaprAyakasaMskAra nIyaH / 25 vizeSe rUdamidaM padam / tatprayojanamasyeti vigrahe aupa-/ utthApana upasthApana anupravacana anuvAcana nayanam / evaM zraddhA prayojanamasyeti zrAddhamaurSadehikaM | anuvadana anuvAdana anumAna anuvAsana ArapizyaM krm| caDAdigaNasyApaThitatvAdAha-cUDAdayaH mbhaNa samArambhaNa ityutthApanAdiH // 12 // prayogagamyA iti / prayogAnusArameva pariceyA na paThituM / shmnyaasaanusndhaanm-utthaa0| utyA. 65 zakyA ityarthaH / / 6 / 4 / 119 / / panAdayaH sarve bhAvapratyayAntA avasaravizeSasaMpAdyakriyA parAH / utsavavizeSAzca pratyayAntai rucyante / utyApana 30 vizAkhApADhAnmantha-daNDe // 64120 // prabodhanam / usthApanamAvAhanam evamanupravacanAdayaH yogArthatu. pra0-vizAkhA ASADhA ityetAbhyAM parA vyAkhyeyAH / / 6 / 4 / 121 // tadasya prayojanamityasmin viSaye'Na pratyayo / vizi-ruhi-padi-pari-samAperanAt bhavati, yathAsaMkhyaM manthe daNDe cAbhidheye / 70 mantho viloDanaM daNDo vA / vizAkhA prayo sapUrvapadAt // 64 / 122 // 35 janamasya vaizAkho mandhaH / ASADhA ASADhe ta0 pra0-vizi-ruhi-padi-pari-samApi ityeASAdAH prayojanamasya ASADho daNDaH // 120 // tebhyo'napratyayAntebhyaH / sapUrvapadebhyastadastha za0ma0 nyAsAnusandhAnam-vizAkhA01 prayojanamityarthe IyaH pratyayo bhavati / "Aho Shrutgyanam"
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kalikAlasarvazabhI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4.0 12. ] | vizi, gRhapravezanaM prayojanamasya gRhapraveza- pAThAt samasaMkhyAtvAbhAvAt kathaM yathAsaMkhyamanvayaH kRta nIyam | saMvezanIyam | anuvezanIyam / anu- iti cedAha - gaNadvayopAdAnAd vaJcanabhede'pIti / pravezanIyam | smaaveshniiym| rUhi, prAsAdA- ayamAzayaH - gaNadvayopAdAnasAmarthyAduddezyagatAM zrayamANAM 40 rohaNIyam / ArohaNIyam / prarohaNIyam / saMkhyAmanAdRtya vAstavikIM gaNagatAM dvisaMkhyAmAzritya ca 5 anurohaNIyam | ambArohaNIyam / padi, abhva- samAnavacanatvamiti vidheyadvayena yathA saMkhyamupapannamiti padanIyam | gopadanIyam / pUri, prapApUraNI ||6|4|123 // yam / mahApUraNIyam / samApi aGga- samApanIyam / zrutaskandhasamApanIyam / vyAkaraNasamApanIyam ||122 // 10 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - vizi0 / vizvAdayo dhAtavo'napratyayAntAH sapUrvapadAH prakRtitvenopAttAH ! pratyayAntAnAM nirdeze gauravAdevamuktiH / pratyayAntena karma kiJcit tannAmnA prasiddhamucyate, sarveSAM klIbasvena nirdezAt / spaSTaM sarvamanyat || 6|4|122|| 15 svarga-svasti vAcanAdibhyo ya-lupau ||6|4|123|| ta0 pra0 - svargAdibhyaH svastivAcanAdibhyama yathAsaMkhyaM sadasya prayojanamamityasmin viSaye yaH pratyayo lup ca bhavataH / svargAdibhyo yaH / svargaH prayojanamasya svargyam / 20 yazasyam | AyuSyam / kAmyam / dhanyam / svastivAcanAdibhya ikaNI lup svastivAcanaM prayojanamasya svastivAcanam / zAntivAcanam / puNyAhavAcanam / svargAdayaH svastivAcanAvayazca prayogagamyAH / gaNadvayopAdAnAd vacana25 bhede'pi yathAsaMkhyam // 123 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam - svarga0 / svargazca svastivAcanaM ceti itaretarayogadvandvasyAdizabdena bahuvIhiH / dvandvAnte zrayamANasya cAdizandasya pratyekaM saMbandhAt svargAdibhyaH svastivAcanAdibhyazceti vivicya 30 labhyate / tatra svargAdibhyo yaH pratyayo vidheyaH, svasti vAcanAdibhyazva autsargikasyekaNo lup iti yathAsaMkhyenAnvayaH / tadeva vivicyAha-- svargAdibhyo ya iti / atrApi pratyayAntena karmaiva vizeSyam / evaM lubanteSvapi vijJeyam / svargAdInAM svastivAcanAdInAM pAThAbhAvAt kathaM 35 gaNAvagama iti cedAha svargAdayaH svastivAca nAdayaca prayogagamyA iti / prayogerevaite'nugantavyA ityarthaH / na cAtra saMkhyAbhedena prakRti-pratyayayoH sUtre samayAt prAptaH ||6|4|124|| ta0 pra0- so'syetyanuvartate / samayazabdAt 45 prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikaNpratyayo bhavati, yo'sau prathamAntaH prAptazcet sa bhavati / samayaH prApto'sya sAmayikaM kAryam / upanatakAlamityarthaH ||123|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam - sama0 / so'sye- 50 syanuvartata iti / samarthavibhaktyupasthApakaM pratyayArthabhUtaM ca padamupatiSThata ityarthaH / samarthavibhaktizca prakRtivizeSaNatvena saMbadhyate prAptArthazca tatra pazcAt saMbadhyate, tathA ca sUtrArthamAha- samayazabdAt prathamAntAdityAdinA / udAharati - samayaH prApto'syeti / samaya- 55 zabdeneha tadanuSThAnocitaH kAla upalakSyate, tathA ca prayogArthamAha-upanatakAlamityartha iti / upanataH upasthitaH kAlo yasya tadityarthaH ||6|4|124 // RtvAdibhyo'N ||6|4|125|| ta pra0 Rtu ityevamAdibhyaH so'sya 60 prApta ityarthe aN pratyayo bhavati / RtuH prApto'sya ArtavaM puSpaphalam / upavastA prApto'sya aupavastram / prAzitA prApto'sya prAzitram / RtvAdayaH prayogagamyAH || 125|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam - RtvA0 / so- 65 ssya prApta iti pUrvato'nusRtam / tathA ca prathamAntebhya Rtu ityevamAdibhyaH prAptArthaviziSTebhyaH SaSThyarthe pratyayaH / Rtuzabdenotpattiniyato vasantAdiH kAlavizeSo vAcyaH / upavastA upoSitA prAptaH vidyamAno'syetyarthaH tathA caupavastra pAraNAdravyam / upavAso'pyaupavastramucyate, 70 tatra ca upavastu karmeti vigrahaH, yutrAditvakalpanayA'N / prAzitetyatra prazabda AyarthaH, prArambhArtho vA tathA ca prAzitetyasya prArambhiko bhoktetyarthaH, sa prApto'syetyarthena bhojanaM prArambhikamucyate, tatra bAlasyaiva bhavati yaH prathamameva "Aho Shrutgyanam"
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pA0 4. sU0 128. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 309 zume'hani vidhivat prApyate / RtvAdInAmapaThitatvAdAha- | ikaN va bhavatyarthe bhavatItyarthaH / Adyante RtvAdayaH prayogagamyA iti 164|1251 Avireva yadyanto gamyate / kathaM cAdirevAnto bhavati / yasmin kAle yat pravRttamanadhyAyAdi 40 tasminneva kAle pratyAvRte yadi taduparameta ! yadi vA yasminneva kAle kSaNAdau vipudAdejamma yadi tasminneva kAle vinazyennAtmalAbhakAlAdUrdhvaM tiSThedityarthaH / AkAlaM bhavati AkAliko'nadhyAyaH / pUrveSuryasmin kAle 45 tRtIye caturthe vA yAme pravRttaH punaraparecurapi A tasmAt kAlAdU bhavan AkAliko'nadhyAya ucyate / AkAlikA AkAlikI vA vRSTiH / biyAmikaNovizeSaH / AkAlikA AkAfont vA vidyut | AjanmakAlameva bhavantI 50 janmAntaravinAzinI UrdhvamananuvartamAnA pavamucyate / evaM ca dvedhA'pyAdirevAnto bhavati / Adyanta iti kim ? sarvakAlabhAvini mA bhUt / nipAtanamAdAvante yeti dvandva nivRttyartham / athavA nipAtanasyeSTaviSayatvAt samAnakAla- 55 zabdasyAkAlAdezaH / Adyanta iti va indraH prakRtivizeSaNam / AdyantayorvartamAnAta samAnakAlazabdAt prathamAntAdasyeti SaSThyarthe ikekaNau pratyayau nipAtyete, samAnakAlazabdasya cAkAlAdezaH / samAnakAlAvAdyantAvasyAkAliko'na- 60 dhyAyaH / AkAlikA AkAlikI vA vidyut ! samAnakAlatAdyantyoH pUrvavad veditavyA // 128 // kAlAi yaH ||6|4|126|| ta0 pra0- kAlazabdAt so'sya prApta ityarthe 5 yaH pratyayo bhavati / kAlaH prApto'sya kAlyastApasaH / kAlyA meghAH // 126 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kAlAd yaH / so'sya prApta iti ityarthe ya iti sUtrArthaH paryavasyati / kAlazabdena tadanuSThAnocitaH tadAgamanocito vA samayo 10 bobhyate / kAlaH samAgamanasamayaH prApta upsthito'syetyrthH|| | 6|4|126 // dIrghaH ||6|4|127|| sa0 pra0 - kAlazabdAt prathamAntAdasyeti SaSThayarthe ikaNpratyayo bhavati, yo'sau prathamAntaH 15 sa ced dIrgho bhavati / dIrghaH kAlo'sya kAlikasRNam / kAlikaM vairam / kAlikI saMpat / yogavibhAgAdikaNu / yavidhAne hi kAlA yA dIrghatyekameva sUtra kriyeta ||127 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dIrghaH0 / kAlAt 20 so'syeti pUrvato'nukhatam / tathA ca sUtrArthamAha-kAlazabdAt prathamAntAdityAdinA / dIrgha iti ca vizeSaNamupasthitatvAt sa iti padopasthApyasya prathamAntasyaivetyAhayo'sau prathamAntaH sa ced dIrgho bhavati / sa eva ced dIrghazabdena (tadarthena) vizeSyate iti bhAvaH / 25 dIrghaH kAlo'syeti / yasya RNasya zodhanasamayo'vikakAlavyavahito niyataH syAditi taraNaM kAlikami tyarthaH / kAlikaM vairamityasya dIrghakAlavyApakamityarthaH / evaM kAlika saMpadityatrApi bodhaH / pUrvasUtravihito ya eva kuto na saMbadhyate, irUNo vyavahitatvAdityAha30 yogavibhAgAdikaN iti / pUrvayoga evAsyApyarthasya pALe kartavye pRthagyogArambhAt pratyayAntaraM vidheyamiti pratIyate / tasya ca vyavahitasyApi prakaraNaprAptasvAllAbha iti bhAvaH / tadevAha - yavidhAne hItyAdinA / yavidhAne hItyasya iNTe satIti zeSaH ||6/41127 // AkAlikamikazvAdyante // 6|4|128 // 35 za0 ma0 myAsAsanundhAnam - AkA0 / nipAtanaparaM suutrm| nipAtanasya prayojanamapre svayameva spaSTIkariSyati / bhavatItyartho'piM nipAtanalabhya eva tasya pRtha- 65 gupAdAnAbhAvAt, AdizvA'sAvantazceti karmadhAraya samAsamAzrityAyantazabdasyArthamAha-Adireva yathanto gamyata iti / AdyantayoH parasattva - pUrvasattvAbhyAM parasparapratikSepakatvAt kathaM sAmAnAdhikaraNyamityAzaGkA, tathAhi parasmin sati yasmAt pUrvo nAsti se AdiH, pUrvasmin sati yasmAt 70 paro nAsti so'nta ityAdyantayoH paribhASeti tayoH parasparavyAhatatvam / tadeva pRcchati kathaM cAdirevAnto bhavatIti / svarUpataH sAmyamUlamevobhayo rekyamityAha - yasmin kAle yat pravRttamanadhyAyAdIti / yasmin prAtarAdau ta0 pra0 - AkAlikamiti zabdarUpamikAnta- kAle kAlavizeSe pravRttaH prArabdhaH anadhyAyAdiH adhyayanA- 75 mikaNantaM ca nipAtyate / AkAlazabdAdika | yogyaH kAladoSavizeSaH, evaM prakAro'nyo vA prakAraH, "Aho Shrutgyanam"
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4 0 129. ] punaragrimadine tasmikSetra prAtarAdau pratyAvRtte parAvartamAne sati / samAsalAbha iti nArtho nipAtaneneti zaGkAyAM pakSAntaramAha 40 yadi tat sa evAnadhyAyAdiH (sAmAnyena nirdezAt taditi athavA nipAtanasyeSTaviSayatvAdityAdi / tathA ca klIbopAdAnam ) uparameta sAmApyeta cet tadAyantayo re- samAnakAlazabda: prakRtirAkAlazabdazvAdezaH / Adyantazabde'pi kyamityarthaH / tathA ca sAjAtyanibandhanaH kAle'bheda vyava- na samAsakleza ityAha-Adyanta iti dvandvaH prakRtivize5 hAro na tu vAstavika iti bhAvaH / Adyantazabdayorjanma - SaNamiti / tathA ca sUtrArthamAha-AdyantayorvartamAnAnAzavAcakasvamAzritya prakArAntaraM varNayati-yadi veti / dityAdi / nanu cotpAda - vinAzayorayogapadyAt kathaM samAna- 45 tathA ca pUrvavat yasmin prAtarAdau kAlavizeSe, kSaNa vizeSe kAlatA tayorityAzaGkAmapanayati - samAnakAlatA cantayoH vA janma tadavyavahite kAle kSaNe vA yadi tasya nAza- pUrvavad veditavyeti / ayamAzayaH nahyanena janma-nAzastathApi sUkSmakAlphAmAdAya kAlabhede'pi sthUlarUpeNAdya- yorekakAlasattA pratipAdyate'pi tu tayoradhikaraNakAlasya 10 ntayorekakAlikatvamevetyarthaH / sUkSmatvaM sajAtIyatvaM veti pUrvamupapAditarItyA'vaseyamiti / vidyudAderasthAyitvaM kevalaM pratipAdyamiti tadevaMrItyA vigrahe 50 gamyate / tathA ca samAnakAla zabdasyAkAlAdezaH evamarthavizeSazca nipAtanAdeva labhyate, na kevalaM pratyayavidhAnAditi bhAvaH / etaca "AkAlikaDAdyantavacane" [pA0 sU0.5.1. 114.] iti pANinIyasUtravyAkhyAnAvasare mahAbhASyakaiyaTayorapi spaSTam / tatrApyante samAnakAlAdeva pratyaya- 55 | tathA cAzutaravinAzitvasUcava kAlasyaikyavyavahAraH, na tu vastugatyA / tadevAha - nAtmalAbhakAlA tiSThediti / AkAlaM bhavatIti / A-kAlAditi maryAdAyAmavyayIbhAvaH utpattikAlaM - utsamAnakAlavA yAvad ya AtmAnaM dhArayati sa AkAlika ityarthaH / tadeva spaSTayati - pUrvedyuryasmin kAle ityAdinA / evamAkAlikA 15 dikkaNI rUpe vizeSAbhAvAdubhaya vidhAnasya vaiyarthamAzaGkayAha- striyAmikekaNoviMzeSa iti / ike sati 20 triyAmAra, ikaNi ca Goriti bheda ityarthaH / Adizabda vRSTirityatrApi yojanIyam / AkAlazabdasya vRddhayAdiyA- | vidhAnaM nipAtanAcAkAlAdeza ityeva siddhAntitamiti vizeSajizAsubhistata evAvagantavyamiti ||6|4|128 // trizad - viMzaterDako'saMjJAyAmAdarthe ||6|4|129 // syAdikAlaparatvamanantazabdasyAntakAlaparatvamiti prathamaM vyAkhyAnamAzrityedamudAharaNadvayaM dattam | Adizabdasya janmaparatvamantazabdasya ca nAzaparatvamiti dvitIyaM vyAkhyAnamAzrityodAharati-AkAlikA AkAlikI vA vithu25 diti / atroktaM vyAkhyAnaM ghaTayati- AjanmakAlameva bhavantItyAdinA / janmakAlaM yAvadevAtmAnaM vArayantI tata UrdhvamadRSTA AkAlikocyata ityarthaH / dvayorarthayorudAharaNayoH saGgatiM nigamayati-yavaM dvedhApyAdireyAnto bhavatIti / AdyantazabdayorAcantakAlavAcakatve'bha ya eva 30 kAla AdiH sa evAnta iti saukSmyeNa kAlabhedAzAnAt / kiJca janma yasmin kAle tasminneva nAzo'pIti dveSA'pyAdirevAnta iti ghaTate iti bhAvaH / AkAlazabdAdikekaNat frant vyartha nipAtAzrayaNamiti zaGkAM nirasyati nipAtanamAdAvante ceti indhanivRtyarthamiti / 35 Adyantazabdayordvandve pratyekasya pratyayArthatayA prayogArthatayA vA'nvaye pratyekasminnarthe pRthak pRthak pratyayotparayA'niSyapattiriti bhAvaH / kRte ca nipAtane nipAtanasyeSTasiddhayaryatvena pUrvoktArthalAbhaH | | aya vinA'pi nipAtanenAyantazabde vyAkhyAnAdukta ta0pra0 - triMzada-viMzati ityetAbhyAmA arhadarthAd yo'rtho yakSyate tasmina DakaH pratyayo 60 bhavati, kApavAdaH asaMjJAyAM viSaye na cet pratyayAntaM kasyacit saMjJA bhavati / triMzatA krItaM triMzakam / viMzatyA kItaM viMzakam | triMzatamarhati triMzakaH / viMzakaH / adadartha ityabhividhASAkAraH / asaMjJAyAmiti kim ? 65 triMzatkam | viMzatikam ||129|| | za0 ma0 myAsAnusandhAnam - triMza0 / atra pratyayaH prakRtizceti dve uccArite / arthAca vakSyamANAH tattatsamarthavibhaktayazcArthAnurUpameva yojanIyAH, arthe iti caikavacanaM jAtipakSAzrayaNena / "tamarhati" [6.4.177.] 70 ityatrArhadartho vakSyate, tadavadhayaH sarve'pyarthA viSayatvenAzritAH / tathA ca sUtrArthamAha-'vizad - viMzati' ityetAbhyAmiti triMzad-viMzatiriti sarvavibhaktiko nirdezaH ucitaH, apadaM na prayuJjIteti niSedhazravaNAt, tathApi zabdasvarUpamAtra nirdezArthamavibhaktiko nirdezo lekhakapramAdo 75 vetyavadheyam / "mUlyaiH krIte" [6.4.150.] iti krItArthe pratyayo vakSyate, mUlyArthAt tRtIyAntAt / "Aho Shrutgyanam"
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 130. ] zrIsiddhapremacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 2 triMzadurviMzatI sAmAnyataH saMkhyAvAcakau api zabdau tatsaMkhyamudrAdimUlyaparAvityAbhisya vigrahamAha-triMzatA krItaM kimiti / triMzatazabdAt Dake GittvAd "DityantyasvarAdeH" [2.1.114.] ityantyasvarAdilope $ zikamiti / viMzatyA krItamityarthe Dake, "viMzatesTerDiti" [7.4.67.] iti tilope viMzakamiti evamadarthe'pi / 4 nandarthasyAdhitayA tatrAyeM kathamanena pratyayaH, tataH pUrvamevAsya pravRttyaucityAditi cedAha - AIdartha itya10 mividhAvAkAra iti / ayamAzayaH-maryAdA'bhividhimeti dvidhAvadhiH, dvAvapyarthAvAGa nipAtenocyete / tatra vyAkhyAnAllakSyAnurodhAyAbhividhirUpa evArtha ihADA bodhyate abhividhizvAbhivyApya vidhirityarthAnurUpamavavibhUtamapyabhivyApnotItyadarthe'pi prakRtasUtrasya pravRttiriti / padakRtyaM 15 pracchati - asaMjJAyAmiti kimiti / saMjJAyAmuttarasU zravidhIyamAna aurasargikaH ka eveSTa ityAzayena pratyudAharavitriMzaka vizavikaH ||6|4|129| saMkhyA-Dhate vAzat-ti- TeH kaH ||6|4|130|| 311 NApavAda iti / prakaraNaprAptasyetyarthaH / dvikaM trikaM paJcakamiti loka prasiddhasaMkhyo bahukamityAdi saMkhyA- 40 vadatidiSTAnAm ! nanu saMkhyAtvenaiva Datyanta triMzadvizatInAM grahaNe siddhe DateH sAkSAt triMzadvizatyo zvakAreNopAdAnaM vyarthamityAzaGkAyAmAha -azattiSTeriti pratiSedhe prApta iti / 'azattiSTaH' iti zadanta-tyanta - TacantasaMkhyAprakRtikoTeH 45 ryudasyate, paryudAse ca phalataH pratiSedha eva bhavatIti triMzataH zadantatvena DatyantaviMzatyo styantatvena paryudAso mA bhUditi teSAM pRthagupAdAnamityarthaH / naktu nAma zadantatvena trizato'prAptau tadgrahaNamAvazyakam, Datyanta - viMzatyostu na tyantaparyudAsaH prAptaH 50 arthavadgrahaNe nAnarthakasya iti nyAyenArthavat syantasyaiva pratiSedhAdiha ityante viMzatau ca teranarthakatvAt tayoH paryudAsAsaMbhavat tadagrahaNaM vyarthameva / samudAyo kAryavAn / tasyaikadezo'narthaka iti nyAyena datiH, zativArthavantau na tadekadezabhUtastiH / na na kevalapratyayasya loke prayogA- 55 bhAvAt / tasyArthabodhakatvena kApyadarzanAt laukike prayoge prasiddhatvarUpArthavattvAbhAvAt pratyayaviSaye arthavadgrahaNa 0 * nyAyo na pravartata iti vAcyam, anvaya-vyatirekAbhyAM pratyayasyApi zAstraprakriyAnirvAhArthamarthavattvasya svIkAryasvAt / yadi hi kevalapratyayasya loke'prayogAd tasyArthavattvaM na 60 svIkriyate tarhi kevAyAH prakRterapi loke prayogAbhAvAt tatrApyarthatrastvaM na svAditi gatamarthavattayA prakRti-pratyayasamudAyAdapi avayaveSvaSTasyArthavattvasya samudAye durlabhatvAd / / ta0 pra0---zadanta - syansa-STayantavarjitAmAH saMkhyA20 yA itipratyayAntAbhya zabdAbhvakArAta triMzadavizatisyAM ca Adarthe kaH pratyayo bhavati / ika mo'pavAdaH / saMkhyA, dvAmyAM krItaM dvikam / trikam / paJcakam | bahukama | gaNakam yAva kam / tAvatkam / adhyardhakam / ardhapaJcama25 kam / iti katibhiH krItaM katikam / triMzat, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam saMkhyA0 / saMkhyAzabdenAtra lokaprasiddhAnAmekAdInAmeva na grahaNamapi tu "DatyatusaMkhyAvat" [1.1.39.] ityAdi sUtra catuSTayena saMkhyAvadavidiSTAnAmapItyudAharaNAvalokanena vijJAyate / ucitaM 35 caitat kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasaMpratyayaH iti nyAyena kRtrimAyA eva saMkhyAyA grahaNaucitye'pi prakRtasUtra eva syanta dhyantasaMkhyAyAH paryudAsenobhayagatiriha bhavatIti vijJAnAllokaprasiddhAyA api saMkhyAyA grahaNAt / ika- ) triMzatkam / viMzati, viMzatikam / azat-ti-heriti pratiSedhe prApte iti- triMzad, viMzatInAmupAzvAsati dAnam / azatiSTeriti kim ? cAtvAriMzatkam / pAJcAzatkam ! sAptatikam / AzItikam / 30 nAvatikam / SASTikam ||130|| tatazca yasmin pratyaye sati yo'rtho budhyate yami so'rtho nAvagamyate, so'rthastasyaiva pratyayasyeti 65 nizcIyata iti sUpapannAnvayavyatirekAbhyAM pratyayasyApyarthabattA ! kiJca laukike prayoge kevalapratyayasyAprayogAllo ke tasyArthavattA mAstu nAma, zAstrakAraistu zAstravyavasthArtha pratyayAnAmarthA nirUpitA eva tatra tatreti zAstrIyaprakriyAsu teSAmarthavatvasya durvAratvam / ata eva dhAtvAdInAM vizu- 70 bAnAM laukiko'rtho na vidyate / kRt-taddhitAnAmarthazca kevalAnAmalaukikaH iti vAkyapadIyena vacanena dhAtvAdInAM laukika evArtho niSidhyate na zAstraprakriyAnirvAhaka ityavadheyam / evaM ca arthavad grahaNa 0 * nyAyasahakAreNa Datyanta-viMzatyostyantatvAne bandhana- 75 [ dAsAbhAve siddhe pratyayotpattau nirAbAdhAyAM iteviMzate "Aho Shrutgyanam"
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazamIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 4. sU0 131. ] Atra sUtre grahaNaM nirarthakamiti cenna, arthavadgrahaNa0 kima ? zataM mAnamasya zatakaM stotram / zatakaM nyAyasya calavajJApanAya taditi svIkArAt / cale ca nidAnam / atra hi prakRtyartha pava zlokAdhyAya- 40 tasmin kadAcityanta-viMzatyorapi tyantatvanibandhanaH zataM pratyayAntenAbhidhIyate / anyasmiMstu zate pratiSedhaH syAditi tadvAraNAya (tAbhyAmapi pratyayotpatyathai) | bhavatyeva / zatena krItaM zATakazatam , zatyam, 5 uteviMzatezya grahaNasya sArthakyam / yadi ca tadanityatva- | zatikam // 13 // zApanasyAnyatra phalAbhAvaH / zApakaM ca svAcAritArtha za0ma0 nyAsAnusandhAnam-zatAt Arhadaya sAdhakamanyatra phalAcAyaka ca sadeva vastu zApayitvA svacAri | iti saMbadhyate / kevalAditi padaM "saMkhyAdevAIdalucaH" 45 tArya lamate, na svasArthakyamAtrasAdhaneneti palAntarAbhA [6.4.80.] iti prAptasya saMkhyAdeH rAtasya vyavacchedAya / vAna calasvakhyApanArthamasyAvazyakatvamiti kathyate tadA spaSTA tathA ca sUtrArthamAha-A aIdadi yo'thoM vakSyata 10 thameva DatermahaNa, viMzatezca pUrvasUko triMzatA saha paTita ityAdinA / kApavAdAviti "saMkhyA-DatezrAzatsvAta, trizataH zadantatvanibandhanapratiSedhAbhAvAya saMgrahI tiSTeH kaH" [6.4.130.] iti pUrvasUtraprAptasya phasyAtamAvazyakatvAt cakArASTena tena sahaiva samuzcaya iti pavAdau prtyyaavimaavityrthH| atasminniti padaM vyAkhyAti. 50 so'pi spaSTArtha evAstu / sa cedartha -ityAdinA / vastuta iti kathanaM prakRtyarthaevaM SaSTizande'pi tipratyayAntatvameveti tyantatvenaiva / pratyayArthayoH pratIyamAnasya prAtibhAsikasya medasya sattve'pi 15 tadAraNe side sTegrahaNamapi adhyutpattipakSabhiyA kRtaM vastutaH pAramArthiphasyAmedasya grahaNAya / kramazo'rtheSu udAharatispadhArthameva / saptatyAdautyantasvanibandhanapratiSedhasya vyutpatti zatena krItamityAdinA / atra mAnArthasyAIdarthAt pakSAbhayaNaM vinA'siddhatvAdekasminneva sUne pakSadvayAzrayaNa pUrvopasthitasve'pi pazrAdupAdAnaM smRtyArUDhaM kramamAdAyava ! 55 syAnocisyAt / "viMzatyAdayazra" [6.4.173.] iti kevalAditi kimiti / pratyayaviSau tadantagrahamasya sUgeNa prakRtipratyayArthavyutpAdanapuraHsaraM sAdhitA evaite | niSedhaH- ityamimAnena praznaH / "saMkhyAdezvArhadalucaH" 20 zamdA iti adhyutpannasvakathanAsamateH / evaM ca SaSTI [6.4.80.] iti saMkhyAdestadantAd viziSya pratyayatipratyayasyAnuziSTatvena tyantatvanibandhana eva tatra pratiSedhaH vidhAnasyAnuziSTatvena pratyudAharati-puttaraM zataM vizasulama iti pTegrahaNamapi spaSTArthameveti prkssiimH| ata eva samiti / zatadvayavivakSAyAM tu samAhAre sati dvizatI- 60 uNAdayo'vyutpannAni nAmAnIti nyAyavyAkhyAksare grahavRttI sthApattaridaM vigrahapradarzanaM kRtam / nyAye uNAdipadasyopalakSaNatvamAzritya anyeSAmapi nAmnA25 mavyutpannatvaM prasAdhyAtratyaSTemrahaNasya sArthakyamAtraM palamukta __prAptiM smArayati-"saMkhyAdevAhadalucaH" [6.4. miti tadapi sthitasya gatecintA rUpameva nAnyaditi / 80.] iti prApnotIti / prakRtyarthAt pratyayAntArthasya pratibhAti, phalAntarasyAnuktaH / STigrahaNamAtrasArthakyAyopa | bhedAvazyaMbhAvAt zakata atasminniti kimiti / lakSaNatvasvIkArasya durbalatvAditi cintyam / / 6 / 45130 // pratyudAharati-zataM mAnamasya zatakaM stotramiti / 65 | atra kathaM prakRtyartha-pratyayAntAryayorabheda ityupapAdayatizatAt kevalAdatasmin yekau // 64 / 13 / / atra diprakRtyartha payetyAdinA / ayamAzayaH zataM 30 ta0pra0-A ahaMdarthAda yo'rthoM vakSyate mAnamasyeti viprahe pratyayotpAdanAya prakRtyartha-pratyayArthayo tasmin kevalAcchatazabdAd ya ika ityeto , meMdavikThaupacArikI / tAttvikastu tayorameda eva / atra pratyayo bhavataH, kApavAdo, atasmin sa cedoM | zatasaMkhyAvacchinnaH zlokasamudAyo vA pratyayArthaH / sa ca 70 vastutaH prakRtyAda bhinno na bhavati / zatena | vastutaH zatameva, zatazabdasya tatsaMkhyAparicchinnamevArthaH / krItaM zatyam , zatikam / zatamaIti zatyaH, tatazca prakRtyarthaH pratyayAryAda vastuto na bhidyate / tadeva 35 zatikaH / zataM varSANi mAnamasya zatyaH, hi zlokAdInAM zataM prakRtyA'midhIyate yaH pratyayAnteno zatikaH puruSaH / kevalAditi kim ? ghuttaraM | cyate iti na prakRtyarthAt pratyayArtho bhidyate / yathA zataM vizatam / tenaM krItaM dvizatakam ! saMkhyAde- zatamityatra vibhaktivAcye ekatne satyapi zatatvarUpaM yahutvaM 75 vAIdaluca iti prApnoti / atasminniti na nivartate tadvat / evaM ca yatra pratyayAryaH prakRtyaryAda "Aho Shrutgyanam"
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 4. mu0 132. ] zrIsidademacandrazabdAnuzAsane paSTho'dhyAyaH / minaH tatra pratyayaH pravartate yathA zatena krItaH zatyo'zvaH, | zatatvapratItinimitto niSedho na bhaviSyati, tasya zabdajazataM varSANi mAnamasya zasyaH puruSa ityAdau, tatra hi pratItiviSayatvAbhAvAta, kintu yatra pratyayArthasya parimeyasya rAtAd bhinno'zvapuruSAdiH pratyayArthaH / sadRza dRSTAntamAha- zatasaMkhyatvaM bhaviSyati yathA zatya zATakazatamityatra tatra 40 anyasmistu zate bhavatyeveti / atrAyamabhisandhiH- pratiSedhaH pravartiSyate iti tatra apratiSedho vaktavya ev| pratyayArthasya dvividhaM zatasvam, prakRtyaryAbhinaM tadabhinaMca evaM cAnyazatatve pratiSedho'pravartamAnaH sAmAdanumIyamAnaprathamasyodAharaNaM zataM zlokA mAnamasyeti zatyaM, zatika zatatvaviSayaH sNpdyte| tena zatakaM stotramityatra prativA stotram / ditIyasya (prakRtyarthabhinnasya) udAharaNam- SedhaH siddho bhvtiiti| yat tu zatyaM zATakarAtyamityatra zatena krItaM zATakazataM zatyamiti / zatasya padAntareNa pratipadyamAnatvAt padArthAntaratvamityuktaM 45 __ atra hi zabdAntaraprayogasamadhigamyaM zATakeSu zatatvam , tadapi na vicArasaham , padAntarasamamivyAhAreNa pratIya10 na svata iti prakRtyarthAt pratyayArthasya bhedaH / ayamatra mAnavamAtreNa padArthantiratvAnupapattaH 'goH zobhanA' ityAdI vizeSaH zatya-zatiko saamaanyshbdo| sAmAnyazabdAzca strItvaM padAntara(zobhanA samabhivyAhAreNaiva pratIyata iti na prakaraNAdivizeSAsamavadhAnamantareNa vizeSe vartante / tena kiM strItvaM gopadArtho na syAt / / zayaM zATakazatamiyAkt zATakazatamityetat padAntaraM na prayujyate tAvat syAdau zatyasya zATakavyAderapi saMbhavAt tadvyudAsAya 50 pratyayArthasya zatatvaM nAvasIyate, tatra padAntarasamidhAnena | spaSTIkartumeva zATakazatamiti prayujyate zatasya sAdhAraNasvAt 15 gamyamAna zATakeSu zatatvaM padArthAntaraM mavati, na tu zalya sAdhAraNazabdAzca na vizeSamantareNa vizeSe vartanta ityuktaiti prayogaprakRtyarthaH / zatakaM stotramityatra zravaNamAtreNa / tvAt / vastutastu zATakazatameva zatena krItamiti tasya pratyayArthagatA zatasaMkhyA pratIyata iti na tatra padAntaraprayo- pratyayArthasvameva / evaM ca tatra pratiSedhAbhAvAya yatnaH gApekSeti bhedaH / tataH pUrvoktaM zatyaM zATakazatamityatra | | kartavya ev| tatadhAlabdhaprasarAjasminniti pratiSedhaH 55 atasminniti niSeyo . na pravartate, zatakaM stotramityatra / pratyayArthastotrAvayavagatazatatyamAdAya zatakaM stotramityatra prava20 pravartate / tipyate iti pratibhAti / kintu AcAryavacanAnurodhena svamate'bhyasmin zate niSedho na pravartate ityavaseyam / anya cArtha : "zatAzca Than yatAdazate" pA0sU0 tatra ca yuktirukaveti kRtamadhikaprapakhena paramatAbhiteneti 5.1.21.] iti sUne mahAbhASye'pi "zata pratiSedhe - / / 6 / 4 / 131 // nyazatatve'pratiSedhaH" vArtikenAnumataH / tatra ca pakSadya manyasmin zate azate iti pratiSedhaH svayameva na pravartate vAtorikaH // 64 / 132 // 25 iti vArtikAzaya ityekaH pakSaH / anyasminnapi zate zATa- ta0pra0-atvantAyAH saMkhyAyA A ahaMda kAdigate azate iti niSedho na pravatate iti viziSya rthIyo'rthI vakSyate tasminnikaH pratyayo vA vaktavyamityaparaH pakSaH / prathamapakSe yuktiriyam-zatazabdAt bhavati / yAvatikam , yAvatkam / tAvatikam , pratyayotpatteH yo'yamazate iti pratiSedhaH sUtre kriyate satAvatkam / vidhAnasAmAdikAralopo ma 65 acAramana padAntaHNayAgaNa gamyamAna na pravatata tasya bhavati // 132 // 30 prakRtyarthabhinnasyAditi siddhamevArtha vArtiko'nuvadatIti / / za. ma. nyaayaasaanusndhaanm--baato.| dvitIyapakSe ceyaM yukti:-zatakaM stotramityatra stotrasya- prakaraNAcAtuHpratyayAntA saMkhyeva gRhyate, na tu bhAterDavatukasyAt pratyayAyeM zatatvaM na zabdamaryAdayA labhyate, kintu | pratyayena niSpanno bhvdaadishbdH| yAvatikamiyAdI akyavagataM zatatvaM samudAye Aropya zandajabodhottaraM pratIyate "vaNovarNa." [7.4.71.1 iti ikekArasya lopamA-70 iti na pratyayArthasvaM zatasya / yathA vRkSa ityatra mUla- zaGkayAha-'vidhAnasAmAdikAralopeneti / aya35 zAkhAdyavayavasamavetabahatvasaMkhyAzrayaM bahuvacanaM na bhavati mAzaya:-ikAralopasyeSyatve ikapratyayavidhAnameva vyartha syAta. bahutvasya zabdajapratIti viSayatvAbhAvAt, phinravekatvameva rUpe vizeSAbhAvAt, yadeva hi kena rUpaM tadeva cedikenApi samudAyagataM pratIyate zabdena / evaM zataka stotramityatra / bhavedikasya vidhAna vyarthameva syAditi // 64132 // siddharemacanda * 4. "Aho Shrutgyanam"
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 kArSApaNAdikaT prativAsyAvA ||6||4|133 // ta0pra0- kArSApaNazabdAdAdirthe ikaTrapratyayo bhavati, asya ca kArSApaNazabdasya prati isthAdezo vA bhavati / kAryANiva m / kArSA5 pnnikii| pratikam / pratikI / cakAra Adezasya pratyayasaMniyogaziSTatvArthaH / ata eva dvigorlupi pratyayAdezo na bhavati / dvikArSAparNam asyaiti sthAnipratipattyartham / anyathA pratiH pratyayAntaraM vijJAyeta | TakAro GayarthaH // 133|| | kalikAlasI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4. sU0 136. ] pratyaya eva kArSApaNazabdAd vidhIyate ityavagamyeteti / TakArasyAprayogitvAdAha-TakAro GaGghartha iti||6|4|133|| 40 arthAt palasaMkarSAt ||6|4| 134 // 10 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- kAryA0|| kArSA paNazabdo rUpyakacaturthAMzavAcakaH / Arhadarthe iti pUrvataH saMbadhyata evetyevaM sati sUtrArthamAha- kArSApaNazabdAdi syAdinA / kArSApaNena krItamiti vigrahaH / ikaTi, avarNalope kArSApaNakam, vittvAt striyAM GIH kArSApaNena 15 tA kApaNIti / kArSApaNasya pratyAdeze ivarNalope ca pratikamiti / striyAM prati kIti / nanu 'pratirasya bA' ityeva nirdeSTavyamA dezasyekatvena samuccayArthazvakAro vyatha ityAzaGkAyAmAha SakAra Adezasya samniyogaziSTasvArtha iti / pratyayas bhiyogenaivAdezo bhavati, na tu 20 tadabhAve ityubhayoH sahAvasthitivijJAnArtha ityarthaH / pratyayApAyeM sati tatsanniyogaziSTapratyAdezasyApyapAyaH / sanniyogaziSTAnAmanyatarApAye ubhayorapyapAyaH iti nyAyAditi bhAvaH / tadeva darzayati-ata eva dvigorlupIti / 65 dvigoH parasyekaTo "dvigotnapatye ya svarAderlubahiH " [6. 25 1.24 ] iti lup vidhIyate, tatra pratyAdezo na bhavatI tyarthaH / tadevodAharati-dvikArSApaNam, adhyardhakArSApaNa miti / atra dvAbhyAM kArSApaNAbhyAM krItamityarthe taddhitArthe dvigusamAse kRte'neneTi, tasya pUrvoktasUtreNa lupi dvikApaNamiti / evamabhyardhakArSApaNamityapi / 30 nanu kArSApaNAdikada pratizva vetyeva sUtraM kriyasAma: AdezasannidhAnAcca tatsaMbandhArthaM kArSApaNazabdasya svabhAvata eva SaSThayantatayA vipariNAmaH syAdeveti 'asya' iti padaM sUtre vyartham iti cedAha - asyeti sthAnipratipattyarthamiti / kArSApaNazabdasya sthAnitvapratItyartha351 miti tadarthaH / nanu ca * arthavazAd vibhaktivipariNAmenaiva sthAnitvapratItiH syAditi cedAha - anyathA pratiH pratyayAntaraM vijJAyeteti / ayamAzayaH asyeti SaSThatha ta0pra0 To - ardhazabdapUrvAt palasaM karSa ityeva - mantAnnAmna AIdarthe ikaTpratyayo bhavati / ardhapalikam, ardhapalikI / ardhakaMsikam, ardhksikii| ardhakarSikam, ardhakarSikI // 134 // 45 za0 ma0 nyAsAsandhAnam-arthAt / paJcamyantayoH padayoH saha prakRtityAsaMbhavAd vizeSaNavizeSyabhASena sUtrArthamAha-ardhazabdapUrvAdityAdinA / arghAdityatra parazabdayoge paJcamI / parazabdazvAprayukto'pyarthadvArA yujyate / tathA cArdhAta parAt palakaMsakarSAdityarthe labdhe phalato'rgha- 50 zabdapUrvAt palasaMkarSAdityartho'vasIyate / palasyArdhamardhapalaM tena krItamiti vigrahaH / sAmAnye klIbam / strItvavivakSAyAM TisvAd GIH || 6|4|134 // kaMsA ||6|4|135 // ta0pra0-kaMsa ardha ityetAbhyAmAdirthe ikaT- 55 pratyayo bhavati / kaMsiMkam, kNsikii| adhikama | adhikI || 135 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam kaMsA0 1 spaSTam ||6|4|135 // sahasrazatamAnAdaN ||6|4|136|| ta0pra0 sahasra zatamAna ityetAbhyAmAIdarthe'N pratyayo bhavati / kekaNorapavAdaH / sahatreNa krItaH sAhasraH / zatamAnena zAtamAnaH / vasanAt ' [6.4.138.] ityatra sahasrazatamAnagrahaNamakRtvA'Nuvacanam, 'navANa:' [6 4. 142. ] 65 iti evamartham // 136 // ' 60 za0 ma0 nyAsanusandhAnam-sahasra0 / kekaNorapavAdaH iti / sahasrazabdasya saMkhyAvAcakatvena tataH "saMkhyADate: 0" [6.4.130.] iti kaH prAptaH, zatamAnazabdazca parimANavizeSavacanatvAnmUlyarUpa iti "mUlyaiH 70 krIte" [6.4.150.] itIkaNU, tataH prApta iti tayo| rapavAdo'yamaNa ityarthaH / nanu "ksanAt" [6.4.138.]. iti sUtreNAn vidhIyate tatraivAnayorapi grahaNaM kAryamaNamo. ntasya sannidhAnAdeva praterAdezasvaM gamyate, tadabhAve'yamanyaH / rUpe medAbhAvAditi kimarthamidaM pRthakupratyayavidhAnamiti "Aho Shrutgyanam"
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ RDAR pA0 4.sa. 141 ] zrIsirahamacAzadAnuzAsane paSTho'dhyAyaH / 'hAmutyApya smaav-vsmaaditytretyaadinaa| apamA- , kriyate iti cedatrAha-yogavibhAga uttarArtha iti / 'sayA-"ksamAt"6.4.138.] iti sUtreNA vidhIyate, | uparasmin digorInaH iti sUko vizatikazabdamAtrasya masya ca "anAmnyAdiH" [6.4.141.] iti lup | maMbandhArtha ityarthaH / ephayoganirdeze hi kevalasya viMzatika saMvati nityam / aNa "navANa:"[6.4.142.] iti zabdasyAnuvRttine syAd iti bhAvaH / / 6 / 4 / 139 // 5vikasmena tupa vidhIyate, iti aNorvidhAne phale medasya dvigorInaH // 64 / 140 // spaSTatvAt pRthaganena sUtreNAnyAmaNa vidhAnasya sArthakayamiti ta0pra0-viMzatikazabdAntAd dvigorAIdathe . . 44136 // |iinH pratyayo bhavati / anyo'pvaadH| vidhAnazUrpAd vAJ // 64137 // sAmalluipa na bhavati / dviviMzatikInam / ....-apazabdAdAIdarthe'N pratyayo pA | nirvizatikInam / adhyardhaviMzatikInam ardha-45 10 bhavati / ikaNo'pavAdaH / zaurpam / zopikam | paJcaviMzatikInam // 14 // // 137 // za0ma0 bhyaasaanusndhaanm-bigo| viza sikAditi saMbadhyate / kevalasya tasya digusvAbhAvAt ..ma. nyaasaanusndhaanm-shudi| atra sadantavidhinA tadantAd dvimorityarthaH sNpdyte| aJo'pamuMdritapustake bRhattau 'aNa' pratyayo veti pATho dRzyate vAda iti / "saMkhyAyAzcAhadalucaH" [6.4.80.] iti 50 sa mudraNadoSAta, sUja eva pAThAdagrimasUtre'pi tasyevA15 nuvRtterdarzanAca / ikaNo'pavAda iti / "mUlyaiH krIte" saMkhyAvAcakAdapi pratyayavidheranuziSTatvena "viMzatikAt" 66.4.139.] iti vihito'J dvigorapi tadantAt prApta [6.4-150.] ityAdisAmAnyasUgaiH prAptasyeti shessH| iti tadapavAdo'yamityarthaH / zamdasya mUlyavAcakatvaM tu tatparimitadhAnyAdiparatvesmyAhatameva / kevalasya zUrpasyApi vinimayasAdhanasvAkSateH zUrpa nanu vidhIyatAmIno'nena, tasyottarasUtreNa plum syAditi 'dattvA vassvantarasya vinimAtuM zakyatvAt // 6 / 4 / 137 // cedavAha-vidhAnasAmarthyAllupa na bhavatIti / dvigo- 55 reveno vidhIyate tasya ca nitya lupi tadvivAnameva vyartha 20 basanAt // 641138 // syAditi tassAmadeiva lu na bhavatItyarthaH / dAbhyAM biMzatita0 pra0-yasanazabdAdAIdarthe'J pratyayo kAbhyAM krImiti vigrahe taddhitAthai digo kRte InaH dvivibhavati basanena krItaM vAsanam // 138 // zatikIna miti / evaM viviMzatikInamityAMdAvapi ...ma0 nyAsAnusandhAnam-vasanAt / vasana bodhyam / "ka-samAse'dhyarddhaH" [1.1.41.] "ardharvapadaH 60 sando'tra tadrUpamUlyArthakaH / vasanena-vastreNa mUlyena krItaM pUraNaH"[1.1.42.] iti sUtrAbhyAmayArddha-ardhapaJcamazandayoH 25 bAsanam ||64138 // saMkhyAvattvAtidezAd dvigusamAse adhyarddhaviMzatikI nama , ardhapaJcamavizatikInamiti / / 6 / 4 / 140 // vizatikAt / / 6 / 4 / 139 // anAmyadviH plura // 64141 // .0pra0-viMzatikazabdAdAIdarthe'J pratyayo ta0 pra0-dvigoH tamAsAdAIdarthe utpannasya bhvti| vizatirmAnamastha viMzatikam , tena pratyayasya pillura sakRd bhavati, na tu diH 65 kItaM (zatikam / yogavibhAga uttarArthaH // 139 // anAmni na cet pratyayAntaM kasyacignAma 30 za. ma. nyaasaanusndhaanm-viNshtiH| bhavati / dvAbhyAM kaMsAbhyAM dvikaMsyA vA krItaM AIdarthe'J iti pUrvataH sNbdhyte| viMzatikazabdo na dikaMsam / trikaMsam / adhyardhakasam / ardhapaJcamaprasiddha iti taM vyutpAdya darzayati-vizatirmAnamasyeti / kNsm| bizUrvamA trizUryam / adhyardhazUrpam / ardhatayAca viMzatizabdAnmAneDathe "saMkhyA'teH" [6.4.130] | paJcamazUrpam / adviriti kim ? dvAbhyAM zUryAsyAM 10 iti ke vizatiparimitaH samudAyo biNshtikshbdenocyte| krItaM dvipam / anylup| vizaNa krItaM vizau. 35 tena krItamityarthe'nenA viMzatikamiti / nanu vasanA- pikam / anAmni iti kim ? paJcalohinyaH dilpatravaH viMzatikarAgdo'pi paThayatAM kimiti pRthakU sUyaM | parimANamasya paanyclohitikm| 'jAti Ni "Aho Shrutgyanam"
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlakAnIbAramArathI Marwammawww.wwwwwe [3.2.61.] ityAdinApuMjabhAvaH / paJcakalAyAH / sthApatyaM striyoga HH, tAsAmapi krayasAdhanatvaM saMbhavatIti parimANamasya pAcakahAyikam / parimANavizeSa- "mUlyaiH krIte" (6.4.150.] itIkaNa / tasyAnena 40 mAmnI pate / apamAnasaMvatsara'[7.4.19. pillupi "kyA-mAni-pittaddhite" [3.2.50.] iti puMvadityAdinA nosarapadavRddhiH / lupaH pisvAt | bhAve "yo'zyA0" [6.1.126.] iti yatro lu, 5 paJcabhirgAIbhiH kItaH paJcagarga ityatrekaNo | paJcagarga iti / matAntaramAha-saMkhyAntAd dvigo lupi puvAyo bhavati ! saMkhyAtAd dvigolapaM riti / etatsANinIye'pi na dRzyate / sati cAbhiSAne necchansyeke dvAbhyAM SaSTibhyAMkrItaM divaassttikm| "adhyardharvAd dvigoluMgasaMzatyAm" [pA0 sU0 5.1.28] 45 viSASTikam // 14 // iMti sUje "vibhASAkArSApaNasahasrAbhyAm" [5.1.29.] za. ma. gyAsAnusandhAnam-anA0 1 dvigo ityagrimasUtrAd vibhASAgrahaNamakRSya vyavasthitavibhASAM 10 riti saMvadhyate / prakaraNAdAIdatheM utpannasyaiva ludhiti tadanu cAbhilya samAveyamiti nyAsasvAso dRSTaH // 6 / 4 / 141 // sAraM sUtrAryamAha-bigoH samAsAdityAdinA / anAmnIti navANaH // 142 // vizeSamuzasthitasya digorathA pratyayAntasyelyanirNaye spaSTayati- ta0 pra0-dvigoH parasyAhadarthe vihitasyANaH 50 ma cet pratyayAntaM kasyacignAmeti / dvigo matve pillup SA bhavati, na tu dviH| dvisahamama, pratyavaluthaiva nAmavaM saMratsyata iti niSedhAnarthasyamiti niSe | dvisAhanam / adhyardhasahanam, adhyardhasAhanam / 15 ghasAmAd vyAkhyAnAcca pratyayAntasyA vizeSa gamidamiti ardhaSaSThasahanama, ardhaSa ThasAhasram / vita. bhaavH| tAbhyAM kaMsAdhyAmiti vigrahe taditA) dviguH maanm.nishaatmaanm| adhyardhazatamAnam / adhyadhedvisyA krIsamiti vigrahe ca samAhAra-dvigoH pratyayaH zAtamAmam ! ardhaSaSThazatamAnam , ardhaSaSThazAta- 5s iti vizeSaH / atra "kazAvAt" [6.4.135.] iti / maanm| aNa iti kim ?au droNI parati vihitasyeko lum / vizUrpamityAdo "zUdviA" [6. vidroNaH adhyrdhdronnH| pUrveNa nityameva lupA9i42 204.137.] iti vihitasyAH / aviriti kimiti / / lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate iti nyAyena sakRdeva lu za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - navA0 / dvigoH plura adviH iti padatrayamaguvartate Ahedartha vihitasyeti pravartate veti adviriti vyartham / kiJca nedaM bhAvakArya prakaraNaprAptameva / tathA ca sUtrArthamAha-dvigoH parasye-60 vidhAyakanApi tu pratyayasya lu shaasti| satpravRttyeva pratyaye tyAdinA / dvAbhyAM sahasrAbhyAM krItamityarthe "saMkhyAdebAhalupte vilopyAbhAvAdeva na punaH pratiSyate iti nArthos dalacaH" [6.4.80.] iti balAt sahasrazatamAnAdaN 25 dviriti kayanamasyeti praSTurAzayaH / pratyudAharaNenottarayati ilyaN tasyAnena villura / pakSe dvisAhasamiti "mAnasaMvadvAbhyAM zurpAbhyAM krItamityAdinA / evaM ca pUrvamatro lura , pazcAdo vaikalpikaravena ikaN bhavatIti tasyApi sarasya." [7.4.19.] iti uttarapadAdisvaravRddhiH, sA | cAdisvaravRddhi bAdhate / evaM sarvatra / aNa iti kimiti ! lura syAta, pratyayAntarasatvAcca lakSyabheda iti bhAvaH / sAmAnyataH sarvasyavAhadarthasya dvigovihitasya vAlura vidhIanAmnIti kimiti / prAyaH AhaMdarthe pratyayAntAH 30 zabdA vizeSagatayaiva prayujyante iti teSAM nAmadhyamityutta yatAmiti praSTurAzayaH / pratyudAharati-droM droNau pacatIti / atra te pacati "droNAd vA" [6.4.161.] iti rayati-paJcalohinyaH parimANamasyeti / lohinyo gujAH / kalAyo didalAnnavizeSaH / taiH paJcabhiH vihitasyAno nityaM pUrvasUtreNa pyU bhavati, ityatrApi kRtvaka parimANAntaraM prasidayatIti / tayo matyamityAha vikalpenaiva paratvAt syAditi bhAvaH / tadAha-pUrveNa 70 parimANavizeSanAmnI ete iti / nAmalyAdeva ca nityameva ludhiti / pUrvasUtram-"anAmnyadviH plup" vizopikamitivat "mAnasaMvatsarasya0" [7.4.19.] | [6.4.141.] iti / / 6 / 4 / 142 // ityuttarapadAdisvarasya vRddhirna bhavati kintu AdisvaravRddhi- suvarNa-kArSApaNAt // 64143 // revetyAha-ata evetyAdinA / luH pittvaM yad vihitaM tasya / ta0pra0-suvarNAntAt kArSApaNAntAva dvigoH prayojane darzayati-paJcabhirgArgIbhiH krIta iti / [ parasyAIdarthe vihitasya pratyayasya pA lue 75 "Aho Shrutgyanam"
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. va. 146 ] zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / -317 bhavati, na tu dviH / grAbhyAM suvarNAbhyAM kItaM / dvAbhyAM zatAbhyAM krItaM dvizatyam, vizatam / dvisuvarNam / dvisauSaNikam / adhyardhasauvaNikam / adhyardhazatyam, adhyardhazatam / ardhaSaSThazatyama, trikArSApaNam / dvikArSApaNikam / dviprati / ardhaSaSThazatam // 145 // dvipratikam / adhyardhakArSApaNam / adhyardha kArSA5 paNikam / adhyardhapratikam || 143|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam - suvarNa0 1 dvigoriti saMbadhyate, aGkiH pra iti ca / Adarthe vihita syeti prakaraNalamdham / tathA ca sUtrArthamAha- suvarNAntAdi tyAdi / dvigoH saMbandhAdeva tadantavidhiH / dvAbhyAM suvarNA10 bhyAM krItamityarthe taddhitArthe dvigo "mUlyaiH krIte" [6.4. 150 . ] itIkaNU, tasya lur dvisuvarNam, pakSe "mAnasaMbatsarasya0 " [7.4.19.] ityuttarapadAdisvaravRddhiH dvisauvaNikamiti / dvAbhyAM kArSApaNAbhyAM krItamityarthe kArSApaNAdikaT 'pratizvAsya vA " [6.4.133.] itIkada 15 tasyAnena lur, dvikArSApaNam pakSe dvikArSAvaNikam prasyAdezasyApi sthAnivadbhAvAt anena pratyayapi dvitItiH / pakSe dvipratikamiti / adhyarddhazabdasyApi yA lur ||6|4|143 // dvi-tri- bornika- bistAt || 6 |4| 144 // 20 ta0 pra0 - tri-tri- bahu ityetebhyaH paro yau niSka-bistazabdau tadantAd dvigorAIdarthe utpamnasya pratyayasya lup vA bhavati, na tu dviH / dviniSkam, dvinaiSkikam / triniSkam, trine kikam / bahuniSkam, bahunaiSkikam / dvibistam, dvibaistikam / trivistam, tribestakam / bahuvistam / bahubaistikam || 144 || 25 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - dvitri0 / dvigoriti saMbadhyata ev| dviguzca yadyapi saMkhyApUrvaH taddhitArthe vihitaH sarvo'pi samAsaH tathApIha dvi-tri- bahu pUrvasyaiva grahaNamiSTaM 30 tatpUvAdeva niSkavistAt pratyayalara ukteH / dvAbhyAM niSkAbhyAM krItamityarthaM taddhitArthe dvigusamAse "mUlyaiH krIte" [6.4. 150. ] itIkaNU, tasya pakSe lur, dvinikam, babhASe dvinaikamityAdi ||6|4|144|| | zatAd yaH ||6|4|145 // 35 ta0pra0 zatAntAd dvigorArddhadarthe yaH pratyayo vA bhavati / pakSe saMkhyAlakSaNaH kaH tasya luk bhavati / asya tu vidhAnasAmarthyAnna bhavati / za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - zatA0 / dvigoriti vartate / tatsAmarthyAt tadantavidhiH, tadAha-zatAntAd dvigoriti / vetyanuvRtteH yena mukke ka evetyAhapakSe saMkhyA lakSaNaH kaH tasya lupa bhavatIti / yapratyayavAbhAve "zatAt kevalAt " [6.3.131.] ityatra 45 kevalAdityukteH ikasyAbhAve "saMkhyADate: 0" [6.4. 130.] iti ko bhavati, tasya ca "anAmyadviH plur" |[ 6.4.141.] iti plur / 40 nanu tulyanyAyAdanena vihitasya yasyApi lugU kuto na bhaktIti cedAha - asya tu vidhAnasAmarthyAnna 50 bhavatIti / yadyasyApi lubeva nityaM bhavet kAyaM bhUyeta, dvigoreva vidhAnAt, tatazca nityaM plur "anAmnyadviH vaiyarthameva syAditi bhAvaH, samanyat ||6|4|145 // plup" [6.4.141.] iti vihitaH, iti yavidhAnasya / zANAt ||6|4|146 // ta0pra0 - zANAntAd dvigorAIdarthe yaH pratyayA yA bhavati / pakSe ikaN, tasya lup, asya tu na bhavati vidhAnasAmarthyAt ! paJcazANam, paJcazANyam, adhyardhazANyam / adhyardhazANam / ardhapaJcamazANyam, ardhapaJcamazANam 1 yoga- 60 vibhAgaH uttarArthaH // 146 // 10 "Aho Shrutgyanam" 55 / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--- zANAt dvigoriti saMbadhyate, tatsAmarthyAt tadantavidhiriti tathaiva sUtrArthamAha-zANAntAT dvigorityAdi / yapratyayAbhAve autsargika ikaNU, tasya "anAmnyadviH plur" [6.4. 65 141.] iti plup / anena vihitasya yasya tu pUrvavad vidhAnasAmarthyAdeva na pluy ityetat sarve pUrvasUtravadAhapakSe ikaNa ityAdinA / nanu sarvasya kAryasya pUrvasUtravadeveSTatvAd tatraiva zANazandapATho'pi vidhIyatAM kimiti pRthakUsUtramArabhyate iti cedAha - yogavibhAga uttarArtha 70 iti / uttarasmin "dvi-vyAderyANU yA" [6.4.147.] iti sUtre kevalasya zANazabdasyaiva saMbanvo'stu, na zatazabdasyApItyetadarthe pRthak sUtramArabdhamityarthaH / ekayogapAThe tu ubhayoranuvRttirduvArA syAditi || 6 |4| 146 ||
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJabhI dvi-jyAderyANa vA // 6 // 4 // 147 // ta0 pra0-dvi-tri ityetatpUrvI yaH zANazabdastadantAd dvigorAIdarthe ya-aN ityetau pratyayau yA bhaktaH / vAgrahaNamucaratra SAnivRtyartham / 5-brAmyAM zANAbhyAM krItaM vizANyam, vaizANam / pakSa kaN tasya lup, vizANam, evaM trizA 'pyam, vaizANam, trizANam / evaM ca trairUpyaM bhavati // 947 // yuTa 10 / - za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-dvizyA0 / zANAd dvigoriti saMbadhyate / tathA ca sUtrArthamAha-dvi-tri patapUrvA yaH zANazabdastadantAd dvigoriti / nanu vAzabdasya "na vANaH" [6.4.142 ] iti sUtrAdevAnuvartamAna svAdihApi tasyAnuvRttiH syAdeveti pRthagiha kimarthe vAgrahaNaM vidhIyate iti cedavAha-vAgrahaNamuttaratra vA 15 nivRtyarthamiti / anuvartamAne vAgrahaNe punaH kriyamANaM vAgrahaNametadavadhyeva tadanuvRttiriSTA / nAtaH paramiti sUcayatIti ito'gre ; navAzabdasya saMbandha iti sidhyatItyarthaH / dvAbhyAM zANAbhyAM kotamityarthe taddhitArthe dvigau kRte'nena yesNi ca nizANya, vaizANamiti / asya sUtrasya vaikalpikatvapakSe autsargike ikaNi tasya " anAmyadiH bur" [6.4.141.] iti lupi dvizANamiti / evaM trizANyamityAdyapi vijJeyam / tathA ca pratyekaM rUpayamiSpAda-patra ca trairUpyaM bhavatIti / trINi rUpANyeva traiSyam, taddhitArthe samAsAt svArthe TaNU ||6|4|147 20 25 paNa-pAda-mASAd yaH ||6|4|148|| ao-0-paNa-pAda-mApa ityevamantAd dvigosarvadarthe yaH pratyayo bhavati / vidhAnasAmarthyAna lup / dvAbhyAM paNAbhyAM krItaM vipaNyam / triNyam / adhyardhapaNyam / dvipAtham, tripAdyam, 30 adhyardhapAcam / mASa-yaNa sAhacaryAt pAdaH pari sUribhagavatpraNIte [ pA0 4. sU0 149 ] / paNapAdamA ityevamantAt trigoriti / nanvastu pratyayaH, tasya " anAmnyadviH plur" [6.4.141.] iti 40 ra syAditi cedAha - vidhAnasAmarthyAnna lubiti / vyAkhyAta pUrvametat pUrvasUtreSu / dvAbhyAM pAdAbhyAM krItamityarthe ye dvipAdyam ityatra "hima-hati kASi0 " [3.2.96.] iti pAdazabdasya padAdezaH kuto neti cedAha - bhASapaNa sAhacaryAditi / mAgha- paNazabdau parimANavizeSa- 45 vAnvinAviti tatsahacaritaH pAdazabdo'pIha caturthI zaparimANarUpa eva gRhyate iti siddhe prANyaGgavizeSavAcakasya pAdazabdasyeha grahaNAbhAvAnna tato'yaM prasyayaH / padAdezaaat ca prAya vAcakasyaiva grahaNamivyAha-tena "himaiti kASi0" [3.2.96.] iti padbhAvo na 50 bhavatIti / nanu padAdezavica prANyaGgavAcakasyaiva grahaNamityatra kiM mAnamiti cenna "hRdayasya hRllAsalekhAN ye" 3. 2. 94.] iti sUtreNa prANyaGgavAcakasya hRdayazabdasya hRdAdezavidhAnAt tatprakaraNapaThitasya pAdazandasyApi prAmya- 55 vAcakasyaiva grahItumaucityAt / sAhacaryanyAyasya calakSyamAzaGkaya samAdhAnAntaramAha-yajJaza pAdasaMbandhIti / "hima-hati-kASi0" [3.2.96.] iti sUtre pAdasyeti saMbadhyate / taba padamAvartyate pAdasya padAdezo bhavati, pAdasya ye iti / evaM ca yatra svatantrAt (kevalAt ) 60 pAdazabdAdeva yo vidhIyate tasminneva pare padAdezaH, iha ca pAdazabdAntAd dvigoryaH kRta iti tatra na padAdeza ityarthaH / tathA ca prANyaGgAdapIha pratyayo'stu tathApi na padAdeza iti bhAvaH ||6|4|148|| mANaM gRyate, na prANyaGgam, tena 'himaddati kASiye pa' [3.2.96 ] iti pabhAvo na bhavati, tatra prANyaGgasyaiva grahaNAt / yadvA pAdasaMbandhI yakArastatra gRhyate, artha dvigusaMbandhIti 35 na bhavati / dvimAdhyam / trimAdhyam / adhyardhabhAgyam // 148 // za0ma0 bhyAsAnusandhAnam - raNa0 / dvigo riti saMbadhyate, tadanusAraM tadantavidhiriti tathaiva sUtrArthamAha khArI - kAkaNIbhyaH kayU || 6 | 4|149 || 65 ta0 pra0-khArI - kAkaNI ityevamantAd dvigobahuvacanAt kevalAbhyAM ca khArI - kAkaNIbhyAmAdarthe kakSa pratyayo bhavati / vidhAnasAmarthyAcca talup / dvAbhyAM vArIbhyAM krItaM dvikhArIkam / trikhArIkam / adhyardhakhArIkam / ardhatRtIya- 70 khArIkam / evaM dvikAkaNIkam / trikAkaNIkam / adhyardhakAkaNIkam / ardhatRtIyakAkaNIkam / kevalAbhyAm, khArIkam / kAkaNIkam | cakAro 'na kavi' [2.4.104.] iti pratiSedhArthaH // 149 // 75 za0 ma 0myAsAnusandhAnam - bhArI / dvino "Aho Shrutgyanam"
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 4 0 150 ] riti saMbadhyate, tathA ca sUtrArthamAha-khArI* kAkaNI ityevamAdvigorityAdinA / evamarthasyaikavacanena | vA. nirdeze'pi siddheH khArI- kAkaNIbhyaH iti bahuvacanAntanirdezena dvivApyAmyAM pratyaya iti sUSyate, tadAha5 bahulavanAta kevalAbhyAM khArI-kAkaNIbhyAmiti / tathA cAvRttikRtamiha bahutvam / khArIca khArI ceti svArye, kAkaNI ca kAkaNI ceti kAkapyau, khAryo ca kAkaNyoM ca khArI kAkaNyaH tAmyaH khArI- kAkaNIbhyaH iva samAsamAzrityaiva bahuvacanena nirdezaH kRtaH / tathA 10 ca pratyekaM khArI - kAphaNIzabdau dvigorvizeSaNe yadA tadA zrIsiddhamacandrandAnuzAsane phTho'smAka tadantAd dvigorityarthaH, yadA va svatantre prakRtI tadA kepalA khArIzabdAt kAkaNIzabdAcca kac iti sUtrasyA | tAtparyamiti bhAvaH / yatra ca dviyoH kac vidhAsyateH tatra tasya "anAmyaGgiH plur" [6.4.149.] iti 15 pilapiM nityaM prApsyate iti tadabhAvamAha - vidhAnasAma yaca na lup iti / etaca pUrvata vyAkhyAtameva cakArasyAprayogitvena vaiyarthyamAzaGkyAha- cakAraH " na kaci" [2.4.104.] iti pratiSedhArthaM iti / atra dvikhArI kamityAdoM "yAdIdUtaH ke" [ 2.4.104. ] iti 20 IkArasya sveM prApte sati tasya "na kaci" [2.4. 1.] iti niSedhoM yathA syAdityevamartha ityarthaH // 6 // rA za0 ma0 myAsAnusandhAnam - mUlye / en--- vatparyantaM kevalAnAdirthe tattannAmabhyo biziSya vihitvAn: 40 pratyayAnuktvA, teSAmarthAn nirdeSTumArabhate'nena sUtreNa 1. mUlyamavakrayadravyam, yadvinimayeneSTaM vastu labhyate taditi yAvat / tRtIyA'zreStha / samarthavibhaktiH, sA ca mUlyairiti tRtIyAntanidezAlabhyata ityAha-mUlyavAcino nirde-zAdeva tRtIyAntAditi / atra mUlyena krIte ityeSa 45 vacanenaiva nirdeze kartavye bahuvacananirdezo vyartha iti naH zaGkanIyam, svarUpAt pratyayavidhAnaparihArArthe tathAnirdezAt, mUlyenetyukto mUlyazabdAdeva tRtIyAntAt pratyaya ityevamarthaH syAt / kiJcaikavacananirdeze gausvamapi keci - nmanyante / 50 mUlyaiH krIte ||6|4|150 // ta0 pra0-mUlyavAcino nirdezAdeva tRtIyA25 tataH krIte'rthe yathAvihitamikaNAdayaH pratyayA bhavanti / prasthena krItaM prAsthikam / saptatyA sAptatikram / AzItikam / naiSkikam / pANikama / pAdikam / vizakam / vishkm| kim / trikamaH / zatyam / zratikam / mUlye30 Divi. kim ? devadattena krItam / pANinA kIkm / vRtau saMkhyAvizeSAnavagamAd dvivacanabahuvacanAntAnna bhavati / prasthAbhyAM prasthairvA kItamiti / yatra tu saMkhyAvizeSAvagame pramANamasti tatra bhavatyeva / dvAbhyAM krItaM kim / 35 trikam / dvAbhyAM prasthAbhyAM krItaM dvipastham / triprastham / yathA mudgeH krIta maudiMgakam / mASikam / na brekena: muMdragena saha vA kayaH saMbhavati // 10 // vastutastu dadRze'rthe lAghava-gauravavicAro na yuktaH, arthabhedasya vivakSitasya pratItaye gauravasyApi yogyatAyAM tdaadraat| udAharati-prasthena krItamityAdinA / ita Arabhya pAdikamiti paryantamikaNantAH / triMzakaM, viMzakamityetau DakAntau / dvikam, trikamityetau kAntau zatyaM, zati- 55 kamiti krameNa yekAntau, eteSAM prAtisvikarUpeNa vidhAnaM pUrva kRtameveti prakRtasUtreNArthasyaiva nirdezaH / ikaNeva autsargikaH, sa cAnenaiva vidheyaH / ! nanu tena krIte ityevocyatAM, krayaNasAdhanaM hi mUlyameveti vinA'pi mUlyagrahaNaM mUlyavAcakAdeva pratyayo bhaviSya- 60 vItyAzaGkate - mUlyairiti kimiti / krotazabdayogena kevalaM mUlyavAcina evaM tRtIyAnnatvamapi tu kartustadupakArakasya ca pApyAderiti tebhyaH pratyayo mA bhUditi mUlyagrahaNamAvazyakamiti pratyudAharaNenAha-devadattena krItama, pANinA kotamiti / tathA cedRzasthale vAkyameva 65 tiSThati, tena krIte ityetAvaduktau ca pratyayo durvAra eveti bhAvaH / anye ca 'tena krItam' ityeva sUgaM vidadhati, mUlyavAcina evaM ca pratyayamicchanti / teSAmayamAzayaH kartuH karaNAntarAzca pANyAderanabhidhAnAdeva pratyayo na bhaviSyatIti mUlyeriti nAvazyakam, kramyasya mUlyenaiva pratyA- 70 satteriti krayaNaM hi dravyasya dravyAntareNa vinimayaH, tatazca krayaNavinimayasAdhanadravyameva pratyAsannam, svArthAntarbhAvAt iti tadarthadhAtusahacaritaM vinimayasAdhanadravyameva mukhyatayA grahISyate, tasya ca saMvandhaH kartrAdibhyaH pratyayo - tyasyA na pratIyate iti tebhyaH pratyayo na bhaviSyatIti / 75 evaM ca tRtIyAntopasthApakate neti padenApi nirma | "Aho Shrutgyanam"
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazIhamacandravaribhagavatpraNIte [pA. 4. sU0 152 ! mUlyairiti spaSTapratipattyarthameveti pratimAti / vyAkhyAnAd | canAntAnAM taddhitavRtto pravezAbhAva eveti / vastusvamAkayaraM karaNamiti nyAyAta pratyAsattinyAyavalena kAdibhya- | manurudhyaiva caiSA vyavasthA vijnyeyaa| yadA tu mudgAdInAM 40 stRtIyAntebhyaH pratyayotpattivAraNavarNanApekSayA mUlyapadopA- jAtizabdalyamamyupeyate, tadaikavacanAntebhyo'pi temyaH pratyadAnasyaiva laSIyastvAt / dvivacana-bahavacanAntebhyaH pratyayA-yotpattibhavatyeva, bhavati ca tatra sAmAnyato mudagajAtIya5 nutpAdasyeSTatvAt tatra yuktiM darzayati-vRttau saMkhyAnava- dravyakRtavinimayAvagatiriti nakamudgalyaktikRtavinimayA gamAt dvivacana bahuvacanAntAna bhavatIti / vRttau / saMbhavAvabhAsaH / vadivAdipratyayaprayogAdau saMkhyAyAH prakRtigatadvisva-yahutvAdeH nanu "so'sya bhRti-vasnAMzam " [6.4.168.] 45 anavAmAt apratIteH sAmAnyata ekAvasyeva pratimAsanAca iti vihitena pratyayena mUlya krItArthasyApi bhAnaM bhaviSyatyedvivacana-pahuvacanAntebhyo nAmabhyaH pratyayotpattirna bhavatI | veti pRthagasminnarthe pratyayavidhAnaM vyartham , yena hi yat kriyate 10 pryH| uktaM ca vAkyapadIye vRttI saMkhyAnavamAsanamityam-1 |tadeva tasya mUlyaM maktItyubhayorarthayoH svarUpe bhedAbhAvA"yayauSadhirasAH sarve mdhunyaahitshktyH| diti cenna yasya vAstavika mUlyaM zataM nAsti tatkAryavazAta, avibhAgena vartante saMkhyAM to tAdRzI viduH / / " mUlyAparizAnAd vA zatena krItaM tatrApi pratyayaH syAdi-SC parityaktavizeSaM vA saMkhyAsAmAnyameva tat / / " iti| tyetadartha pRthagasminna pratyayavidhAnasyAvazyakatvAt / spaSTa ayamartha:-yathA nAnauSadhirasA madhuni samarpitAhamAno | zrAyamarthaH "tena krItam" [pA0sU0 5.1.37.] iti 15 vimatatayA na pratIyante, tathA vRttAvapi saMkhyA vizeSato sUo kayaTe // 614150|| nAkAmyate, ataH saMkhyAvizeSAvAmAya vRttyamAva evaM zaraNam iti| na hi prAsthikamityukta prasthAbhyAM prasthairvA krota tasya vApe // 64151 // miti vizeSato'vagamyate, ekAcasaMkhyAyAma svAbhAvi. / ta0pra0-tasyeti SaSThasamtAda yApe'rthe yathA- 55 katvAt tasyeva, saMkhyAsAmAnyasya vA pratIvirbhavati, na tu | vidhi ikaNAdayo bhavanti / upyate'sminniti diyAdeH pracayarUpasya tAzArthasya pratIto kAraNabhUtAyA cApA kSetramA prasthasya vApaH prAsthikam / . vimatastatrAvaNAt / tatazca satprapravItirvAkya eva bhava- drauNikam / maudrikam / zatyam / zatikam / tIti tatra vAkyameva samartham / khArIkam // 15 // nanvevaM dvivacana-bahuvacanAntAbhyAM prasthayo notpadyate za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tasya / tasyeti 60 ityeva bhavatAM matamityAyAti, tarhi dvAmyA prasthAbhyAM SaSThayantapratirUpakaM SaSThIsamarthavibhaktayupasthApakaM pdm| vAyakrI diprastha, tribhiH prasthaH krItaM triprasthamityAdayaH zamdo ghaantaH, ghana ca mAve kartabhinne kArake ca bhavati / prayogA na bhaviSyandIti cedAha-yatra tu saMkhyAvize tatrAtra kimarthakaM vApadamiti saMdehe tasyAdhikaraNaparatAM . vAvagame pramANamasti tatra bhavatyeveti / vyAkhyAti-upyate'sminniti vApaH kSetramiti ! ayamAzaya: saMkhyAvizeSAmavagamo dvivacana-bahuvaca. bIjAnAM prakSepasyAdhikaraNa vApapadenocyata iti tad vastuta: 6: nAnvebhyaH pratyayAnutpattI hetH| dvAdayastu zandA saptAyA- | kSetrarUpameva paryavasyati / tathA ca parimANavizeSaparimitamapi vimaktI svapravRttinimicabhUtA saMkhyAmAyanti, iti bIjavizeSaprakSepayogya kSetra prtyyaantenocyte| prasthasya tebhyo dvivacana bahuvacanAntebhyaH pratyayotpattI yAghakAbhAva cApaH kSetra praasthikmiti| prasthaH parimANavizeSaH, iti / atra dRSTAntamAha-yayA mudgaiH krItaM maudrikami- tatparicchinnaM bIjaM ca / yatra kSetra prasthaparimitaM cIjaM vaptuM tyAdi / eSu pratyaye vibhaktI luptAyAmapi bahutvasya svabhAvata | yogyaM tat prAsthikamiti / evaM maugikamityAdi 76 evamAnaM bhavatIti bahuvacanAntAdapi pratyayotpatirbhavatyeva / / mudagAdirohaNayogyakSetraparam // 6 / 4 / 151 // 3 bahuvasya bhAne kAraNamAha na-kena mudgena mASaNa vAta-pitta-zleSma-saMnipAtAcchamana-kopane bA kaya: saMbhAvyata iti / tathA cAbhidhAnAnabhidhAnasvabhAvamanurudhyavedamukta yat pratyAbhyAM prastharvA krItamiti // 152 // vimona pratyayotpattiriti, na ta sarvayA dvivacana-pahuva- ta. pra0-vAtAdibhyastasyeti SaSThavantebhyaH 20 2s "Aho Shrutgyanam"
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 153 ] zrIsiddhamacandra zabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 321 zamane kopane cArthe yathAvihitamikaNU pratyayo / pUrvasya prasiddhasaMbandhasya dhvaMsaH viprayogaH / sAhacaryamekadezabhavati / zAmyati yena tacchamanam / kupyati kAlAvasthAyitvam / virodhitA vadhyaghAtakabhAvatvaM sahAnavayena tat kopanam / vAtasya zamanaM kopanaM vA sthAyitvaM nca | arthaH prayojanAparaparyAyamanyathAsAdhyaM pAtikam / paittikam / zlaiSmikam / sAMnipAti- phalam | prakaraNaM vakta-zrotR-buddhisthatAdi / ligaM saMyogA- 40 5 kam / pathyamapathyaM ca pravyAdyevamabhidhIyate tiriktasaMbandhena parapakSavyAvartako dharmaH / zabdasyAnyasya prakaraNAt tu vizeSagatiH // 152 // saMnidhi:- samAsAdyanadhInasamAnArthakazabdasamabhivyAhAraH / sAmadhye karaNatA | aucitI yogyatA / dezavizeSaH kAlavizeSazca / vyaktiH strItva - puMstvAdi liGgam | svarAH-udAttAnudAsAdayaH / AdipadAd abhinayApadezau / ete saMyogA- 4: za0 ma0 myAsAnusandhAnam - dAta 0 / vAtAdayaH trayaH zarIrasthA doSAH / sannipAtazca teSAM sarveSAmekasamaye prakopaH / ebhyaH SaSThyantebhyaH zamana - kopanayorarthayoH 10 pratyayaH / tatra zamana - kopanazabdayorapi anantayorbhAvipradhAdayaH zabdArthasya anekArthazabdAbhidheyasya anavacchede atra nasyamuta kArakAntarapradhAnatvamiti saMdehe karaNArthaparatayA vyAkhyAti - zAmyati yena tacchamanamiti / kupyati yena tat kopanamiti / tathA ca saMkhyAmedAdd yathAsaMkhya manyayAsambhave catubhye'pyebhyo dvayorapyarthayoH paryAyeNa 15 pratyayaH / vAtAdInAM zamanaM ca tatra doSe udrike yat pathyatvenAyurvede samupadiSTam / tulyanyAyAt kopanamapi tadeva yat sAmyena sthiteSvapi teSu sevitaM tattaddoSodrekahetutvenApazyatayA Ayurvede samuSTimiti / tadevAha pathyamapathyaM ca dravyAcevamabhidhAvata iti / vAte pazyaM dravyaM taccha20 manaM kathyate, apathyaM ca tatkopanaM kapyate / nanvastu bhayorapyarthayorvAcakatvaM vAtikAdizabdAnAM, kintu bhayoretayorarthayoH parasparaviruddha svene katrAvasthAnAsaMbhavAt / ka zamanArthalaM va prakopanArthatvamiti kathaM nirNayamiti cedAha - prakaraNAt tu vizeSagatiriti / aya25 marthaH - anekArthasya zabdasya ka ko'rtho prAhya iti saMdehe nirNAyakAH saMyogAdayaH zAstrakRdbhiruktAH, teSu prakaraNamapi nirNAyakamuktam, yathA sendhavazabdo'zva-lavaNayorupasthApako'pi bhojana prakaraNe lavaNArthakatayA, yAtrAprakaraNe cAzvAryakatathA nirNIyate, tathehApi pathyaprakaraNe zamanArthakRtayA 30 abhyaprakaraNe ca kopanArthakatayA nirNayo bhaviSyatIti / te saMyogAdayazcaivamuktA bhartRhariNA 35 ko'rtho grAhma iti saMdehe vizeSasya prakRte vivakSitasyArtha - vizeSasya smRtau udbodhane samupasthApane vA hetavaH tajjanakA iti / udAharaNAni vistarabhayAnnoktAni satyAmapekSAyAM vaiyAkaraNalaghumaJjUSAyAH zaktinirUpaNe kAvyaprakAzIya - SC dvitIyolA se taTTIkAyAM cAvalokanIyamiti ||6|4|152 // hetau saMyogotpAte ||6|4|153 // ta0 pra0-tasyeti SaSThyantAdvaitAvarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yo'sau hetuH sa cet saMyoga utpAto vA bhavati / heturnimittam / 51 saMyogaH saMbandhaH / prANinAM zubhAzubhasvacako mahAbhUtapariNAma utpAtaH / zatasya heturIzvarasaMyogaH zatyaH, zatikaH / sAhasraH / utpAtaHsomagrahaNasya heturutpAtaH somagrahaNikI bhUmipariveSaH / zatasya heturdakSiNAkSispandanam zatyaM kampaH / sAMgrAmikamindradhanuH / saubhikSikaH 6( zatikam / sAhasram | saMyogotpAta iti kim ? zatasya hetuzcaitraH ||153|| * za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - hetau0 / tasyeti samarthavibhaktayupasthApakaM padamanuvartate / saMyogotpAtayordvayorapi 65 samAhAreNopasthApitayorektayA'vabhAsanAd detAvityanena sAmAnAdhikaraNyam / tena saMyogotpAtAbhine hetAvarthe ityevaM bodho bhavati / hetuzabdasya samavAyAdikAraNatraye karaNAdau ca prayogAdiha hetupadena kasya grahaNamiti saMdehe Aha-hetunimittamiti / saMyogotpAtazabdayoH loke prasiddhArthakatve'pi 70 prakRtopayogya viviyAha-saMyogaH saMbandha ityAdinA / asyArthaH- samyagyogaH prasiddhaH saMbandhaH saMyogaH / / saMyujyante lokAH phalavizeSaiH yena nimittena sa sarvaH siddhahemacandra0 41 "saMyogo viprayogazca sAhacarye virodhitA / arthaH prakaraNaM lihUgaM zabdasyAnyasya saMnidhiH // sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdasyAvacchede vizeSasmRtihetavaH ||" iti / "Aho Shrutgyanam"
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kalikAlasarvazIhemacandravaribhagavatpraNIte [pA0 4. sU. 153. ] saMyogaH / sa ca saMbandhavizeSo vA'stu yAgAdikarma vA'stu / 206 / / " iti / sarva saMyogatvena vyapadeSTuM shkyte| prANinAM zubhA yatra bhUmiH pASANaiH kaThinA tatra bhUmitaH sahasA 40 zubhasUcakaH mahAbhUtapariNAma utpAta iti / yeno vASpaniHsaraNAt bhUmikampo bhavatItyarthaH / saMgrAmasya nimittaM panatena jIvAnAM zubhAzubha vA nimittavighayA sUcyate IdRzaH sAMgrAmikamindradhanuH / indradhanurlakSaNamuktaM tatravamahAbhUtAnAM pRthivyAdipaJcakasya saMbandhI pariNAma:-kampAdi "agnyamvu-vAyuprabhavAH sadodha bApA: kupRSThAd gaganaM vikAraH utpAtazabdenocyate ityarthaH / mahAbhUtapadamupalakSakam prayAnti ! anekavarNa vistIndracA" (grahAn samantAt tenAtarkitopanataH mahAbhUtapariNAmaH, vAde dadAhAdiH, pariveSa uktaH) || 200 // iti / 45 upAnatpAdukAdeH chedo yA azubharucaka utpAtaH, jalA bhUmipiNDAntargatAgni-jala-bAyuprabhavAH bASpAH bhUpRdAnAdisamaye'karamAdAgataM pakSAdi, tAmbUlAdiparNa vA, eva SThAda gaganaM prayAnti / te (tatra gtv|) anekavarNamindra10 mAdi zubhasUcaka utpAtaH iti mahAbhASya-yAdATuktam / dhnrjnyntiityrthH| teSAmanekavarNavaM dhanurAkAratvaM ca kuta nan eteSAM saMyogAnAmutpAtAnAM vA palena saha | nigA saMbandhAbhAvAt katha tatkAraNatvameteSAmiti cet, palavizeSa "tenomizrAzca pItatvaM nIlavaM jlmishritaaH| viSayabudadhutpatu:ttiAvAt / ayamAzayaH-ebhiH saMyogAdi-1 50 dhUmamizrAzca lauhityaM pRthaga yAnti rakhaH karAH || bhiravazyaprAptavyaphlaviSayiNI buddhirutpadyate, phalAni tu 15 svasvaniyatakAraNAdeva bhavanti, na tu tatrotpAtAdeH ko'pi tadrazmInAM sAMnihitya svagolArdhe yato bhavet / vyApAraH / utpAtAdibhiH bhAviphala pUrvameva sUcyate iti / yatastathApara dRzaM zanacApaM budhaiH smRtam // " iti / tAvanmAne hetusvaM teSAm / palarUpakAryaniyatapUrvavRttitvena asya phalamuktaM bRhatsaMhitAyAmtu teSu tatkAraNatvagraho laukikAnAm / yathA janmakAle "nirdhAtaH suracApaM daNDana kSubhayaM saparacakram / 55 tattatsthAnasthitAH navagrahAH tAni tAni phalAni janayantIti gRhayuddha nRpayuddhaM ketuzca sadaiva saMdRSTaH / / iti / 20 vyapadezo loSikAnAM sthuladRSTayA zArUkArANAmapi / nahi tathA ca nRpayubahetutvAt sAMgrAmikaravaM tasya / grahAH phalajanakAH phala svasvapUrvAnuSThitakarmajanyAdRSTAnusArameva, te tAdRzAdRSTasya sUcakA eva, tathava saMyogotyA | saubhikSikaH pariveSa iti subhikSasya heturityarthaH / tAvapi sacakAveva tayoH palanimittavyavahArolaukikAnAma pariveSasya lakSaNa bRhatsaMhitAyAmpacArAdeva vijJeyam / "samUcchitAH ravIndoH kiraNAH pavanena mnnddliibhuutaaH| 60 25 udAharati-zatasya heturIzvarasayoga iti / / nAnAvarNAkRtayasvanvaH vyomni pariveSaH" iti / IzvareNa rAjJA saMyogaH svasvAmibhAvAdisaMbandhaH zatasya | tatphalaM yadyapi "pariveSo rupIDAm / " ityuktam , zatasaMkhyAkadravyaprApteH heturiti / zatazabdAt "zatAt / tathApi tasya ravIndusamIpasthasya zIghra vRSTihetutvaM dUrasthasya kevalAdatasmin yekau" [6.4.131.] iti yeko zalyaH, vilamvena vRSTihetutvamityanyatra pratipAditamiti ghRSTihetutvAt zatika iti / sahasrasya nimittamityartha "sahasrazatamAnAdaN" | paramparayA subhikSahetulyamapi bhavati / zatasya heturdakSi- 65 30 [ 6.4.136.] ityaNa sAhasaH / somagrahaNasya (candra | NAkSispandana miti / puruSasya dakSiNAkSispadanaM zubhagrahaNasya) nimittaheturutpAtaH saumagrahaNiko bhUmikampa damiti prasiddha, tad yadi kasyacit zatasya sahasasya vA autsagika ikaN / yadyapi vedAGgajyautiSe bhUmikampasya prAptenimittaM syAt tadedamadAharaNam / hetutvameva pratyacandragrahaNe hetutvaM na dRzyate, bRhatsaMhitAyAm-'bhUkampaH yA'stu saMyogotpAtayoH kimiti grahaNa kriyate iti pRcchati pravaranRpamRtyum' ityetat phalaM nirdiSTamasti tathApi | saMyogotpAta iti kimiti / yatra yatra caitrAdiH 70 35 jyautiSAntaramanusRtyedamiti pratibhAti / bhUkampalakSaNaM coktaM kasmaicit zatAdiparimitaM dhanaM dApayati tatra prayojakaravena siddhAntatattvaviveke madhyamAdhikAre bhaugolikaprakaraNe-- tasyApi hetutvamiti tadarthe'pi pratyayaH syAdinyAha-zatasya "pASANaH keTinA bhUmiyatra tatra kuto balAt / hetutra iti / kRte tu saMyogotpAtayograhaNe vAkyameva vASpaniHsaraNAt kampaH zabdo'pi satataM bhuvi / tiSThatIti / / 6 / 4 / 153 // "Aho Shrutgyanam"
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04. sU0 155 ] putrAdye ||6|4|154 // 10 pra0 putrazabdAt tasyeti SaSThayantAdetAdarthe ya ya ityetau pratyayau bhavataH, sa veddhetuH saMyoga utpAto vA bhavati / putrasya 5 hetuH saMyoga utpAto vA putryaH / putrIyaH || 154 || masiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-putrAd0 / tasyeti saMbadhyate hetau saMyogolAte iti ca / tathA ca sUtrArthamAha-putrazabdAt tasyeti SaSThayantAdityA | dinA / putrasya heturiti / putraprApteH sUcaka ityarthaH / 10 yeyayoH kRtayoravarNalope putryaH putrIya iti ||6|4|154|| dvisvara-brahmavarcasAdyo'saMkhyAparimANAzvAdeH ||6|4|155|| 30 nanu parito mIyate'neneti karaNa pratyayAntaparimANazabdasya kriyAzabdatvAt paricchedahetumAtra ( sakalAricchedahetu )vAcakatvaM bhavati / saMkhyA'pi paricchedahetureveti tasyA api parimANatvenaiva grahaNaM syAditi tad grahaNaM pRthaGnAvazyakamiti zaGkAyAM saMkhyA- parimANayorbhedaM vivicya grAhayituM 50 sarveSAM lakSaNamAha-UrdhvamAna mityAdinA / UrdhvadigavasthitaM paricchedakamunmAnamiti / yathA hAstina mukamityatra hastIti kecanAhuH / vastutastu hastyAdeH pramANa evAntarbhAvAt, tulAdaNDAdAvAropya yena dravyAntaraparicchinnagurutvena palAdizabdavAcyena pASANAdinA suvarNAdirguru 55 mIyate tadunmAnam, tacordhvAropaNAdUrdhvamityucyate / parimANaM tu sarvata iti / parito bhIyate sarvataH pari20 gorhetuH saMyoga utpAto vA gamyaH / dvisvarAcchiyate yena tat parimANamityarthaH / AyAmastu pramANaM 0 pra0 - saMkhyAparimANAzvAdivarjitAd dvisvarAnnAmno brahmavarSa sazAya tasyeti 15 SaSThayantAddhetAvarthe yaH pratyayo bhavati, sa cedvetu saMyoga utpAto bhavati / ikaNAdInAmapavAdaH / dhanasya hetuH saMyoga utpAto vA dhanyaH / yazasyaH / AyuSyaH / SAtyA vidyut / brahmavarcasasya hetuH saMyoga utpAto vA brahmavarSasyaH / kathaM bhASAt 'goH svare yaH ' [ 6.1.27.] iti bhaviSyati / dvisvareti kim ? vijayasya hetuH saMyoga utpAto vA vaijayikaH / Abhyu dayikaH / brahmavarcasagrahaNama dvisvarAtham / ase 25 khyAparimANAzvAderiti kim ? saMkhyA syAditi / AyAmo dairdhya vistAro vA dAruvastrAdInAM yena mIyate tat pramANa hastAdi / tacAyAmaparicchedakatvA- 60 |dupacArAdAyAmazabdenocyate / saMkhyA bAhyA tu sarvataH iti / saMkhyA eka-dvayAdikA sarvata unmAnAderbAhyA saMnivezAdinirapekSatvAnAntaH paricchedikAita evaM bahirbhUtaparicchedakatvAt bAhyA / uktaM ca paJcAnAM hetuH saMyoga utpAto vA paJcakaH / saptakaH / parimANa, prAsthikaH / khArIkaH / 'UrdhvamAnaM kilommAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA tu srvtH||' iti saMkhyAparimANayoviMzeSaH / azvAdi, AzvikaH / gANikaH / vAsukaH / 323 ikaNAdInAmapavAda iti / ikaNautsargikaH, Adipadena yathAsaMbhavaM dvisvarebhyaH prAptAnAmanyeSAM saMgrahaH / gozabdAdapi paryo viziSya vihitaH, tanmate 'goH svare yaH ' [6. 1. 27.] ityasya prAgdIvyatIyatvAt tadavadheH samApteH 40 iti svamate tannAvazyakam asya (goH svare yaH ityasya ) prAgjitIyatvAt tadavadhyantargatatvAdasyArthasyeti sUcayituM pRcchati - kathaM gorheturityAdinA / anyathaivA'tra yaH siddha ityuttarayati- "goH svare yaH " [6.1.27.] iti bhaviSyatIti / 45 'bhedamAtraM bravItyeSA naiSA mAnaM kutazcana " iti / 65 ayamAzayaH - parimANazabdaH kriyAzabdave'pi viziSTa paricchedahetau droNAdI rUDho na saMkhyAbhiveyatvena gRhNAti tathA ca yogarUDho'yamiti / yathA paGkajazabdaH paGkAdhikaraNajananakartari vyutpanno'pi pakSamevAmicatte, na kumudAdi azva gaNa vasu va UrNA umA bhaGgA kamapi / saMkhyA tu bhedamAtramAha-sA hi padArthAnAM bhedaM 70 varSA azman ityazvAdiH ||155 // saMkhyAntaraprayojaka vastu sAhityAbhAvarUpaM saMkhyAntaranivartakavastusAhityarUpaM ca vailakSaNyaM kevala pratipAdayati, mUrtImUrtagaNanAtmakatvAt saMkhyAyAH / mUrtamapacitaparimANamupacitaparimANa vA vastu | amUrtamAtmAdi / sarvamapi saMkhyayA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - dvisvara0 / 35 tasya hetau saMyogotpAte iti saMbadhyate eva / tathA sUtrA rthamAha-saMkhyAparimANazvAdivarjitAdityAdinA / 66 "Aho Shrutgyanam"
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 'dRSTiprasthasuvarNAdimUrtabhedAya kalpate / kriyAmedAya kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikA ||" iti / parimANaM tu Aroha- pariNAhAbhyAM dhAnyAdi yena kAAdimayena pAtreNa mIyate tat prasthAdikamucyate / saMkhyA ca parimANasyApi paricchedikA-yathA dvau droNAviti / prasthAdikaM tu na saMkhyAM paricchettumalaM tasya saMnivezasApekSatvAt / tayA ca saniSerAtApekSasva-nirapekSatvamapi 10 saMkhyA- parimANayoH pArthakyam / sa cedam- "AhadigopucchasaMkhyAparimANATThak" [ pA0sU05.1.19.] iti sUtra-bhASya-pradIpodyateSu suvivecitam / evaM ca saMkhyA parimANayorbhedAt pRthaguktirAvazyakIti ||64 / 155 // pRthivI sarvabhUmerIza- jJAtayozvAn ||6|4|156 || 227 paricchidyate, yathA trayaH paramANavaH, saptakulaparvatAH iti, dvAvAramAnAvityAdi ca / taduktam kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 15 66 ta0 pra0 - pRthivI sarvabhUmizabdAbhyAM SaSThayamtAmyAmIza- jJAtayostasya hetuH saMyoga utpAta ityasmin viSaye cAJpratyayo bhavati / IzaH svAmI / pRthivyAH IzaH pArthivaH / sarvabhUmeH sArvabhaumaH / sarvabhUmeranuzatikAditvAdubhayapada20 vRddhiH / pRthivyA jJAtaH pArthivaH / kartari SaSThI saMbandhavivakSAyAM vA / evaM sArvabhaumaH / pRthivyA hetuH saMyoga utpAto vA pArthivaH / sArvabhaumaH / Iza-jJAtayoriti dvivacanaM hetu vizeSaNatvazaGkAvyavacchedArtham || 156|| 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pRthivI0 / tasyeti prakRtam | Iza-zAtayorarthayoH cakArAt saMyogotpAta yorarthayozca pratyayavidhAnam | IzazabdasyArthAntare'pi prayogAdiha grAhyanarthamAha -- IzaH syAmIti / sarvabhUmizabdasyo mayapadavRddhiH kathaM dRzyate ityapekSAyAM tasyAnuzatikAdisvaM 30 smArayati - sarva bhUmeranuzatikAditvAditi / IzArthe udAhRtya jJAtArthe udAhartumAha - pRthivyA jJAta iti / nantratra SaSThI kathaM yujyate pRthivyA jJAtatAdhikaraNatve saptamI, jJAnakartRtvavivacAyAM vA tRtIyA syAdityAzaGkAyAmAha - kartari SaSThIti / vartamAnArthakasya kasya yoge 35 "tayorasadAdhAre" [2.2.91.] iti sUtreNa SaSThIniSedhasya "paryudastasvAt kartari" [2.2.86. ] iti SaSThIvidhAnAditi bhAvaH / [ pA0 4 0 158 ] nanvatra zAtazabde vartamAnArthaka evaM ka ityatra na mAnam, na hi vartamAnakAlamA jJAnaviSaye tathAprayogo bhavati, kintu bhUte'pi tatazca SaSThIniSedhAt kathaM SaSThayantena 40 sAmarthyamiti vedatrAha -- saMbandhavivakSAyAM veti / nAtra pRthivyA adhikaraNatvAdivivakSA api tu saMbandhasAmAnyavivakSA, saMvandhasAmAnyavivakSAyAM tu sarveSu kArakeSu yA nirvivAdatvAt kArakatvasya vivakSAmUlatvAt / sarvabhUmizabdAdapi SaSThayantAdeva, jJAte'rthe pratyaya iti nirdizati - 45 evaM sArvabhauma iti / sarvabhUmerzAta ityeva vigrahotrApItyarthaH / saMyogotpAtayorapi hetutve prayogamAha - pRthivyA hetuH saMyoga ityAdinA / nanvIzazAta iti samAhAranirdeza evAstu kimiti dvivacanena nirdizyate'ta Aha-- Iza- jJAtayoriti dvivacanamiti / yathA saMyogo- 50 sAtau hetu vizeSaNatayA saMbaddhau tathaivebhAvapyatha tadvizeSaNe iti mA zAyiSAtAmiti dvivacanena nirdezaH kRta ityarthaH / tathA ca vibhinnavibhaktikatayA na hetuvizeSaNatAsaMbhava iti pRthagarthatvapratItiranyathA pArthivAdau pRthivInimittatvapratItiH syAditi bhAvaH ||6|4|156 // loka sarvalokajJA ||6|4|157 // ta0 pra0 - loka sarvaloma zabdAbhyAM tasyeti SaSThayantAbhyAM jJAte'rthe yathAvihitamikaNapratyayo bhavati / lokasya jJAto laukikaH / sArvalaukikaH / sarva loka zabdasyAnuzatikAdi- 60 svAdubhayapadavRddhiH ||157/ za0ma0 nyAsAnusaMdhAnam - loka0 / tasyeti samarthavibhaktayupasthApakaM padaM saMbadhyate / pratyayAntarasyAnukteH pAdAdAvadhikRta ikameva saMbadhyate ityAha-yathAvihitamikaNapratyayo bhavati iti / lokAdaM sarvasAdhAraNajanaparaM 65 jagatparaM vA / ikaNi AdisvaravRddhiH laukika iti / sarvalokazabde tUbhayapadAdisvaravRddhirityAha- sarva lokazabdasyAnuzatikAditvAditi ||64|157 // tadatrAsmai vA vRddhAya lAbho padA-zulkaM deyam ||6|4|158 // ta0 pra0-taditi prathamAntAdatreti saptamyarthe, asmai iti caturthyarthe vA yathAviSThitaM pratyayo bhavati, yat tat prathamAntaM tacced vRddhirAyo lAbha upadA zulkaM vA deyaM bhavati / 55 "Aho Shrutgyanam" 70
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4 0 158 ] prasiddhamazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH 325 adhamarNenottamarNAya gRhItadhanAtiriktaM deyaM | kArya bhaviSyati nAsaMbhave / grAmAdiSu svAmimAdya iti / AdinA nagarasya kSetrAdezva parigrahaH, tathA cAsmin grAme 40 nagare kSetre vA nitrAsakRSyAdikRte etAvad deyamiti rUpeNa nizvito rAjabhAga AyaH / NTAdInAmupAdAnamUlyAtiriktaM prAptaM dravyaM lAbha iti / paTAdInAM nirmAya vikrIyamANAnAM padArthAnAM yadupAdAnaM sUtrAdi tasya yaducitaM mUlyaM tasmAdatiriktamadhikaM yad dravyaM tadvikrayeNalabhyaM sa lAbhaH 45 kapyate / upadA utkoca iti / upadIyate iti samIpaM gatvA tatsaMtoSAya guptarUpeNa pradIyate sA upadA bhidAdisvAt karmaNi striyAmaG / utkoca iti tatparyAyaH upAyanamityarthaH / "upAyanamupagrAhmamupahArastathopadA / " ityamaraH / vaNijAM rakSAnirdezo rAjabhAgaH zulkamiti vaNijAM kraya- 50 vikrayeNa vyavahartRRNAM dhanAde rakSA rAjapuruSaiH kriyate, tadartha rAzo bhAgarUpatvena niyataM dravyaM zulkamityucyate ityarthaH / 5 / 10 vRddhiH / grAmAdiSu svAmiprAgro bhAga AyaH / paTAdInAmupAdAnaM mUlyAtiriktaM prAptaM dravyaM lAbhaH / upadA utkocaH / lakSa utkoTa iti yAvata / vANijAM rakSAnivezoM rAjabhAgaH zulkama / paJcAsmin zate vRddhiH paJcakaM zatam / paJcAsmin grAme AyaH paJcako grAmaH / paJcAsmin paTe lAbha: paJcakaH paTaH / paJcAsmina vyavahAre upadA paJcako vyavahAraH / paJcAsmin zate zulkaM paJcakaM zatam / evaM zatamasmin vRddhirAgo lAbha upadA zulkaM vA deyaM zatyaM zatikama | sAhasram / prAsthikam / drauNikam / asmai paJcAsmai devadattAya vRddhirAvI lAbha upadA zulkaM vA deyaM paJcako devadattaH / zatyaH / zatikaH / sAhasraH / prAsthikaH / prauNikaH / vRddhavAdigrahaNaM kima 1 paJca mUlyamasminnasmai vA dIyate || 158 || 15 / za0ma0 nyAsAnusandhAnam tada0 / taditi sAmAnyena napuMsakaM prathamAvibhaktayupasthApakaM padam / atreti 20 viSayasaptamI asmai iti saMpradAnacaturthI samarpakaM ca pratyayArthanirUpakam / tathA ca sUtrArthamAha-taditi prathamAntAdi tyAdinA / anayoH pRthak pRthak pratyayArthatvam / ekatra dvayorarthayoH samanvayAsaMbhavAt / vRddhayAdInAM samAnArthatvabhramavAraNAya teSAmarthe trivicya grAhayati - adhamarNenosamarNAyetyAdinA / adhamamRNamasya kRte'sAvuttamarNaH RNamAhI, tasya hi kRte vittakSayakAritvAdapamAnajanakatvAcca RNamadha mam / uttamamRgamasya kRte'sAvuttamarNaH vRddhayarthaM dhanaprayoktA / tasya dhanaprayogeNa dhanasya vRddhirbhavatIti tasya kRte RNamuttamam / tathA ca RNadAtottamarNaH RNagrahI30 tA'dhamarNaH / taduktam--- 25 35 " uttamarNAdhamaNa dvau prayokta grAhaka kramAditi / [ amara0 2.9.5.] tathA ca RNagrahItrA RNadAtre gRhItadhanAdadhikaM yathA pratijJAtaM yad dravyaM dIyate tadeva vRddhi - zabdavAcyamiti labhyate / nanu zulkamadhyAya evaM grAmAdInAmapi rakSAnimittameva rAzo bhAgo bhavati, sa ca pUrvamAyazabdenokta eveti kima- 55 yamidaM pRthagupAdIyate iti cenna, paJcAsmin grAma Aya ityevamuktau grAmasyAyaM prati adhikaraNabhAvaH pratIyate, utpadyamAnasyAyasyAdheyabhAvAt / zulke tu naivaM saMbhavati, paJcAsmin zate zulkam iti zataM na zulkasya tAdRzamadhikaraNam, kiM tarhi, iyattAparicchedaH zatena kriyate 60 zulkasya / tathA cAtra zatasya viSayatayaivAdhikaraNabhAvo na tu sAkSAt kriyAdhikaraNatvena / evaM ca tayoH ( AyazulkayoH ) pratItau bhedAnnaikenobhayoH saMgrahaH syAditi zulkaM pRthagupAttam / ada vicAryate asmai asmin iti pratyayArtha- dvaya- 65 nirUpaNaM kimartham, ekenApi saptamyarthenobhayoH adhikaraNasaMpradAnayorbodhasaMbhavAt / tathAhi zrUyate "samamabrAhmaNe dAnaM dviguNaM brAhmaNabruve / abIte zatasAhasramanantaM vedapArage | " iti / atra saMpradAnArthe'pyadhikaraNatvavivakSayA saptamyAH 70 prayogadarzanAt paJcAsmin devadatte vRddhirAdideyetyarthe pratyayananu svazAstra " vRddhirAdedaut" [ 3.3.1. ] iti | vidhAne'pi saMpradAnatvasya pratIteH / ata evAnyaiH paribhASitA vRddhistasyA eva grahaNamucitam kRtrimAkRtrimayoH pANinyAdibhiH " tadasmin vRddhayAya-lAbha-zulkopadA kRtrime kAryasaMpratyayaH * iti nyAyAditi cenna, tasyA dIvyate" [pA0sU05.1.47] ityevameva sUtraM kriyate, dAnena saMbandhAsaMbhavAt kRtrimasya saMbhave eva hi tasya / na tatra caturthyarthe vidhAnaM svIkriyate / spaSTaM caitat, tatraiva sUtre 7: "Aho Shrutgyanam"
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 326 mahAbhASya- ke paTayoriti cenna, yeSAM mate saSTa vacanaM nAsti taiH kliSTakalpanayA saMpradAnAsyAdhikaraNatva vivakSAmAzritya nirvAhaH kriyatAM nAma, asmanmate cAcAryeNa spaSTaM caturthayeM pratyayasya vihitastropalabvetapatra tAdRza kAnAmAzritya 5 vaiyarthyopapAdanasyAyuktasvAt / nanu tadatrAsmai vA deyamityetAvadeva sUtramastu prAyo vRcAdaya eva dIyante iti kimarthamiha teSAmupAdAnamiti zaGkate - vRddha dhAdigrahaNaM kimiti / vRddhayA vyatiriktaM mUlyAdyapi deyamiti i vakSAyAM mA bhUt pratyayo'pi tu vAkyameva tiSThedityetadarthaM 10 tasyAvazyakatvAt ||6|4|158|| pUraNArddhAdikaH ||6|4|159 // ta0pra0 - pUraNa pratyayAntAdardhazabdAcca taditi prathamAntAdasminnasmai vA dIyata ityarthayorikaH pratyayo bhavati, yattat prathamAntaM vRddhapAdi 15 khet tad bhavati / ikaNikaTorapavAdaH / dvitIyamasminmasmai yA vRddhirAyo lAbha upadA zulkaM yA deyam dvitIyakaH / tRtIyikaH / paJcamikaH / SaSThikaH / ardha, adhikaH adhikA zrI / ardhazabdo rUpakA rUDhaH ||159|| 20 za0ma0 gyAsAnusaMndhAnam - pUraNA0 / tadatrAsmai vetyAdi pUrvasUtraM saMbadhyate / tathA ca yo'rthaH saMpanna stamAha- pUraNapratyayAntAdarddhazabdAca vetyAdi / ika NikaTorapavAda iti / pUraNapratyayAntAdavyavahitapUrva sUtre - kaNa prAptaH, arthazabdAcca " kaMsArthAt" [6.4.135.] 25 itIT prApta iti tayoryayAstramapavAdo'yamikaH / dvitIya miyAda pUraNapratyayAnto bhAgavaraH, gRhItasya NaM dvitIyo bhAgaH, AyAdAvapi grAmAdInAmAyasya dvitIyAdirbhAgo grAhyaH / ikekaTo rUpe vizeSa darzayitumardhazabdasya striyAmapi mamudAhRtam / ikaTitu TisvAd GIH syAditi vizeSa 30 iti bhAvaH / namvardhazabdasyopadAbhinnenAyAdinArthena kathacit saMbasaMbhave'pi upadArthena saMbandhAsaMbhavaH, nahi tatra prakRtaM kiJcid yada dIyeteti zaGkAyAmAha--ardhazabdo rUpakA rUDha iti / rUpakaM svanAmnA prasiddhA raupyamudrA / 35 tasya ca prakRtAnapekSatvAd bhavatyupadayA'pi saMbandha iti bhAvaH ||6|4|159 // / [ pA0 4. sR0 161 ] bhAgAd yekau ||6|4|160 // ta0 pra0- bhAgazabdAt tadasminnasmai vA vRddhyAdInAmanyatamaM deyamiti viSaye ya ika ityetau pratyayau bhavataH / ikaNo'pavAdau / 40 bhAgo'sminnasmai vA vRddhamAdInAmanyatamaM deyaM bhAgyaH / bhAgikaH / bhAgikA strI / bhAgazabdo 'pi rUpakArthasya vAcakaH || 160|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhAgA0 / tada trAsmai vetyAdisUtraM saMbadhyate / tathA ca sUtrArthamAha - bhAga - 45 zabdAdityAdinA / bhAgazabdasyAMzaparatvenAMzisApekSatvAdasyAnyArthena kathaM saMbandha ityAzaGkAyAmAha - bhAgazabdo'pi rUpakArthasya vAcaka iti / evaM ca rUpakArthe rUDhasyAsya nAMzavAcakatvenAM zivizeSa sApekSatvamiti tadupAdAnaM vinA'pi hRdayAdibhiH sAmAnAdhikaraNyam | bhAgAd 50 yazvatyeva nyAse kRte cena ikasyAkarSaNe siddhe ikaprahaNaM saSTArthameva ||6|4|160|| taM pacati droNAd vAjU ||6|4|161 // ta0 pra0-tamiti dvitIyAntAd droNazabdAt pacatyarthe apratyayo vA bhavati / pakSe ikaN / 55 droNaM pacati / drauNaH / drauNikaH / drauNI, drauNikI sthAlI gRhiNI vA / dvau droNau pacati vidroNI / 'anAmnyadviH plup' / 6.4.141.] iti aJikaNorlup // 161 // za0ma0 bhyAsAnusandhAnam - taM paca0 / timiti 60 dvitIyAntopasthApakaM padam / tathA ca dvitIyA'tra samartha - vibhaktiriti labhyate / vetyanena vikalpena pratyayavidhAnAdetadabhAve kaH pratyaya ityAkAGkSAyAmAha pakSe ikaNiti / ika: pAdAdAveva prakRtatvAt tasya sarvatrautsargikatvAditi bhAvaH / droNaM pacatIti / droNo nAma parimANavizeSaH, 65 tathA coktam- "aSTamuSTirbhavet kauzvaH kocaraSTabhirATakam | caturADhako bhaved droNaH khArI droNacatuSTayam // " iti / tathA ca tasya kathaM pAcanakriyayA saMbandha iti cet, satyam, droNazabdasya tatparimitipacanIyaodanAdau 70 nirUDhA lakSaNeti tasya pAkena saMbanvasya sUpapannatvAt / sthAlyAdau vivakSite svAsvAt GanyAM drauNI ityatri, ikaNi tu drauNikIti / "saMkhyAyA vAIdalucaH " [6.4.80.] " Aho Shrutgyanam"
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - [pA04. sa. 164] zrIsiyamacandrazabdAmuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 327 iti tadantavidherAha-dau droNau pacatIti / taddhitArthe / tasyApharmakatvam , yadA cAntarbhAvitaNyarthatayA karmasthA kriyA dvigau sati anenAbhi pakSe iNi ca tayoH "anAmnyadviH / tenopyate tadA sakarmaka iti / plum" [6.4.141.] iti pillupi striyAM chidroNIti / atra ca sarmakasyaiva grahaNamityAha-satra sakarmaka 40 // 6 / 4 / 161 // iha grAma iti / prasthAdirantarbhAti tamayaM samAvezayatI tyarthaprasItestadAha-saMbhavatyavagRhaNAtItyartha iti / nanu saMbhavadavaharatoSa // 6 // 16 // pacatyarthe pUrvameva vaikalpikasyAJaH, pakSAntare ikaNasyApyudAhRta sa.pra.-samiti vitIyAntAmmAmnaHpacati / eveti punaratra tadanukarSaNArthazcakAro vyartha iti cedaprAhasaMbhaSadavaharatodhArthayoryathAvihitAmikaNAdayo bakAraH pacatA saMbhavadavaharatoH samuccayArtha 45 bhavanti / tatrAdheyasya pramANAnatirekeNa dhAraNaM| iti / tena ca pacatA saha samucitayoranayorathayoH sahayo sNbhvH| atirekeNAvahAraH / prasthaM pacati saratrAnuttirbhavatItyagrimasUtreSu sarveSAM (trayANAmapi) saMbandhaH 10 saMbhavatyaSaharati vA prAsthikA kaTA siddho bhavati / anukarSaNArtha prAsthikI sthAlI / evaM khArIkaH / iti nyAyena pacadarthasyottaratrAnuvRttirna syAt / tadAhakauravikaH / saMbhavatiH akarmakaH sakarmakaca tenosaratrArthatrayasyApyanuvRttiriti / / 6 / 4 / 162 // :0 saMbhavati / tatra sakarmaka iha prAmaH / / pAyAcitAdakAdIno vA // 26 // sNbhvtyvgRhnnaatiityrthH| cakAraH pacatA 15 saMbhavadavaharatoH smupyaarthH| tenottaratrArtha ta0 pra0-pAtra Acita ADhaka ityetebhyo trayasyApyanuvRttiH // 16 // dvitIyAntebhyaH pacatUsaMbhavadavaharassvartheSu InaH pratyayo vA bhavati / pakSe ikaN / pAtraM pacati za0 ma0 gyAsAnusandhAnam-saMbha / samiti saMbhavatyavaharati vA pAtrINaH / paatrikH| 55 saMbadhyate / cakAreNa ca pUrvArthasya. pacataH samuccayastathA paatriinnaa| pAtrikI sthAlI / aacitiinaa| sUtrArthamAha-samiti dvitIyAntAmmAmna iti / saMbha aacitikii| aadkiinaa|paatraadyH aadkikii| 20 badabaharatoH pratyayavAcyatvena grahItayorartha viviSya pAhayati parimANazabdAH // 16 // tAdheyasya pramANAnatirekeNa dhAraNamiti tatra za. ma. nyAsAnusamdhAnam-pAtrA0 / tayoH saMbhavadaharatormadhye, Adheyasya svasminnAhitasya prasthAdeH samiti pacati saMbhavadavaharatoriti ca saMbadhyate / tathA ca 60 (prasthaparimitataNDulAdeH) pramANAt svIyAd vistArAd anatirekeNa atirephAdhikyaM vadabhAvena antargatatayeti sUtrArthamAha-pAtra Athita Adaka ityetebhya ityAdinA / Inasya vikalpena vidhAnAt tadabhAvapakSe autsargika ikaNi25 yAvat dhAraNaM sNbhvshbdvaacymityrthH| athAvahAra tyAha-pakSe ikaNiti / pAtrAdInAM bhAjanAdyarthavAcinAM padArthamAha-atirekeNAvahAra iti / Adheyasya pramA pacadAdyayaH kayaM saMbandha ityAzaGkAyAmAha-pAvAdayaH NAtirekeNa dhAraNam, Adhispena dhAraNamiti yAvat parimANazabdA iti / tayA ca parimANavAcakAnAmeSAM hara abhaarshbdvaacym| AdheyasyAmIyamAnatyamavahAra iti sthaparimitAnnaparatve pacatyAdibhiH saMbandhaH sUpapAdaH iti mAvaH / kAzikAyaryA tu upasaMharaNamavahAra ityuktam / bAla bhAvaH // 641163 // 30 manoramAkA repa upasaMharaNamityasya kizidUnamapi yathA prastha. parimitaM bhavati tathA dhAraNamityartha uktaH / sa ca uktAda dvigorInekaTau vA // 64 / 164 // di minna eva paryavasyati, kimatra yuktamiti lakSyapha- ta0 pra0-pAzacitAdakAntAd digodvitI. cakSuSkA eva jAnIyuH / udAharati-prasthaM pctiityaadinaa| yAntAt pacadAdiSu triSvartheSu Ina ikaT ityeto 70 prasyamityasya prasthamitamityarthaH / bhUdhAsorakarmaphatayA saMpUrva- | pratyayau vA bhvtH| pakSe ikaN / tasya ca 35 syApi tasyAkarmakAyameveti tacoge kayaM dvitIyeti zaGkAyAM | 'anAmnyadviH plup' [6.4.141.] iti lupa tasya sakarmakatvamapIti sUcayati-saMbhavatirakarmakaH saka- | nAnayopiMdhAnasAmAt / pAtre pacati saMbhavamakameti / yadA saMbhavatinA kartasthA kriyocyate tadA .tyavaharati vA vipAtrINaH / dipAtrikaH / di. "Aho Shrutgyanam'
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 4. sU0 166. ] paatrH| dvipAtrINA / bipaatrikii| vipAtrI / / pacadAdiSu viSvatheSu ina ikaTa ityeto pratyayau prazAcitInA |prthaapitikaa / dhASitA ! vA bhavataH / pakSe ikaN , tasya ca lupa thA ASitAntAda sIrma bhavati, abistAcita- bhavati / tena cAturUpyaM saMpadyate / kulije kambalyAditi pratiSedhAt / maadkiinaa|dhaa-pcti saMbhavatyavaharati vA bikulijInA viku. 40 5ddhkikii| tpaadkii| TakArI rUparthaH // 16 // | lijikii| pakSe vikulijI / kulijikii| lupi 'parimANa, [2.3.23.] ityAdinA zamanyAsAnusandhAnam-dvigopAtrA ddiiH| anye tu lupa vikalpaM na manyante, tanmate citATakAditi, tamiti, pacata-saMbhavadavaharatsu traimpya meva // 165|| iti ca vartate / tasya dvigorityanena saMbandhAt tdntvidhiH| tadAha-pAtrAcitADhakAntAda dvigorityAdinA / za0 ma. nyAsAnusandhAnam-kulijA0 145 0 asya ca vaikalpikAve tadabhAvapo ausanika ikaNa, tasya | samiti, pacavAdiyaH pUrvavihitenekTau ceti sarva saMbadhyate caplum bhavatItyAha-pakSe ikaNa tasya ca amAnya dviri- tadAha-kulijAntAda dvigorilyAdinA / InekTI iphaNU syaadi| ceti pratyayatrayaM lu cekaNaH iti catvAri rUpANi mvntii| nanu ikaNa evaM plup kutaH syAt InekaTorapi kuto tyAha--tema cAdarUpyamiti / catvAri rUpANyeveti na syAditi cedavAha-mAmayoviMdhAnasAmAditi / svArthe TyaNa cAtUrUpyamiti / kulajamapi parimANavizeSaH, 50 saca parimitAnnAdiparatve pacadAdyarthena saMbandha lamate / 5 ayamAzayaH-nyathanayorapi tena nityaM plue syAt tarhi vikulijItyatra parimANAt "tadita-laki0" [2.4.23.] anayonidhAnasya vaiyarya syAt kApyazravaNAditi vidhAnasAmAd lum, na pravartate iti / iti jIrityAha-lupi parimANa. [2.3.23.] ityA dineti / matAntaramAha-anye tu lubdhikalpaMna manyante nanu vetyuktyA ikaNapi pakSe zAstreNAnuziSTa eveti / iti / pANinIyamatamidam / "kulijAluk kho ca" [pA. 55 tasyApi vidhAnameveti vidhAnasAmarthyAt tasyApi cham na sU0 5.1.55.] iti sUtre mahAbhASya-kayaTayoridaM spaSTam / / syAditi cet na, tasya vidhAnAbhAvAta, tyanena pakSe | kAzikAkRtA dIkSitena ca yadyapi rUpancatuSTayaM pradarzitaM, vidhIyamAnapratyayasyAmAva enAmyanuzAyaro, na tu pratyayA tathApi tadbhApyavirudamityudyote nirUpitam / / 6 / 4 / 165 / / ntarasya pravRttiriti tatpravRttaretacchAstratAparyaviSayavAbhAvAt / tathA codAharati-dvipAtrINaH, dvipAtrikaH, dvipAtra vaMzAderbhArAd dhara-vahadAvahatsu // 6 // 4 / 166 / / ityAdinA / striyAM tu InAnte Ae, iphaDante kI, 25 lubante'pi parimANAntadigutvanimitto riti / evaM / ta0 pra0-vaMzAdibhyaH paro po bhArazabdasta- 60 cAcitAntasyApIkaNo lupi striyA parimANAntadvigutvAd kIH dantAda mitIyAntAnAmmo harati vadati ASasyAdisyAzAyAmAha-AthitAntAdU sIna bhavatI-hati thArtha yathAviditaM pratyayo bhavati / vaMzasyAdi / bhAraM harati vahati Avahati vA vaaNshbhaarikH| __ atra dvigoriphaT ca veti nyAsena cakAreNenasyApi kauTamArikaH / vaMzAderiti kim ? bhAraM sshti| 10 samucaye kRte tasyApre'pi saMbandha saMbhavanapi spaSTapati- | bhArAditi kim zaM harati / aparo'rthaH / 65 pattaye samuthayArthatvavyAkhyAnAd varaM karaNam iti nyAyAda | bhArabhUtebhyo baMzAdibhyo bitIyAntebhyo haravenasyApi grahaNa katamiti bodhyam / cakArAnakarSaNArthatva thAvihitaM pratyayo bhavati / bhArapratItau tadanukRSTasyottaratra saMbandhaH kathamiti zahAvAraNArtha- bhUtAna vaMzAn harati vadati Avahati vA samuccayArthasvacyAkhyAnasyAvazyakaSApAtAt // 6 / 4 / 164 // | paaNshikH| kauTikaH / vaalvjikH| bhArAditi kim ? pakaM vaMzaM harati / haratirdazAnsara- 70 35 kulijA thA lupaca // 64 / 165 / / mApaNe boyeM thaa| vahatirutUkSipya dhAraNe / 10 pra0-kalijAntAda bigonitIyAntAta | aavhtiruupaavaane| "Aho Shrutgyanam"
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sa. 168 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 329 vaMza kuTa kuTa thalvaja mUla sthUNA akSa | bahubacanena nirdezaH kimartha iti cedAha - bahuvacanaazman ikSu khayA zlakSNa iti vaMzAdiH / marthazyasUcanArthamiti / eteSAM pratyekaM pratyayArthatvamiti bahuvacanamarthatraya sUcanArtham // 166 // sUcanAyeti bhAvaH / vyAkhyAnAdarthatrayasya pratIti saMbhave'pi svaSTapratipattaye bahutvena nirdezaH, anyathA kadAcideSAmapi vizeSya-vizeSopacArAdekArthatvaM syAditi hRdayam ||6|4| 40 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - vaMzA 0 | vaMzA5 deriti bhArAdityasya vizeSaNamiti tadantArthalAbho bhavatItyAha-vaMzAdibhyaH paro yo bhArazabda ityAdinA / tadanurUpaM codAharati-vaMzabhAraM vahatItyAdinA / vizeSaNavizeSyabhAvavivakSAyAM kAmacArAd bhArAdityasya vizeSaNatvaM vaMzAdereya vizeSyatvamiti vivakSAyAmarthAntarasyamapi saMbhAvyate, 10 tadAha- aparo'rtha iti / tamevArtha svarUrata Aha-bhArabhUtebhyo vaMzAdibhya iti / evaM sati bhArAditi vaMzAdinAmupalakSaNa vidhayA vizeSaNaM na kAryAnvayitveneti kevalaM vaMzAdereva pratyayo bhavatIti / tadAha-bhArabhUtAn | vaMzAnityAdinA / 15 nanu vaMzAdayo'pi zabdA bhAra ityapi zabda eva, na ca zabdaH zabdAntarasya samAnAdhikaraNaM vizeSaNamupapadyate, tat kathaM bhArabhUtebhyo vaMzAdibhya ityeSo'rthaH saMbhavatIti cenna, vaMzAdizabdArtha prati bhArazabdasya mukhyavizeSaNatvasya saMbhavatvena svArthadvArA tayoH zabdayorapi parasparaM 20 vizeSya-vizeSaNabhAvasaMbhavAt / tathA caupacArikaH zabdayovizeSya- vizeSaNabhAva iti bodhyam / 166 // dravya vasnAt kekam ||6|4|16|| ta0 pra0-dravya vasna ityetAbhyAM dvitIyAtAbhyAM harati vahati Avahati cArthe yathAsaMkhyaM ka ika ityetau pratyayau bhavataH / dravyaM harati 45 yaddati Avahati SA dravyakaH / patraM vastikaH // 167 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - drvy0| tamiti hara vahadAvahatsu iti ca saMbadhyate, tathA ca sUtrArthamAhadravya vasna ityetAbhyAM dvitIyAntAbhyAmiti / 50 samasaMkhyatvAt pratyayayoH yathAsaMkhyamanvaya iti dravyAt kan vasnAdika iti vivicya prasyayotpattirbhavati / dravyaM yadyapi guNa-kriyAvat sarvameva vastu tathApi loke vyavahArasAdhanatvena kalpitaM mudrAdidravyazabdena vyavahniyate, mUlya vizeSavAcakavasnazabda sAhacaryAdiha tasyaiva grahaNaM yuktam / tathA 55 codAharati- bradhyaM harati vahatItyAdinA / vasnAdapyevaM vigrahe evaM pratyaya ityAha-pavaM vastika iti / ike sati avarNalopAt siddhiH ||6|4|167 // haratervahadAvahatozca loke samAnArthatayA pratIterekenaiva gatArthatvazaGkAvAraNArthameSAmarthAn viviSya grAhayati - harati dezAntaraprApaNe caurye vetyAdinA / bhAraMharati, dhanaM harati 25 ityAdiprayogeSu tayorarthayoH prasiddheH / vahatirutkSipya dhAraNe iti / yadyapi nadI vahatItyAdau gatimAgaM pratIyate, tathApi dhuraM vahati ityAdAvupari nikSipya dhArayatItyetAvAneva tadartho'nubhUyate iti bhAvaH / 'vaha prApaNe' ityAdirUpeNa dhAtvartha 'nirUpaNa sthUladRSTathA, dhAtUnAmanekArthatvasyotsargataH pratIyamAna30 sya sarvAzena nirUpayitumazakyatvAt / ASahatiyapAdAne iti / upAdAnaM grahaNam / kAzikAyAM tu AvahatirutpAdane iti dRzyate / yuktaM caitat pratIyate, 'nedRzaM kArye bhavataH zobhAmAvahati', 'asadRzeH parAbhavaH kasya na lajjAmAvahRti' ityAdiprayogeSu utpAdanArthasyaiva pratIteH / sUtre hara za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU so'sya0 | sa 35 dAvInAmarthAnAM samAhAreNa nirdeze ekavacanasyaiva yuktatvAd ! iti prathamAntopasthApakaM, na liGgasaMkhyAdeH tatra vivakSA | siddhamacandra0 42 sossya bhRti vasnAMzam ||6|4|168|| yathAvihita mikaNAdayo bhavanti / yat prathamA ta0 pra0 sa iti prathamAntAdasyeti SaSThayarthe 60 taccheda bhRtirSasnamaMzo vA bhavati / bhRtircetanam / sno niyatakAlakayamUlyam / aMzo bhAgaH / paJcAsya bhRtiH paJcakaH karmakaraH / paJcAsya vasnaM paJcakaH paTaH / paJcAsyAMzAH pacakaM 65 nagaram / evaM saptakaH / aSTakaH / zatyaH / zatikaH / sAhasraH / prAsthikaH || 168 // "Aho Shrutgyanam"
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kalikAlasarvazamIhemacandravaribhagavarapraNIte [pA0 4. sU0 17. ] matasya ca prathamAntasya vizeSagaM bhatibasnAMzamiti / tathA ca | ca paricchedasAdhanaM sarvameva mAnazandenocyate / evam sUcArthamAha-yattat prathamAntaM tasved bhRtirityaadi| unmAna-parimANa-pramANa-saMkhyAdInAM sarveSAM paricchedasAdhanamulyAdInAM vAcyamartha viviSya prAyati-bhativetanami- vAcakAnAM mAnazandena saMpahaH / prasthAdayaH unmAna-40 syAdi / bhiyate pomyate'nayA sevaka iMti matiH, pharaNe vAcakAH zandA iti pUrvamuktameva / varSazatamityAdau varSAdInAM 5 niyAM ktiH| tayA ca sekenyo dIyamAnA vRttiti- | kAlaparicchedakazamdAnAmagre vakSyamANarItyeha mAnatvena grahaNArityarthaH / vasno niyatakAlayamUlya miti / etAvati bhAve'pi zatAdisaMkhyAyA mAnavAkSatermAnazabdena saha samaye'sya vastuna etAvanmUlyamiti kAlaniyamena yuktaM | sAmAnAdhikaraNyena nirdezaH varSazataM maanmsyetyaadii| yastano mayaM vasna iti kathyata ityarthaH / aMzo bhAga | | lohinyo gujAH, kalAyA dvidalAnna vizeSa iti pUrva lohinyo rAkhA: kalA TilAniyo / iti| bhAgaH adhikRtaM prAya dravyAdi, na svavayavArthako | muktameva / tayorapi mAnatvena vyavahAro loke / atra pAzca10 bhAgazabdaH bhatyAdibhiH sAhacaryAt iti kecit / yastu- | lohitikamityAdau taddhitArthe dvigau vihite pratyayaH, sastu pazcAsyAMzAH, paJcakaM nagaram ityudAharaNA- "jAtizca Nitaddhita." [3.2.51.] iti puMvadbhAvaH / nusAramaMzazabdo'yamavayavavAcyeveti, bhAgazabdo'pi tadartha | evaM dvigoH parasya pratyayasya "anAmnyaviH0" [6.4. evaM paryAyatayA datta iti pratIyate / yathAvihitamikaNAdayo 141.1 iti pillA prApnotIti zAyAM nAmAvAta 50 bhavatItyaktvA paJcAdibhyaH saMkhyAnimittakaH kaH, zatazabdAt / tadvAraNamAha-anayoH sNsaashdtvaadityaadinaa| mAna15 "zatAt kevalAdatasmin yeko" [6.4.131.] iti yeko, zabdena paricchedasAdhanasya sarvasyApi grahaNAt kAlaparimANa sahasazabdAt "sahasrazatamAnAdaN" [6.4.136.] ityaNa, vAcakAnA mAsAdInAmapi grahaNaucitye prApte zaGkate-atha prasthazamdAdautsargika ikaNiti vivekaH // 6 / 4 / 168 // |mAso mAnamasyetyAdi / eSAM kAlavAcakAnAM mAsAdInAM mAnave satyapi iha mAnazabdena na grahaNamiti samAdhAna-55 mAnam // 6 / 4 / 169 // lA mAnagrahaNena gRhyata iti / "mAnasa0pra0-so'syeti vartate / sati prathamA- saMvatsAsya" (7.4.19.] iti sUne mAnatvenaiva kAlamAna20 tAdaspeti pAThaya yathAvihita tyayobhavati, vizeSasya saMvatsarasyApi grahaNe siddhe pRthaksaMvatsaragrahaNena pattaprathamAntaM taccemmAna bhvti| mIyate yena | kAlamAnavAcakAnAM mAnaveneha grahaNaM na bhavatIti vizApanAta mAsAdInAM mAnatvenAgrahaNAdiha na pratyayo'pi ta vAkyameva 60 praunnikH| bArIkaH / sArIzatikaH / khArI- tiSThatIti bhAvaH / na ca yAvatA saMvarasaragrahaNasya cAritArya sahanikaH / varSazataM mAnamasya vArSazatiko | tAvadeva zApayiSyati tathA saMvatsarAtiriktakAlaparimANAnAM 25 devdtH| vAryatAvikaH / paJca lohitAni | vRddhirna, iti zApanenaiva svAMze cAritAryam , phalaM ca samipha paJca lohinyo vAmAnamasya paanycloditikm| ityAdAyuttarapadAdisvaravRddhayabhAva iti na tassAmAnyena mAnapAJcakalAyikam / anayoH saMjJAzabdatvAt | grahaNe kAlaparimANAnAmamahaNasya zApakaM bhavitumaItIti 65 mAmyatiH plu' [i. 4. 141.] iti lup ! vAcyam asati bAdhaka pramANAnAM sAmAnye pakSapAta: na bhavati / atha mAso mAnamasya varSe mAna- 1 iti nyAyAt sAmAnyataH kAlamAnasya mAnatvenAprahaNasya 30 masyetyAdA kasmAt zyayA na bhavati / na |jnyaapne vAghakAbhAvAt / pha kAlo mAnagrahaNena gRprase mAna-saMvatsarasya, mAsAdibhyaH kAla mAnebhyaH pratyayAbhAva eveti bhAvaH / [7.4.19.ityAdI mAna grahaNe satyapi saMvatsara- | spaSTaM cedaM saMkhyAyAH "saMvatsarasaMkhyasya ca" [pA0 pU0 70 prahaNAt // 169 // 2.3.15.] iti sUge mahAbhAgye'pi // 6 / 4 / 169 // za0 ma. gyAsAnusandhAnam-mAnam / 35 so'syeti saMbadhyate ityAha-so'syeti vartate iti / / jIvitasya san // 6 // 4 // 17 // tathA ca sUtrArthamAha-sa iti thamAntAdityAdinA / / ta0pra0-jIvitasya yammAnaM tataH prathamAmAnarAmdArthamAi-mIyate yena tammAnam iti / tayA | tAdasyeti SaSThayathai yathAvihitaM tyayo bhavati, "Aho Shrutgyanam'
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 4. sU0 171 ] zrI siddhAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 331 5 141.] iti lupa prAptA na bhavatItyarthaH / SaSTi affe mAnamasya SASTikaH / sAptatikaH / vArSa zatikaH / vArSasahakhikaH / dve SaSTI jIvitamAna masya dvivASTikaH / triSASTikaH / dvisApta tikaH / trisaapttikH| dvivArSazatikaH / trivArSa zatikaH / dvivArSasahasrika / trivArSasahakhikaH / kathaM punaH pAdayo jIvitamAnaM bhavanti / vRttau esopAt / yathA zatAyurvai puruSa iti / 10 pavaM tahiM mAnamityanenaiva siddhe kimarthamidam ? naivam | Tere ityAdI mosAdaya patra meyAH ta patra ca pratyayArthAH / atra tu jIvitaM meyaM puruSastu pratyayArtha ityetadarthaM lubhAvArtha ca sa ca san tasya 'manAmnyadviH plupa ' [6.4 | zatAyuH zabdaH prasiddhayA AyuSaH zatavarSaparimitasvaM bodhayati, tat kutaH 1 vRttisvAbhAvyAt / tathA ca vRttau varSazabda- 40 lopa iti tatrAbhyupeyate / enamihApi SaSTivarSANi jIvitamAnamasyeti prayoktavye varSazabdasya lopAt SaSTizabdamAtraM vRttau bhUyate / sUtrAnAvazyakatvamAkSipati evaM taddati / uktayuktayA SaSTizabdasya mAnavAcakatve vyavasthApite "mAnam" [6.4.169.] ityayenaivAtrApyarthe pratyaye siddhe punarasya 45 sUtrasyArambho vyartha iti zaGkApranthArthaH / arthamedaM rUpabhedaM ca prayojanatvena vyavasthApayan zaGkAM pratikSipati - naivamiti / kuta ityAha-sthika ityAdAviti / pUrvasUtroharaNe mAnaM prakRtyaryo meyaH pratyayArthaH, etadudAharaNe, mAnasahitaM meyaM prakRtyarthaH, meyavAn puruSaH pratyayarthaH ityarthabhedaH / rUpabhedamAha - lubabhAvArtha ceti / pUrveNa vihitasya " anAmyadviH plur" [6.4.141.] iti lur bhavati, atra ca sannityukteH o'pravRttiriti dviSA 50 / 1129011 15 za0ma0 nyAsAnusandhAnam - jISi0 / so'sya iti mAnamiti ca saMbadhyate / jIvitasyeti ca yogyasvAdaSTika ityAdisiddhiH / pUrvatra dviSTirityeva syAditi pRthaksUtrArambha Avazyaka iti ||6|4|170 // mAnamityanena saMbadhyate, tathA ca yo'rthaH saMbhastamAhajIvitasya yanmAnamityAdinA / sUtre sanniti padaM yadupAttaM tasyAnyayaM yojayati sa ca san tasya "anA20 nyadiH 0" [6.4.141.] iti luprApA na bhavatIti / yatra "saMkhyAdezcAdinaH " [ 6.4.80.] iti balAt digo pro vinIyate, tatra tatra "avAsyadviH 0" [6.4.141.] iti luA prAptA, sA na bhavatItyarthaH / saMkhyAyAH saMghasUtrapAThe ||6|4|171 || ta0 0 - saMkhyAvAcinaH thamAntAdasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, yazadasyeti nirdiSTaM taccet saMghaH sUtraM pATho vA bhavati / saMghaH prAniAM samUhaH / svatraM zAtranya / paH Thor3I tiradhyayanam / paJca gAvo mAnamasya paJcakaH saMghaH / saptakaH / aAvazyAyA mAnaSTakaM pAnIyaM sUtram / dazakaM vaiyaaprpdiiym| zatakaM nidAnam / aSTA rUpANi | udAharati SaSTiH jIvitamAnamasyeti / jIvitaM 25 jIvanamAyuriti yAvat, yasya SaSTivarSAtmAyuH sa SASTika ityarthaH / yadi ca jItatIvasya jIvanakA lakSya vAcaka iti strIpite, tadA tu vyatIyuH paricchekameva SaSTayAdInAm, SaSTayazva tathApi puruSa eveti sa eva prasyArthaH / evaM sAptatika ityAdAvapi / vizivaibhyaH 30 pratyayAntAvivAnAdautsargika ikameva bhavati / SaSTayAdi dhArA mAnamasyASTakaH paattho'dhiitH| saMghaH-sUtra- 65 pATha iti kim ? paJca varNA mAnamasya paJcatayaM padam / padaM na saMco na sUtraM na pATha iti ko na bhavati, api tu tayaDeva / evaM catuSTayI zabdAnAM pravRttiH / paJcAdInAM saMkhyevAnAmavasaMghAnAnmAna mityanenaiva sidhyati, paratvAt tu tayadApnoti tadbAdhanArtha lovAditi / zrutItiyAM varSot-zabda | vacanam / na cAtiprasaGgaH / bhedarUpApanne 35 prayoga vinApi tadarthasya pratIterityarthaH / kimi bhaktA- saMvAda tayAyorvAdhakamidam / bhedarUpApanne tu mamitavA karanA'thavA pUrvakAni prayoga evaM dRSTa tddev| brahma-satriya-viT-zadrAH / ityAzaGkAyAM dRSTAnte rote - svA zatAyurvai | iye deva pratusyAH | puruSa iti / amArAH-yA zataM varSANi Ayurasyetya bhedaH rAdhdAnAM saMkhyAmAtra vAcakatvAt kathaM kAlAtmaka jIvitamAnaparatvamityAzate - kathaM punaH SaSTamAdayo jIvitasabhI sAdhAnamAha vRtau parva yavatayA syAdvAdazazravagAcacAtra 75 // 179 // "Aho Shrutgyanam" 55 60 70
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 kalikAlasarvajJabhImacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 4 0 171. ] " asAkSaramasaMdigdhaM sAravad vizvatomukham ! astobhamanavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH // " iti lakSaNalakSitaH zAsana sUcanagranthaH sUtramiti / 40 za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-saMkhyAyAH / so'syeti mAnamiti ca saMbadhyate tathA ca sUtrArthamAhasaMkyAvAcinaH prathamAntAdasya mAnamityarthe ityAdinA / atra mArga prakRtyartha eva, na tu pratyayArthaH, pratyayArthastu | pATho'pItirAdhyayanamiti / paThanaM pATha iti bhAvA5 asyetAvanmAtram / mAnArthasya prakRtyaiva lAbhAt pratyayasya rthakaH pAThazabdo'dhyayanakriyAparo na tu paThyata iti karmaNi taMtra zaktinnAyogAt / tatra mAnaM saMkhyAvAcakasyopAdhiH dhani granthapara iti sUtrAd medaH / udAharati- pazca gAvaH kAryAnanvayi vyaavrtkm| na ca saMkhyAvAcI zabdaH, mAna- mAnamasya paJcakaH saMgha iti / asminnarthe "saMkhyADate: "* mapi zabda eva tat kathaM zabdasya zabdo vizeSaNaM saMbha- [6.4.130. ] iti kaH / aSTakaM pANinIyam, pANi- 45 yatIti vAcyam tayorarthayovizeSaNa- vizeSyabhAvAmyupagamAt / ninA proktamaSTAdhyAyAtmakam / vyAdhanAdasyApatyaM vaiyAghrapadaH, tena proktaM vaiyaaghrpdiiym| nidAnamiti rogakAraNapratipAdako granthavizeSaH, aSTakAdaya ete sUtrasaMndhagranthavizeSANAM saMjJA / nanu tasthApi (tayorarthasyApi ) vizeSaNa- vizeSyabhAvo 0 na saMbhavati, saMkhyA hi naiva mAnamiti cenna, mAnazabdasya parimANAdivad rUDhatvAbhAvena, mIyate'neneti vyutpatyA kriyA dAmyupagamAt saMyayA'pi sarva vastu mIThe - paricchi dyate'tastasyA mAnatyamatam / nanvekamA mAnamiti saMkhyAyA 5 AvirvizeSaNaM vA na saMbhavati, saMkhyAyAH paricchedakasvA vyabhicArAt saMbhava-vyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamartha vat iti nyAyAt / na ca kvacanAparicchedikA saMkhyAssti, yat tasyA vyAvartanAya mAnamiti vizeSaNaM sArthaka syAt iti cet, sasthaM, saMkhyAyAH paricchedakatvAvyabhi9 cAraH, parantu sA svasyAbhiveyameva naiyatyena paricchanatti, yathA- 'paJcAsya saMghasya putrAH' ityatra, putrANAmeva parichedamAha saMkhyA na tu saMghastheyattAm / ataca SaSThayantAyasyeyatAM niyamena na paricchinatti, kintu satyAmeva vivakSAyAm / iha tu paJcasaMkhyA mAnamasya saMghasyeti kathane 5 bhavati saMghasyApIyasA paricchinnA tasmAt SaSThyantArthasya mAnavena saMkhyA yatra vivakSitA tatraiva pratyayaH syAdityarthe mAnamiti saMkhyAyA vizeSaNamAvazyakamiti / vizadIkRtamAyaM panthA nyAse / saMpAdInAM vAkyArthe vivicya grAhayati-saMghaH prANinAM ) samUha iti / yadyapi bhAguri: 'saMgha-saMghAta - puca- sArtha-yUtha-kadambakAH ' iti paThan sarveSAmekA tArUpa paryAyatAmAha, parantu 'saMgha-sAtha tu jantubhiH' ityamarAdiko zaprAmANyena saMghazabdasya prANisamUhavAcakastaM labhyate / sUtraM zAstragrantha 5 iti sUcyate sInyate vA'neneti sUtram, tathA coktaM haime "sUtraM tu sUcanAkAri manye tantu vyavasthayoH / " iti / evaM ca atha pAThamudAharati-aSTau rUpANi vArA iti / 50 ayamarthaH - aSTau iti nirdiSTA saMkhyA adhyayanakriyAyAH sAkSAnmAnaM na bhavitumarhati kintu tadrUpasyAdhyayanarIteH, taddvArasya tadAhRttervA / evaM cASTAmI rUpairaSTAbhirAvRttimirvAsdhyayanamasyetyarthaH / sUtrAnAvazyakatvamAkSipya parihartu - | mAha-saMghasUtrapATheSviti kimiti / avayavadvArA samu- 55 dAye praznaH sUtrameva kimarthamiti prabhAzayaH / mAnavAcakasvamAzritya "mAnam" [ 6.4.169.] ityanenaiva siddheriti hRdayam / aniSTeSvapi pratyayAtiprasaGgena samAdhatte paJca varNA mAnamasyeti / atrAyeM "saMkhyA-DatteH 0" [6. 4.130.] iti kaH syAt sa mA bhUditi arthavizeSa- 60 vacanamAvazyakamiti bhAvaH / tadevAha - padaM na saMgha ityAdinA / kAbhAve kaH pratyayaH iti cedAha - api tu tayaDeveti / " avayavAt" [7.1.151.] iti sUtreNeti bhAvaH / anyatrApyevameva kAbhAve tayaDeva bhavatItyAha-patraM zyI 65 caturo'vayavA yasyAH sA catuSTayI zabdAnAM pravRttiH / zabdAnAM vRtiriti / jAti-guNa-kriyA dravyarUgaH zabdaviSayiNI prakRSTA vRttiH abhidhAnamA zaktirityarthaH / nanu kathamatra tayad, avayavavAcakAdi sa vidhIyate, nAtrAvayavavAcakaM pazyAmaH ityAzaGkAyAmuttaragarbhA sUtrA- 70 vazyakatAM prakArAntareNAha - paJcAdInAM saMkhyeyAnAmisyAdi / 'AdazataH saMkhyA: saMkhyeye' iti niyamAt paJcatayaM padamityAdau paJcAdipadaM saMkhyeyavarNAdivAcakam, varNAzva padAvayavA iti, 'avayavAt ' [7.1.150] iti tayaH prAptiH / catuSTayI zabdAnAM pravRttirityatrApi catuH 75 4 "Aho Shrutgyanam"
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 4 0 172 saMdhyeyAH jAtiguNa kriyAdravyarUpAH eveti, azvavAcakatvanibandhanaH sUtrAbhAve tu egvitra paJcakaH saMgha atrayavavAcakatvanibandhanastayaDeva paratvAt syAt iti 5 tadvacanArthamasya sUtrasyAvazyakatvamiti bhAvaH / na caivaM saMpAdau vAcye'trayatrArthavivakSAyAmapi ka eva syAdasya niyamArthasvAda ityatiprasaGga iti vAcyam / kuta ityAhaamevarUpAnna ityAdi / mAnArthe saMtrAdiH pratyayArtho pAdhiriti pratyayAntena vastuto'bhinnameva, kevalamanuvAdakatayA 10 paJcakaH saMgha ityAdI saMghazabdaprayogaH kriyate / tathA ca tatratrayavAyeM prAptayoH tayAyaToridaM bAdhakam / / ta00 saMkhyAvAcinasvasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati, nAmni samudAya- 45 cennAma bhavati / paceti saMkhyA mAnameSAM paJcakAH zakunayaH / trikAH zAlaGkAyanAH / saptakA brahmavRkSAH / aSTakA rAjarSayaH / yogavibhAgarAt saMjJAyAM paJcaiva paJcakAH traya pava trikA iti svArthe pava vA tyayo bhavati 50 // 172 // zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / 333 zabdamanuteravayavA / saMkhyAvAcakAzcet mAnAyeM pratyayastahiM saMpAdiSveveti tayajJa bhavati / niyamArthatvenAnyaMtra mAnArthe vAkyasyaiveSTatvAt paJcatayaM 40 ityAdipi padamityAdayaH prayogAstvavayavArtha eveti vyavasthAss zrayaNIyeti tattvam || 6|4|171 || nAmni ||6|4|172 || atrayatrArthe tu sAdhAraNato'nyapadArthasya pratyayArthatvavivakSAyAM saMcAdInAM viziSya pratyayArthatvenAvivakSitatvAt asyApravRttau yavAda eva bhavanti / tatra ca saMghAdayaH 15 zabdAH prayuktA api pratyayArthato bhinnAH, ata eva nAsya sUtrasya prAptiriti tAi bhavate, tayApi tatra saMbandhAntarApratIte'bhinnatayaiva covo bhavatIti / tadetadudAharaNena rASTrapati caye brAhma-kSatriya-vidra-zumA iti / atra na kevalaM cacAro'vayava ityayeM taya vidhAne 20 capadena brAhmaNAdInAM pratItirapi tu teSAM pRthakathane naiva / nanUbhavatra sthale pratItyavizeSAt kathamidamakate yat paJcaH saMva ityatrAbhinnaH saMvaH, paJcatayaH saMgha ityatra bhinna iti cedAha yAjJAdAzravAditi / zAstrasaMjJAyAM paJcaiva paJcakA ityAdi / ayamAzayaH - Ada- 60 ceti niyamena paJca zakunaya ityukte'pi ya etra zatruzabhyaH saMkhyA: saMkhyeye, tataH parA tu saMkhyAne saMkhyeye "siddhiH syAdvAdAt" [1.1.2. ] ityuktatayA'nekAntapaca25 sthApi pratistrarUpeNaikAntatvenAzrayaNAbhAvAt bhedAbhedayorapyekatra vivakSAnusAraM satvAdityarthaH / nayaH paJcastrasaMkhyAyuktAH ta evaM paJcazabdavAcyAH, paJcakAH zakunaya ityatrApi ta eva paJcakazabdavANyAH, tatA mAna-meyabhAvAbhAvAt strArtha etra pratyayo nyAyyaH / evaM 65 ca yogakye saMghAdiSu mAnameyabhAvapratItestatra mAnArtha evaM pratyayo viveyaH iti nAmnyapi tadarthapratIto satyAmeva vivAnaM syAd iti pRthagyoga ArambhaH / yadi ca vRttiviSaye paJcAdInAM saMkhyAmAtratrAcakavamAzrIyate, ava eva ca "dUrupavicanaikAcane" ityAdiSu iyekarAbhyoki vAcakatvamAzritya dvivacanena nirdezaH kripateH saMkhyevArthatve hi dvayedhiti bahuvacanena nirdezaH 70 AvazyakaH syAt ityucyate tadA tathA mAna-meyabhAvAzravaNe'pi zakayaH pratyaya utpAdayitumiti paJcAntaramAha--svArtha patra veti / vAkArosstra paJcasvAnAsthAyAm / tathA ca paJcAyaM padamityAdeH kA gatiriti zam asya sUtrasya | pUrvametra pAsa mAnamezamiti vitra saMkhyAzandopAdAnaM 75 30 vastutastu zabdA Ape niyatAH tebhyo yatra yAdRzArthabodho jAyate so'pi niyata eva, kevalanaryatro banAya zAstrakA relA nyupAdyante / tathA yuktam 'AyA : zikSanAgAnAM bAlAnAmupalAlanAH | asatye namini sthitvA tataH sasyaM samIite // itei / evaM bAlasadanamAtra kalakeSu zAdheSu vyutpannabuddhimirvAdhika dakSeH ko'pi tu yathAzA pratiratamyam / antataH sarvasya jagato'naikAntikatvAd vicArAsa hAsya eka vyavasthitAbhAva vA bhUyAt / vastutastu mAnavena viyam avatver vAyAM ca yaM prartiSyate iti nAtiprana pakSa mAnana 35 / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nAmni / so'sya mAnam saMkhyAH iti padAni saMbadhyante / tathA ca sUtrArthamAha-- saMkhyAvAcimastadasya mAnamityarthe ityAdi / nAmnIti pratyayAntArthavizeSaNam / tathA cAha --- samudAya 55 cennAma bhavatIti / samudAya iti, prakRti-pratyayamibhaH pratyayAnta iti yAvat / paJcakAdikA zakunyAdInAM saMthA / nanu pUrvasUtra eva nAmni ceti vaktavyaM kimiti yogavibhAgaH kriyate'ta Aha-yogavibhAgakarAt "Aho Shrutgyanam" ".
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazIhemacandrasaribhagavatpraNIte pA0 4. sU0 173 ] paJcakAH zakunaya ityatra / anyathA paJca mAnamityeva vadet / tyAdau pavuma vistAre ityasmAt kta yannAda paramatra mate (vRttiviSaye paJcAdInAM saMkhyAmAtrayAcaka tramiti | bhvti| yadatra lakSaNenAnutpanna tat sarva nipAtapo) paJcayaH saMtra ityaye'pi paJcakaH saMva iti prayogaH | nAt siddham / liGgasaMkhyAniyamazca viMzatyAcA 40 syAt , na ca sa iSyate, saMghAdiSu saMkhyeyaparAdeva paJcAdeH zatAditi siddhaH // 173| 5 pratyayasyeSvAt / anena pratyayena hi saMbAntargatAnAM paJcasaMkhyA pratIyate / saMkhyAvAcibhyaH pratyayotpattisvIkAre za. ma. nyaasaanusndhaanm-vish.| tadasya tu paJca saMkhyA mAnanasyetyarthe pratyavidhAne saMvasya paJcasaMkhyAvatvaM mAnamiti pUrvataH saMbadam / tayA ca sUtrArthamAha-vizapratIyeta, na ca tadimiti saMkhyeyaparampaH evaM paJcAdibhyaH syAdayaH zaza ityAdinA / loke virAtyAdInAM pratyayavidhAnamucitamiti nAmnItyanena svArtha evaM pratyaya | saMkhyAyAM saMkhyeye ca pryoge| dapale, tara laukikAryAnu- 45 10vivAna svIkAryamityucitaH panthAH / / 6 / 4 / 172 // | guga pratyAryAtriya sAvutvAya vAmanyAkhyAnaM kriyata | ityarthaH / tatra saMbavAnA mAnArtha pratyape vihite saMkhyepaviMzatyAdayaH // 6 // 4 // 173 // pratIteH, saMkhyAnadha mAnArthe pratyaye ca vihite saMkhyA pratItirityubhayapanIlyanugaM viSahamAha-dazA mAna100-viMzatyAdayaH zamdA nAmni viSaye meSAM sopAna saMlagAnaya vAsyeti / atrArtha 50 tadasya mAnamityarthe sAdhavo bhavanti / dardazadarthe / darA irAdA rAtoH pratyakaH, darArAmasya 'vin' ityAdezaH vibhAvaH zatica prtyyH| vizatiriti / dazanAnamasya vAdhyetyarthe darAnazabdaH sAdhiSyate, 15 do dazako mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA | "paJcadazavarge vA" [6.4.175.] iti sUtrema / tathA bhayAnasya vizatiH / khimAyaH zaca tyyH|| ca napatiparyantaM sarvatra daza zabda eva prakRtiH pratyayAzca trayo dazato mAnameSAM saMrUyeyAnAmasya bA | tatra tatra nirUpitA eva / 55 saMkapAnasya viraa| caravAribhAyaH zaza prtyyH| yatpAro dazato mAnameSAM saMkhyeyA- samudAyanipAtane hi nAntarIka prakRti-pratyayAyaka20 nAmasya vA saMrUpAnasya catvAriMzat / paJcana | yavAnAM prakRterAdezavizeSasya ca nipAtanamiti tathaiva sarvatra 1o saMkhyeyAnta- prakRtipratyayAdikaranA pradarzitA, ata eva cAtra prakaraNe masya vAsabyAnasya paJcAzat / SaSastiH ssssc| | vizatyAdInAM sAdhutvAnyAkhyAnamanyathA'vyurastratvameva SAM SaTradazato mAnameSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyA- svIkRtaM syAt / vidhi-nipAtanayozvAyameva medo yata, 60 nasya ssssttiHssnstiH| sapta dazato mAna- yatrAvayA nirdizyante samudAyo'numIyate sa vidhiH, yatra 25 meSAM saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya spttiH| | ca samudAyaH bhUyate'vayavAzcAnumIyante tannipAtanamiti / Tano'zI ca / STau sazato mAnameSAM saMkhye- etanniyamAnasAramena prakRti-pratyayo pRthguktaavih| paDaktiyAnAmasyavAsahapAnasya ashiitiH|nvnstiH zabdasya vyutpattimAha-paJcapAdA iti / atra paJcapAdazabdasya nava dazaro mAnanevAM saMkhyeyAnAmasya vA paJca ityAdezaH tiH prtyyH| vyutpattyarthena chandasi pravRttiH, 65 saMrUpAnasya nvtiH| dayanaH zamAvastazca | sannivezavizeSe dazasaMkhyAyAM ca rUDhathA prayogaH iti 30 prtyyH| daza dazako mAnamevA saMkhyeyAnAmasya | pANinIyAdimatama / svamate chandasi vyutpattiH sanniverA vA saMpanapa zatam / daza zatAni mAnameSAM vizeSa cAnyathA vyutpattinAha-pipIlikA pakti saMkhyeyAnAmasya vA saMkhyAnasya sahasram / pavaM rityAdAviti / ' dazasahasrANyayutam / dazAyutAni niyutam / daza niyutAni prayutam / daza prayutAnyarbudam / / ___ tathA ca paJcadhAtuH prakRtiH tinpratyayo bhAvArthe 70 35 dazAryAni nyarbudam / bahuAyanAlalajha-koTi-karmaNi vA / dazasaMkhpAyAmapyasya zabdasya prayogA dRzyate / kharva-nikharvAdayo bhavanti / paJca pAdA mAna- dazaratha'zabdasyA paGktipatha'zabdasya prayogaH kAlidAsena masyAH pktishchndH| pipIlikApaktiri- kRtaH / tathAhi "Aho Shrutgyanam
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 173 ] "nRpateH pratiSiddhameva tat kRtavAn paktiratho vilaya yat / apaye padamarpayanti hi zrutavanto'pi rajonimIlitAH // " [iti raghuvaMze navamasa ] mRgayArtha caran dazarathaH muniputreNa zravaNena AnU5 ryamANasya ghaTasya zabdaM zrutvA taca rAjazabdaM matvA tamuddizya zabdavedhI bANaH prakSiptaH tenAsau mRtaH / tadviSaye evedaM kavinoktam / asyAzayaH- dazaratho gajazabdamapi matvA yadbANa prakSiptavAn tat nRpateH kRte pratiSiddhameva, yuddhAdanyatra gajasyAvadhyatvaM nRpateruktam, tathApi ca tena yadidaM kRtam, 10 tenedaM siddhayati rAjasA janAH zrutijJAnasattve'pi apa pravRttAH bhavantIti / dazArthe'tra paGktizabdasya prayogaH / tathA ca koze'pi ---- zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsa ne SaSTho'dhyAyaH 15 "ktirdazAkSaraM chando dazasaMkhyAdiSu / striyAmU" [ iti medinI] atrAdipadena sannivezavizeSasya saMgrahaH / anyeSAmapi saMkhyAvAcinAM lakSaphoTayAdizabdAnAmatra bahuvacanena saMgraha: ukta eva / tadetat sarve nipAtanAzrayaNasya phalatvena saMgrahItumAha-yadatra lakSaNenAnutpannaM tat sarve nipAtanAt siddhamiti / aMlAkSaNika kAryajAtaM sAdhayitumeva 20 hi nipAtanamAzrIyata iti bhAvaH / eSu kasya zabdasyaikavacanAntayaM kasya sarvavibhaktayantatvamityAdi kathaM jJeyamityatra vinigamakamAha-liGgasaMkhyAniyamazceti / 'viMzatyAdyAzatAt dvandve sA caikye dvandvameyayoH ' [strI0 li0 7 ] iti liGgAnuzAsanavacanenaiSAM liGgasaMkhyA25 diniyama uktaH / vivRtaM cedaM vacanaM svopazavRtta | vittham - viMzatyAdyA viMzatirityevamAdikA saMkhyA saMkhyeye saMkhyAne ca vartamAnA strIliGgA / iyaM viMzatirbhaTAH, iyaM viMzati nAm / viMzatyA ghaTaiH ghaTAnAM vA / evaM triMzat, catvAriMzat, paJcAzat, saptatiH, azItiH, navatiH / SaSTeH 30 strIliGgatvaM zatAdInAM puM-napuMsaktAdi vakSyate / viMzatyAdyeti kim ? eka:, ekA, ekam; ho, dve dve; trayaH, tisraH, zrINiH catvAraH, catasraH, catvAri / guNavRttitvAdAzrayaliGgatA / nantasaMkhyAyAstvaliGgatvaM vakSyate / AzatAd dvandve inhe samAse vartamAnA viMzatyAdyA 35 saMkhyA AzatAcchatAdarvA navanavatiparyantAH strIliGgAH / indraH samAhAro vacanaM prayojayati / itaretarayoge paravalliGgaHtayaiva strotvasiddheH / ekala viMzatizva iyamekaviMzatiH / ekaviMzatyA / evaM dvAviMzatiH, yAvannavanavatiH / AzatA 335 diti kim ? ekaca zataM ca ekazatamityAdau dvandva katveti [ na0li09] napuMsakatvameva / dvandra iti kim paJcAnAM viMzatinAM samAhAraH idaM paJcaviMzati / 'anyas sarvo napuMsakaH " [stroli05] iti napuMsakatvameva, 'dvandvai katveti' [ na0li09 ] napuMsakatvApavAdo yogaH / "sA caye dvandvameyayoH" sA punaviMzatAdyA saMkhya dvandve samAse meye saMkhyeye ca vartamAnA aikye ekatva evaM prayoktavyA / dvandva- itaretarayogo vacanaM prayojayati / samA hAre hi siddhamevaikyam / ekazca viMzatizva ekaviMzati 6TAH payanAM vA / evaM dvAviMzatiH trayoviMzatiH, catu viMzatiH / ekatriMzat, ekacatvAriMzat, ekapaJcAzat ekaSaSTiH, ekasaptatiH, ekAzItiH, ekanavatiH / eka zatam, dvizatam, ekasahasram dvisahasram | ekalakSam, dvilakSamityAdi / saMkhyeye khalvapi viMzatirdhayaH, viMzatyA ghaTaiH / evaM triMzat, trizatA, yAcannavatiH navatyA / zataM ghaTAH, zatena ghaTa:, evaM sahasram sahasreNa / lakSam, lakSeNetyAdi / dvandva meyayoriti kibhU 1 dve viMzatI ghaTAnAm, tisro viMzatayo gavAm / viMzatyAdeH saMkhyAsthAnasyaiva dvitva-bahutvavivakSAyAM dvivacana bahuvacane / yad vAmanaH--- "triMzatyAdyekArthI striyAM tu nityaM napuMsake'dantA / saMkhyA zatAdiriSTA dvitvAdyarthe ca saMkhyAyAm // " | sA ceti prasiddhasaMkhyAparAmarzAt tatpratyAsatyA prasiddhasaMkhyArUpadvandvaparigrahaH itIha na bhavati / ekazcaitrAya dIyatAM viMzatimaiM prAyetyekaviMzatI AbhyAM dIyatAmiti dvivacanameva bhavati / "dvandve dvitva- bahutvayormeye tu bahutvasyApavAdo yogaH" iti / evaM pAtaJjalamahAbhAgya- kaiyaTa vivaraNAdiSu viMzatyAdizabdaviSaye bahu vicAritam / tasya sArabhUtoM'zaH prakRtopayogI saMkSipya pradarzyate yadyapi paGkti viMzati0" [pA0sU0 5.1.59.] iti sUtreNa zariyAdayo tadasya mAnamityarthe nipAtyante / evaM ca gavAM viMzatirityAdau bhedanibandhanA SaSThI na prApnoti / viMzatizabdena tA eva gAva ucyante, na tadadhikaM kiJcidarthAntaramiti bhedAnupapatteH / tathApi nipAtanasya sarvAnupapannArthalAbhaprayojanakatvopagamena, atra viMzatyAdInAM guNavAcakazuklAdizabdAnAM guNa-guNyubhayaparatvavat saMkhyA saMkhyeyobhayArthaparatvena, yatra saMkhyAmAtrAratvaM taMtra gavAM viMzatiriti SaSThayAH prayogaH, yatra ca saMkhyeyaparatvaM tatra viMzatirgAva iti " Aho Shrutgyanam"
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte [pA0 4. sU. 176. ] -- sAmAnAdhikaraNyena prayAgaH / na ca gavAM bahullAt tatsA. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zaH / tadasya mAnAdhikaraNyasya vizatizabdasyApi bahavacanAntasvamucita- | mAnam , nAmni ityetat sarva sNvdhyte| tathA ca sUtrArthamiti vAcyam mAha-trizascatvAriMzadityetAbhyAmiti / evaM caita dapi sUrya nirAtanArameva / DaNi sati AdisvaravRddhau hityA- 40 "viMzatyAdyAH sadaikAve saMkhyAH saMkhyeya-saMkhyayoH / " dansyasvarAdilope zAni, catvAriMzAnIti brAhmaNa' iti nAmalizAnuzAsanena teSAM nityakavacanAntatvAt / anyavizeSANAM nAma // 6141174 // daSTaM cAnyeSAmapi zabdAnAM svAbhAvikaM svalimasaMkhyAnu pazcad dazad vage vA // 6417 // vidhAnam-yathA vedAH pramANam , 'pururayo mAdravasau vizvedevA' iti / yadyapi pramANAdayaH zabdA vivakSAnazAt ta0 ma0paJcad daza ityeto zabdo tadasya vizebhyAdhInAM svasaMkhyAM kathayanti, tathApi linAtyAgamAtra mAnamityetasmin viSaye vagai'bhidheye Datpatya- 45 'tra teSAM dRSTAntasvam / evaM ca viMzatyAdInAM yadiha yAntau nipAtyete vaa| pakSe ko bhAti / paJca sAdhAraNazandebhyo virudatayA pratIyate tat sarva zabdasva mAnamasya vargasya paJcavargaH / paJcako vargaH / bhAvAdhInamiti svIkAryam, nAgezabhaTezca phaiyaToktadizA dshvrgH| dazako vargaH // 17 // bhASyAzayaM vyAkhyAya, viMzatyAdInAmekavacanAntatvaM, yA- / za0 0gyaasaanusndhaanm-pshc| tadasya dInAM dvivacana bahavacanAntatvamiti vicArakAle svAbhiprAya mAnamiti saMbadhyA eva / nirAtanAzrayaNAdeva rUpasiddhaya- 20 ithe prakAzitaH ! yaduktaM phayaTena viMzatyAdisaMkhyAsamu-1 nukUlapratyayAnumAna prakRtyanumAnaM ca / tathA ca paJcanUditadravyasamavAyinI, na tu pratyekaM zuklAdiguNavat pari zabdAd Dati antyasvarAdilope paJcaditi / dazanazandAda samApteti dravyagate liGgasaMkhye nAnuvartate / "paJcAdayastu | iti dazaditi vaikalpika rUpaM varge'bhiveye nipAtitaM vetyuktaH nityaM saMkhyeyavacanA iti saMkhyeyaliGgasaMkhyAnuvidhAyinaH" para nimAmi | pakSe saMkhyAnimitte "saMkhyADatecAzattiSTeH kaH"E.4. iti, aba vadanti-viMzati AdizandAnAM dvayAdizabdAnAM ca / 13.6 13.] iti ke paJcaka iti / / 6 / 41175 / / ko vizeSaH1 samuditavyasamavAyitvasyobhayatra tulyatvAt, ithe stome DaT / / 6 / 4 / 176 // kayorityAdI "kayoH" [pAsU0 1.4.22. ityAdau / ta0pra0-saMkhyAvAcinaH prathamAntAt sadasya teSAmapi (dvayAdInAmapi) saMkhyAmAtravacanatAyA dRSTatvAca / mAnamityasmin viSaye stome'bhidheye DaTa tasmAdayamatra bhASyAzaya:-viMzatyAdayo yAdayazca zabdA pratyayo bhvti| RgAdInAM samUhaH stomaH / (dharma-dharmiNoH) bhedaabhedau| viMzatyAdyAH kadAcid bhedena paJcadaza Rco mAnamasya paJcadazaH stomH| vishH| 60 saMkhyAM vadanti, kadAcidabhedeneti, gavAM viMzatiH, viMzati paJcaviMzaH / triMzaH / paJcadazI pngktiH| DakAroDa ya iti ca prayogaH / viMzatiprathaye tu bahuvacanamiSTameva, tyasvarAdilopArthaH / TakAro iyarthaH / / 176 / / yathA-dve viMzatI, tito viMzataya iti / dvayAdayastu svagatabAcyasaMkhyA viziSTadravyAbhedena tadgatasaMkhyAviziSTameva za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-stome tadasya dhamai pratigAdayanti zabdazaktisvAbhAvyAditi tatra ka mAna miti saMbadhyate / "saMkhyAyAH saMghastrapAThe" vacanAntam / / 6 / 1173 / / 6.4.171.J iti sUtrAt saMkhyAyA iti padamapi 65 dhArApravAheNAnuvateta eva, nipAtanapareSu sUtraSu saMkhyAvAci zaM cAtvAriMzam // 6 / 4 / 174 // prakRtivizeSAzrayaNAt tadhUcI spaSTatayA'nuktamapi arthataH saMbaddhameva / atra ca saMkhyAvAciprakRtivizeSAnupAdAnAt ta. - zisyatvAriMzad ityetAbhyAM sAmAnyataH saMkhyAvAcina evaM prkRtisvm| stomazandasya tadasya mAnamityartha raNa nipAtyate, tyayAntaM | sAmAnyataH samUhArthatve'pi prakRtasUne vaidikasaMpradAyaprasiddhasya 70 vet kasyakmiAma bhavati / vizadhyAyA mAna- | stomasya grahaNamityAha-RgAdInAM samUhaH stoma iti / meSAM zAni cAsvAriMzAni kAnicita | Rco yajuSi sAmAni ca tattadevaparitapaNa na prAsaNAnyevamucyate // 17 // devAmekAsaMgaddhaH stutyAdimA mAmAhA mogarAmdena 55 "Aho Shrutgyanam
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - [pA04. su. 179 / osiddhahemacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / vyavahi yate ityrthH| DivAdantyasvarAdilope paJcadazaM ityaadi| | daNDaM daNDena tADanamarhati yogyatayA prApnotIti daNDavaH, anubandhaphalamAha-DakAro'ntyasvarAdilopArtha iti / evaM musalaM musalena tADanamahaMtIti yathopayogaM daNDAdInAM TakAro yartha iti ca / yadyapi stome ityuktAvAt / tatsaMbaddhakriyopalakSakatvaM jJeyam / / 6 / 44178 // stomasya ca puliGgatvAt striyAmaprayoga evaM / tathApi yajJAdiyaH // 64 / 179 // 5 paGktirUpe stome paJcadazI paktiriti strItvaM samudAhRtamiti bodhyam // 641176 // ta0 pra0- yajJazabdAd dvitIyAntAvaItyarthe iyaH pratyayo bhavati / yajJamarhati yajJiyo deshH| tamahati // 64 // 17 // yajhiyo yjmaanH| yajJo nAma kriyAsamudAyaH ta.pra.-tamiti dvitIyAntAdarhadathai yathA kacit tadabhivyaGmayaM vApUrva ityaahuH| // 179 / / vidhi pratyayo bhavati / zvetacchatramahati pravaita- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-yjnyaa| tamaha10 cchtrikH| vaivikH| yAkhikaH / vAnayugikA tIti saMvacyate / yajJamahatIti, yatazabdo'trApi yajJakriyA bhisseynikH| bAlI pdikH| caamaarikH| nuSThAnaparaH, tatra yajJakriyAnuSThAnAdhikaraNatA he yAziyo deza zatyaH, shtikH| sAharaH / bhojanamahati pAna- 1 iti prayogaH, tarikrayAnuSThAnayogye kartari yajJiyo bajamAna mahatItyAdApanabhidhAnAnna bhayati // 17 // / iti prayogaH, kriyAsamudAyarUpatve yajJasya / apUrvarUparave ca yajJiyo deza iti na prayogastasyApUrveNa saMbandhAyogAt / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tamAtamiti 15 tathA cArthavayaparatvamAzrityevodAharaNadvayam , yaziyo deza dvitIyAntopasthApaka padam / tathA ca dvitIyAntasyeha sama / iti kriyAsamahAyaparatve. yajJiyo yajamAna ityapUrvaparatve iti thasthamiti lamyate / yathAvidhi ityuktasyAt yebhyo viziSya vivekaH / tadarthameva yajJapadArtha dvivAha-yajJo nAma kriyApratyayo vihinastebhyaH sa evaM pratyayo'nyebhyaH prakaraNaprApta samudAya ityaadinaa| yajJo yAga ityAdayaH paryAyazabdAH iNiti vivekaH, iti zvavacchAdibhya ikaNa zanAta yeko, "yataH saboDamaro yAgaH saptatantumezvaH smRtaH" ityamarasahalAdaNa ca bhavati / prakRtivizeSAnupAdAnAt sarvasmAdeva kozAt / nAmnaH pratyayo'yaM bhavatIti lambate, tathA ca bhojanamarhati yadi yajane yajJaH, yajantyaneneti yaH, yajantyatra pAnamahatItyAdyarthe'pi ikaNa prApnotIti bhaujanikaH, pAnikaH | veti vigraheSu yajJarAndo vyutpAdyate, evaM ca devatodezena ityAyanamihitaprayogANAmatiprasaGgamAzaGkayAha - bhojana dravyatyAgaH, tdeshe| dravyatyAgasAdanam , taduddezena drvymiitiityaadi| abhihitAnyAkhyAnasyeva zAstraNa kriyamA syAmadhikaraNaM vA yazarAbdArtho labhyate, tathApi, devatozena gasyAdetAdRze'the pratyayasyAbhidhAnazaktaradRSTatvAnna pratyayo dravyatyAgaviSayakakriyAsamudAya eva tasya rUdiH saMkalpA-6 25 pattiriti bhAvaH // 6 // 4177 // vadhi pUgAhutiryantaM kriyAsamudAye pravartamAne yazaH pravartate daNDAdeyaH // 6 // 4|178 // iti prapogadarzanAt / tatra yajJAnAM svargAdisukhaprAptisAdhata0 pra0-daNDAdibhyo dvitIyAntebhyo'I navaM tatra tatra zAstraSu vaNitam / parantu AzutaravinAzinAM tyathai yaH pratyayo bhavati / ikaNo'pavAdaH / karmamAM kAlAntaramAvi svargAdisukharUpaphalasAdhanatyamanupapanna miti 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityAdi vAkyadaNDamati dnnddyH| muslyH| trihitakarmaNAM tattatkalasAdhanatve'vagate AzutaravinAzinAM 30 daNDa musala mevA vadha madhuparka adha medha yAgAdikarmaNAM kAlAntarabhAviphalasAdhanatvospattaye'ntarA puNya(tha) udakaibha kazA yugaiti dnnddaadiH||178|| rUpamA krpyte| tadAha-"ciradhvastaM phalAyAlaM na karmA za0ma0 myAsAnusandhAnam-daNDA0 / tama- tizayaM vinA" iti / atizayaH arvam , adRSTamityAdayaH hatIti saMbadhyate / tathA ca sUtrArthamAha-daNDAdibhyo 7 dvitIyAntebhya ityAdinA ! ikago'pabAda iti / pUrva- ayamAzayaH-kriyAsamudAyaspo yazo dhvaMsatAM nAma, 35 sUbega sAmAnyataH prAptasyekamo bAdhako'yaM ya ityrthH| | tajjanyamapUrvamAphalodayaM tiSThati nadeva ca svargAdi sAdhanam / siddhahemacandra0 43 / tathA ca yazAderapUrvadvArA krira...dhanatvaM na sAkSAt / kecit - "Aho Shrutgyanam"
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 tu tADazamapUrvameva yazazabdavAcyaM na kriyAsamudAya ityAhu stanmatenoktaM tadabhivyaGgyaM vA'pUrvamiti / taditi padaM * kriyAsamudAyaparam tenAbhivyaGgyaM svajanyatvenumApitam 'apUrvam' apUrva zabdavAcyaM puNyam, Atmani yazakartari 5 AphalodayaM samavAyena vartamAnameva yazapadArtha ityarthaH ||6| 4|179 // kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pAtrAt tau ||6|4|180 // 0 pra0 - pAtrazabdAt dvitIyAntAdahatyarthe | tau ya iya ityetau pratyayau bhavataH / pAtramarhati 10 pAbhyaH / pAtriyaH || 180 || za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pAtrAt / tamaIvIti saMbadhyate, tathA ca sUtrArthamAha-pAtrazabdAd dvitIyAntAd ityAdinA / pAtramaItItyasya svopayogayogyajalAdi / pAtra vyavahartumaItItyarthaH / ye kila pAtrAd bahiSkRtAH, 15 aspRzyatvena vyavahRtAH te na pAtrAhaH, tatsaMsargeNa pAtreSa 20 vyavahAryatvadoSApAtasya pUrvAyAtamaryAdayA prAptatvazzravaNAt / / tadatiriktA evaM pAtrAhaH iti tatraivAyaM prayogaH ||6|4|180||| dakSiNA - kaDaGgara- sthAlIbilAdIyayau ||6|4|181|| [ pA0 4. sU0 183 ] vilamarhatItyasya ca pAkAyopayuktAH, na tatra saMskArAntarasyApekSeti bhAvaH, tadAha - pAkA ityarthaH / sarvathA saMskRtatve sthAlI cilaprakSepayogyA iti pratIteH ||6|4|181|| 50 55 ta0 pra0 - dakSiA kaDaGgara sthAlIbila ityetebhyo dvitIyAntebhyo'tyarthe iya ya ityetau pratyayau bhavataH / dakSiNamarhati dakSiNIyo dakSiNyo guruH / kaDaGgarIyo kaDaGgayoM gauH / kaDaGgaraM mASAdikASTham / sthAlIbilIyAH / 25 sthAlIbilyAstaNDulAH pAkA ityrthH|| 189 // | za0 ma0 bhyAsAnusandhAnama - chedA 0 / tamaItIti saMbadhyate / nityamiti padaM sUtre paThayate / zAzvatastu "dhruvo nityaH sadAtana - sanAtanAH" ityamarakozena, "nirayaM syAt saMtate'pi ca" iti medinIkozena ca, sadAtanavaM saMtatastraM (paunaHpunyaM) ca nityazabdArthaH / tatra sadAtanArthasya nityazabdasyeha kenApi saMbandho na ghaTate / tathAtra trayaH sannihitAH saMbandhayogyAH, prakRtiH, pratyayaH, pratyayArthazca / tatra prakRtervizeSaNatvaM saMbhavati bhinnabhinnavibhaktikatvAt / pratyayavizeSaNabhUtenApi tena na prayojanam / tathAhi nityagrahaNaM pratyayAntarapravRttivAraNArthamapi na saMbhavati, tasyAprAptatvAt / nApi pratyayArthavizeSaNaM tat saMbhavati nityaM chedamarhatItyasyArthasyAsaMbhavAt / na hi kazcit padArthaH sadA chedamarhati / yo'pi vetasAdiH padArthazchinnazchinnaH praro- 60 iti, so'pi na sadA chedamarhati kasyacit kAlasya vyavadhAnena chedaprayogAdeva punastasya kAryayogyatvam, ato nityagrahaNAnarthakyaM syAditi paunaHpunyArthakasya nityazabdasyeha grahaNaM, tasya ca pratyayArthavizeSaNatvaM ghaTata ityAzayavAnAha - nityamaItItyasya vizeSaNamiti / tathA 65 ca paunaHpunyena chedamarhatItyevaMrUpeNa pratyayArthaH paryavasyatIti na doSaH / chedamaIti chedikaH, evaM bhedamarhati bhaidika ityapi || 6|4|182 // | | virAgAd vijaya ||6|4|183 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dakSiNA 0 / tamarhatIti saMbadhyate / dakSiNAzabdaH kRtasya karmaNaH pratiSThArtha vitIryamANe ( dIyamAne) dravye rUTa eva / svayaM cAcAryeNa RtvigAdeH pArizramikarUpeNa dIyamAne dravye tasya zaktiH 30 pUrvamuktA / kaDaGgarazabdasyAprasiddhatvAdAha - kaDaGgaraM mASAdikASTham iti / mASAdidvidalAnnAnAmannAMze pRthakate ziSyamANaM tadIyatAdikASThaM kaDaGgaramiti tadarthaH / patrAMzastu cUrNIbhUta iva pRthag bhavati, tato'vaziSTaH kaMThinoM'za iti yAvat / sthAlI ratnapAtram, tasyAvilamanta:35 pradezaH / dakSiNAmaItItyasya dakSiNAdAnayogya ityarthaH / kaDaGgaramaItItyasya kaDaGgarabhakSaNayogya ityarthaH / sthAlI 04 chedAdernityam ||6|4|182 // ta0 pra0 - nityamityaItItyasya vizeSaNam / cheAdibhyo dvitIyAntebhyo nityamaItyaye yathAvihitaM pratyayo bhavati / chedaM nityamaIti chedikaH / bhaidikaH // cheda bheda droha doha narta gorta karSa S fare prakarSa prakarSa prayoga viprayoga se prayoga prekSaNa saMpazna viprazna iti chedAdiH // 1 82|| 70 ta0 pra0-virAgazabdAd dvitIyAntAnnityamarddatyarthe yathAvidhi pratyayaH, tatsaMniyoge ca virAgazabdasya viraGgAdezo bhavati / nityaM virAgamarhati vairaGgikaH // 183 // "Aho Shrutgyanam"
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 zrasiddhamacandrazabdAnuzAsane SaSTho'dhyAyaH / [ pA0 4. sU0 185 ] za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - virAgAd0 / samarhatIti saMbadhyate / virAgo'prItatA, tamarhatItyasya aprItiyogyatAM bhajate ityarthaH / vairaGgika ityasya sahetukAprItimAnityarthaH || 6 |4|183 // zIrSacchedAdyo vA ||6|4|184 // ta0 pra0 zIrSacchedAd dvitIyAntAnnityamatyarthe yaH pratyayo vA bhavati / pakSe ika zIrSacchedaM nityamarhati zIrSacchedyaH cauraH / zairSacchedikaH ||184|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zIrSa0 / tamatIthe zIrSacchedazabdAdyaH, yAbhAvapace ca autsargika ikaN / nityamityasyApi saMbandha iSTa eveti tadanusAraM vigrahamAha-zIrSacchedaM nityamaItIti / yadyapi ekavArameva zIrSacchede sati zirasaH prarohAbhAvAnnityaM paunaH15 punyena zIrSacchedAsaMbhavaH, tathA'pyaparAdhagurusvanibandhaname kaikasyAparAdhasya kRte zIrSacchedadaNDasyaucityena punaH punaraparAdhe paunaHpunyena tayogyatAyA akSatatvameba / yogyatAnibandhanaiva pratyayapravRttirna tu phalopadhAyakatAnibandhaneti na doSaH ||6|4|184 // 20 zAlIna - kaupInArtvijInam ||6|4|185|| 25 ta0 pra0- zAlIna kaupIna AbijIna ityete zabdAstamatyarthe InaJpratyayAntA nipAtyante / nityamiti nivRttam / nipAtanasyeSTaviSayaFerr | zAlIna iti zAlApravezanazabdAdInaJ uttarapadasya ca lukU / zAlApravezanamarhati zAlInaH JakArasya vRddhinimittatvAt puMvadbhAvo na bhavati / zAlInAbhAryaH / zAlInazabdo'pRSTaparyAyaH / kaupIna iti kUpapravezanamahati kaupInaH / kaupInazabdaH pApakarmaNi 30 gopanIyapAyupasthe tadAvaraNe ca cIvarakhaNDe vartate / tvijIna iti RtvijazabdAt RtvikkarmazabdAd vA InanpratyayaH karmazabdalopazca nipAtyate / RtvijamarhatyAtvijIno yajamAnaH / Rtvikata vijInaH 35 vigeva || 6 | 4 || || 185 // 339 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- zAlIna0 / tamarhatItyarthaM prakRtaprayogANAM nipAtanaparaM sUtram / tatra kutra vA kA prakRtiH kiM nipAtyamiti svayameva vakSyati / pUrvatra 40 nityamiti pratyayArthavizeSaNatvenoktamanuvartamAnamAsIt tasyaiha sUtrArthe samAvezaH kuto na dRzyata ityAzaGkAyAmAha -- nityamiti nivRttamiti / tatra hetumAha-nipAtanasyeSTaviSayatvAditi / nipAtanaM hISTe'rthe tatprayogo yathA syAditi na ca zAlinAdiprayoge nityArthapratItiriSTeti 45 na tasya saMbandha iti bhAvaH / yadyapi ca zAlInAdizabdeSu na prakRtyartha pratyayArthayoH samyakpratItiH, tathApi prakRtipratyayAnuzAsanaprakaraNapaThitatvAdarthAnukUlAM prakRti-pratyayAdikalpanAmAha-zAlApravezanazabdAdityAdinA / zAlA'trAntaH puram gRhAntaHpradezo vA adhRSTatvAdantaHpure'pi 50 sthAtuM yogya iti, apragalbhavAd gRhe pravizyaiva sthAtuM yogyo na tu sabhAdiSu goSThISu vA sthitiyogya iti vA'rthaH / zAlAzabdasya vRddhayAditvAdetadviSaye pratyaye tritvaM vyarthamityAzaGkAmapanetumAha - akArasya vRddhinimittasvAditi / zAlInAbhAryA yasyaityarthe 55 bahuvrIhau pUrvapadasya puMvadbhAvo na bhavati / tathA ca vRddheH strataH sasve'pi parjanyavalakSaNa pravRsyA punarvRddhibhavatIti tasya (kArasya) vRddhinimittakhaM bhavati / tathA 60 ca "taddhitaH svaravRddhi 0" [3.2.55.] iti sUtreNa puMvatvaM pratiSidhyate / zAlInazabdasya rUDhyarthamAha-zAlInazabdo'dhRSTapayaya iti / "syAdadhRSTastu zAlInaH" ityamarakozAditi bhAvaH / "kaupInaM syAdakArye'pi cIra-guhyapradezayoH / " 65 iti vizvakozAnusAraM kaupInazabdasyArthatraye prasiddhatvAt tadanusAraM vigrahamAha- kUpapravezanamarhatIti / yadakArye tad gopanIyatvAd dRSTiviSayadUre gamanamarhatIti tAtparyam - akAryayogyatvAt puruSaliGgaM strI ca kaupInamucyate / AcchAdanIyatyAcca pAyurapi kaupInameva / tadAcchAdanatvAt tatsaMbaddhatvAca vastrakhaNDamapi kaupInamityA - zayavAnAha - kaupInazabdaH pApakarmaNItyAdi / pAyu- 70 gudam, upasthaH puM-strIliGge / "upasthaH zephasi koDe tathA madanamandire" iti ityAcArya zrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau vizva medinIkozAbhyAm / pAyuzcopasthaM ca pAyUpasthaM, SaSThasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH gopanIyaM tat, tasminniti vigrahaH / ArkhijInazabdasya "Aho Shrutgyanam"
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvazanImAnasaribhagavatpraNIte [pA0 4. sa. 185.] Rvivi yajamAne ca prayuktasvAt tadanurUpaM vigrahamAha- ] tadyogya kriyAkalApaM divyaireva saMbhAraH kartu kAmadhenvA- 20 Rvijamati, Rtvikrmaaiitiiti| pUrvatra yaja- dInAdizati-he kAmagavi !- kAmadheno ! svagomaya. mAnaH pratyayAntArthaH, paratra Rsvik / atra sarvatra pravezana- rasaiH svakIyabhuktavikArabhUtavastuvaiH bhUmi siddhanRpAkarmAdizabdAnAM nipAunAdeva lopaH svIkArya iti shm||gmnmaargm AsiJca Akuru, yena rajaHsamutpattina 5641985 // bhavediti bhAvaH / dRSTaM hi zubhAvasare gomayopalepanena ityAcAryanIvijayalAvaNyasarisaMgRhIte zabda bhUmisammArjanam / he rasnAkarAH!-samudrAH (svamauktikai) 25 e mukAsvastikaM muktAbhinimitaM svastikAkAram mahArNavanyAsAnusandhAne SaSThAdhyAyasya caturthaH AtanudhvaM, sarvatra tadRSTipAtayogyasthAne vistArayadhvam / pAdaH saMpUrNaH // saMpUrNabhAyamadhyAyo'pi // svastikacihasyApi zubhAvasare kriyamANatvAcArAt / he uDupa !-candra ! svaM pUrNakumbhIbhava pUrNakumbhasthAne bhUmi kAmagavi stragomayarasarAsiva ratnAkarA tiSTha, evamavasare nagarAdidvAreSu pUrNakumbhasthApanasya vyava- 30 10 muktA svastikamAtanudhvamupItvaM puurnnkumbhiibhv| hArasiddhatvAd amRtapUritastvameva tatsthAne timcheti dhatvA kalpatarolAni saralaigviAraNAstoraNA bhAvaH / he digavAraNA:!-dikSu sthitAH mahAgajAH ! myAyatta svakaravijitya jagatIM nanveti siddhA. kalpataroH surapAdapastha dalAni patrANi saralaH jubhiH dhipH| | svakaraiH svazuNDAdaNDaiH dhRtvA avalamya toraNAni svapravartakasiddharAjanRpasya vijayamabhinandayati-bhUmi patramAlA: Adhatta-viracayata / kuta iti cet ! yataH 35 15 kAmagavi iti / 'he kAmagavi! svagomayarasaH bhUmim | siddhAdhipaH siddharAjo nRpatiH, jagataH pRthvI, vijitya AsiJca, he ratnAkarAH ! muktAsvastikam Atanudhvam , he svAdhInAM kRtvA-pati Agacchati / nanu iti komlaahue| pUrNakummImava, he digavAraNAH ! kalpataroH | lApasUcakam // 1 // dalAni sarala svakaraH pRkhA toraNAni Apaca, nanu jagatoM vijitya siddhAviraH eti' itytryH| vijayAbhinandanAya iti SaSTho'dhyAyaH "Aho Shrutgyanam'