Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 78

६६
इति ॥ ६११८० ||
गोधाया दुष्टे गारव || ६| ११८१ ॥
गोधाशब्दाद् ङसन्साद् दुष्टेऽपत्ये णारचकारादेरण च प्रत्ययो भवति । गोधाया अपत्यं 5 दुष्टे गौधारः, गौधेरः । यो अहिना गोधायां जभ्यते । गौधेयोऽन्यः | शुभ्रादित्वादेयण् ॥८९॥
15
afeerendrataम चन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
श० म० न्यासानुसन्धानम्०-गोधायाः । गोधा सरीसृपजन्तुविशेषः प्रायेण वृक्षविलेषु प्रतिवसति । जलवासिनी गोधा तु मकरजातिः । अत्र सरीसृपजातेरेव 10 ग्रहणम् श्रतः तस्या दुष्टमपत्यं सरीसृपजाति विशेषाहिजन्यत्वेन वक्ष्यमाणम्। दुष्टशब्दस्य सप्तम्यन्तस्य तदन्तेना नुवर्तमानेनास्त्ये इति पदेनैव सम्बन्धस्य योग्यत्वादाहदुष्टे अपत्ये इति । अवस्यस्य दुष्टत्वहेतुमाह — योऽहिना गोधायां न्यत इति । अहि-गोधयोभिनाकृत्योरप्यङ्गविशेषसामान्याद् भवति साङ्कर्यसम्भवः । पाणिनीये तन्त्रे एतद्विषये "गोधाया दूक् " [ पा० सू० ४.१.१२९.] इति सूत्रे " आरगुदीचाम्" [पा० सू० ४.१.१३०. ] इति सूत्रे वा दुष्टे इति न दृश्यते । अमरकोशेsपि "त्रयो गौधार - गौर गौधेया गोधिकात्मजाः" इति 20 पहिल्या त्रयाणामपि शब्दानामेकार्थवाचित्वमेवोक्तम् । अत्र च गौधार-गौवे दुष्टौ गौधेयश्च शुद्धमपत्यमिति । लभ्यते इति भेदः । अत्र मूलं किमिति विचारणीयं सुधीभिरिति ||६|१|८१ ॥
जण्ट- पण्टात् ||६|११८२॥
25
जण्ट-पट इत्येताभ्यामपत्ये णारः प्रत्ययो भवति । जाण्टारः । पाण्टारः । केचित् तु पक्षस्थापत्य पाक्षार इत्यपीच्छन्ति !॥८२॥
30
श०म० न्यासानुसन्धानम् - जण्ट० | जण्टपटशब्दावख्यातार्थी, ताभ्यामपत्ये गारो विधीयते । मतान्तरमप्युच्यते केचित् तु पक्षस्थापत्यमिति । तथा च पक्षशब्दोऽप्यत्र सूत्रे पठितो ज्ञेय इत्याशयः । पाणिनीये तन्त्रे च नैताभ्यां प्रत्ययविधानं दृश्यते । तत्र हि एतसूत्रसमानविषये " आरगुदीचाम् " [पा सू० ४.१ १३०.] इति सूत्रे महाभाष्ये उक्तम् — आरग्वचनमनर्थकं रका सिद्धत्वात् । गोधा आकारान्ता रक् च प्रत्ययः एवं तहिं सिद्धे सति यदाका शास्ति तज्ज्ञापयत्याचार्यो इन्येभ्योऽप्ययं प्रत्यय इति । किमेतस्य जायने प्रयोजनम् १
35
पा० १ सू० ८३. J
'मौण्डारो, जाडारः, पाण्डार इति सिद्धं भवति" इति । अयमाशयः गोवाशब्द आकारान्त एव ततश्च रक् प्रत्ययमात्र विधानेऽपि गोवार इत्यस्य सिद्धया आकाराच्चारण 40 रूपाचार्यव्यवहारेण ज्ञायत एतत् यत् कुतश्चिदन्येभ्योऽपि तादृशेभ्योऽयं प्रत्ययो भवति यत्राकारश्रवणस्य सार्थक्यं स्यादिति । तथा मौण्डार इत्यादयः प्रयोगाः श्रयमाणा निष्पन्ना भवन्तीति । मानवीयधातुवत्यनुसारं शब्द कौस्तु
66
भेsपि जाडारः पाण्डार प्रत्येवादाहृतम्, काशिकायामप्ये 45 मेव । तथा च जारः पाण्डार इति तेषु नोपलभ्यते । तथा चेहापि जड पण्डाभ्यामित्येव सूनं स्वात् लेश्करम्परया पाठः परिवर्तित इति शङ्कितुं शक्यते । अयमेव वाऽऽचार्याभिमतः पाठः पूर्वतन्त्राद् विभिन्न एवेत्यपि कथयितुं शक्यम् । पाक्षार इति तु कापि नोपलभ्यते SC संप्रति ||६|१|८२ ! |
चतुष्पाद्य एयञ् || ६|११८३ ॥
चतुष्पाद्वाचिभ्यो इन्सन्तेभ्योऽपत्ये पयञ् प्रत्ययो भवति । अणादीनामपवादः । कमण्डल्वा अपत्यं कामण्डलेयः । शितिवाद्याः शितिबा- 55 हेयः । मद्रवाह्नाः । मत्रबाहेयः । जम्ब्वा जाम्बेयः । शबलत्याः शाबलेयः । बहुटाया बाहुलेयः । सुरभेः सौरभेयः ||८३||
श०म० न्यासानुसन्धानम् — चतु 1 अत्रापि बहुवचनेन चतुष्पादजातिवाचिनो गृह्यन्ते, खतुष्या- 60 च्छन्दमात्रस्य ग्रहणे तु विवक्षिते बहुवचनं व्यर्थमेव स्यादित्याशयेन सूत्रं विवृणोति चतुष्पाद्वाचिभ्य इति । चत्वारः पादा यासां ताः चतुष्पाद इति स्त्रीलिङ्गेनैव विग्रहः समुचितः स्त्रीलिङ्गानामेव चतुष्पदां ग्रहणस्येष्टत्वात् तथैोदाहरणात् । अणादीनामपवाद इते । यस्माच्छ 65 दादगाद्यन्यवनो यः प्रत्यवः प्राप्तमवादयमेव प्रवर्तते इति भावः । तत्र ये स्त्रोप्रत्ययान्ता यया-कमण्डलूशितिवाहू - भद्रबाहू - जम्बूरावलाः शब्दास्तेभ्यो "ङयात्यूङ: " [६.१.७०,] इत्येवम् प्राप्तो रूपे विशेषाभावेऽपि कार्यार्थ वाध्यते । जम्बूशब्दे यद्यपि मतभेदः 70 | केचनौणादिकं दीर्घान्तं जम्बूशब्दं मन्यन्ते, तस्य च अन्तत्वाभावात् ङयाग्यूडः " [ ६.१.७०.] इत्यस्वाप्राप्तिः । यदि च शृगालवाची जम्बुशब्द एव ऊङि कृते स्त्रियां दीर्घान्त इत्याश्रीयते तदा तस्योङन्तनिमित्त | एवम् प्राप्तः । इदं मतं महाभाष्यकारस्य । कैयटस्तु 75
62
" Aho Shrutgyanam"