Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 153

tat
| पा० २. ० ६९. J श्री सिद्ध हेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
शिवीनां शैषः । उषुष्टस्य औषुष्ठः । शकलायाः शाकलः | अदूरभवे, विदिशाया अवरभवं वैदिशं नगरम् । वैदिशो जनपदः । वरणास्याः वारणसी । व्रीहिमत्या हिमतम् । 5 यवमत्या यावमतम् ।
विवक्षेत्रार्थः अभिवेयं प्रयोजनं वाऽस्येति विवक्षार्थ इत्यस्यार्थः । विवक्षा च श्रोतॄणां तादृशार्थबोधनाय वक्तुमिच्छा साच प्रकरणपर्यवसायिनीति विचार्थ इत्यस्य प्रकरणार्थ 40 इत्यर्थः । तत्फलमाह - तेनेत्यादिना । तेनेोक्तार्थ विवरणेनअनुवृत्ते प्रकरणप्राप्ते, तदेव स्पष्टयति-व्यवहारमनुपतिते इति । व्यवहारविषयीभूते इत्यर्थः । व्यवच्छेद्यमाहन संगीते इति । केवलं शास्त्रेण संकीर्तित एत्र नाम्नि प्रत्ययो न भवति, किन्तु यन्नामव्यवहारमारूढं स्यात् लोके 45 व्यवहृतं स्यात् तत्रैवानेन प्रत्ययो भवतीति । निवसनं निवास इति क्रियाप्रधानोऽपि निवासशब्दः प्रयुज्यते तन्निराकरणायाह - निवसन्त्यस्मिन्निति निवास इति तथा चाधिकरणे घमिति भावः । एवं च प्रत्ययान्तस्य देशविशेषवाचक सिध्यति । उदाहरति- 'ऋजुनाव' 50 इति ऋजुभावानां वेति । ऋजुनौ ' शब्दस्यैकवचने षष्ठयन्तं रूपं 'ऋजुनाव' इति, ऋजुमा जेवयुक्तं जन नुवन्ति स्तुवन्ति इत्यर्थे “कर्मणोऽण्” [ ५.१.७२. ] इत्यणन्तो ऋजुना शब्दस्तस्य बहुत्वे षष्ठयन्तं ऋजुनावानामिति । ऋजुनौशब्दात् ऋजुनावशब्दाद् वाऽणि आदिस्वरवृद्धयादी 55 आर्जुनाव इति । एवं शिवीनां शब इत्यादयोऽपि विज्ञेयाः । वरणास्योः वारणसीति । वरणाच असी चेति नाम्ना ख्याते व तयो(दूरभवा (मध्यस्था) नगरी वारणसीत्यत्र पृषोदादित्वाद् णकारात् परस्याका स्य हस्य इति स्वमतम् । अन्यन्ते तु वाराणसीति श्रूयते दृश्यते च 60 तथा प्रयोगोऽपि । तन्नते च रेफात् परस्याकारस्य पृशेदरादित्वाद् दीर्घ इत्याश्रीयते । वकारात् परस्याकारस्य तु आदिस्वरवृद्धिरेव । वारणसीति पयोगश्च न दृश्यते लोके । काश्या हि द्वितीयं नाम वाराणसी, तस्या उत्तरतो वरणा, दक्षिणतश्वासी प्रवहति । तथा चात्र किं तत्त्वनिति विज्ञे- 65 मृग्यम् । प्राचां वैयाकरणानां मतमुपन्यस्य निराकर्तुमाहइह केचिदित्यादि । इदं हि तेषामभिप्रेतमङ्गादयः स्वनामप्रख्यात—तत्तत्क्षत्रियवाचकाः, धरणादयस्तन्नदीदेशविशेषादिवाचकाः, क्षत्रियविशेषनिवासकारणेन - तन्नदीदेशविशेषसामीप्यकारणेन च तानि तानि देशनामानि प्रथि 70 " इति प्रकरणे हेतौ प्रकाशादिसमाप्तिषु । तानि । विना च प्रत्ययोत्पत्तिमर्थविशेषप्रतीतिर्न संभानिदर्शने प्रकारे स्यादनुकर्षे च सम्मतम् !! व्यते । ततश्च प्रत्ययोत्पत्तिरावश्यकी । सति च प्रत्ययइति विश्वकोशोतेष्विति शब्दार्थेष्वत्र कस्याप्यर्थस्या- विधाने यादृशं रूपं तेषु प्रथते तन्न सेत्स्यतीति तल्लुपि समस्या-विवक्षार्थत्वं वर्ण्यते । क्रियतेऽर्थप्रतिपत्तिरनेनेति कर्तव्यैव । न केवलं लुपो विधानेनेष्टरूपसिद्धिः विशेष्यानुम्युत्पत्त्या करणशब्दः शब्दार्थः । तथा चेतिशब्द इत्यायाति । सारं लिङ्ग-वचनयोरापत्तेः इति प्रकृतिवलिङ्ग - बचनयोरनु- 75
"
'इह केचिदङ्गानां निवासः अङ्गाः । बङ्गाः । कलिङ्गाः । सुखाः । मगधाः । पुण्ड्राः । कुरवः । पञ्चालाः । मत्स्याः । वरणानामदूरभवं वरणा नगरम् । शृङ्गशाल्मलीनां शृङ्गशाल्मलयो 10 ग्रामः | गोदयादयोगदौ ग्रामः । आलम्यायनपर्णानामालन्यायनपर्णा ग्रामा । शफण्डयाः शफण्डी । जालपदाया जालपदा । मथुरायाः मथुरा । उज्जयन्याः उज्जयनी । गयानां गया । उरशायाः उरशा | तक्षशिलायाः तक्षशिला । 15 कटुकबदर्याः कटुकबदरी | खलतिकस्य खलतिकं वनानीत्यादिषु प्रत्ययमुत्पाद्य लुपमारभन्ते । सत्यां च लुपि प्रकृतिवल्लिङ्ग-वचने न मन्यन्ते ।'
तस्य
तदयुक्तम्, अत्र हि प्रकृतिमात्रमेव देशनाम न प्रत्ययान्तम् ! प्रत्ययान्तस्य च देशनामत्वे 20 प्रत्ययो विधीयते इति न भवति । निवास इत्यादिविवक्षायां तु वाक्यमेव । प्रत्ययाभावाच्च लुवपि न वक्तव्या । अङ्गवरणादीनां च क्षत्रिय वृक्षादिवज्जनपदनगरादौ स्वत एव वृत्तिर्न प्रत्यययेोगात् लिङ्ग25 संख्येोपादानं च स्त्रगतमेवेति ॥ ६९ ॥
श० म० म्यासानुसन्धानम् - निवासा० तस्येति पूर्वकृतमिहापि सम्बध्यत एवेत्याशयेनाह - षष्ठश्चन्तादिति । निवास अदूरभव इत्येतयोरर्थयोरिति । निवासश्वादूरभवश्चेतयोः समाहार इति निवासा30 दूरभवम्, तस्मिन्निति व्युत्पत्त्या सूत्रे द्वयोरर्थयोरय निर्देशो न तु निवासस्यादूरभवे इत्येवं षष्ठीतत्पुरुष इह विज्ञेय इत्याशयः । इतिकरणो विवक्षार्थ इति ।
15
"Aho Shrutgyanam"