Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 147

[पा० २ ० ५७. ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
१३५
श० म० न्यासानुस
- ग्रोगोदोहा० | | मल्लिका । यूथिका । नवमालिका । मालती । पषु अणो मयदा वा लुपि 'डन्यादेगणस्याधिपस्तद्धितलुकयगोणीच्याः' [२.४.९४.] इति श्रीप्रत्यय निवृत्तौ लुबन्तस्य बीत्वात् पुनः 40 स्त्रीप्रत्ययः । जातेर्जातिः ।
5
पाटल्याः पाटलाया वा पाटलं पाटला था ।
I
दुत इति दोहः दुग्धम् । गर्वा दोहः गोदोहः, यो गतपूर्वंदिनस्य गोदोहः झोगोदोहः । योगोदोहशब्दाद विकारेऽर्ये संज्ञायां हैयङ्गवीनमिति सिध्यति, तच नवनीतस्य मृतस्य वा नाम । ईनत्रि सति 'हियङ्ग' इति प्रकृतेरादेशे आदिस्वरवृद्धौ “अस्वयंभुवोऽय्” [ ७.४.७० . ] इत्यवादेशे हैंयङ्गवीनमिति । नाम्नीति किमिति । रूद्रयाश्रयणं । यदाहु:- 'पुष्पे क्लीबेऽपि पाटला' पाटलीत्यपि । किमर्थम् एतद् द्वयमेव ( नवनीतं घृतं वा ) योगोदोहस्य | कुन्दम् । सिन्धुवारम् । कदम्बम् । करवीरम् । विकारो भवति, नान्यदिति विनापि नाम्नीति पदस्यानुवृत्या | अशोकम् । चम्पकम् । कर्णिकारम् । कोविदारम् । 45 10 नाम्नीत्येव भविष्यतीति प्रष्टुराकूतम् । विकारान्तरमपि विदार्या मूलं विदारी । अंशुमती । बृहती । प्रसिद्धमिति प्रत्युदाहरति-द्योगोदोहस्य विकार हरिद्रा । माधवी । मुस्ता । कचिन्न भवति । इदमुदविदिति । उदकेन श्वयति वर्धते इत्युदश्वित् वरणस्य पुष्पाणि वारणानि । परण्डस्य मूलानि तम् । तदपि योगोदोहस्यैव विकार इति तत्रेनन् हिय- पेरण्डानि । बिल्वस्य बैल्वानि । क्वचिद ग्वादेशश्च नेष्ट इति नाम्नीति पूर्वसूत्रादनुवर्तनीयमेवेति विकल्पः- शिरीषस्य पुष्पाणि शिरीषाणि, 50 15 भावः । एवं च तत्राणेवेष्ट इति झौगोदोहमित्येव । शैरीषाणि । हीबेरस्य मूलानि ड्रीबेराणि, भवतीति ॥६/२/५५॥ हैबेराणि । कचित् पुष्पमूलाभ्यामन्यत्रापि refi | आमलकस्य विकारो वृक्षः आमलकी । बदरी | श्रीदेविकारः स्तम्बः श्रीहिः ॥५७॥
।
अपेो यत्र वा ||६||५६ ॥ अपशब्दाद् विकारे यक्षप्रत्ययो वा भवति । मकस्वमयाऽपवादः ।
20
अपां विकारः आप्यम्, अम्मयम् ॥५६॥ श० म० न्यासानुसन्धानम् - अपो० । एकस्वरमयोseवाद इति । “एकस्वरात्” [६.२.४८.] इति नित्यो मयटू अशब्दात् प्राप्त इत्यनवकाशत्वमस्येति विधानसामर्थ्यादयं तस्यापवाद इति भावः । यञोऽभावे तु स 25 मयपि प्रवर्तत एवेति रूपद्वयमाह - आप्यम्, अम्भ
यमिति । अन्ये वैयाकरणाः विशेषतः पाणिनिमतानुसारिणी विकारे अम्मयमित्येकंरूपमेव स्वीकुर्वन्ति । यत्रं नारभन्ते । आप्यशब्दप्रयोगश्च तेषां मते सम्बन्धनिमित्तकः । तथा च तस्येदमित्यर्थेऽणा, स्वार्येऽप्यत्रि आप्यमिति प्रयोगस्तन्मते । 30 भत्र चाचार्याणां लक्ष्यदर्शनमेव भिन्नमिति प्रतीयते ॥६।२१५६॥
लुप्बहुलं पुष्पमूले ||६२५७॥ विकारावयवयोर्विहितस्य प्रत्ययस्य पुप्पे मूळे वा विकारतयाऽवयवतया वा विवक्षिते 35 बहुलं लुप भवति ।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - लुब्० । अथ विकारे- 55 Saयवे च विहितप्रत्ययं विनाऽपि बहुत्र तदर्थप्रतीतिदर्शनात् तत्साधनाय प्रत्ययो विधायकं प्रकरणमिदमारभ्यते । विकारतयाऽवयवस्था वा विवक्षिते इति । पुष्पे विकारत्वं मूलेऽवयवस्वं चेद् विवक्षितमित्यर्थः । शाखादिवत् पुष्पमप्यवयव एवेति पुष्पस्यावयत्वसम्भवेऽपि मूलस्य तु 60 कथमपि न विकारस्वमिति न व्यवस्थितमिति द्योतनाय विवक्षिते इत्युक्तम् । वस्तुत उभयोरेकस्यापि न विकारस्वं द्रव्यस्यावस्थान्तरप्रतिपत्स्यप्रतीतेः तस्मादेव विवक्षायाः समाश्रयणमिति वा । विवक्षा च पुष्पवन्मूलेऽपि विकारत्वेन सम्भवतीति भावः । मलिका लताविशेषः, तस्याः पुष्प- 65 मपि मल्लिका ननु प्रत्ययलुपि सत्यामपि एषु पुष्पमूलार्थगतलिङ्गस्यैव युक्तस्वात् स्त्रीलिङ्गप्रयोगः कथमिति साधयति-
अणो यो वा लुपीत्यादिना । लुपि सत्यां स्त्रीप्रत्ययस्य "स्या०" [२.४.९४.] इति सूत्रेण निवृत्तावपि, प्रकृति रीतक्यादिर्न लिङ्गमतिवर्तते [ लिङ्गानु० परलि० २ ] इति 70 लिङ्गानुशासनानुसारं तस्य स्त्रीत्वे सति पुनः स्त्रीप्रत्यय एव भक्तीति भावः । एवं कुन्दस्य विकारः पुष्पं कुन्दमित्यादिर्विग्रहः । बहुलग्रहभलम्वमर्थमाह- कचिन्न भक्तीति
मल्लिकाया विकारोऽवयवेो वा पुष्पं भावः ।
" Aho Shrutgyanam"