Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 273

[ पा० ४. व. १४६ ]
श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
-३१७
भवति, न तु द्विः । ग्राभ्यां सुवर्णाभ्यां कीतं । द्वाभ्यां शताभ्यां क्रीतं द्विशत्यम्, विशतम् । द्विसुवर्णम् । द्विसौषणिकम् । अध्यर्धसौवणिकम् । अध्यर्धशत्यम्, अध्यर्धशतम् । अर्धषष्ठशत्यम, त्रिकार्षापणम् । द्विकार्षापणिकम् । द्विप्रति । अर्धषष्ठशतम् ॥ १४५ ॥ द्विप्रतिकम् । अध्यर्धकार्षापणम् । अध्यर्ध कार्षा5 पणिकम् । अध्यर्धप्रतिकम् || १४३||
श०म० न्यासानुसन्धानम् - सुवर्ण० 1 द्विगोरिति संबध्यते, अङ्किः प्र इति च । आदर्थे विहित स्येति प्रकरणलम्धम् । तथा च सूत्रार्थमाह- सुवर्णान्तादि त्यादि । द्विगोः संबन्धादेव तदन्तविधिः । द्वाभ्यां सुवर्णा10 भ्यां क्रीतमित्यर्थे तद्धितार्थे द्विगो “मूल्यैः क्रीते" [६.४. १५० . ] इतीकणू, तस्य लुर् द्विसुवर्णम्, पक्षे “मानसंबत्सरस्य० ” [७.४.१९.] इत्युत्तरपदादिस्वरवृद्धिः द्विसौवणिकमिति । द्वाभ्यां कार्षापणाभ्यां क्रीतमित्यर्थे कार्षापणादिकट् ‘प्रतिश्वास्य वा " [६.४.१३३.] इतीकद 15 तस्यानेन लुर्, द्विकार्षापणम् पक्षे द्विकार्षावणिकम् प्रस्यादेशस्यापि स्थानिवद्भावात् अनेन प्रत्ययपि द्वितीतिः । पक्षे द्विप्रतिकमिति । अध्यर्द्धशब्दस्यापि या लुर् ||६|४|१४३॥
द्वि-त्रि- बोर्निक- बिस्तात् || ६ |४| १४४ ॥ 20 त० प्र० - त्रि-त्रि- बहु इत्येतेभ्यः परो यौ निष्क-बिस्तशब्दौ तदन्ताद् द्विगोराईदर्थे उत्पम्नस्य प्रत्ययस्य लुप् वा भवति, न तु द्विः । द्विनिष्कम्, द्विनैष्किकम् । त्रिनिष्कम्, त्रिने किकम् । बहुनिष्कम्, बहुनैष्किकम् । द्विबिस्तम्, द्विबैस्तिकम् । त्रिविस्तम्, त्रिबेस्तकम् । बहुविस्तम् । बहुबैस्तिकम् || १४४ ||
25
श०म० न्यासानुसन्धानम् - द्वित्रि० । द्विगोरिति संबध्यत एव। द्विगुश्च यद्यपि संख्यापूर्वः तद्धितार्थे विहितः सर्वोऽपि समासः तथापीह द्वि-त्रि- बहु पूर्वस्यैव ग्रहणमिष्टं 30 तत्पूवादेव निष्कविस्तात् प्रत्ययलर उक्तेः । द्वाभ्यां निष्काभ्यां क्रीतमित्यर्थं तद्धितार्थे द्विगुसमासे "मूल्यैः क्रीते” [६.४. १५०. ] इतीकणू, तस्य पक्षे लुर्, द्विनिकम्, बभाषे द्विनैकमित्यादि ||६|४|१४४||
|
शताद् यः ||६|४|१४५॥
35
त०प्र० शतान्ताद् द्विगोरार्द्धदर्थे यः प्रत्ययो वा भवति । पक्षे संख्यालक्षणः कः तस्य लुक् भवति । अस्य तु विधानसामर्थ्यान्न भवति ।
श० म० भ्यासानुसन्धानम् - शता० । द्विगोरिति वर्तते । तत्सामर्थ्यात् तदन्तविधिः, तदाह-शतान्ताद् द्विगोरिति । वेत्यनुवृत्तेः येन मुक्के क एवेत्याहपक्षे संख्या लक्षणः कः तस्य लुप भवतीति । यप्रत्ययवाभावे “शतात् केवलात् ” [६.३.१३१.] इत्यत्र 45 केवलादित्युक्तेः इकस्याभावे "संख्याडते: ०" [६.४. १३०.] इति को भवति, तस्य च "अनाम्यद्विः प्लुर्” |[ ६.४.१४१.] इति प्लुर् ।
40
ननु तुल्यन्यायादनेन विहितस्य यस्यापि लुगू कुतो न भक्तीति चेदाह - अस्य तु विधानसामर्थ्यान्न 50 भवतीति । यद्यस्यापि लुबेव नित्यं भवेत् कायं भूयेत, द्विगोरेव विधानात्, ततश्च नित्यं प्लुर् "अनाम्न्यद्विः वैयर्थमेव स्यादिति भावः, समन्यत् ||६|४|१४५ ॥ प्लुप्” [६.४.१४१.] इति विहितः, इति यविधानस्य
।
शाणात् ||६|४|१४६ ॥
त०प्र० - शाणान्ताद् द्विगोराईदर्थे यः प्रत्यया या भवति । पक्षे इकण्, तस्य लुप्, अस्य तु न भवति विधानसामर्थ्यात् ! पञ्चशाणम्, पञ्चशाण्यम्, अध्यर्धशाण्यम् । अध्यर्धशाणम् । अर्धपञ्चमशाण्यम्, अर्धपञ्चमशाणम् 1 योग- 60 विभागः उत्तरार्थः ॥ १४६ ॥
10
"Aho Shrutgyanam"
55
।
श० म० न्यासानुसन्धानम्--- शाणात् द्विगोरिति संबध्यते, तत्सामर्थ्यात् तदन्तविधिरिति तथैव सूत्रार्थमाह-शाणान्ताट् द्विगोरित्यादि । यप्रत्ययाभावे औत्सर्गिक इकणू, तस्य "अनाम्न्यद्विः प्लुर्” [६.४. 65 १४१.] इति प्लुप् । अनेन विहितस्य यस्य तु पूर्ववद् विधानसामर्थ्यादेव न प्लुय् इत्येतत् सर्वे पूर्वसूत्रवदाहपक्षे इकण इत्यादिना । ननु सर्वस्य कार्यस्य पूर्वसूत्रवदेवेष्टत्वाद् तत्रैव शाणशन्दपाठोऽपि विधीयतां किमिति पृथकूसूत्रमारभ्यते इति चेदाह - योगविभाग उत्तरार्थ 70 इति । उत्तरस्मिन् “द्वि-व्यादेर्याणू या" [६.४.१४७.] इति सूत्रे केवलस्य शाणशब्दस्यैव संबन्वोऽस्तु, न शतशब्दस्यापीत्येतदर्थे पृथक् सूत्रमारब्धमित्यर्थः । एकयोगपाठे तु उभयोरनुवृत्तिर्दुवारा स्यादिति || ६ |४| १४६ ||