Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 101

M
55
[पा० १. १० १२०. ] मीसिखहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः । ८९ ज्यण् । पाण्डवा इत्यस्य प्रकृतिः पाण्डुशम्दो युधिष्ठिर ! [३.२.४९.] इति पुंवद्भावे प्राप्ते, " तद्धितः स्यरवृद्धिपितृपाण्डुराजवाचकः, स च पाण्डुन पाण्डनामीशिता, न च हेतुररक्तविकारे" [३.२.५५.] इति निषेध इति प्रक्रिया 40 पाण्डवो (जनपदः) तस्येशितव्याः। तथा च परस्परमनयोः ॥६॥११११९|| प्रकृतपाण्डुशब्दवाच्यस्य राज्ञः पापडूनां जनपदस्य च
शकादिभ्यो ट्रेलम् ॥६॥१२१२०॥ 5 संवन्धाभावात् सारूप्ये सस्यपि न प्रत्ययोत्पत्तिरिति । कुत्तो
ऽयं राष्ट्र-क्षत्रिययोः परस्परं सम्बन्धो गृहीत इति चेदत्राह- शक इत्येषमादिभ्यः परस्य वेः प्रत्ययस्य प्रत्यासतेरिति । प्रत्यासत्तिः सन्निकर्षः, सम्बन्धि-लुप भवति । शकानां राजा, शकस्यापत्य वा वाचकाः सम्बन्धवाचका वा शब्दाः प्रत्यासत्या स्वसंबन्धि-शकः ! यवनः । जतः । कम्बोजः । चोलः । 45
नमेवाभिदधति-यथा 'पिता मानयितव्यः' इत्युक्ते प्रत्या- | केरलः। आधारयः । विधारयः। उपधारयः। 10 सत्येतद्गम्यते स्वस्येति । अन्यथा सर्वेषामेव यं कञ्चित् अपधारयः। मुरलः। स्वसः । शकादयः प्रयोग
प्रति पितृत्वेन सर्वः समनिक्तिव्यः स्यात् । एवं च प्रत्यासत्या संबन्धत्वेनैतद गम्यते यत् तस्य क्षत्रियस्ये
श० म० न्यासानुसन्धानम्-शकादि । स्यादिनोक्तम् । शब्दार्थस्तु तस्य जिक्षितशब्दार्थभूतस्य |
| स्पष्टार्था वृत्तिः। शकानां राजा शकस्यापत्यमिति 50 राष्ट्रसरूपस्य राष्ट्रेण सह सारूप्यं च क्षत्रियस्य समान- वाऽथे “पुरुमगध" [६.१.११६.) इति विस्वर15 वर्णवच्छन्दवाच्यत्वेन, ईश्यः अधिकृतः यो जनपदः यश्च |
निमित्तोऽण् तस्यानेन लुप् । जत इत्यपि तथा । यवन तस्य स्वसमानशब्दोपात्तस्य राष्ट्रस्येशिता अधिकारी क्षत्रियः
इत्यत्र “राष्ट्र-क्षत्रियात्." [६.१.११४.] इत्य एवं स एव प्रत्ययविधौ गृह्मते प्रकृतित्वेनाश्रीयते । प्रकृतं
यथालक्षणं प्रत्यया विज्ञेयाः । कम्बोज इति, रघुवंशे निगमयति-अत्र वित्यादिना । पाण्डुरयं कुरूणामीशिता
| चतुर्थसर्गन पाण्डनामिति तस्य नात्र प्रत्यय-प्रकृतित्वेन ग्रहण20 मिति भावः ।
"काम्बोजाः समरे सोढुं तस्य वीर्यमनीश्वराः ।। अनुवन्धयोः सार्थकयं प्रतिपादयतिडकारोऽन्स्य- गजालानपरिक्लिष्टरक्षेटैिः सार्धमानताः ॥ इति, स्वरादिलोपार्थ इति । डकारस्य प्रयोगेऽश्रयमाणत्वेऽपि । कालिदासप्रयोगे | 'काम्बोजा' इति पाठो लेखकप्रमादकृत अन्त्यस्वरादेः “डित्यन्त्यस्वरादेः" [२.१.११४.] इति । एवेति सांप्रदायिकाः । न च कम्बोजस्य राज्ञ इमे इत्यर्थे सूण लोपार्थमेव सोऽनुबध्यते इत्यर्थः । णकारो | राजार्थस्थानो लुप्यपि शैषिकेऽणि काम्बोजा इति प्रयोगः 60 25 वृद्धिनिमित्तपुंषद्भावप्रतिषेधार्थ इति । अत्र | | साधुरेवेति वाच्यम् , "न प्राजितीये स्वरे।६.१.१३५.]
वृद्धिनिमित्तपदं वृद्धिनिमित्ततदितान्तपूर्वपदपरम् । तथा च | इति लुपो निषेधेनादिस्वरवृद्धया काम्बोजशब्दस्य दुसंशकत्वेन वृद्धिनिमित्तं यस्तद्वितस्तदन्तपूर्वपदभूतस्य पाण्डयाशब्दस्य | "दोरीयः" [६.३.३२. इतीयेनाणो बाधात् । केचित् यः पुंवद्भावः प्राप्तस्तस्य प्रतिषेधार्थमिति । अथवा | तु "न प्रागजितीये स्वरे"[६.३.१३५.] इति निषेधः वृद्धिनिमित्तपदं वृद्धिनिमित्तकपरम् । तथा च वृद्धिनिमित्तं | “बहुष्वस्त्रियाम्" [६.१.१२४.] इति प्रकरणस्थाया 65 निमित्तीकृत्य यः पुंवदभावप्रतिषेधस्तदर्थमिति । वृद्यर्थत्वं एवं लुपो न तु शकादिनिमित्तकटुप इति लुपि सति वृद्धयतु न. वर्णयितुं शक्यते पाण्डुशन्दे वृद्धश्चभावेऽपि आदि- | भावेन "दोरीयः" ६.३.३२.] इत्यस्याप्राप्याऽणि स्वरस्य वृद्धेः सत्त्वात् । ननु तर्हि वृदेरभाव प्रत्ययस्य । काम्बोजा इत्यस्य साधुत्वमिति मन्यन्ते, तन्न युक्तम् , धृदिनिमित्तस्वमपि कुत आयातमिति चेन्न, सत्यपि वृदो संकोचे मानाभावात् । परे तु मूलप्रहातेरेव कम्बोजशब्दात्
पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्त्या वृद्धिविधानाद् वृद्धेनिमित्तत्वा- कम्बोजा अभिजना येषामित्यर्थेऽभि काम्बोजा इत्यस्य 70 35 व्याघातात् । किश, मा भूद् वृद्धिः, तथापि णकारे स्वरूप- | साधुत्वम् । “आभिजनात् " [६.३.२१४.] इत्यधिकारे
सत् वृद्धिनिमित्तत्वं नोपहन्यते इति ध्येयम् । लक्ष्य दर्शयत्ति- | " सिन्ध्वादेरन् " [६.३.२१६.) इत्यञ् । सिन्भ्वादिगणे पाण्याभार्य इति । पाण्डोरपत्यं स्त्री पाण्डया सा / च कम्बोजशब्दपाठः सर्वसंप्रदायसम्मतः इत्याहुः। शकाभार्याऽस्येति विग्रहे बहुव्रीहो " परतः स्त्रीपुंवत् " | दीनामपठितत्वेनाह-शकादयः प्रयोगगम्या इति १२ सिदहेमचन्द्र०
20
"Aho Shrutgyanam"