Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 242

-
२७८
कलिकालसर्वज्ञभीहेमचन्द्रमरिभगवत्प्रणीते पा० ४. सू० ४५. ] भिन्नभाण्डे च प्रयुज्यते-"दर्दरः पर्वते पुंसि त्रिष्वीषद्भिन्न- कथ दद्यालालाटिक्यै ललाटिकाम्" इति कविप्रयोगे ललाभाजने" इति । अत्र च छापि दर्दर' इत्यपि पाठः | टिकीशब्दो ललाटमात्रावलोकनपरायां सेविकायां प्रयुक्तः । समुपलभ्यते परं कोशान्तरसंवादेन 'दर्दर' इत्येव पाठो तथा च ललाटमात्रावलोकनपराय सेविकाय दानशीलोऽपि 40 युक्त इति प्रतिभाति ।
प्रभुः ललाटिका ललाटालङ्कारविशेष कथं दद्यात्, तस्यां 5 पूर्वनोदाहतटीकास्थकोशे वाद्य-माण्डाद्रिभेदयोः' | कार्याक्षमायां परितोषाभावादित्यर्थः । कौकुटिकराब्दस्य इत्यस्य स्थाने 'वाद्यभाण्डाद्रिभेदयोः' इत्येव पाठः समीचीनः, | प्रसिद्धमर्थ दर्शयति-कुक्कुटीशब्देन कुक्कुटीपातो लक्ष्यत अन्यथा वाये भाण्डाद्रिभेदयोः' इत्येय पठनीयं स्यात् । । इत्यादिना। कुक्कुटी यावदूरमुत्प्लुत्य गच्छति तावान् पर्वतार्थे च 'दर्दर' इत्यकारमथ्य एव हेम-मेदिनीकोशयोः
देशः कुकुटीशब्देन लक्ष्यत इत्ययः। तस्या अनतिदूरो- 45 पठ्यते इत्यमरकोशटिप्पण्यां म.म. शिवदत्तदाथिमथा
त्पतिष्णुस्वस्वाभाव्यं प्रसिद्धम् । तदेवाह-तेन च देश10 आहुः। पर हैनकोशे (अभिधानचिन्तामणी) दर्दरशब्दो
स्याल्पतेति। देशस्य चक्षुर्विषयीभूतभूमेः प्रदेशस्य
अल्पता अनत्यायतत्वं लक्ष्यते इति शेषः । अल्पत्यमेव दृष्टिऽकारमध्यो नोपलभ्यते । रघुवंशमहाकाव्येऽपि पर्वतविशेष
विषयस्य स्पष्टयति-यो हि भिरविधिसदृष्टिरिदर्दुरशब्दस्योकारमध्यस्थेत्र पाउसंप्रति समुपलभ्यते
त्यादि । अविक्षिप्तहाष्टरित्यस्य मार्गमात्रं पश्यन्नन्यत्र चक्षुर- 50 "स निविश्य यथाकाम तटेवालीनचन्दनौ। क्षिपत्रित्यर्थः । तदेवाधिक विवृ गोति-पाद विक्षेपे देशे
स्तनाविव दिशस्तस्याः शैलौ मलय-ददुरौ ॥” इति । चक्षुः संयम्य युगमात्रदेशप्रेक्षो गच्छति स एव15 रघुवंशे चतुर्थसगे।
मुच्यते इति। भिक्षोः पादतले जीपघातं वारयतः पादपाणिनीये तु दारिक इति कुम्भकारस्य नाम इत्यु- प्रक्षेपप्रदेशमात्रं पश्यतो युगमात्रदेश एवं चक्षुर्विषयो क्तमिति घटनिर्मातयेव प्रसिद्धिस्तन्मते इति, शब्दकौस्तुभ
भवति । ततोऽधिक दूरं चक्षुःप्रेरणे स्वल्पजीवानां दर्शनं न 55 काशिकादिरीत्या ज्ञायते । दर्दुरशब्दस्यानुकरणविशेषत्राचक
स्थात् इति तथा पश्यन् कौटिक राब्देनोच्यते । युगो नाम स्वमित्यपि शब्दकौस्तुभे उक्तम् । एवं चेह दर्दर' इत्य
। हस्तचतुष्कम् । 20 कारमध्यपाठो लेखकप्रमादप्राप्त इत्यनुमीयते । लालाटिक- "युगो हलरथाद्यङ्गे न योस्तु कृतादिषु । शब्दप्रवृत्तिनिमित्तमाह-ललाटदर्शनेन पूराषस्थानं
युग्मे हस्तचतुरुकेऽपि वृद्धिनामौववेऽपि च॥” इति लक्ष्यते इत्यादिना । सर्वावयवापेक्षया ललाटस्य दूरादेव | मेदिनीकोशात् । दृश्यत्वेन ललारदर्शनेन दूरत एव तस्य स्थितिरिति विज्ञायते । तथा च योऽग्रे हस्त चतुष्टयमात्र प्रदेश पश्यन् गच्छति इति भावः। दूरवस्थानलक्षणाप्रयोजनमाह-तेन च कार्यष्यनुप-स भिक्षुः कीकुटिक इति । अर्यान्तरमाह-यो वा तथा७ स्थानमिति । अस्य प्रतीयत प्रतीयत इति शेषः । एवं च विधमात्मानमतथा विधोऽपि संदर्शयति मोऽपि पर्यवसितं प्रयोगार्थमाह-यः सेवको दृष्टं स्वामिनो कौकुटिक इति । यो वस्तुतः संयतदृष्टिनास्ति किन्तु ललाटमित्यादिना।
लोकप्रतारणायामात्मानं संयतदृष्टि प्रकाशयति सोऽपि 65 अर्थान्तरेणापि प्रयोगार्थ संगमयति-ललाटमेव वा
कौमारकशब्देनोच्यत इत्यर्थः। इममर्थमन्यथाऽप्युफ्पादयति कोपप्रसादलक्षणायेत्यादि । स्वामी कुपितः प्रसनो दाम्भिकचेष्टा वा मिथ्याशौचादिः कुक्कुटीति । घेति परिचयाय सततं ललाटमेव पश्यति, तदाकारविशेपेण "कुक्कटयन्तचर्यायां पसि स्याचरणायधे। कोपस्य प्रसादस्य वा लक्षयितुं शक्यत्वात् । तथा च यः | निषाद-शद्रयोः पुत्रे तृणोल्कायां च कुक्कुभे ॥" स्वामिनः कोपप्रसाददर्शनपर एव न कार्यपरः स सेवक इति विश्व-मेदिनीको साभ्यां कुक्कुटीशब्दस्य अनृत- 70 एवमुच्यते इति । अमरकोशेऽप्युक्तम्-"लालाटिकः प्रभो-चर्यायां मिथ्याशौचादिदर्शनरूरायामभिहितत्वेन दाम्भिक
र्भालदर्शी कार्याक्षमश्च यः" [३.३.१७.] इति । तट्टी-चेटावाचक स्पष्टम् , तानाच न् दाम्भ: कोरे कायां च कोशान्तरसंवादोऽपि दर्शित:- लालाटिकः सदा- इति कथ्यते इत्यर्थः । पुनान्यामर्थमाह-हदयावयवो वा लत्यप्रभुभावनिदर्शिनि" (अजयकोशः) इति । अनेनापि | कुक्कुटीति । हृदयावयवे कुस्कुयराब्दस्य वृत्तिन्यत्र कोपप्रसादलक्षगमावर इति स्पष्टनवगम्यते। "पदन्योऽपि नोलिया आवधिामायादे मागम्यते । अथवा कुटी75
60
"Aho Shrutgyanam"