Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 295

5
10
श्रसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
[ पा० ४. सू० १८५ ]
श० म० भ्यासानुसन्धानम् - विरागाद्० । समर्हतीति संबध्यते । विरागोऽप्रीतता, तमर्हतीत्यस्य अप्रीतियोग्यतां भजते इत्यर्थः । वैरङ्गिक इत्यस्य सहेतुकाप्रीतिमानित्यर्थः || ६ |४|१८३॥
शीर्षच्छेदाद्यो वा ||६|४|१८४ ॥ त० प्र० शीर्षच्छेदाद् द्वितीयान्तान्नित्यमत्यर्थे यः प्रत्ययो वा भवति । पक्षे इक‍ शीर्षच्छेदं नित्यमर्हति शीर्षच्छेद्यः चौरः । शैर्षच्छेदिकः ||१८४||
श० म० न्यासानुसन्धानम् - शीर्ष० । तमतीथे शीर्षच्छेदशब्दाद्यः, याभावपचे च औत्सर्गिक इकण् । नित्यमित्यस्यापि संबन्ध इष्ट एवेति तदनुसारं विग्रहमाह-शीर्षच्छेदं नित्यमईतीति । यद्यपि एकवारमेव शीर्षच्छेदे सति शिरसः प्ररोहाभावान्नित्यं पौनः15 पुन्येन शीर्षच्छेदासंभवः, तथाऽप्यपराधगुरुस्वनिबन्धनमे
कैकस्यापराधस्य कृते शीर्षच्छेददण्डस्यौचित्येन पुनः पुनरपराधे पौनःपुन्येन तयोग्यताया अक्षतत्वमेब । योग्यतानिबन्धनैव प्रत्ययप्रवृत्तिर्न तु फलोपधायकतानिबन्धनेति न दोषः ||६|४|१८४॥
20 शालीन - कौपीनार्त्विजीनम् ||६|४|१८५||
25
त० प्र०- शालीन कौपीन आबिजीन इत्येते शब्दास्तमत्यर्थे ईनञ्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । नित्यमिति निवृत्तम् । निपातनस्येष्टविषयFerr | शालीन इति शालाप्रवेशनशब्दादीनञ् उत्तरपदस्य च लुकू । शालाप्रवेशनमर्हति शालीनः ञकारस्य वृद्धिनिमित्तत्वात् पुंवद्भावो न भवति । शालीनाभार्यः । शालीनशब्दोऽपृष्टपर्यायः । कौपीन इति कूपप्रवेशनमहति कौपीनः । कौपीनशब्दः पापकर्मणि 30 गोपनीयपायुपस्थे तदावरणे च चीवरखण्डे वर्तते । त्विजीन इति ऋत्विजशब्दात् ऋत्विक्कर्मशब्दाद् वा ईनन्प्रत्ययः कर्मशब्दलोपश्च निपात्यते । ऋत्विजमर्हत्यात्विजीनो यजमानः । ऋत्विकत विजीनः 35 विगेव || ६ | ४ || || १८५ ॥
३३९
श० म० न्यासानुसन्धानम्-- शालीन० । तमर्हतीत्यर्थं प्रकृतप्रयोगाणां निपातनपरं सूत्रम् । तत्र कुत्र वा का प्रकृतिः किं निपात्यमिति स्वयमेव वक्ष्यति । पूर्वत्र 40 नित्यमिति प्रत्ययार्थविशेषणत्वेनोक्तमनुवर्तमानमासीत् तस्यैह सूत्रार्थे समावेशः कुतो न दृश्यत इत्याशङ्कायामाह -- नित्यमिति निवृत्तमिति । तत्र हेतुमाह-निपातनस्येष्टविषयत्वादिति । निपातनं हीष्टेऽर्थे तत्प्रयोगो यथा स्यादिति न च शालिनादिप्रयोगे नित्यार्थप्रतीतिरिष्टेति 45 न तस्य संबन्ध इति भावः । यद्यपि च शालीनादिशब्देषु न प्रकृत्यर्थ प्रत्ययार्थयोः सम्यक्प्रतीतिः, तथापि प्रकृतिप्रत्ययानुशासनप्रकरणपठितत्वादर्थानुकूलां प्रकृति-प्रत्ययादिकल्पनामाह-शालाप्रवेशनशब्दादित्यादिना । शालाऽत्रान्तः पुरम् गृहान्तःप्रदेशो वा अधृष्टत्वादन्तःपुरेऽपि 50 स्थातुं योग्य इति, अप्रगल्भवाद् गृहे प्रविश्यैव स्थातुं योग्यो न तु सभादिषु गोष्ठीषु वा स्थितियोग्य इति वाऽर्थः । शालाशब्दस्य वृद्धयादित्वादेतद्विषये प्रत्यये त्रित्वं व्यर्थमित्याशङ्कामपनेतुमाह - अकारस्य वृद्धिनिमित्तस्वादिति । शालीनाभार्या यस्यैत्यर्थे 55 बहुव्रीहौ पूर्वपदस्य पुंवद्भावो न भवति । तथा च वृद्धेः स्त्रतः सस्वेऽपि पर्जन्यवलक्षण प्रवृस्या पुनर्वृद्धिभवतीति तस्य (कारस्य) वृद्धिनिमित्तखं भवति । तथा 60 च “तद्धितः स्वरवृद्धि ०" [३.२.५५.] इति सूत्रेण पुंवत्वं प्रतिषिध्यते । शालीनशब्दस्य रूढ्यर्थमाह-शालीनशब्दोऽधृष्टपयय इति । “स्यादधृष्टस्तु शालीनः” इत्यमरकोशादिति भावः ।
"कौपीनं स्यादकार्येऽपि चीर-गुह्यप्रदेशयोः ।"
65
इति विश्वकोशानुसारं कौपीनशब्दस्यार्थत्रये प्रसिद्धत्वात् तदनुसारं विग्रहमाह- कूपप्रवेशनमर्हतीति । यदकार्ये तद् गोपनीयत्वाद् दृष्टिविषयदूरे गमनमर्हतीति तात्पर्यम् - अकार्ययोग्यत्वात् पुरुषलिङ्गं स्त्री च कौपीनमुच्यते । आच्छादनीयत्याच्च पायुरपि कौपीनमेव । तदाच्छादनत्वात् तत्संबद्धत्वाच वस्त्रखण्डमपि कौपीनमित्या - शयवानाह - कौपीनशब्दः पापकर्मणीत्यादि । पायु- 70 गुदम्, उपस्थः पुं-स्त्रीलिङ्गे ।
"उपस्थः शेफसि कोडे तथा मदनमन्दिरे" इति इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनबृहद्वृत्तौ विश्व मेदिनीकोशाभ्याम् । पायुश्चोपस्थं च पायूपस्थं, षष्ठस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः गोपनीयं तत्, तस्मिन्निति विग्रहः । आर्खिजीनशब्दस्य
"Aho Shrutgyanam"