Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 270

३१४
कार्षापणादिकट् प्रतिवास्यावा ||६||४|१३३ ॥
त०प्र०- कार्षापणशब्दादादिर्थे इकट्रप्रत्ययो भवति, अस्य च कार्षापणशब्दस्य प्रति इस्थादेशो वा भवति । कार्याणिव म् । कार्षा5 पणिकी। प्रतिकम् । प्रतिकी । चकार आदेशस्य प्रत्ययसंनियोगशिष्टत्वार्थः । अत एव द्विगोर्लुपि प्रत्ययादेशो न भवति । द्विकार्षापर्णम् अस्यैति स्थानिप्रतिपत्त्यर्थम् । अन्यथा प्रतिः प्रत्ययान्तरं विज्ञायेत | टकारो ङयर्थः ॥ १३३||
|
कलिकालसी हेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते [ पा० ४. सू० १३६. ]
प्रत्यय एव कार्षापणशब्दाद् विधीयते इत्यवगम्येतेति । टकारस्याप्रयोगित्वादाह-टकारो ङङ्घर्थ इति||६|४|१३३॥ 40 अर्थात् पलसंकर्षात् ||६|४| १३४ ॥
10
श० म० न्यासानुसन्धानम्— कार्या०|| कार्षा पणशब्दो रूप्यकचतुर्थांशवाचकः । आर्हदर्थे इति पूर्वतः संबध्यत एवेत्येवं सति सूत्रार्थमाह- कार्षापणशब्दादि स्यादिना । कार्षापणेन क्रीतमिति विग्रहः । इकटि, अवर्णलोपे कार्षापणकम्, वित्त्वात् स्त्रियां ङीः कार्षापणेन 15 ता कापणीति । कार्षापणस्य प्रत्यादेशे इवर्णलोपे च प्रतिकमिति । स्त्रियां प्रति कीति । ननु 'प्रतिरस्य बा' इत्येव निर्देष्टव्यमा देशस्येकत्वेन समुच्चयार्थश्वकारो व्यथ इत्याशङ्कायामाह षकार आदेशस्य सम्नियोगशिष्टस्वार्थ इति । प्रत्ययस् भियोगेनैवादेशो भवति, न तु 20 तदभावे इत्युभयोः सहावस्थितिविज्ञानार्थ इत्यर्थः । प्रत्ययापायें सति तत्सन्नियोगशिष्टप्रत्यादेशस्याप्यपायः । सन्नियोगशिष्टानामन्यतरापाये उभयोरप्यपायः इति न्यायादिति भावः । तदेव दर्शयति-अत एव द्विगोर्लुपीति । ६५ द्विगोः परस्येकटो “द्विगोत्नपत्ये य स्वरादेर्लुबहिः " [६. 25 १.२४ ] इति लुप् विधीयते, तत्र प्रत्यादेशो न भवती
त्यर्थः । तदेवोदाहरति-द्विकार्षापणम्, अध्यर्धकार्षापण मिति । अत्र द्वाभ्यां कार्षापणाभ्यां क्रीतमित्यर्थे तद्धितार्थे द्विगुसमासे कृतेऽनेनेटि, तस्य पूर्वोक्तसूत्रेण लुपि द्विकापणमिति । एवमभ्यर्धकार्षापणमित्यपि ।
30
ननु कार्षापणादिकद प्रतिश्व वेत्येव सूत्रं क्रियसाम: आदेशसन्निधानाच्च तत्संबन्धार्थं कार्षापणशब्दस्य स्वभावत एव षष्ठयन्ततया विपरिणामः स्यादेवेति 'अस्य' इति पदं सूत्रे व्यर्थम् इति चेदाह - अस्येति स्थानिप्रतिपत्त्यर्थमिति । कार्षापणशब्दस्य स्थानित्वप्रतीत्यर्थ351 मिति तदर्थः । ननु च ● अर्थवशाद् विभक्तिविपरिणामेनैव स्थानित्वप्रतीतिः स्यादिति चेदाह - अन्यथा प्रतिः प्रत्ययान्तरं विज्ञायेतेति । अयमाशयः अस्येति षष्ठथ
त०प्र० To - अर्धशब्दपूर्वात् पलसं कर्ष इत्येव - मन्तान्नाम्न आईदर्थे इकट्प्रत्ययो भवति । अर्धपलिकम्, अर्धपलिकी । अर्धकंसिकम्, अर्धकसिकी। अर्धकर्षिकम्, अर्धकर्षिकी ॥१३४॥ 45
श० म० न्यासासन्धानम्-अर्थात् । पञ्चम्यन्तयोः पदयोः सह प्रकृतित्यासंभवाद् विशेषणविशेष्यभाषेन सूत्रार्थमाह-अर्धशब्दपूर्वादित्यादिना । अर्घादित्यत्र परशब्दयोगे पञ्चमी । परशब्दश्वाप्रयुक्तोऽप्यर्थद्वारा युज्यते । तथा चार्धात परात् पलकंसकर्षादित्यर्थे लब्धे फलतोऽर्घ- 50 शब्दपूर्वात् पलसंकर्षादित्यर्थोऽवसीयते । पलस्यार्धमर्धपलं तेन क्रीतमिति विग्रहः । सामान्ये क्लीबम् । स्त्रीत्वविवक्षायां टिस्वाद् ङीः || ६|४|१३४॥
कंसा ||६|४|१३५ ॥
त०प्र०-कंस अर्ध इत्येताभ्यामादिर्थे इकट्- 55 प्रत्ययो भवति । कंसिंकम्, कंसिकी। अधिकम | अधिकी || १३५ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् कंसा० 1 स्पष्टम् ||६|४|१३५॥
सहस्रशतमानादण् ||६|४|१३६||
त०प्र० सहस्र शतमान इत्येताभ्यामाईदर्थेऽण् प्रत्ययो भवति । केकणोरपवादः । सहत्रेण क्रीतः साहस्रः । शतमानेन शातमानः । वसनात् ' [६.४.१३८.] इत्यत्र सहस्रशतमानग्रहणमकृत्वाऽणुवचनम्, 'नवाण:' [६ ४. १४२. ] 65 इति एवमर्थम् ॥१३६॥
'
60
श० म० न्यासनुसन्धानम्-सहस्र० । केकणोरपवादः इति । सहस्रशब्दस्य संख्यावाचकत्वेन ततः "संख्याडते: ०" [६.४.१३०.] इति कः प्राप्तः, शतमानशब्दश्च परिमाणविशेषवचनत्वान्मूल्यरूप इति "मूल्यैः 70 क्रीते” [६.४.१५०.] इतीकणू, ततः प्राप्त इति तयो| रपवादोऽयमण इत्यर्थः । ननु “क्सनात्" [६.४.१३८.]. इति सूत्रेणान् विधीयते तत्रैवानयोरपि ग्रहणं कार्यमणमो.
न्तस्य सन्निधानादेव प्रतेरादेशस्वं गम्यते, तदभावेऽयमन्यः । रूपे मेदाभावादिति किमर्थमिदं पृथकुप्रत्ययविधानमिति
"Aho Shrutgyanam"