Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 134

१२२
गव्या । रथ्या । वास्या ।
पाश तृण खल धूम अङ्गार पोटगल पिटक पिटाक शकट दल नल वन इति पाशादिः । भिक्षादिपाठादङ्गार- हलाभ्यामणपि । आङ्गा5 रम । हालम् । लकारः बीत्वार्थः ||२५||
कलिकालसर्वज्ञभीमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
श० म० न्यासानुसन्धानम् - पाशा० | अत्र चकारात् पूर्वसूत्रोक्ता गो-रथ- वातशब्दा अपि समुच्चीयन्ते, तदाह – पाशादिभ्यो गो-रथ- वातशब्देभ्यश्चेति इकणादेरपवाद इति । अचित्तलक्षण इकण्, स्वाभा 10 विकोऽणू चानेन बाध्यते विशेषविधानसामर्थ्यादिति भावः । पाशानां समूह इति । एकस्यामेव रज्जो यत्र यहवः पाशा निर्मिता भवन्ति, यथा धान्यादिमर्दनार्थ पङ्क्तयाकारेण बहवो वृषा योज्यन्ते सा रज्जुरमेन शब्देनोच्यते । श्रीस्वात् स्त्रियामाय् इति परे । समूहे क्लीवस्वस्यैव दृष्टतया 15 आवथै स्त्रीत्वार्थं लित्वमिति स्वमतम् । परे च लिङ्गस्य लोकाश्रयत्वमाश्रित्य विनैव प्रयत्नं स्त्रीत्वमाश्रयन्तीति यत्किञ्चिदेतत् । गणं निर्दिशति--पाश-तृणेत्यादि । अङ्गारहलयोः प्रत्ययान्तरमपीत्याह - भिक्षादिपाठादित्यादि ||६||२५||
20
श्वादिभ्योऽञ् ||६|२|२६॥
|
श्वन्प्रकारेभ्यः समूहेऽञ् प्रत्ययो भवति । शुनां समूहः शौवम् । अहामाहम् । दण्डिनां दाण्डम् । चक्रिणां चाक्रम् । अव सिद्धे 'नोऽपदस्य तद्धिते [ ७.४.६१.] इति अन्त्य स्वरादिलोपार्थमञ्षचनम् अणपवादबाधनार्थ च । श्वादयः प्रयोगगम्याः ||२६||
25
इति
श०म० न्यासानुसन्धानम्-वादि० । अत्रादिशब्दः प्रकारार्थकः, न तु श्वन् 'शब्दः आदो येषामिति गण विशेषपर इत्याशयेनाह — श्वन्प्रका रेग्य श्वनुशब्दः तद्भिन्नास्तत्सदृशाश्वेतरेऽपि शब्दाः श्वादिपदेन श्राह्मा इति भावप्रकारो मेदसादृश्यमित्युक्तेः । शुनां समूहः शौषमिति । श्वन्शब्दात् अत्रि आदि स्वरवृद्धिप्राप्तौ " द्वारादेः " [७.४.६.] इति वकारात् पूर्वमौकारः, “नोऽपदस्य तद्धिते” [ ७.४. ६१.] इत्यन्त्यस्वरादिलो पे शौवमिति । अह्नां समूह इत्यर्थेऽञि आदिस्वरवृद्धी अन्स्यस्वरादिलोपे प्राप्ते “अनीनादय्यनोऽतः " [७.४ ६६. ] इत्यतो लोपे आह्नमिति । दण्डिनां समूह झायथेऽमि आदिस्वरदो अन्त्यस्वरादिलोपे दाण्डमिति । एवं
35
30
[ पा० २ ० २७.]
।
चक्रिणां समूह इत्यर्थे चाक्रमिति । ननु किमर्थमर्द सूत्रम्, स्वभाविकेन समूहार्थेनाजैव रूपसिद्धेः नह्मणत्री 4 रूपे विशेषोऽस्ति । यश्च स्वरनिमित्तो विशेषो व्याकरणान्तरे स्वीक्रियते स न स्वमते समाश्रीयते, स्वरविचारस्य स्वमत्युक्तत्वाद् इति शङ्कायामाह-अजैव सिद्धे इति । अन्त्यस्वरादिलोपार्थमिति । अयमर्थः "नो ऽपदस्य तद्धिते " ७.४.६१.] इति सूत्रेण प्राप्तस्यान्त्य - 41 स्वरादिलोपस्य अन्नन्तेन्नन्तशब्देषु “अणि” [ ७.४.५२.] इत्यादिसुः प्रतिषेधः क्रियते तथा च शौवमित्यादौ अन्त्यस्वरादिलोपाभावे शौवनमित्यादयः प्रयोगाः स्युरिति, इष्टप्रयोगसिद्ध्यर्थे प्रत्ययान्तरविधानमिति । फलान्तरमप्याहअणपवादबाधनार्थं चेति । अयमर्थः -अणू 50 सामान्यविहितो विशेषविहितैः प्रत्ययान्तरै बध्यते इति पूर्वमुपपादितम् तथा च श्वादिषु येऽचित्तास्तेभ्य इकण् अन्येभ्योऽपि प्रत्ययान्तराणि संभाव्यन्ते तेषामणि बा यथा स्यादित्येवमर्थमत्रो विशिष्य विधानमिति । श्वादिगणो न पठित इति कथं परिचेयाः श्वादय इति शङ्कायमाह - 55 श्वादयः प्रयेोगतोऽनुसर्तव्या । इति समूहार्थे दृश्यमाना ये प्रयोगा अणा न सिध्येयुस्तेषां प्रकृतयः श्वादी ज्ञेया इति भावः ||६|२|२६||
1
-
खलादिभ्यो नि ॥६२रारज
खलप्रकारेभ्यः समूहे लिनुप्रत्ययो भवति । 60 लकारः स्त्रीत्वार्थः । खलानां समूहः खलिनी । पाशादित्याल्ल्योऽपि । वल्या | ऊकानाम ऊकिनी । कुटुम्बानां कुटुम्बिनी । खलादयः प्रयोगगम्याः || २७ !
श०म० न्यासानुसन्धानम-खला । अत्राप्यादि- 65 शब्दः प्रकारार्थक एव, न तु गणविशेषपरिग्राहक इत्याह-खलप्रकारेभ्य होतं, खलशब्दस्तत्सदृशा अन्ये च शब्दाः खलप्रकारास्तेभ्य इत्यर्थः । लकारस्य प्रयोगेऽश्रवणान्नरक्यशङ्कामपाकुर्वन्नाह-लकारः श्रीत्वार्थ इति । 'लिन् मिन्यनि मिन्कनि' | स्त्रीलि०प्र०६ ] इत्यनुशासनादिति भावः । खलानां 70 समूह इति । खला दुष्टाः, धान्यादिस्थापनस्थलानि या । लिनि इनूमावस्यावशिष्टत्वात्, स्त्रीत्वाद् इयां खलिनीति | पाशादानावे खलशब्दः पठ्यते, तत्सार्थक्याय चल्योऽपि स्यादेवेत्याहपाशादित्वाल्ल्योऽपीति । तथा च ल्ये, लित्वात् स्त्रीवे आपि खल्येति । ऊकानां ऊकिनीति पूर्ववत् सिद्धिः । एवं 75 कुटुम्बिनीत्यपि । खलादिपरिचयार्थमाह-खलादयः प्रयोग
|
"Aho Shrutgyanam"