Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 229

[ पा० ४. सू० ८. }
श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः
चूर्ण मुद्गाभ्यामिनणौ ॥६॥४७॥
त० प्र०-आभ्यां तेन संसृष्टे यथासंख्यमिम् अणु इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । चूर्णैः संसृष्टाभूणिंनोऽपूपाः । चूर्णिन्यो धानाः । मुद्गैः संसृष्टो 5 मौद्ग ओदनः । मौद्गी यवागूः ||७||
श० म० म्यासानुसन्धानम् - चूर्ण० । चूर्णमिहानादिपेषणजन्यं तदीयसूक्ष्मावयवरूपं, न तु सुधा, मुद्गशब्दसाहचर्येणान्नरूपस्यैव ग्रहणात् तस्यैवापरेणान्नेन संसर्गस्य योग्यत्वाच्च । अत एव बहुवचनान्तेन विग्रहः 10 चूर्णैः संसृष्टा इति । अत्र मत्वर्थीयनेनापि प्रकृतरूपार्थयोर्लामसंभवेऽनविधानं संसृष्टार्थविवक्षायामिकणो बाबनार्थम् ||६|४|७||
व्यवस्य उपसिक्ते ॥६॥४८॥ प्र०-व्यञ्जनवाचिमस्तृतीयान्तादुप15 सिकेऽर्थे इकण प्रत्ययो भवति । सूपेन उपसिक्तः सौपिक ओदनः । दाधिक ओदनः । घार्तिकः सूपः । तैलिकं शाकम् । व्यञ्जनेभ्य इति किम् १ उदकेन उपसिक ओदनः । व्यञ्जनशब्दो कढया पादौ वर्तते । उपसिक इति 20 किम् ? सूपेन संसृष्टा स्थाली । उपसिक्तमिति
।
यत्र भोजनार्थमुपादीयते भोज्यादि तदुच्यते न स्थाल्यादि । उपसितं संसृष्टमेव तत्र 'संसृष्टे' [६.४.२.] इत्येष सिद्धे नियमार्थ वचनम् । व्यञ्जनैः संसृष्टे उपसिक्त एव उपसिक्के च व्य25 ञ्जनैरेव । बहुवचनं स्वरूपविधेर्निरासार्थम् ||८||
광
२६५
|
कुतो न व्यञ्जनत्वमिति चेदत्राह-व्यञ्जनत्यमिति रूढमा पाव वर्तत इति । रूढिर्लोकप्रसिद्धिः, सा च सूपादिषु भोजनोपकारिद्रव्येष्वेव तथैव लोक यंकहारादिति भावः । उपसेकोऽपि संसर्गविशेषः एवेति 40 संसृष्टार्थे प्रत्ययेनोपसिक्तार्थोऽपि विज्ञास्यत एवेत्युपसिक्तार्थे पृथक् प्रत्ययविधानमनावश्यकमिति शङ्कते उपसित इति किमिति । उपक्तिग्रहणाभावे संसृष्टार्थ एव प्रस्ययो व्यसनेम्योऽपि स्यादिति सूपेन संसृष्टा स्थालीत्यादावपि प्रत्ययोत्पत्तिः स्यात् सा चानभिमतेत्याह-सृपेन संसृष्टा 45 स्थालीति अयं भावः, उपसिक्तं नाम सिञ्चनेन 'मृदूकृतम्, न च स्थाल्याः सूपसंसर्गात् कश्चन विकारो भवति मृदूभावादिः । संसर्गश्च तस्याः सूपादिनाऽपि संभाव्यत एवेति सौपिका स्थालीति प्रयोगो मा भूदित्येतदर्थमुपक्तिग्रहणमिति । एतदेवान्यथा सूचयति - उपसिकमिति यद् भोज- 50 नार्थमुपादीयते भोज्यावीत्यादि । यथा व्यञ्जनशब्दो रुदया सूपादीनाह तथैवोपसितशब्दोऽपि व्यञ्जनजन्याद्वभावादियुक्त भोज्यपदार्थमेवाह, तौत्र वाच्ये प्रत्ययः स्परनॅयस्यं यथा लभ्यते तदुपपादयति-उपसिक्तं संसृष्ट- 55 स्यानान्यत्रेति विज्ञानार्थमुपक्तिग्रहणमिति । इदं च पर
मेवेत्यादिना ।
श० म० म्यासानुसन्धानम्-व्यज्ज० । व्यज्यतेऽनेनादनादिरस इति व्यञ्जनम्, अथवा व्यज्यते म्रतेऽनेनौदनादिरिति व्यञ्जनम्, तब्य लोकप्रसिद्धयनुरोधेन सूपादिकमेव गृह्यते । तथा चोदाहरति-स्पेनोप30 सिक्तः सौप इति । सूपो द्विदल्पाकः तेनाई कृत इत्यर्थः । दध्नोपसिक्तो दाधिकः, घृतेनोपसिक्तो धार्तिकः । तैलेनॊपसिक्तं तैलिकमिति विग्रहः । उपसेको व्यञ्जनेनैवेति व्यजनैरिति नावश्यकमिति शङ्कते - व्यञ्जनेभ्य इति किमिति १ न केवलं व्यञ्जनैरेवोपसेकोऽपि तु जलेनापि 35 स संभवतीत्याशयेन प्रत्युदाहरति- उदकेनोपसिक्त
अत्राय निर्गलितोऽर्थः वस्तुत उपसिक्तार्थेन संस्ष्टार्थतः कोऽपि विशेषो नाभिधीयते संसर्गविशेषस्यैवोपसेकपदार्थत्वात् एवं च उपसिक्तग्रहणं व्यर्थमेव । व्यर्थी - भूतं च तन्नियमार्थं भवति, सिद्ध सत्यारभ्यमाणस्य 60 नियमार्थत्वोपगमात् । नियमश्च द्विघा संभवति--अर्थनियमः प्रकृतिनियमश्चेति । तत्र पूर्वमर्थनियममाह-व्यञ्जनैःसंसृष्टे ( चेत् ) उपसिक पवेति । एवं सति सूपेन संसृष्टा स्थालीत्यत्र प्रत्ययवारणम् । प्रकृतिनियममाह उपसिक्ते ( चेद) व्यजनैरेवेति । तेन- 65 उदकेनोपक्ति ओदन इत्यत्र प्रत्वयवारणं भवति । इत्थं च प्रकृतसूत्रस्थपदद्वयमपि परस्परनियामकमिति विशेयम् । ननु 'व्यञ्जनादुपसिक्ते' इत्येकवचनान्तमेव सूत्रे प्रयुज्यतां बहुवचननिर्देशः किमर्थ इति चेदाह - बहुवचनं स्वरूपविषेनिरासार्थमिति । स्वरूपाद् व्यञ्जन- 70 शब्दाद विधिः प्रत्ययोत्पत्तिः, तस्या निरासार्थम् - वारणार्थमित्यर्थः । बहुवचननिर्देशेन व्यञ्जनविशेषेभ्य एव प्रत्ययो
।
ओदम इति । नन्दकस्यापि म्रक्षणसाधनत्वसंभवादस्यापि भवति, न व्यञ्जनशब्दादिति भावः । नहि व्यञ्जनशब्दार्थो ३४ सिद्धमचन्द्र०
"Aho Shrutgyanam"