Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 216

२५२
कलिकालसर्वशश्रीडेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
मतान्तरमाह-कृते ग्रन्थे पत्रेच्छन्त्यन्ये इति । पाणिनीयमतमिदम् । तत्र हि "कृते ग्रन्थे " [ पा०सू० ४.३.११६.] इत्येव सूत्रमस्ति, न तु सामान्यतः कृते इति । यदि च प्रन्थादन्यत्रापि कृतार्थे प्रयोगः प्रसिद्धः 5 तहि तदप्रिमसूत्रेण " संज्ञायाम् ” [४.३.११७.] इत्यनेन स्वमते यथा 'नाम्नि मक्षिकादिभ्यः ' [६.३.१९३.] इति सूत्रमस्ति तत्स्थानीयेन. सावनीयमिति तेषां मतम् ||६|३|१९२||
नाग्नि मक्षिकादिभ्यः || ६ |३|१९३ ||
10
त०प्र० - मक्षिकादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यः कृतंsa यथाविहितं प्रत्ययो भवति नाम्नि, प्रत्ययान्तं चेन्नाम भवति । मक्षिकाभिः कृतं माक्षिकं मधु । सरघाभिः सारधम् । गर्मुद्भितम् । नर्मुकाभिर्नार्मुकम् ? मक्षिकाभिः 15 कृतं शकृत् । वातपैः कृतं वातपमित्यप्राणसं नाम नेयान्तमितीयो न भवति ।
20
मक्षिका सरघा गर्हुत नर्मुका पुत्रिका क्षुद्रा भ्रमर अदर वातप इति मक्षिकादयः प्रयोगगम्याः ।।१९३।।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - नाम्नि० । तेनेत्यनुवृत्तम् तृतीयान्तमात्रपरमिति तत्र बहुवचन कवचनादिविभागोऽनभिमत इति तथा सूत्रं व्याख्याति-मक्षि
कादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्य इति । माक्षिकमित्यादौ सर्वत्राणू । वातपशब्दस्यात्र पठितस्य दुसंज्ञकत्वे सत्यपि 25 वातपमित्यस्यैव नामत्वेन नेयः किन्तु अणेवेत्याह
यातपैः कृतमित्यादिना । नाम्नि हि दृष्टस्यैवानुविधान • मिति तत्र न्यायाप्रसारात् । मक्षिकादीनां विप्रदर्शनाय पठितत्वेऽपि नेयत्तया पात्र इति सूचयति - मक्षिकादयः प्रयोगगम्या इति । प्रयोगदर्शनेनेव परिच्छेद्या इत्यर्थः । 30 अत एवैकवचनान्तप्रयोगमनादृत्य बहुवचनेन निर्देशः
|
कृत इति भावः ॥६३॥१९३॥
कुलालादेरकम् ||६|३|१९४॥
त० प्र०—कुलाल इत्येवमादिभ्यस्तेन कृते sesent प्रत्ययो भवति नाम्नि, संज्ञायाम् । 35 कुलालेन कृतं कौलालकम् । वारुटकम् | नाम्नीत्यभिवेयनियमार्थम् । तेन घट-घटी- शरावोदवनाचेव भाण्डं कौलालकम्, न यत्किश्चित् ।
कुलालकृतम् । शूर्य-पिटक-पटलिका पिच्छिका| चेत्र भाण्डं बारुदकम, नान्यत् । ग्रवमन्यत्राप्यभिधेयनियमः ।
| पा० ३ ० १९६ ]
wwwwww.www⌁
कुलाल वरुट कर्मार निषाद चण्डाल सेना सिरन्ध्र देवराजन् देवराज परिषद् वधू भद्र अनडुह ब्रह्मन् कुम्भकार अश्वपाक रुरु इति कुलालादिः । १९४॥
श०
1 45
न्यासानुसन्धानम् - कुला० कुलाल: कुम्भकाराभिश्रो जातिविशेषजातः । वरुटो वंशपात्रनिर्माताऽन्त्यजविशेषः । एवमन्येऽपि कारन एवात्र गणे विशेषतः पठ्यन्ते । अत्रापि पूर्वतो नाम्नीति संबध्यते एवेत्याह- नाम्नीत्यभिधेयनियमार्थमिति । शब्दानां पठितत्वेन तेभ्यः प्रत्ययः उत्पन्नः स्वत एव नाम स्यादे 560 बेति नाम्नीति व्यर्थमिति शङ्काया उत्तरमिदम् । तथा च
तन्मात्रकृतित्वेन प्रसिद्धेऽर्थं एवं प्रत्ययो न तु कृतसामान्ये इति भावः । तथा च यानि वस्तूनि कुलालकृतिमात्रसाध्यानि तेष्वभिधेयेष्वेव प्रत्ययो भवति, न तु तस्कृतेऽप्यन्यस्मिन् वस्तुनि । तदेव स्पष्टयति - तेन घट 55 घटीत्यादिना । एवं वारुटक मित्यस्याप्यभिवेयान्याहशूर्पपिटकेत्यादिना । न केवलमनयोरेव विषये किन्त्वन्यत्रापि फार्मर कादावित्याह-एवमन्यत्रापीति ॥६।३ | १९४ ॥
म०
40
"Aho Shrutgyanam"
सर्वचण नेन ||६|३|१९५||
त० प्र०- सर्वचर्मन्शब्दात् तेन कृते न 6C ईनन् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । नाम्नीत्यधिकारादभिधेयनियमः । सर्वश्वर्मणा कृतः सर्वच - मणः, सार्वचमिणः । अत्र सर्वशब्दस्य कृतापेक्षस्य चर्मशब्देनायोगिनाऽपि 'नाम नाम्ना' [३.१.१८.] इत्यादिना समासः || १९५३
65
श०म० भ्यासानुसन्धानम् - सर्व० | नाम्नोति संबध्यते, तेन कृते इति च । तत्र नाम्नीत्यधिकारस्य फलमाह-अभिधेयनियम इति । अभिधेयार्थविशेष एवायं प्रयोगो न स्वन्यस्मिन्नपि चर्ममये वस्तुनि । ने आदिस्वरवृद्धयभावः, ईन च वृद्धिरादिस्वरस्येति भेदः ! 70 सर्वधर्मणा कृत इति विग्रहवाक्ये कृत इत्यस्य सर्वशब्देन सामर्थ्य चर्मणेत्यनेन च, किन्तु सर्वशब्दस्य चर्मणा सह न साक्षादपेक्षेति परस्परनिरपेक्षत्वेनासामर्थ्यात् समासामान्तावाह - " नाम नाम्ना० (३.१.१८.] इत्यादिना समास इति । तत्र बहुलग्रहणसत्त्वेन तस्य च 75