Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 82

|
अयं भावः, उपकर्तृत्वं मित्रत्वम्, अपकर्तृत्वं शत्रुस्वमिति माघेन स्पष्टमुपपादितं शिशुपालबधे द्वितीयसर्गे5" उपकारापकारी हि लक्ष्यं लक्षणमेतयोः” इति, तथा च भ्रातृपुत्रोऽवश्यं धनविभाजकत्वेन धनापहाररूपापकारकारी शत्रु लक्षणयुग् इति भवति तस्य शत्रुणा सादृश्यम् - इति तद्वाचकशब्देन शत्रुरपि लक्ष्यते । शब्दार्थस्तु एकस्य समानस्य द्रव्यस्याभिलाषो जिघृक्षा, उपचारस्य लक्षणाया 10 निमित्त हेतुः । उभयोः सादृश्यरूपशक्यसम्बन्ध सम्पादनद्वारा कारणमिति । यदेव पैतृकं धनमयमिच्छति तदेव स्वपैतामहं धनमिति मन्यमानो भ्रातृव्योऽपि जिघृक्षति | शत्रुत्वमपि समानवस्तुप्रेप्सानिमित्तमेव भवतीति प्रसिद्धमिति सादृश्यसम्बन्धमूलिका लक्षणेहेति तत्त्वम् ||६|११८८॥ ईयः स्वसुख || ६ |११८९ ॥
७०
कलिकाल सर्वज्ञश्री हेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
[ पा० १. ० ९०.
तत् सत्यम्, अस्त्येवात्रापि सादृश्यरूपः सम्बन्ध इत्याह- | स्वसुरिति पूर्वतोऽनुसृतं विशेष्यम् । तथा च सूत्रार्थमाहएकद्रव्याभिलाषश्चापचार निमित्तमिति ।
*
9
मातृ-पितृशब्दावित्यादिना । यद्यप्येतौ शब्दौ योनिसम्बन्धवाचिनाविति तयोर्द्वन्द्वे "आ इन्द्रे ३.२. 40 ३९. ] इति प्राप्नोति तथापीह तस्य न प्रवृत्तिः, यतो मातृ-पितृशब्दयोः स्वरूपपरत्वेन स्वार्थबोधकत्वाभावाद् योनिसम्बन्धवाचित्वापगमः । मातृपितृशब्दाद्यवयवकः स्वशब्दान्तश्च समुदाय इह प्रकृतिरिति पर्यवसितं प्रकृतिस्वरूपमाह मातृ-स्वसृशब्दात् पितृ स्वसृशब्दा- 45 च्चेति । यद्यपि पूर्वसूत्रे भ्रातृशब्दोऽपि चानुकृष्ट इतीह तस्य मातृ-पितृशब्दादेर्ग्रहणं प्राप्नोतीति शङ्कितु ं शक्यते तथापि चानुकृष्टं नात्तरत्रानुवर्तते इति न्यायाश्रयणान्न तत्सम्बन्ध इति विज्ञेयम् । अत्र पर्यवसितस्य प्रकृतिस्वरुपस्य द्वित्वम् प्रत्ययस्यापि द्विलमिति संख्यासान्याद् 50 यथासंख्येन प्रवृत्तौ मातृष्वसुर्डेयण पितृष्वसुश्च ईयण् इति प्राप्नोति तथापि उभाभ्यामेवोभौ प्रत्ययौ भवत इति साधयति - वचनभेदान्न यथासंख्यमिति । संख्या हि सूत्रनिर्दिष्टा यथासंख्यप्रवृत्तौ बीजम् न वास्तविकी । सूत्रे च प्रकृतिरेकत्वेन विवक्षिता, प्रत्ययश्व द्वित्वेन विव- 55 क्षित इति प्रकृति - प्रत्यययोः संख्याभेदान्न यथासंख्येनान्वय इति भात्रः । मातुः स्वसा मातृष्वसा षष्ठीसमासे “स्वपत्योर्वा " [३.२.३८ ] इति वाऽलुपि विभक्तिलोपे मातृष्वसेति । तस्या अपत्यमित्यर्थे डेयणि ङित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपे मातृष्वसेय इति । ईयणि ऋकारस्य रेफादेशे 60 मातृष्वस्त्रीय इति । एवं पितृष्वसेयः पितृष्वस्रीय इत्यत्रापि विज्ञेयम् । अत्र मातृ-पितृशब्दरुपाद्यवयवकस्य स्वशब्दान्तस्य समुदायस्य प्रकृतित्वेनाश्रयणमिति तद्भिन्नसमुदायस्य मातृ-पितृपरस्वशब्दान्तस्य ग्रहणं न भवति- इत्येतत् स्पष्टयति- मातृ-पित्रादेः स्वतन्त्रस्य 65 ग्रहणादिति ।
15
भ्रातृशब्दात् स्वसृ शब्दाच्चापत्ये ईयः प्रत्ययो भवति । भ्रात्रीयः । स्वस्रीयः ||८९|| श० म० न्यासानुसन्धानम्-ईयः । अत्र चकारेण भ्रातुरिति पूर्वसूत्रादनुकृष्यते, तथा च तस्य पूर्वतः 20 प्राप्तत्वात् तमेव पूर्वमुल्लिखति भ्रातृशन्दादिति । भ्रातुरपत्यमित्यर्थे ईयप्रत्यय ऋकारस्य रादेशे भ्रात्रीय इति । एवं स्वरपत्यमित्यप्रत्यये स्वस्त्रीय इति|| ६ | १|८१||
मातृ-पित्रादेर्डेयणीयणा ||६|१९०॥
मातृ-पितृशब्दावादी अवयवौ यस्य स्वसुः 25 स्वत्रन्तस्य तस्माद् मातृष्वसृशब्दात् पितृ ध्वसृशब्दाच्चापत्ये डेयण ईयण इत्येतौ प्रत्ययो भवतः । वचनभेदान्न यथासंख्यम् । मातृष्वसेयः । मातृष्वस्रीयः । पैतृष्वसेयः । पैतृष्वस्रीयः । डित्वाद् डेयण अन्त्यस्वरादिलेापः । मातृ30 पित्रादेः स्त्रस्रन्तस्य ग्रहणादिह न भवति ।। परममातृष्वसुरपत्यम् । परमपितृष्वसुरपत्यम् मातृ-पितृशब्दकारान्तयोनिर्देशाद् इह न भवति । मातुःस्वस्रः । पैतुःस्वस्रः । मातुःष्वस्रः । पैतुःष्वस्रः अत्र 'अलुपि वा' [२.३.१९] इति 35 विकल्पेन षत्यम् ||१०||
27
अयमाशय:- मातृ-पितृर्डेयणीयणी एवं सूत्रपाठेऽपि मातृ-पितृपरस्वसन्तसमुदायस्य बोचे सिद्धे आदिग्रहणेन यस्मात् पूर्वो नास्ति तादृशस्यैव मातृशब्दस्य च ग्रहणात् — मातृशब्दान्तात् परस्य पितृशब्दान्तात् परस्य 70 स्वसुशब्दस्य ग्रहणान्न भवति, तत्र तयोः शब्दयोरादित्वाभावात् । तथा च तत्र परममातृष्वसुरपत्यमिति वाक्यमेव तिष्ठति । अणादिप्रत्ययो वा यथाप्राप्तं स्यात् विभक्तयलोपेऽपि न प्रवृत्तिरस्य सूत्रस्येत्याह- मातृ-पितृशब्दयोः ऋकारान्तयोरित्यादि । मातृ-पितृशब्दयोः स्त्ररूपपरत्वेन 75
श० म० न्यासानुसन्धानम् । मातृ० । माता
च पिता च मातृपितरौ तौ शब्दावादी यस्येति बहुवीहिः । । तादृशस्वरूपात् परस्यैव स्वसृशन्दस्य ग्रहणमिति विभक्तय
"Aho Shrutgyanam"