Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 124

ર
कलिकालसर्वश्री हेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
[ पा. २. सू० ६. ]
wwwwww
परमेतावता स्फुटमिदमायातं यत् यस्मिन् नक्षत्रे बृहस्पति | चन्द्रयुक्तेन पुष्येण युक्तो ग्रहः । लुप् स्वप्रयुक्ते,
अथ पुष्यः । अद्य मघाः । दिवा कृत्तिकाः । 40 रात्र फल्गुन्यः । पुष्ये पायसमश्नीयात्, मघासु पलौदनम् । अप्रयुक्त इति किम् ? पोषमहः । पौषी रात्रिः । पौषोऽहोरात्रः । पौषः कालः ||६||
स्तिष्ठति, तदा च यो वत्सरः समाप्नोति स तन्नक्षत्रनाम्ना प्रथते, तथा च पुष्यनक्षत्रस्थे गुरौ यो वत्सरः समाप्नोति स पौषः कथ्यते, एतादृशार्थबोधायेवेदं सूत्र5 मारभ्यते । अन्ये च वैयाकरणाः केचन नेदृशं स्पष्टं सूत्रमारभन्ते, केवलं सामान्येन " नक्षत्रेण युक्तः कालः " इत्यर्थे प्रत्ययविधानेन तन्नक्षत्रयुक्तकालस्यापि नक्षत्रशब्देन व्यवहारमाश्रित्य तत्रस्थेन गुरुणापि युक्तः कालः- संवत्सरादिः तन्नक्षत्रादुत्पन्नेन प्रत्ययेनाभिधीयत इत्याश्रयन्ति । 10 स्त्रमते च नेदृशाक्लिष्टकल्पना कर्तव्या भवतीति लाघत्रम् |
उदितगुरोरिति किमिति येन केनापि उदितेन ग्रहेण युक्तोऽब्दस्तन्नाम्ना व्यवह्नियतामिति प्रष्टुराशयः । नायं व्यवहारः स्वाधीनोऽपि तु कालश( ज्योतिर्वित् ) - सम्प्रदायप्रसिद्ध्यनुरोध्येव । तथा च नान्यग्रहेणोदितेन युक्तान्नक्षत्रात् प्रत्ययोत्पत्त्याऽन्यस्तन्नाम्ना व्यवद्रियते इत्याह- उदित शनैश्वरेण पुष्येण युक्तं वर्षमित्यत्र न भवतीति । पुनः शङ्कते -भादिति किमिति ? नक्षत्रस्यैव ग्रहेण सम्वन्ध इत्याशयेन प्रश्नः । उदित
15
गुरुणा पूर्वरायेणेति । नक्षत्रशब्दोऽपि तन्नक्षत्रयुक्त20 कालार इत्युक्तं प्राक् । तथा च यत्र न नक्षत्रात्मकस्य कालस्य गुरुणा सम्बन्धो विवक्षितोऽपि तु पूर्वरात्रादेः कालखण्डस्य तत्र प्रत्ययो मा भूदिति समाधानाशयः । अब्द इति किमिति ? अब्दस्यैव वाच्यता किमित्याश्रीयते यः कश्चित् कालस्तादृशेन ( उदितगुरुणा ) युक्तः 25 स्यात् तत्र विधीयतामित्याशयः । मासे दिवसे वेति उदितगुरुणा नक्षत्रेण युक्ते मासे दिवसे वा तन्नक्षत्रादुत्पन्न - प्रत्ययान्तेन समासेो दिवसो वा मा भिधायीति भावः ||६||५||
|
चन्द्रयुक्तात् काले लुपत्वप्रयुक्ते ||६||६||
30
चन्द्रेण युक्तं यन्नक्षत्रं तद्वाचिनस्तृतीयान्ता युक्तेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति, स चेद्र युक्तोऽर्थः कालेो भवति, अप्रयुक्ते तु कालवाचके शब्दे लुब् भवति ।
पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तमहः पौषमहः । 35 पत्र पौषी रात्रिः । पौषोऽहोरात्रः । पौषः कालः । माघमहः । माघी रात्रिः । माघोऽहोरात्रः । माघः कालः चन्द्रयुक्तादिति किम् ? शुक्रयुक्तेन पुष्येण युक्तः कालः । भादित्येष ? चन्द्रयुक्ते शुक्रेण युक्तः कालः । काल इति किम् ?
श० म० न्यासानुसन्धानम्-चन्द्र० । भादिति पूर्वतोऽनुवृत्तम्, तद्विशेषणं 'चन्द्रयुक्तात्' इति । अत्र 45 भूगे बाकयद्वयम्, 'चन्द्रयुक्तात् काले' इत्येकंवाक्यं 'लुत्वप्रयुक्ते' इति परम्, तथैव च सूत्रं व्याख्याति । सूत्रकृतैव 'तु' शब्देन परवाकयस्य पूर्ववाकयासंबन्धस्य सष्टीकरणान्न बाकयभेदप्रसङ्गो दोषाय । 'अप्रयुक्ते ' इत्यनेन सम्बन्वायोत्तरवाक्ये वाक्यात् काले इत्यादीयते । 50 तथा च वृत्रयुक्तार्थः संपन्नः । उदाहरति पुष्येण चन्द्रयुक्तेनेत्यादि । अत्र पुण्यपदमेव चन्द्रयुक्तपुष्यनक्षत्रारम् चन्द्रयुक्तेनेति पदं तस्य (पुष्यस्य) तादृशार्थबाधकत्वपरिचायकमेव । अन्यथा पुष्यदात् प्रत्ययो न स्यात् *शेषगानां वृत्तिने, वृत्तस्य च विशेषगो न इति 55 न्यायात् । सत्यपि कथञ्चित् प्रत्ययोत्पत्तौ चन्द्रयुक्तपुष्यनक्षत्रयुक्तं वर्षमितीदृशार्थबेाचेो न स्यात् चन्द्रयुक्तरूपार्थस्य प्रकृतिप्रत्ययान्ययाभावात् । तदिनादिवृत्ती स एवार्थे भासते यः प्रकृते प्रत्यवान्यतरान्तर्भूतः, अन्यथाऽतिप्रसङ्गः स्यात्, तथा च पुण्यादनत्र चन्द्रयुक्त- 60 पुष्यनक्षत्रपरं वृत्तिस्वाभाव्यादित्याश्रयणीयमेव ।
|
पदकृत्यानि स्पष्यनि । द्वितीयवाकयमुदाहर्तुमवतारयति - लुप्त्वप्रयुक्ते इति । अप्रयुक्ते कालवाचके शब्देऽनेनैव विहितस्य प्रत्ययस्य लुप् भवति, यथा अय पुष्प इति । चन्द्रयुक्तेन पुष्येण युक्तः काल इत्येव विग्रहः, 64 केवलं कालवाचकस्य शब्दस्य न प्रयोग इत्येतावता विहितस्यापि प्रत्ययस्य लुबू भवति । अद्य मघाः, चन्द्रयुक्ताभिर्मधाभिर्युक्तः काल इति विग्रहः । प्रत्ययलपि सत्यां प्रकृतेरेव रूपं यथावदवस्थितम् । अत्र यद्यपि 'अद्य ' इत्यपि कालवाचकमेव, तथापि तस्याधिकरणशक्तिप्रधानत्वेन, 70 न पुष्ययुक्तकालेन सामानाधिकरण्यमिति न कालप्रयोग इति मन्यते । अत्र कालप्रयोग इत्यस्य यः काला युक्तो भेन तस्य प्रयोग इत्यर्थः । नन्वेतदयुक्तम् यः कालेोऽद्यत्यनेन गम्यते तस्यैव पुष्ययोग इति गम्यते, नहि अद्येति पदार्थभूतकालभिन्नः कश्चित् काल इह पुष्ययुक्तत्वेन 75 भासते, ततश्चाद्येत्यस्याधिकरणशक्तिप्रधानत्वेऽपि अत्र केवलमतीताया राजेः पश्चार्धेनागामिन्याश्च पूर्वार्धेन युक्तः
"Aho Shrutgyanam"