Bruhannyasa Part 6

SR No.: 009518
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad
Publication Year: 1983
Total Pages: 296
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 181

5
10
पा० २. सू० १३९.
श्री सिद्ध हेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
वा जाते द्विः ||६|२/१३७॥
जात इत्यस्मिन्नर्थे योऽण् प्रत्ययो द्वित्रि हितः उत्सर्गेण प्राप्तोऽपवादेन बाधितः सन पुनर्विहितः स डिट् वा भवति ।
१६९
तत्रापि द्विति पदमाकृष्य दृष्टं सामेत्यर्थेऽपि विहितोऽणू द्विद्भिवतीति विज्ञेयमिति भावः । तत्फलमाह - औशं सामेति । उशनसो द्विन्त्यरा दिलोपे औशमित्येव शिष्यत 40 इति भावः । निगमयति- एवं योगद्वयेऽपि त्रैरूप्यं सिद्धमिति । एकवा डित्त्वम्, द्विधा डित्वम्, तदभावचेति त्रेरूप्यमित्याशयः ||६/२/१३७||
शतभिषजि जातः शातभिषः, शातभिषजः । द्विरिति किम ? हिमवति जातो हैमवतः । केचित् तु टिडित्त्वमिच्छन्ति । तन्मते ब्रिडिंत्या द्विरन्त्यस्वरादिलोपे शातय इत्यपि भवति । एवं पूर्वसूत्रेऽपि । औशं साम । एवं च योगद्वयेऽपि त्रैरूप्यं सिद्धम् ||१३७||
तत्रोद्धृते पात्रेभ्यः ||६२३१३८॥
तोति सप्तम्यन्तात् पात्रवाचिनः उद्धत 45 इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति । शरावेषु उद्धृत ओदनः शारावः । माल्लकः । कार्परः । पात्रेभ्य इति किम् ? पाणावृद्धृत ओदनः । बहुवचनं पात्रविशेषपरिग्रहार्थम् ||१३८||
।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - या जाते० 1 द्विरिति उद्देश्यविशेषणं विधेयविशेषणं वेति संदेहेन - प्रथममुद्देश्यविशेषणत्वेन व्याख्याति योऽणप्रत्ययो द्विषिहित इति, तथा चोद्देश्यस्याणः एवेदं विशेषणमिति । 15 एकस्यैवाणः कथं द्विविधानं संभाव्यत इति सन्देहे तदेव स्पष्टयति- उत्सर्गेण प्राप्तोऽपवादेन बाधितः सन् पुनर्विहित इति । औत्सर्गिकस्यैवांणो यत्र वावः सम्भावितस्तस्य बाधनार्थ पुनर्विधानं प्रतिप्रसवशब्देन शास्त्र व्यवष्ट्रियते, तदेव च द्विविधानमाख्यायत इह 20 शतभिषज जात इत्यर्थे औत्सर्गिको ऽप्यप्राप्तः, “जाते" [६.३.९८.] इति सूत्रेण । "वर्षाकालेभ्यः | ६.२.८०.] इतीकणा स बाध्यते, ततश्च “भर्तुसन्ध्यादेरण" ६.३.८९.] इति सूत्रेण पुनरण विधीयत इति द्विहितत्वमस्याण इति तस्य डित्त्वे सति अन्त्यस्वरादिलोपे 'शातभिष' इति । 25 पक्षे 'शातभिषज' इति । उद्देश्यविशेषणस्यैव द्विश्त्यिस्य व्यावर्त्य प्रदर्शयितुं पृच्छति - विरिति किमिति । सामान्यतो जातार्थे विहितोऽण् डि विधीयतामिति प्रष्टुराशयः । तथासति अनिष्टापत्तिमाह- हिमवति जातो tree sia | अत्र ङित्त्वाभावादन्त्यस्वरादिलोपो न 30 भवति, द्विरित्यस्यानुक्ती तु स स्थादेवेति । विधेयस्यैव
द्विरिति विशेषणमिदमिति वादिनां मतमाह- केचिद् ब्रिडित्वमिच्छन्तीति । तन्मते फले भेदमाह-ब्रिर्डिस्वाद् द्विरन्त्यस्वरादिलोपो भवतीति । अ विचारणीयम् द्वितियस्य विविशेषणत्वे द्विविहितस्यैवाणो 35 वित्वमित्यर्थो न लभ्यते इति हैमवत मित्याद्यसिद्धिः । यदि चद्विरिति पदस्यावृच्या सोऽप्यर्थ आश्रीयते तदा तु न दोषः परमीदृशावृत्तौ प्रमाणं मृग्यम् । एवं पूर्वसूत्रे ऽपीति । २२ सिद्धमचन्द्र०
|
स्थण्डिलशब्दात् सप्तम्यन्ताच्छेते इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति, योऽसौ 70 शेते स चेद् व्रती भवति । तत्र शयनव्रतोऽन्यत्र शयनान्निवृत्त इत्यर्थः । स्थण्डिल एव शेते स्थाण्डिलो भिक्षुः । व्रती इति किम् १
श० म० न्यासानुसन्धानम्-तत्रो० । तत्रेति 50 सप्तम्यन्तार्थकम् । तदाह-सप्तम्यन्तादिति । शरावेषु उद्धृत इति । उद्धरतिरिह उद्धरणपूर्वके निधाने वर्तते । अत एव सप्तमी समर्थविभक्तिः संगच्छते । अन्यथा केवलाद्धरणार्थत्वे पञ्चम्या एवौचित्यात् । पदकृत्यं पृच्छतिपालेभ्य इति किमिति । केवलमुद्धृतेऽर्थे प्रत्थयो 55 विधीयतामित्याशयः ।
|
प्रत्युदाहरति-पाणावुद्धृत ओदन इति । तथा चेह वाक्यमेवेष्टं न प्रत्ययविधिरिति प्रत्ययनिवारणार्थ पात्रेभ्य इत्यावश्यकमिति । ननु पात्रशब्दात् पात्रार्थकमत्रशब्दाद् वा प्रत्ययः कुतो न भवति ? किमर्थं चेह पात्रविशेषवाचकेभ्य 60 एव प्रत्यय उदाहृत इति चेदत्राह बहुवचनं पात्रविशेषपरिग्रहार्थमिति । यदि पात्रशब्दादेव प्रत्ययो विवेयः स्यात् तर्हि पात्रादित्येवाच्येत, न च तथेोक्तमपि तु बहुत्वेन निर्देशः कृत इति पात्रविशेषाणामेव बहुत्वस्य संभावितत्वेन तेषामेव ग्रहणमिति लभ्यते इत्याशयः । 65 यात्रार्थकशब्दव्यावृत्तिस्तु शब्दशास्त्रे शब्दस्यैव प्राधान्यादेव
सिद्धेति न तदर्थ बहुवचनमिति भावः ||६|२|१३८||
स्थण्डिलाच्छेते व्रती ॥६२॥१३९॥
"Aho Shrutgyanam"