Bhagvan Mahavirna Yugni Mahadevio

Author(s): Sushil
Publisher: Jain Atmanand Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005680/1

Page #1

મ91 પાન નાબીટના યુગની
- લક
પ્રસિદ્ધ કર્તા શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર

Page #2

શ્રી આત્માનંદ જૈન ગ્રંથમાળા ન. ૦૧
ભગવાન મહાવીરના યુગની
મહાદેવીઓ
(જેમાં તેર મહાસતીઓના સુંદર-રસિક ચરિત્રે આપેલા છે.)
લેખક શ્રી સુશીલ.
પ્રસિદ્ધકર્તા –
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર.
વીર સં. ૨૪૭૨. આત્મ સં. ૫૧. વિક્રમ સં. ૨૦૦૨

Page #3

!
નારીજાતિના વિષયમાં મહાવીર ઘણા ઉદાર હતા. એમના યુગમાં સ્રોએ ભારે દુર્દશા ભગવતી હતી કાઇ કહેતુ કે “ સ્ત્રી એટલે માયા.” કાઇ કહેતું કે “ કામાગ્નિથી ભારતે અગ્નિ એ જ સ્રી. ” કોઇ એને ચંચળ, કૃતઘ્ન અને નરકની ખાણુ પણુ કહેતા. સ્મૃતિકારે સ્ત્રીને વિશ્વાસ કરવાની સાક્ ના પાડતા. ગૌતમબુધ્ધ જેવા જીવનના કળાકાર પશુ સ્ત્રીને ીક્ષા આપવાના પ્રશ્ન આવ્યા ત્યારે વિચારમાં પડી ગયા.
જૈન ગ્રંથમાં સ્ત્રી-રત્નને ચક્રવત્તીના ચૌદ રનામાંનુ એક ગણાવ્યું છે. પાણી, આગ, ચાર-ડાકુ કે દુકાલ જેવા ઉપદ્વવ વખતે સૌપ્રથમ ઓની રક્ષા કરવાનુ કહ્યું છે.
6
કૈાશલના મહારાજા પ્રસેનજીતને ત્યાં કન્યાના જન્મ થયે ત્યારે મહારાજા ગમગીનમાં ` ડૂબી ગયા. ગૌતમ મુખ્યરુવે એમને સમજાવ્યા કે : · પુત્રી જ બુદ્ધિમતી અને સુશીલા બનીને પતિવ્રતા બની શકે છે અને ગુણવાન પુત્રના જન્મ આપીને સ ંસારનું મહાકલ્યાણ કરી શકે છે.”
મહાવીર અને બુદ્ધ અન્ને માનતા કે
“ ઓમાં અપાર શક્તિ છે. એ પેાતાની જ્વલંત “ શ્રદ્ધા અને ભાવનાબળથી ગમે તે કા “ સાધી શકે છે, અસીમ વાત્સલ્યની પ્રેરણાથી “ પુરુષને શક્તિ આપનારી પણ મીએ જ છે. ”

Page #4

નિવેદન,
જૈન દર્શનના સાહિત્યમાં ચરિતાનુયોગને વિષય મનુષ્યોને વ્યવહારમાં પણ વિશેષ ઉપયોગી છે, તેની અંદર ધર્મ, નીતિ અને વર્તનના એવા ઉત્તમ ત રહેલા છે કે જે ત મનુષ્ય જીવનની ઉચ્ચતાને આપનારા છે. તેમજ ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહી ઉચ્ચ જીવનની ભૂમિકામાં રહેવાની ઇચ્છાવાળા ભવ્ય જનને તેમાંથી ઘણું ઘણું શિખવાનું, વિચારવાનું, જાણવાનું અને તે પ્રમાણે વર્તવાનું મળી શકે છે.
પ્રાચીન અને અર્વાચીન કાળના પવિત્ર જૈન દર્શનના મહાપુરુષ, ધર્મવીરે, સત્ત્વશાળી નરોની જેમ સતી ધર્મની રસિક રમણીઓના રસમય ભાવનાથી ભરપૂર એવા ચરિતાનુયોગના જૈન વિદ્વાનોના લેખો ઘણુ આકર્ષક અને આહૂલાદ ઉત્પન્ન કરનાર અને આદર્શ ગૃહિણી બનાવનારા છે. એવા ચરિતાનેગના રસિક વિષયમાં આ શ્રી મહાવીર દેવના વખતની મહાદેવીઓના ચરિત્ર છે.
સ્ત્રી જીવન ઉપર જગતના જીવનને અને ઉન્નતિને મુખ્ય આધાર છે; કારણ કે ઉત્પન્ન થયેલા મહાન નરેને પ્રાથમિક સંસ્કાર પ્રેરનાર સ્ત્રીવર્ગ–માતા જ હોય છે તેથી સ્ત્રી જીવન પણ વિશુદ્ધ અને સંસ્કારી હોવાની ખાસ જરૂર છે. વગેરે કારણોથી મહાપુરુષોના ચરિત્રની જેમ સતી ચરિત્રોના પ્રકાશનનું કાર્ય પણ આ સભાએ કેટલાક વખતથી હાથ ધર્યું છે.

Page #5

[૪]
સ્વતંત્ર ચરિત્ર તરીકે પૂર્વાચાર્ય મહારાજેની કૃતિના તેવા ગ્રંથમાં પ્રથમ ત્રીસ વર્ષ પહેલા સંવત ૧૯૭૨ ની સાલમાં શ્રી ભાવવિજય વાચક કૃત ચંપકમાળા ચરિત્રને અનુવાદ ગ્રંથ આ સભાએ પ્રથમ પ્રગટ કર્યો હતો. ત્યારબાદ આ
વીશીમાં થયેલ વંદનીય ચૌદ મહાસતીઓનાં ચરિત્ર, સાથે ત્રી કેળવણી, સ્ત્રી હિતબોધ વચનો એ વિષયો સહિત આદર્શ જેન હીરત્નો નામનો બીજો ગ્રંથ પ્રકટ કર્યો હતો, તે જૈન સમાજમાં આવકારદાયક થઈ પડ્યો હતો. ત્યારબાદ દશ વર્ષ પછી સ્ત્રી ઉપયોગી સીરીઝ પણ ક્રમે ક્રમે પ્રકટ કરવી સભાએ ઠરાવ કરવાથી, શ્રીમદ્દ ધનેશ્વરસુનિએ મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલ “સતી સુરસુંદરી' ચરિત્રનો અનુવાદ કરીને ત્રીજો ગ્રંથ પ્રકટ કર્યો હતો જે ચરિત્રમાં તો અગિયારમા સૈકાના મનભાવ અને આકાંક્ષા પિતે બોલતા હોય તેવો ભાવ દેખાય છે.
વરથી ધમધમતા અને રાગ-મોહથી મૂઝાતા હૈયાને શાંત બનાવવાની કળા આ રસિક ચરિત્રમાં છે. છેવટે તેમાં કેવળી ભગવંતની ઉપદેશધારા સુધાબિંદુ તરીકે આપી સુંદર સંકલના કરવામાં આવી છે. આ સ્ત્રીઉપયોગી ગ્રંથ પ્રકટ થતાં સભાની પ્રતિષ્ઠા ખૂબ જ વધી છે.
ત્યારબાદ હાલમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુના જ સમયમાં થયેલ મહાદેવીઓના ચરિત્રે જેમાંથી કેટલાક ચરિત્ર અપ્રકટ હતા તે સુપ્રસિદ્ધ લેખક ભાઈ સુશીલ પાસે લખાવીને તેનું પ્રકાશન જૈન સમાજ પાસે આજે ધરીએ છીએ. તેની રચના, સંકલના વગેરે લેખક મહાશયે બહુ જ સુંદર

Page #6

અને સરલ ગુજરાતી ભાષામાં કરી છે. દરેક સતી ચરિત્રની શરૂઆતમાં રંગીન રેખાચિ પણ આપવામાં આવ્યા છે. મજબૂત બાઈડીંગ, આકર્ષક કવર જેકેટ, સુંદર ટાઈપ અને ઊંચા કાગળો ઉપર સખ્ત મેઘવારી છતાં ઘણું મહટે ખર્ચ કરી ગ્રંથની આંતરિક સુંદરતાની જેમ બહારની સૌદર્યતામાં પણ વૃદ્ધિ કરી છે.
આ ગ્રંથ છપાતો હતો તે દરમ્યાન આ સભાના સભ્ય ભાઈ શ્રી હીરાલાલ જુઠાભાઈએ આ ગ્રંથ પિતાના સ્નેહી અને આ સભાના લાઈફ મેમ્બર શાહ દામોદરદાસ ઠાકરશીની આર્થિક સહાયકારા તેમની દાદીમાના સ્મરણાર્થે પ્રકટ કરવાની ઈચ્છા જણાવતાં સભાને રૂ. એક હજાર આ ગ્રંથમાં આપવાથી આભાર સાથે તે સ્વીકારેલ છે. જે માટે ભાઈ હીરાલાલને ધન્યવાદ આપવા સાથે શ્રીયુત્ દામોદરદાસને પણ આભાર માનવામાં આવે છે. '
સદરહુ ગ્રંથમાં દષ્ટિ કે પ્રેસદોષને લઈને કોઈ ખલના જણાય તો તે માટે ક્ષમા ચાહી અમોને તે જણાવવા નમ્ર સૂચના કરીએ છીએ કે જે સુધારી લેવામાં આવશે.
આત્માનંદ ભવન )
( ગાંધી વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસઅષાડ શુકલા- - એકાદશી. ) ભાવનગર

Page #7

અ નુ ક મ ણ કા
દેવી માતા દેવાનંદ ત્રિશલા માતા ચંદનબાળા સુલાસા રેવતી યાદા જયંતી પ્રિયદર્શના મૃગાવતી
૧૨૨ સુચેષ્ઠા ને ચલણા ૧૫૭ ચેલણ
૧૭૪ દુર્ગધા
૨૫ સામા અને જયંતી
૨૧૮ ૧૪. મહાતકની સ્ત્રી રેવતી
૨૨૫ ૧૫. કપિલા
૨૩૩ * આ બંને પાત્ર ભ. મહાવીરના મુખથી અમા સાગમાં વર્ણવાયેલા છે.

Page #8

શેઠ હરિચંદ મીઠાભાઈ
તથા તેમના ધર્મપત્ની શ્રી કુલીબહેનને જીવન પરિચય.
જેનકુળમાં જન્મેલા મનુષ્યો ભલે સામાન્ય સ્થિતિમાં હોય છતાં વંશપરંપરાથી ઉતરી આવેલા ધાર્મિક સંસ્કાર તેમના ધાર્મિક વનને વિશેષ ઉજજ્વળ બનાવે છે, છતાં તેવા બંધુ કે
હેનના શ્રદ્ધાળુપણાને છેવટ સુધી સમાજ જાણું શક્યું નથી; તેવું કંઈક શ્રી. હરિચંદભાઈ તથા ફૂલીબહેન માટે હોય તેમ જણાય છે. શ્રી હરિચંદભાઈએ વાંચવા લખવાનું સામાન્ય જ્ઞાન મેળવેલું હોવા છતાં તેમના વ્યાપારી છવન માટે ભાવનગરનું ક્ષેત્ર અનુકૂળ નથી તેમ તેમને લાગતાં માત્ર તેર વર્ષની લઘુ વયે મુંબઈ આવી, તેમના કાકા આણંદજી જેકાની ચાલતી કરીયાણાની દુકાને જોડાયા. પછી બે વર્ષ બાદ તેમના કાકા આણંદજીનો સ્વર્ગવાસ થતાં તે દુકાનને ભાર તેમને માથે આવી પડ્યો. ધર્મશ્રદ્ધા, પ્રમાણિકપણું અને ધધો ખીલવવાની ખંતને લઈ તેમણે પિતાના તે વ્યાપારની પ્રગતિ કરી, અને તે વ્યાપારમાં સારી
ખ્યાતિ મેળવી. તેમાં સાઠ વર્ષ ગાળ્યા દરમ્યાન ભાગે યારી આપવાથી વ્યાપારની શાખ વધવા સાથે લક્ષ્મી પણ પુણ્યાગે સારી મેળવી.
'
હવે જેમ જેમ ઉંમર થતી ગઈ તેમ તેમ પિતાના અને પિતાની પત્ની લીહેનના આત્મકલ્યાણ સાધવાની તેમને

Page #9

[ ૮ ]
તાલાવેલી લાગી. અને પ્રથમ સ. ૧૯૮૨ ની સાલમાં દેવગાણા નવીન જૈન દેરાસર થતાં હપૂર્વક પ્રતિષ્ઠા કરી રૂપીઆ પંદર હજાર જેટલા મળેલા સુકૃત લક્ષ્મીમાંથી વ્યય કર્યાં. સિવાય ત્યાં કે બહારગામની ધાર્મિક કાઈ પણ ટીપ ફંડ થાય કે આવે તે તેમાં હરિચંદભાઈ યથાશક્તિ આપ્યા સિવાય રહેતા નહાતાં. વમાન તપની કાયમી તીથી માટે બહારગામના તે ખાતામાં પણ રકમે આપતા હતા. ગુપ્ત સખાવતા પણ કરતા હતા, એટલું જ નહિં પરંતુ સગા, સ્નેહી કુટુંબીઓ પર પણ ધ્યાન આપતા ચૂકયા નથી. ચુમેાત્તેર વર્ષાં સુધી ધાર્મિક વન ન્રી સ’. ૧૯૯૦ ના કારતક વદી } ના રાજ તેમને સ્વર્ગવાસ થયા. પાછળ તેમના ધર્મપત્ની ફૂલીન્હેને પણ તેમના સ્વર્ગવાસી પતિ પાછળ સ. ૧૯૯૦ માં પેાતાના વતન ભાવનગરમાં શ્રી ગાડીછ પાર્શ્વનાથ મંદિરમાં અઠ્ઠાઈ મહાત્સવ–પાવાપુરીની રચના સાથે સ્વામીવાત્સલ્ય કરી લક્ષ્મીને સારા વ્યય કર્યાં. સ. ૧૯૯૭ માં શ્રી શત્રુંજ્ય તીથે ૯૯ યાત્રા કરી આત્મકલ્યાણ સાધ્યું અને છેવટ સુધી ધાર્મિક જીવન જ્તી ૬૧ વર્ષની ઉંમરે તેમને પણ સ્વર્ગવાસ થયા.
આવા ધાર્મિક દંપતીની ધાર્મિક ભાવનાની ઝાંખી કરાવવા, તેમનું જીવન ફોટા સહિત આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવે છે.

Page #10

essessessesses
0
mixit
-
80000000000
= ૪૦૦૦૦૦૦૦eeee
હ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
૦૦ ૦ ૦ ૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
હbooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooose
esense seeeeeee
eeeeeee
શેઠશ્રી હરિચંદ મીઠાભાઈ
eee e booo e *
ભાવનગર
ww x
0
o
eeeeeooo e ee ee eeeeeen૦૦૦૦૦૦ ooooooooooooo0

Page #11

o
૦૦૦૭ ૦૦
ebe 8 0 0 0 0 0 eઇeo o o
0 o o
0 *
૭૦૦૦૦૦૦૦૦૦૮ ૦૦૦ PM
@ @ @googs pa૦૦ ૦૦
'૦ebook
કaaosaage eeeeeeeeeeeee
કહe છેea628
. ૦૦૦૦૦૦૦
છે
૦૦૦૦૦૦૦૦૦
ક
Coop @@@@@@થઇ હ૦૦૦
eઇ છobse
થpoo see રાવશee eeeee
શ્રાવિકારત્ન શ્રી ફૂલીબહેન
ભાનગર
છે...કાકા
.....---નર્જી)::::::::
eeeoooooooooooo
OPDOW .Oooo

Page #12

नमोऽस्तुते महादेवी त्यागमूर्तिं तपस्विनी
ભગવાન મહાવીરે કરેલી ચવિધ સ ંધની સ્થાપના, સધસમસ્તને તીથરૂપ માનીને “ નમા તીત્યસ કહીને દેશનાર ંભે કરેલું સંધનું બહુમાન અને લગભગ અઢી હજાર વર્ષની વિષમ કાળ—ખીણુમાંથી સતત વહેતી આવેલી સધની પરપરાગત ગૌરવગાથા, ભારતીય ઇતિહાસના એક મેટા મહિમા છે. જૈતાની જેમ બૌદ્ઘોમાં પણ સધની પ્રણાલિકા અને બહુમાન છે—સંઘનું શરણુ રાજની પ્રાથનાની વસ્તુ ગણાય છે. ખન્ન શ્રમણુસ ંધ નામથી ઓળખાય છે. પણ જૈન અને બૌદ્ધ સધ વચ્ચે મૌલિક તફાવત છે. બૌદ્ધ સધ ચતુવિધ નથી-એ ખુËપ્રધાન સાધુઓને જ છે. જૈન સધ શ્રમણુપ્રધાન–જિનપ્રવચનપ્રધાન હોવા છતાં સાધુ-શ્રમણની સાથે સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાના પણ એમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. સાધુ અને સાધ્વી એટલે કે ત્યાગીતપસ્વીઓની સાથે શ્રાવક્રા અને શ્રાવિકા પણુ સંધની પ્રતિષ્ઠામાં એક સરખા ભાગીદાર છે. શ્રમયુગમાં વેદવિહિત ચાણની પ્રથા તે! સૌંને સત્વહીન ખની ગઇ હતી.. બ્રાહ્મણે અને ક્ષત્રિયેા વચ્ચે સંધર્ષણુ શરૂ થઇ ગયું હતું. ઠેકઠેકાણે ધંધાદારીઓની શ્રેણીઓ અને વર્ગો ડુટી નીકળ્યાં હતાં, ત્રેવીસમા તીથકર શ્રી પાર્શ્વપ્રભુએ સધન્યવસ્થા તા પ્રવર્તાવેલી પણ મહાવીર પ્રભુના સમય સુધી પહોંચતામાં, માત્ર ૧૫૦-૨૦૦ વર્ષના ગાળામાં જ છિન્નભિન્ન થ ગઇ હતી. પાર્શ્વપ્રભુના સમ શ્રમણા અને દેશી
""

Page #13

જેવા સરળ અને ખુલ્લા દિલના ગણધાર, મહાવીરના યુગમાં વિચરતા હતા. પણ પાપરપરાની કેટલીક સાધ્વીઓ પરિત્રાજિકાઓ બની ચૂકી હતી. પાર્થ અને મહાવીરના સમય વચ્ચે દેશભરમાં ભારે વિષમ તેમજ અંધાધુંધીવાળી કટોકટી ઊભી થઈ હશે-ઈતિહાસમાં જેની નેધ નથી મળતીઃ માત્ર પાર્થ પ્રભુના સંધની, મુમુવું માનવી જેવી દશા છેડે ઇસારે કરી જાય છે. મહાવીરના સમયમાં સંઘને પુનરૂદ્ધાર અનિવાર્ય હતો. એટલે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સાથે જ મહાવીરે ચતુર્વિધ સંઘને પાયે નાંખે.
ચતુર્વિધ સંધમાં સાધુ-સાધ્વી સિવાય ન ચાલે, પણ શ્રાવક, શ્રમણના ઉપાસકની શી જરૂર? ઉપાસક નફ્ટકે લેવા પડયા હોય તે પણ શ્રાવિકા–ઉપાસિકાની શી જરૂર હશે? તત્કાલીન પરિસ્થિતિ અંગે એ જમાનાના ઘણાને એવી આશંકાઓ થઈ હશે. સંઘમાં શ્રાવકની સાથે શ્રાવિકાને પણ એટલું જ માનવંતું અને ઉચ્ચ સ્થાન એ એક મહાક્રાંતિકારી પગલું ગણાયું હશે. ખાસ કરીને જે વખતે નારીને મુક્તિમાર્ગની અર્ગલારૂપ માનવાની પ્રથા પડી ગઈ હતી–ખરીદાયેલી દાસીએ તે ઠીક પણ કુલનારીઓ પરિગ્રહની શ્રેણીમાં સમાઈ જતી તે વખતે, સંધમાં શ્રાવિકાને, શ્રાવક જેવું, સાધ્વી જેવું, શ્રમણ જેવું સ્થાન મળે એ શું સામાન્ય વાત છે? કંચનની જેમ કામિની પણું એક બંધનરૂપ જ ગણાય. જેને કંઈ રવતંત્ર વ્યક્તિત્વ નહેતું-સાધકના પગમાંની બેડી જ ગણાતી તે સ્ત્રીને, ભગવાન મહાવીરે ચતુવિધ સંધમાં સમાન દરજજે સામેલ કરીને શ્રમણ સંસ્કૃતિની લપકારકતા, ઉદારતા અને

Page #14

વ્યવહારિકતા બતાવી આપી. સાધકેએ પિતાની જીવનભરની સાધન અને તપશ્ચર્યાનાં ફળ નારીના ચરણ પાસે દીનભાવે ઉપરી દીધેલો હોવાની વાત કેવળ કલ્પનાવિલાસ નથીવારતવતા છે. નારી ભયસ્થાન તે હતું જ. નારી પ્રત્યે સકામ દષ્ટિએ ન જોવાની સાવચેતી વખતોવખતે ઉચાઈ છે. એને કેવળ નારીનિંદા ન કહેવાય. નારી વિષે નરના દિલમાં જે આસકિત રહેલી હેય છે તેને જડમૂળમાંથી ઉખેડવાના એક પ્રયાસરૂ૫ એને ગણી શકાય. વખત જતો વૈરાગ્ય અને નારીનિંદા પર્યાયવાચક બની ગયા. પણ વૈરાગ્યના મૂળમાં નારીની અવગણનાનું ખાતર ભરવું જ જોઇએ એ નિયમ નથી, તેમ બીજા સેના-રૂપાના કે હીરા મેતીના અલંકારાની જેમ વૈરાગ્ય નારીના અંગ ઉપર ઓઢાડ્યો હોય તે જ દીપે એ માન્યતા બરાબર નથી. ચતુર્વિધ સંઘમાં સાધ્વી અને શ્રાવિકાનું સ્થાન, શ્રમણ સંસ્કૃતિએ સ્વકારેલી નારી પ્રતિષ્ઠાને નમૂને છે. આટલી હકીક્તથી જેમને પૂરી શ્રદ્ધા ન બેસે તેમણે આ જ પુસ્તકમાં આપેલું ગાથાપની રેવતીનું ચરિત્ર વાંચી જવું. ભ. મહાવીરને, એ દુર. ચારિણી સ્ત્રીને પતિ તરફથી થએલે તિરસ્કાર નિંદ્ય લાગ્યો. પતિ પાસે તેનું ગ્ય પ્રાયશ્ચિત પણ કરાવ્યું. નારીની માનવતાને, માત્ર વાણીવિલાસરૂપ નહિ, પણ નક્કર અને વ્યાવહારિક સિદ્ધાંત જયજયકાર વર્તાવ્યું.
બુદ્ધદેવના સંબંધમાં એમ કહેવાય છે કે તેઓ પિતાના સંધને સ્ત્રીના સંપર્કથી સાવ બચાવી લેવા માગતા હતા. મહાપ્રજાપતિ ગૌતમીની માગણીને એમણે બે-ત્રણ વાર અરવીકાર કરે. સાધ્વીસંધ સ્થાપવાની એમની ઈચ્છા જ

Page #15

: ૪ :
નહતી. આખરે પિતાના પ્રિય શિષ્ય આનંદના આગ્રહથી બુદ્ધદેવે પિતાને નિર્ણય ફેરવ્યું. દીન અને દયાજનક વેશે આવેલી ગૌતમીને બૌદ્ધોના સાધ્વીસંઘમાં અગ્રગણ્ય સ્થાન મળી ગયું. એટલું તો બુદ્ધદેવે હજાર વર્ષ લગી ચાલવાની શક્યતાવાળા બૌદ્ધસંઘમાં પાંચસો વર્ષની અંદર જ વિકૃતિના જીવાણુઓ પ્રવેશશે એવી બીક બતાવેલી. પાછળથી ભિક્ષુ
એના જીવનમાં શિથિલતા મહામારીની જેમ જ પ્રવેશી. આવા કેટલાંક કારણોને લીધે બૌદ્ધ સંધની અગ્નિપરીક્ષા થઈ.
સભાગ્યે જન સંધને શિર, સાધ્વી અને શ્રાવિકાને સમાનતા મળવા છતાં એવી કેાઈ આફત નથી ઉતરી. શિથિલતા અને ક્રિયારના કૃષ્ણ–શુકલપક્ષ જેવા અંધારા અજવાળાં તે જૈન સંઘમાં પણ ઉતર્યા છે. પણ શ્રમણસંધ એટલે બડભાગી છે કે પુનરૂદ્ધારકોએ કોઈની પણ શરમ રાખ્યા વિના વખતેવખત સંઘજીવનની શુદ્ધિ કરી વાળી છે. શ્રી હરિભદ્રસુરિ જેવા એક તેજરવી-અભિમાનથી ગજેતા બ્રાહ્મણ પંડિતને શ્રમણસંઘમાં જોડવાનું માન એક જૈન સાધ્વી-ચાકિની મહત્તરાના ફાળે જાય છે. સૂરિજીએ પોતે પણ પોતાના ગ્રંથમાં એ માતૃમૂત્તિ મહાદેવીને ભક્તિભીની અંજલી અર્પી છે. હરિભદ્રસૂરિજી પણ પિતાના યુગના પ્રથમ પંક્તિના પુનરુદ્ધારક હતા.
ભ. મહાવીરના યુગની મહાદેવીઓમાં પ્રથમ નામ શ્રી ચંદનબાળાનું છે. એ જ સાધ્વીસંઘની મુખ્ય પ્રવત્તિની હતી. પણ ચંદનબાળા એકલી મહાદેવી જ નથી. એમના યુગની પ્રતિનિધિ પણ દેખાય છે. શ્રમણયુગની નારીઓને ઈતિહાસ જાણે કે ચંદનબાળામાં પ્રતિબિંબ પામે છે. રાજ

Page #16

મહેલમાં રહેનારી આ બાળા સંસારની ગડમથલથી સાવ અજાણી હતી. એકાએક ચંપાપુરી ઉપર આપત્તિની વાદળ ચડી આવ્યાં. ચંપાપુરીના નરેશ દધિવાહનના શીરે એના જ સગા સાહુ-કૌશબીના શતાનિકને અણધાર્યો પંજે પા. દધિવાહનને રાજમુકુટ ધૂળમાં રગદોળાય. એની પત્ની અને પુત્રી, મહેલમાંથી નાસી છૂટયાં. એક ઊંટવાળાના હાથમાં એ બને સપડાયાં. રાણી તે રસ્તામાં જ મૃત્યુ પામી. પુત્રી-વસુમતી કૌશબીની બજારમાં હરરાજીની વસ્તુ બની. ધનાવહ શેઠે એને ખરીદી. આ વસુમતી એ જ ચંદનબાળા. ઉપરાઉપરી દુર્ભાગ્ય અને યાતનાઓના પ્રહાર ખમતી ચંદનબાળા, છેવટે કેવી રીતે તપરિવનીઓમાં અગ્રેસર બની શ્રમણસંધને અજવાળી ગઈ તે તે આ પુસ્તકમાં આલેખાએલું એનું ચરિત્ર જ કહેશે.
આંધી, આકરિમક ક્રાંતિ કે ભાગ્યને વિપાક કોઈ એક જ યુગની પેદાશ નથી. રાજપ્રકરણ આંધીએ અને બીજી સ્વાભાવિક અંધાધુંધીઓ વચ્ચે શ્રમણયુગની નારીએ કેવી વિષમ અવસ્થામાંથી પસાર થઈ રહી હતી તેની કપના ચંદનબાળાના ચરિત્રમાંથી મળશે. ભ. મહાવીરે એ સામાજિક પ્રથાઓ અને અવારનવાર ચડી આવતી રાજકીય આંધીઓની અંદર રીબાતી-પીડાતી, પુરુષના પરિગ્રહની જેમ બજારમાં વેચાતી અને ઉત્થાન માગતી નારીજાતિની દુદયા જોઈ ઘર કે મહેલની ચાર દિવાલે વચ્ચે માત્ર રમણી કે કામિની તરીકે પિતાનું જીવન વિતાવતી નારીજાતિમાં તપ અને સંયમને જે છૂપે અગ્નિ ભર્યો હતો તે પણ એમને દેખાયેઃ શ્રાવિકા કે સાધ્વીના પૂરા સહકાર વિના સંઘ કેટલે

Page #17

અસહાય-અપંગ રહે એ પણ એમની કલ્પનાબહાર નહિ, હેય. એટલે જ સુયોગ્ય તક સાંપડતાં એમણે ચંદનબાળાને રવહસ્તે દીક્ષા આપી, સાધ્વીસંઘની ગંગા વહેતી મૂકી. શિસ્ત અને નિયમનમાં ચંદનબાળા એક તેજવી નક્ષત્રની જેમ દીપી નીકળે છે.
રાજરાણીઓ, રાજકુંવરીએ, ક્ષત્રિયાણીઓ અને વૈોની ગાથાપત્નીએ પૈકી જે, મહાવીરના સંપર્કમાં આવવાનું સૌભાગ્ય મેળવી ચૂકી હતી, એટલું જ નહિ, પણ એમનાં વચન કે સિદ્ધાંત પ્રત્યે પૂરી આસ્થા ધરાવતી હતી તેમના નામ અને ગૌરવકથા આજે પણ છેડે ઘણે અંશે મળી આવે છે. એ સૌની ચંદનબાળા સમી સ્થિતિ હોય તે એમનાથી ઘણું નીચા થરમાં રહેતી સ્ત્રીઓની શી દશા હશે? રાજવીએ, અમાત્યો, સામતે અને કુલીને એ વખતે અમર્યાદ સત્તા અને લાગવગ ધરાવતા હશે, ધાડપાડુઓ અને એમના જ સગાભાઈ જેવા પાડોશી રાજવીઓ લાગ જોઈને રાંક રૈયતને લૂટતા હશે તે વખતે શીકારીના ભયથી ફફડતી હરિણીઓ જેવી જ આ દીન નારીસમુદાયની દશા નહિ હોય?
ભ. મહાવીરની લાંબા સમયની મૌન સાધનાએ આ અંધકાર ઉલેચવામાં કેટલે ભાગ ભજવ્યો હશે તેને નિર્ણય થઈ શકતા નથી. ભગવાનના વ્યક્તિગત જીવન સાથે એ સામાજિક ઉદ્ધારને બહુ લાંબી નિસબત ન હોવાથી એવી. હકીકતે પૂરતા પ્રમાણમાં સંગ્રહાઈનથી, છતાં કયાં કયાઈ એને આભાસ તે મળી જ જાય છે.

Page #18

''ક
“ એક દિવસે સાનુદ્રષ્ટિ ગામમાં હુલા નામની દાસી પેાતાનાં શેઠનાં વાસણું માંજતી હતી. ટાઢું તળીયે ચાંટેલુ' અન્ન ઉખેડીને ફેંકી દેતી હતી. એવામાં ચાર ઉપવાસ જેમને થયા છે એવા મહાવીર તે રસ્તે ચને નીકળ્યા. દાસીએ તપવીને જતાં જોઇને પૂછ્યું: “આપને આ ખપે ”
પ્રભુએ હાથ લ ંબાવ્યેા. બાહુલાએ તળીયે ચેટિલું ધાન્ય, ભગવાનના કરપાત્રમાં યુ.
બાહુલા પાતે ભારે પુણ્યકાય' કરે છે એમ કદાચ નહિ જાણતી હાય, પાતે વિશ્વના એક સમથ, વદનીય અને દેવાના પણ આરાધ્ય પુરુષને આહારદાન આપે છે. એમ નહિ માનતી હોય, પરંતુ પોતાની દાસી ખરીદાયેલી નારીના હાથથી આવું ભારે પુણ્યકાય` થયુ` એમ જાણીને ગૃહસ્વામીએ એને દાસીપણામાંથી મુક્ત કરી દીધી.
આવી રીતે ભગવાનનાં મૌન તપ તેમજ અપ્રતિ વિહારે ક્રાણુ જાણે કેટલાંય શ્રી–પુરુષાના જીવનમાં સુખસૌભાગ્ય અને મુક્તિના ાનંદ ભરી દીધા હશે. મહાવીર પ્રભુને આહાર કે ઔષધીદાન આપનારી સુભાગી ગૃહિણીઓ, એ રીતે, એમના સીધા સંપર્કમાં આવી અમર થઈ ગઈ. શ્રદ્ધા અને ભક્તિ વિનાએ આહાર કે
ઔષધીની કંઈ કીમત ન ગણાય. એટલે આહાર તથા ઔષધી આપી પોતાને કૃતકૃત્ય માનનારી એ નારી પૂરપૂરી નિમાઁળ શ્રદ્ધાસ ́પન્ન હશે એ દેખીતુ છે. પોતાના યુગના મહાપુરૂષને ઓળખવા, એમનામાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા મૂકવી, નજીક યા દૂર વસવા છતાં એમના અંતરના તાર

Page #19

સાથે પોતાની સહાનુભૂતિના તાર જોડેલા જ રાખવા એ ઓછા પુણ્યની વાત નથી. સુલસા, શ્રદ્ધાનંત પુરુષ અને સ્ત્રીઓમાં પણ એક નીરાળી ભાત પૂરે છે.
સુલાસા હતી તે એક સારથીની પત્ની. પણ ભગવાન મહાવીરના અંતરમાં એણે ખાસું સ્થાન મેળવી લીધું હોય એમ જણાય છે. નછૂટકે જ વાણીને વ્યય કરનાર મહાવીર, ઈ રાજાધિરાજને કે મહારાણુને નહિ, કોઈ પરાક્રમી કે તપસ્વીને નહિ, પણ બિંબિસાર મહારાજાના અનુચરસારથી નાગની ભાર્યા સુલતાને ધર્મલાભ મેકલે છે. ભ. મહાવીરના, તે જમાનાના, વિશાળ સમુદાયમાં કોઈને પણ મીઠી ઈર્ષા આવે એવી આ વસ્તુ છે. સુલસા બહુ આગળ પડતી નારી નથી લાગતી. માત્ર ગૃહિણી જ છે. બત્રીસબત્રીસ પુત્રની જનની હોવાથી, ઘરના કામકાજમાંથી ઊંચું માથું પણ કદાચ નહિ કરી શકતી હોય. પણ એથી શું થયું? ઘરના એકાંત ખૂણામાં વસવા છતાં એનું અંતર તે મહાવીરના ચરણોમાં જ રમતું. મહાવીર સિવાય વિશ્વને મિત્ર કે હિતૈષી બીજે કઈ હોઈ શકે નહિ એમ તે માનતી. નિદભપ, અનન્યભાવે એ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞાને અનુસરવા મથતી. સુલસા ભલી-ભોળી અને નમ્ર હોવા છતાં શ્રદ્ધાની બાબતમાં સુમેરુ સાથે સ્પર્ધા કરતી અને આગ શ્રદ્ધા જ સુલતાપી સુમેનું સોનેરી શિખર છે. એક પરિવાજ એ સુલતાને ભોળવવા ઘણું ઘણી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ કરી. પણ ભ. મહાવીર સિવાય બીજા કોઈના ચરણમાં શિર મૂકાવવાની એણે સાફ ના પાડી દીધી. પુષ્કળ પાખંડીઓ અને જાલિકાના એ જમાનામાં કઈ સાવધ પુષ પણ

Page #20

ભરમાઈ જાય એવી સ્થિતિ હતી. સુલસા અડગ અને આણ નમ હતી. આ આગ્રહ અને આવી અડગતા, નિર્મલ દષ્ટિ વિના નથી સંભવતાં. સુલતાના સદભાગ્યે એને એ દષ્ટિ વરી હતી. રાલસા એટલે જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાને સમન્વય. સુલાસા એટલે સાદાઈ અને ભવ્યતાને સુમેળ. આવી નારીને, ભગવાન મહાવીર જેવા દીતિપરવી ધર્મલાભથી સન્માને એમાં આશ્ચર્ય નથી.
શ્રમણુસંધના ગગનપટને પિતાની નિષ્પ–સુકુમાર દીપ્તિથી છાઈ દેતી, સુબાસા, ચંદનબાળા, મૃગાવતી અને ચેલણ જેવી તેજરિવની નારીઓના આકાશગંગા જેવા ઉજળા પ્રવાહમાં દેવાનંદા, ત્રિશલા, યશોદા અને પ્રિયદર્શન જેવી તારિકાએ એવી સંતાઈ જાય છે કે એને શોધી કાઢવી મુશ્કેલ થઈ પડે છે. ભ. મહાવીરની સાથે જેને સીધે રકતને સંબંધ હતું તે જ, ચરિત્રના આ ગહનવનમાં કયાંઈક જાણે કે ખોવાઈ જાય છે. મહાકાવ્યના ઉપેક્ષિત પાત્રને ઉહાપોહ થયે છે અને ઉપેક્ષિત પાનાં નવેસરથી મૂલ્યાંકન પણ થયાં છે. ભ. મહાવીરના જીવનઘડતર સાથે નજીકને અને મહત્તવને સંબંધ ધરાવનારા દેવાનંદ માતા, ત્રિશલા ક્ષત્રીયાણી અને દેવી યશોદાની સાહિત્યિક ઉપેક્ષા આપણું કવિઓ અને કથાલેખની સહાનુભૂતિ માગે છે. એક એક ખંડ કાવ્ય રચાય એવી સામગ્રીથી આ ઉપેક્ષિત પાત્રો ભરપૂર છે. એક—બે વાર દેવાનંદા માતા (૮૨ દિવસ સુધી ભગવાનના દેહને પિતાના ઉદરમાં ધારણ કરનાર દેવી) મહાવીરના ચરિત્રમાં ચમકી જાય છે, પણ દૈન્યમૂર્તિ જેવી દેખાતી એ માતાના અંતરમાં કેવા

Page #21

કોમળ અને ભવ્ય ભાવ ઉભરાતા હશે તેની કલ્પના થઈ શકતી નથી. પ્રભુની સસારી અવસ્થાની સ્ત્રી યશોદા તે લજજાના ભારથી જાણે કે બહાર આવવાની ચોખ્ખી ના પાડે છે. આવતાંની સાથે જ અદશ્ય થઈ જાય છે. પુત્રી પ્રિયદશનામાં ક્ષાત્રવટનું પાણી દેખાય છે. એના સ્વામીને ચંચળ અને ઉદ્દામ રવભાવ પ્રિયદર્શના ઉપર છાયા ઢાળી જાય છે. ભ. મહાવીરના શાસનથી જૂદી પડતી આ કીશોરી કેવી મનોવ્યથા વેદતી હશે ? એક તરફ પતિ અને બીજી તરફ પિતા-બનેના આકર્ષણ વચ્ચે એ અતિ મુંઝવણ અનુભવતી હશે. ઘડીભર જૂદા જ માગે-ભારે મેજાના ઘસારાથી તણાતી દેખાય છે. પણ એનું સ્વચ્છ અને ઉન્મત હદય અચાનક એની વહારે આવે છે. એક સામાન્ય કુંભાર સાથેનો સંવાદ એને શુદ્ધ દૃષ્ટિકોણ આપે છે અને સત્ય જેવું સમજાયું કે તરત જ ભૂખ-તરસ કે આરામની લેશ પણ પરવા કર્યા વિના પરમ પિતા મહાવીર પાસે પહોંચી પિતાની ભૂલની ક્ષમા માગી લે છે.
મૃગાવતી કૌશાંબીની મહારાણી હતી. આ કૌશાંબીના મહારાજાએ જ ચંપાનગરી એક દિવસે લુંટી હતી. ચંપ ઉપર આક્રમણની જે આંધી ઉતરી આવી હતી તેમાંથી જ ચંદનબાળા જેવું સ્વર્ગીય પુષ્ય ભ. મહાવીરના ચરણ પાસે આવી ચડયું હતું. આ કૌશાંબી ઉપર અને ખાસ કરીને મૃગાવતીના ૫લાવણ્ય ઉપર ઉજૈનીના ચંડપ્રદ્યોતની વિષદષ્ટિ પડી. અસહાય-અનાથ મૃગાવતી ચંડપ્રદ્યોત સામે થઈ શકે એવી સ્થિતિમાં રહેતી, છતાં ધૈર્ય અને ચાણકયબુદ્ધિથી મૃગાવતી

Page #22

એ આતને સામને કર્યો. પોતે નિષ્કલંક રહીને કૌશબીને બચાવી લીધું. ચંડપ્રદ્યોતને શરમાવી પાછો વાળે.
આમ પરસ્પરમાં આક્રમણ કરતા, એ યુગના મહાન રાજવીઓ એક બીજાને બહુ નહિ ઓળખતા હોય એમ લાગે. પણ વસ્તુતઃ તેઓ નિકટના સંબંધીઓ હતા. રાજઐશ્વર્યા અને રમણીઓના સૌંદર્યને મેહ એમને ઉન્મત્ત બનાવી મુકો. અંગદેશ ઉપરના મગધના આક્રમણમાં, શતાનિક અને દધિવાહનના સંગ્રામમાં, ચંડપ્રોત અને સિંધુ-સૌવીરના ઉદયનના એક દાસી માટેના વિગ્રહમાં આ નર્યા ઉન્માદ સિવાય બીજી કઈ નીતિ નથી દેખાતી. પ્રજા ભલે સમૃદ્ધિશાલી અને પુરુષાર્થવાળી હેય, પણ મહારાજાઓની આ સાઠમારીમાં સહિસલામતી કે નિશ્ચિતતા જેવી વરતુ તે માત્ર શબ્દકેષમાં જ હશે. ભ. મહાવીર અને બુદ્ધદેવના ઉપદેશના પ્રતાપે રાજા તથા પ્રજાના, અતુલ ઐશ્વર્યમાંથી પરિણમતા સ્વેચ્છાચાર, કુલાભિમાન * તથા પરપીડન ઉપર અંકુશે તે જરૂર મુકાયાં હતાં. ભેગએશ્વર્ય અને અધિકારની ક્ષણિકતા પણ એમને સમજાઈ હતી, પરંતુ સંસ્કારોનું ધરાતળ બહુ સમુન્નત નહતું. એટલું છતાં ચંદનબાળા જેવી એક ક્ષત્રીય બાળાનું શૈર્ય, સુલાસા જેવી સારથી ગૃહિણીની અડગ શ્રદ્ધા, જયંતી જેવી શ્રાવિકાનું તાવિક ચિંતન અને ચર્ચા, મૃગાવતી તથા ચેલાણ સમી પટરાણીઓની અંતઃશુદ્ધિ, ધરાતલની અંદર વહેતા સંસ્કારિતાના નિર્મળ જળની આપણને પ્રતીતિ આપી જાય. છે. કોઈ પણ રાષ્ટ્રની એ ખરી ચિરંતન સમૃદ્ધિ છે.

Page #23

કે ૧૨ ઃ ભ. મહાવીરના શાસનમાંના ચૌદ હજાર સાધુએ, છત્રીસ હજાર સાધ્વીએ અને ત્રણ લાખ અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓના સમુદાયમાંથી, માત્ર ગણીગાંઠી મહાદેવીઓનાં જ છૂટાછવાયાં ચરિત્રે મળે છે. તારલાથી ખચિત ગગનમાં પાંચપચીસ ચમકતા તારાઓની પીછાન અત્યારે તે ગગનમંડળના - અવગાહન જેવી બની રહે છે.
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં આવી સાધ્વીઓ–ભિક્ષુણીઓ જેમને “શેરી” અથવા સ્થવિરા કહેવામાં આવે છે તેમનાં ૭૫ જેટલાં નાનાં-મોટાં જીવનચરિત્રે મળે છે. શેરી-ગાથામાં જ એ સંગ્રહાયાં છે. ઐતિહાસિક સંશોધન તેમજ સામાજિક કમવિકાસના અભ્યાસીઓએ, ભ. મહાવીરના યુગની આ મહાદેવીઓનાં ચરિત્ર સાથે બૌદ્ધ વિરાઓનાં જીવન સરખાવવા જેવાં છે. આ થેરીઓનાં ચરિત્રેની વિશેષતા એ છે કે લગભગ બધી જ સાધ્વીઓએ પિતાનાં ચરિત્ર આત્મનિવેદન રૂપે સરળ ગાથામાં ગુંચ્યાં છે. એમણે પિતાના સંસારી જીવનની ગ્લાનિ કે શરમ ઉપર ઢાંકપીછોડે નથી કર્યો. આમાંની કેટલી સાધ્વીઓ બુદ્ધદેવના સીધા સંપર્કમાં આવી હશે તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. ભ. મહાવીરના સંપકમાં આવેલી જૈન સાધ્વીઓ, શ્રાવિકાઓ કરતાં બૌદ્ધ થેરીઓની સામાજિક સ્થિતિમાં થોડી તરતમતા દેખાઈ આવે છે. સામાજિક જીવનની થોડી વાસ્તવિકતાઓ પણ એમાંથી મળે છે.
ભ. મહાવીરની શ્રાવિકાઓ અને સાધ્વીઓ સમાજના ઉચા થરમાંથી આવી હોય એમ તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ લાગે છે.

Page #24

: ૧૩ :
ભ. મહાવીર પહેલાં પાર્શ્વપ્રભુનું શાસન હતુ એ વાત કહેવાઈ ગઇ છે. એટલે જૈન સંસ્કારી ઉચ્ચ ગણાતા કુળામાં, કરમાયેલા ફુલની સુવાસની જેમ રહી ગયા હતા. બૌદ્ધ શેરી બહુ સામાન્ય સ્થિતિમાંથી બહાર આવી હોય તેમ જણાય છે. જૈનસંધમાં પણ આવી સ્થિતિવાળી શ્રાવિકા અને સાધ્વીઓ હશે, પણ એમનાં ચિત્રા કદાચ ન સંગ્રહાયાં હાય-વિસ્મૃતિમાં હૂખી ગયાં હૈાય. મહાવીરના જીવન સાથે સપર્ક ધરાવતી શ્રાવિકાઓ કે સાધ્વીઓનાં ચિત્રા જ મહાવીરચરિત્રના એક અંગ તરીકે જળવાઈ રહ્યાં હાય. ગમે તેમ, પશુ શ્રમયુગના તિહાસ-લક ઉપર આ શેરીએ ઈંદ્રધનુષ્યનાં રંગ છાંટી જાય છે. શેરીઓમાં ક્રાઈક રકતર‘ગી, નીલર'ગી, તેજસ્વિની, તેા કાઈ મ્યાન તારિકા જેવી ઝબકે છે. કાઇ પાતાના ભાગ્યદેખે લજ્જિત, કાઈ અત્યાચારપીડિત, ક્રાઈ સમાજથી ઉપેક્ષિત તિરરષ્કૃત તા કાઈ ઊંડા શાકમાં સંતપ્ત જણાય છે. અહીં માત્ર બે-ચાર દૃષ્ટાંત ખસ થશેઃ
પટાચારા બૌદ્ધ સાધ્વી હતી. સંસારી અવસ્થાનું નામ જણાયું નથી. એક કથાના વિષય બની શકે એવી આ થેરીની હકીકત છે. શ્રાવસ્તી નગરીમાં એક શેઠને ધેર એના જન્મ થયા હતા. લગ્નને યાગ્ય વય થતાં, માતપિતાએ એના સંબંધ એક કિકુમાર સાથે યાન્મ્યા. પણ તે પહેલાં ખીજા એક યુવકના પ્રેમથી આકર્ષાઈ, છાનીમાની ધરમાંથી નાસી છૂટી, સ્વામી પાસે કંઈ સંપત્તિ નહેાતી-દૂરદેશમાં રહીને ભારે દુઃખમાં દિવસેા વ્યતીત કર્યો. પટાચારા એક પુત્રની . માતા બની. આખરે માતપિતાની છાયામાં જઈન વસવાની વૃત્તિ બળવાન થતાં, પટાચારાએ માતાના સ્વામી

Page #25

: ૧૪ :
- સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. પતિએ કહ્યું કે “તારી બીજી વારની પ્રસુતિ થઈ જાય પછી આપણે તારા માતપિતા પાસે જઈશ.”
એ પ્રસંગ પણ નિવિને પાર પડયો. પટાચારા પિતાના -બે પુત્ર અને સ્વામીની સાથે, પીયર જવા નીકળી. રસ્તામાં
સ્વામીને સર્પ કરડ્યો–પટાચાર વિધવા બની. શોકવિહવળ પટાચારા પિતાના બે પુત્રની પૂરી સંભાળ લઈ શકી નહિ, એટલે બને બાળકે પણ મૃત્યુની ગોદમાં સૂતા. પટાચારા - ગાંડી જેવી બની ગઈ. માંડમાંડ શ્રાવસ્તી પહોંચી. પણ - ત્યાં પહોંચ્યા પછી જણાયું કે આગલે દિવસે જ વરસાદ
અને પવનનું ભારે તેજાન થવાથી, નું ધર પડી ભાંગ્યું હતું અને એના કાટમાળ નીચે મા-બાપ તથા ભાઈ દટાઈને પરલોક સીધાવ્યા હતા.
પટાચારા હવે ઉન્માદિની નારીની જેમ આક્રંદ કરતી, શ્રાવતીની શેરીઓમાં રખડવા લાગી, ફરીફરીને એ એક જ વાત કરતીઃ
उभो पुत्तो कालं कता पंथे मह्यं पति मतो . माता पिता च भाता च एकचितकस्मिं उरे
એટલામાં શ્રાવસ્તીમાં બુદ્ધદેવનું આગમન થયું. પટાચારાએ બુદ્ધદેવનું શરણ લીધું. આ શોસંતપ્ત સ્ત્રીને બુદ્ધદેવે ટુંકામાં કહ્યું.
यो च वस्ससत जोवे अपससम् उदयव्ययम् . एकाहं जीवितं सेग्यो पस्सतो उदयव्ययम् ।

Page #26

: ૧૧ :
જન્મ અને મૃત્યુ જેણે જોયાં જાણ્યાં નથી તે ભલે સેા વર્ષ જીવે, પણુ જન્મ-મૃત્યુ જાણનાર, સમજનાર એક દિવસ જીવે તા પશુ સાથ છે.
પટાચારા જાણે કે પુનઃજન્મ પામીઃ એને શાક સતાપ શમી ગયા. પછી તેા પટાચારાની વાણીમાં · · એવી જાદુઇ શક્તિ આવી કે ભલભલી શાસતપ્ત શ્રીમો પટાચારા પાસે પહેાંચતાં પોતાનું બધું દુઃખ ભૂલી જતી.
ઇસિહાસી ( ઋષિદાસી ) નામની ઘેરી પોતે જ પોતાની કહાણી કહે છેઃ
ઉજ્જૈનીના એક શેઠની હુ" લાડીલી પુત્રી હતી. મારા પિતાએ મને સારૂં' કુળ તથા વર જોઈને પરણાવી. સાસુસસરા સજ્જન હતાં. પૂરેપૂરી નિષ્ઠાથી પતિભક્તિ કરતી. સવારે વહેલી ઉઠીને ધરનાં બધાં કામ આપતી-મજુરી કરતાં મને થાક નહાતા લાગતા. સૌને રાજી રાખતી, કુટુ વેણુ માંમાંથી રખે નીકળી જાય એવી બીકથી બહુ ખેલતી નહેાતી, છતાં પતિને પ્રેમ મેળવવા હું ભાગ્યશાળી ન થઈ. પતિએ મારા ત્યાગ કર્યાં. દુઃખની મારી હું બીજી વાર પરણી. એક મહિના પછી એ પણ મારા ત્યાગ કરીને ચાલી નીકળ્યેા. ત્રીજી વાર એક સંયમી ભિક્ષુક અમારા આંગણે આવી ચડયા. મારા માખાપે એનાં ચીવર તથા ઘડે છેડાવી (.એટલે કે ભિક્ષુકના વેષ છેાડાવીને) મારા હાથ એને સુપ્રત કર્યા. એ પશુ થાડા દિવસે પેાતાનું ચીવર તથા ડે લઈને માગે પડયા. ત્રશુ~ત્રણુ વાર લગ્નમાં નિરાશ થયા પછી મને ખાત્રી થઈ કે પૂર્વનાં પાપકમ

Page #27

૧૬ :
ક્ષીણ ન થાય ત્યાં સુધી સુખની આશા રાખવી નકામી છે. છેવટે મેં બૌદ્ધ સાધ્વીસંધમાં દીક્ષા લીધી. '
કેટલીક ચેરીઓને એમના પતિદેવે મારતા-મૂડતા અને બજારની વસ્તુની જેમ વેચતા એવી મતલબના એકરારા પણ આ શેરી ગાથામાં છે. સુમુક્તિકા શેરીનું જીવન એવા પ્રકારનું જ હતું.
કુંડલકેશા-ભદ્રાની વાત જરા વિચિત્ર છે. બૌદ્ધોમાં એ પુરાણનિગ્રંથીના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. જેને અને બૌદ્ધો વચ્ચે એ વખતે ઠીક ઠીક હરિફાઈ હશે. બૌદ્ધ કે જૈન બનવાની સૌ કોઈને પૂરી સ્વતંત્રતા પણ હશે. કુંડલકેશા પ્રથમ જૈન હોય, અને પાછળથી બૌદ્ધ સંઘમાં ભળી હેય તે સંભવિત છે. એ પિતે જ કહે છે.
दिवा विहारा निक्खम्म गिज्झकूटम्हि पव्वते असं विरजं बुद्ध भिक्षुसंघपूरक्खतं निहच्च जानुं वन्दित्वा संमुखा पंजलि अहं अहि भदेति अवच सा मे आस्सूपसंपदा
એક દિવસે વિહારમાંથી નીકળી ચુદ્ધ પર્વત ઉપર જતી હતી ત્યાં ભિક્ષુસંઘની આગળ બુદ્ધદેવને જતા જોયા. મેં એમને ઘુંટણભર નમીને પ્રણામ કર્યા. “ભદ્રા, ભલે આવી !” એમ કહીને એમણે મને સરકારી અને દીક્ષા આપી. પછી તે ભદ્રા પિતાના વિહારનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે ઘણે ઘણે સ્થળે ભમી છું. અંગ-મગધ-કાકી

Page #28

૧૭ :
કેશલ તથા વજઓના પ્રદેશમાં, માર્ગમાં ભીખ માગતી,
થેરી–ગાથામાં આ ભદ્રાનું જે ચરિત્ર આપવામાં આવ્યું છે તેને સારાંશ જ અહીં આવે છે.
રાજગૃહીના એક શેઠને ત્યાં ભદ્રા જામી હતી. પિતે એણિપુત્રી હેવા છતાં એક પુરોહિતના પુત્રને પરણી હતી. ભાગ્યદોષે એ બ્રાહ્મણ યુવાન દુરાચારી નીકળ્યો. ચોરીના ગુન્હામાં પકડાયે. ભદ્રાએ પિતાના બાપને કાલાવાલા કરી, દંડ ભરી દઈને યુવાનને છોડાવ્યો. અધિકારીઓને ભારે રકમની લાંચ પણ આપવી પડી.
યુવાનનું નામ સથ્થક સણૂકે એક દિવસે ભદ્રાને કહ્યું કે : “હું જ્યારે ચોરીના અપરાધમાં પકડાય હતે ત્યારે મેં માનતા કરી હતી કે જે છૂટીશ તે ડુંગરના શિખર ઉપર આવેલા મંદિરમાં નૈવેદ્ય ધરીશ, તે આપણે આજે રાત્રે ત્યાં જઈને નૈવેદ્ય કરી આવીએ.”
ભોળી ભદ્રા વસ્ત્રાલંકાર પહેરીને તૈયાર થઈ. પણ રસ્તે જતાં એને જાણ થઈ કે નૈવેદ્યનું તે માત્ર બાનું જ હતું. સણૂક ભદ્રાનાં ઘરેણાં-લૂગડાં ઉતારીને–ભદ્રાને ઉંડી ખીણમાં ધકેલીને નાસી છૂટવા માગતો હતો.
ભદ્રા કરગરીને, સણૂકને કહેવા લાગી
“આ વસ્ત્ર-અલંકારે જે જોઈતા હોય તે લઈ જાગે, પણ મને જીવતી જવા દે.”
સણૂક ન માન્યો. એ તે ભદ્રાને વધ જ કરવા માગતે હતું. આખરે ભદ્રાએ યુક્તિ કરી કહ્યું :

Page #29

: ૧૮ : ભલે આપને ફાવે તેમ કરે. પણ મને એક વાર તમારા ચરણમાં પડીને નમસ્કાર કરી લેવા દે.”
સણૂકની અનુમતિ મેળવી, ભદ્રા પગમાં પડી તે ખરી પણ સણૂકને જાળવીને એવો ધકકો માર્યો કે એ પિતે જ ડુંગર ઉપરથી ઉંડી ખીણમાં ગબડી પડ્યો. ભદ્રા દેડીને ઘર ભેગી થઈ ગઈ. ટીકાકાર-ધર્મપાલ, આ ચરિત્રની સમીક્ષા કરતાં કહે છે?
न सो सम्वेसु ठानेसु पुरिसो होति पंडितो इत्थि वि पंडिता होति तत्थ तत्थ विचक्खणा
પુરુષે જ બધે પંડિત હોય એમ નથી બનતું- શ્રી પણ પંડિત અને વિચક્ષણ હેઈ શકે છે.
ઉપરોક્ત ઘટના પછી ભદ્રા જૈન સાધીસંઘમાં ભળી હશે. એ પછી, ગમે તે કારણે, બૌદ્ધોના સાધ્વસંધ તરફ આકર્ષાઈ હશે. ગૌતમ બુદ્ધદેવના સાક્ષાત દર્શન પતે પામી હતી એમ ઉપર કહેવાયું છે. એ દર્શનને ઉડો પ્રભાવ ભદ્રાના દિલ ઉપર પડ્યો હોય એમ બને . આ ગ્રંથમાં આલેખાએલી મહાદવીઓમાં જ શ્રમણ યુગનું સમરત ચિત્ર નથી સમાઈ જતું. બૌદ્ધ સ્થવિરાઓના સંસારી તેમજ વિરકત જીવનના વાસ્તુવિક રંગે. પૂરાય તે જ ભ. મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધદેવને યુગ કંઈક સમજાય. એ દૃષ્ટિએ જ આટલે વિસ્તાર કર્યો છે.
છેલ્લે છેલ્લે મહાશતકની સ્ત્રી રેવતી અને શ્રેણિક મહારાજાની દાસી કપીલા વિષે થોડું કહી દઈએ. એ બે

Page #30

: ૧૯
મહાદેવીઓ નથી, છતાં એ બને ભ૦ મહાવીર જેવા એક સમર્થ અને મિતભાષી મહાપુરુષની જીભે ચડી ગએલી બમણુયુગની નારીઓ છે.
એક પતિને પજવનારી, અસંયમી, ઉદ્ધત છે તે બીજી નિયતિ જેટલી જ નિર્મમ અને અકેણું લાગે છે. મહાદેવીઓ જે એમના યુગની અને યુગાંતરની અમર દીપશાખાઓ છે તે શહિણુઓ અને કપીલાઓ પણ, દીપકથી શરમાઇને–ગભરાઈને દીવાની ઓથે કે આઘે ખૂણામાં ભરાઈ રહેતા અંધારા જેવી રવાભાવિક લાગે છે. પ્રકાશ અને અંધકારની આવી લીલા અહેનિશ ચાલ્યા જ કરવાની. એ ઉપરાંત પાપીમાં પાપી, અણગમતા અને ઓળખીતા કે અણુઓળખીતા માનવી પ્રત્યે ખરે સંયમી કેવો વ્યવહાર રાખે તે રોહિણીના ચરિત્રમાં સૂચવાયું છે. મહાપુરુષો ઉપર એમના કાળને પ્રભાવ પડે છે, પરંતુ વસ્તુતઃ તેઓ સર્વ કાળના હોય છે. એટલે જ ભ૦ મહાવીર મહાશતકને રેવતી પ્રત્યેને અનાદર ઉપેક્ષાને યોગ્ય નથી ગયે. બીજી રીતે કહીએ તે સંયમી કે વ્રતધારીના આત્મવિકાસને કે દેશકાળ રૂંધી શકતા નથી.
કપીલાદાસી અભવીની પદવી પામી છે. મગમાંના કોરડુની જેમ અપવાદરૂપ ગણાઈ છે. દાન પુણ્યકાર્ય છે– એમાં તારવાની તાકાત છે, પણ એ પુણ્ય જે આત્માના ઉલ્લાસને ઉત્તેજે કે સ્પશે જ નહિ તે એ પુણ્યની શી કીમત છે? પુણ્યને ઉલ્લાસ અને અનુમોદન એ જ મુખ્ય છે. રેવતીમાં પાપને પશ્ચાત્તાપ નથી, કપીલામાં પુણ્યને ઉલ્લાસ નથી. દરેક દેશકાળમાં આવાં પાત્ર તો રહેવાનાં જ,

Page #31

: ૨૦ :
મહાદેવીઓની પડખે ઉભવાને ભાગ્યશાળી થએલી આ બન્ને શ્રમયુગની નારીઓ યુગ-સંગીતમાં વિસંવાદી સુર ભરી, મૂળ ગીતને મધુર તેમ ભાવવાહી બનાવે છે એ જ એની સાર્થકતા છે.
શમણુયુગના આરંભમાં અમાવાસ્યા જેવા અંધારપટ ઉપર જે બે સમર્થ ક્ષત્રીયકુમારએ ત્યાગ-આત્મસમર્પણ અને વિશ્વમૈત્રીનાં પ્રકાશકિરણ પાથર્યા તેઓ તે વિશ્વવંદ્ય છે જ અને રહેવાના, ૫ણ જે મહાદેવીઓએ સંસારમાં રહીને કે ત્યાગમય જીવન અંગીકાર કરીને સંયમ-વિરાગની શાશ્વતી સુવાસ રેલાવી તેઓ ૫ણ આપણી ભક્તિ, શ્રદ્ધા અને વંદનને યોગ્ય છે. એમને ઉદ્દેશીને આપણે અત્યારે માત્ર આટલું જ કહી શકીએ –
મનુની ફૂલવેલીએ મહેરેલી માતૃમંજરી નમે તે મહાદેવી ત્યાગમૂત્તિ તપસ્વિની !

Page #32

100
o
0%
0%
૦૦૦
%
હ
૦
O
શ્રી કરશે ભરાવવું
Tri
-
A
::
•ws
0000 |
HELOR
0000000000000
f
-
ooooooooooo
મહા દેવી
મામ
૦૭ના :
પ્રસિદ્ધકર્તા શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા
ભાવનગર,
vie
one:
-1 Topinion poon:
૦
T-
.
oposes

Page #33

धन्ना सञ्चिभ नारी,
जीए जणओ पइस पुत्तो ! .. वोरावपाय पयवी,
समनिआ हुति तिन्निविय ॥ જેના પિતા, પતિ અને પુત્ર એ ત્રણે વીરની નિર્મળ પદવી પ્રાપ્ત કરે છે તે સ્ત્રી સાથે જ ધન્ય છે.
अन्न भणेह वच्छाई
वीरसुआ पिआ य बोरस्त । यह तुमए जइयव्वं,
होमि महावीर जयणोवि ॥ હે બેટા! હું વિરની પુત્રી છું, વીરની પત્ની છું: હવે તું એવું કંઈક કર કે જેથી હું વરની માતા પણ ગણાઉં.

Page #34

માતા દેવાનદા
( ૧ )
વિસ્તીર્ણ
જૈન શાસનના આકાશપટ ઉપર "જે કેટલીક પવિત્ર' સવારીએ ગ્રહ-નક્ષત્ર કે તારલિ ચાના પ્રકાશ પાથરી રહી છે તેમાં જો કેાઈ તારલિ ચમકદાર છતાં સમયુક્ત, દૂર દૂર છતાં દુન્યવી

Page #35

[૪] મહાવીએ અને મને રમ છતાં સાદી-સુરેખ હેય તે તે દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની. નથી એને પોતાના પ્રકાશનું અભિમાન કે નથી એને પિતાનાં વિશિષ્ટ સ્થાન કે પ્રસિદ્ધિની પરવા. ત્રિશલા માતાને સૌ સંભારશે, એમને ઉદ્દેશીને ભક્તિભીની અંજલિઓ અપશે. ત્રિશલા દેવી તે ભ૦ મહાવીરની જનની ગણાય. દેવાનંદા કેણ? એને કઈ શા સારુ સંભારે? સંભારે યા ન સંભારે પણ ૮૨ દિવસ સુધી જેણે ભ૦ મહાવીરના ઘડાતા દેહનું લાલનપાલન કર્યું છે તે દેવાનંદા માતાના પુણ્યને પ્રકાશ ભલે મંદમંદપણે પણ ચમકતું જ રહેવાને. ભ૦ મહાવીરના જીવનઘડતરના એક ઉપાદાનરૂપ ગણાવાને
ભ૦ મહાવીર ત્રિશલા દેવીના ગર્ભમાં આવ્યા તે પહેલાં ૮૨ દિવસ સુધી દેવાનંદાના ગર્ભમાં રહ્યા હતા. પણ દેવાનંદ બ્રાહ્મણ હતી-ભિક્ષુક કુળની હતી એટલે ઈંદ્ર પિતાના હરિણગમેલી દેવને એક દેવદૂતને એકલી એના ગર્ભનું હરણ કરાવ્યું. ભગવાન મહાવીર બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાંથી ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિમાં આવ્યા. ત્રિશલા માતા ઈતિહાસમાં અમર અને આરાધ્ય બની ગયાં-દેવાનંદા માતા એક બાજુ રહ્યાં અને ભગવાન મહાવીરના ભક્ત પણ જાણે કે એમને ભૂલી ગયા. | દેવાનંદાને પતિ ત્રષભદત્ત બહુ સામાન્ય કેટીના બ્રાહ્મણ હતા. બ્રાહ્મણકુંડમાં રહેતા. દેવાનંદા પિતે જાલંધર કુળની ભાર્યા હતી. મહાવીર પ્રભુ જ્યારે દેવાનંદાના ગર્ભમાં આવ્યા અને સુભાગી

Page #36

માતા દેવાનંદ
માતાએ ભવ્ય ચૌદ સ્વપ્ન નિહાળ્યાં ત્યારે એ સ્વપ્નનાં અર્થ જાણું પતિપત્નીને પારાવાર આનંદ ઉપજેલ. ઘર આંગણે કલ્પતરુ ઊગ્યા હોય એટલે
તેષ થએલે. બ્રાહ્મણ-બ્રાહ્મણીને અદ્ધિ કે સમૃદ્ધિની તે શી પરવા હોય? એમને અભિલાષ એટલે જ કે પિતાને ત્યાં આ ચૌદ સ્વપ્નસૂચિત એક એ પરમ પ્રભાવી પુત્ર અવતરશે કે જે વેદને પારગામી હશે, અદ્દભુત નિષ્ઠાવાળો હશે.”
પણ એ ઉલ્લાસ ઠગાર નીવડ્યો. એમની બધી આશાઓ ધૂળમાં મળી ગઈ. પેલા ભવ્ય અને સુભગ સ્વપ્ન પણ એક રાત્રિએ જ્યારે ભગવાનના ગર્ભનું હરણ થયું ત્યારે દેવાનંદાના મુખમાંથી પાછાં નીકળતાં દેખાયાં! માતા દેવાનંદા એકદમ ઊઠીને બેઠાં થઈ ગયાં. એમનું સર્વસ્વ જાણે કે લૂંટાઈ જતું હોય એવું દુઃખ થયું. તે દિવસથી દેવાનંદા દુર્બળ અને જર્જરિત જેવા દેખાવા લાગ્યાં. બ્રાહ્મણની આશાનાં અંકુર પણ કરમાઈને ખરી પડ્યાં.
પૂર્વભવનું એક પાપ આડે આવ્યું. દેવાનંદા અને ત્રિશલા પૂર્વભવમાં જ્યારે દેરાણી જેઠાણ હતાં ત્યારે દેવાનંદાએ ત્રિશલાને એક રત્નકરંડીયે ચેય હતે. માગવા છતાં ત્રિશલાને પાછો નહોતે આપે. એ કર્મને બદલે દેવાનંદાને આ ભવમાં મળે. એને ગર્ભ ઈ હરી લીધું. અને ભ૦ મહાવીરે પણ પૂર્વભવમાં જાતિમદ કરે તેના પરિણામે એમને ભિક્ષુકની કુળવધુના ગર્ભમાં બાસી દિવસ રહેવું પડયું. દેવાનંદા

Page #37

[૬] .
મહાવીઓ
માતાના ગર્ભનું હરણ એ ઈંદ્રને સ્વેચ્છાચાર નહે. કર્મ અને તેના વિપાક અથવા કાર્યકારણની શૃંખલાને જ એક અકેડે માત્ર હતે.
ચક્રવતીઓ અને તીર્થકર જેવા પ્રતાપી પુરુષની માતાઓ જ જે સ્વપ્ન નીહાળી શકે તે સ્વપ્ન જોઈને રેમરોમમાં હર્ષ પામેલી દેવાનંદાને એ આખી મનોરથની સૃષ્ટિ વિલય પામતી જોયા પછી કે કારમો આઘાત થયે હશે ? માતા દેવાનંદા જે કઠણ હૈયાનાં ન હોત તે કદાચ એ આઘાતને લીધે વિહવળ. બની ગયાં હેત. પણ આખરે પોતાના સંચિતને જ દોષ દઈને એ બેસી રહ્યાં. માતા દેવાનંદાએ બહુ વલેપાત નથી કર્યો. પુત્રને બદલે પુત્રી અવતરી ત્યારે પણ એમણે સતિષ અને તૃપ્તિ જ માણી છે.
દેવાનંદા માતા જે આટલું જાણી શક્યા હેત કે ક્ષત્રિયકુંડ ગ્રામના સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રીયને ત્યાં જે પુત્રને જન્મ થયે છે તે વસ્તુતઃ પિતાને જ બાળ છે તે કેઈક દિવસે આઘે ઊભા રહીને પણ એ પિતાના મટી ગયેલા બાળનું મોં જોઈ શકત-ગૌરવથી પિતાના અંતરને ભરી દઈ શક્ત.
પણ ક્ષત્રિયકુંડ અને બ્રાહ્મણકુંડ પાસે પાસે હોવા છતાં, ભગવાન મહાવીરના જન્મસવથી માંડી દીક્ષા મહત્સવ સુધીના અનેક પ્રસંગેમાં કાંઈ દેવાનંદા માતા પ્રેક્ષક તરીકે આવ્યાં હોય એમ નથી લાગતું. ગામમાં જ્યારે વર્ધમાનકુંવરને અથવા તે મહા

Page #38

માવા વાલા [૭] વીરને જોવા માટે કેનાં કેળાં ઉભરાતાં હશે ત્યારે પણ દેવાનંદા માતા તે ઘરને ખૂણે ઝાલીને જ બેસી રહ્યા હોય એમ જણાય છે. ગર્ભપહરણ પછી એમને રસ અથવા આનંદ છેક સુકાઈ ગયે લાગે છે. બીજના પરાક્રમી, તપસ્વી, જ્ઞાની પુત્રની વાત જ્યારે તેઓ સાંભળતા હશે ત્યારે એમને ચૌદ સ્વપ્નસૂચિત : પુત્રનું સ્મરણ થઈ આવતું હશે. દેવે પિતાને ઠગી છે એ કઠોર સત્યનું ભાન થતાં એ મમતાળુ માતાનું હૈયું અંદરથી કેવું વલેવાઈ જતું હશે તે એમના સિવાય બીજું કશું સમજી શકે? એટલે જ એમ લાગે છે કે ગભષહરણ પછી દેવાનંદા માતાએ અંતધન પાછળ એક માત્ર લક્ષ આપ્યું હો.
આખરે એક અકસ્માત બની જાય છે. વીર પ્રભુ વિહાર કરતાં એક દિવસે બ્રાહ્મણકુંડ ગામમાં આવે છે. ત્યાં બહુશાળ નામના ઉદ્યાનમાં દેવતાએએ રચેલા ત્રણ ગઢવાળા સમવસરણમાં વ્યાખ્યાન આપણા પૂર્વાભિમુખે વિરાજે છે. દેવાનંદ અને ઋષભદત્ત પણ ત્યાં આવી ચડે છે.
જેનું મેં પણ નથી જોયું, ગર્ભાવસ્થામાં પૂર વિકાસ થાય તે પહેલાં જ જેનું અપહરણ થયું છે " એવા પુત્રને માતા ઓળખી શકતી હશે? ગમે તેમ હોય, પણ વાત્સાહમાં અદ્દભુત જાદુઈ શક્તિ છે એમ માન્યા વિના નથી ચાલતું. ભગવાન મહાવીરને જોતાં જ દેવાનંદા માતાની છાતીમાંથી દૂધની સેર ઉડે છે. માતાને દેહ માંચથી ઉભરાઈ જાય

Page #39

[ ૮ ]
મારવીગા
છે. ગૌતમસ્વામી પણ આ દૃશ્ય જોઈને વિસ્મય પામે છે. કોઇ દિવસ નહિ ને આજે એવું શું અન્યું કે એક અજાણી સ્ત્રીને પ્રભુ પ્રત્યે આટલું બધુ વ્હાલ પ્રગટ્યું? પ્રભુ !
46
આ દેવાન દા કાણુ છે ? એની દ્રષ્ટિ દેવવધની જેમ નિનિમેષ કેમ થઇ ગઇ છુ ” સંશય અને વિસ્મય પામેલા ગૌતમસ્વામીએ અંજલી જોડીને
પ્રભુને પૂછ્યું.
“ દેવાનુપ્રિય ગૌતમ ! હું એ દેવાનંદાની કુક્ષિમાં જ ખાસી દિવસ રહ્યો હતા. દેવલેાકમાંથી શ્ર્ચવીને હું ત્યાં જ આવ્યા હતા. દેવાનંદા પોતે નથી જાણતી પણ એનું સ્વાભાવિક વાત્સલ્ય છૂપ નથી રહી શકતુ. 2
દેવાનંદા માતાને તે દિવસે પ્રથમ જાણ થઈ કે દેવાથી પૂજાતા, ચક્રવર્તી જેવા રાજવીએથી સત્કારાતા અને પગલે પગલે પૃથ્વીને તીર્થસ્વરૂપ અનાવતા આ પુરુષ પાતાના જ પુત્ર છે વેદના પારગામી બનશે એવી જે આશા રાખેલી તેને બદલે આજે સાંસારને નવા સ ંદેશ સુણાવનાર આ પયગંબર પેાતાના જ પુત્ર છે. માતા દેવાનંઢાને, ખેાવાયેલી અદ્ભુત સમૃધ્ધિ અનાયાસે મળી ગઈ હોય—વ્યાજ સાથે મૂળ રકમ મળી ગઈ હાય એટલે આનંદ તે દિવસે થયા હશે.
એ પછી, પ્રભુની દેશના અને ઋષભદત્ત દીક્ષા લે છે.
સાંભળી માતા દેવાનદા અંતે જણુ : મહાવ્રતને

Page #40

માતા દેવાનંદા [૯] ઉજાળતા, વિવિધ તપ અને જ્ઞાનાશ્ચયન કરતાં, કેવળજ્ઞાન પામી, જીવનની છેલ્લી સિરિષ-મુક્તિને વરે છે.
(૨) માતા દેવાનંદાને પૂજનારી સુનંદાની વાત તમે સાંભળી છે? દક્ષિણમાં કર્ણાટકમાં જ્યારે જિન ધર્મની ધજા રાજમહેલે ઉપર ફરકતી ત્યારે કાનડી સાહિત્યને જૈન સાહિત્યસ્વામીઓએ ખૂબ રસતરબળ બનાવેલું. જૈન ઈતિહાસ અને કથાનુગના પાત્ર ઉપર ભક્તિ અને પ્રતિભાનાં પ્રકાશ કિરણ પડેલાં. ભૂલાયેલા પાત્રને પણ એ સાહિત્યે સજીવ બનાવેલાં. માતા દેવાનંદાની ભકિત-પૂજા કરનાર સુનંદાની એવી જ એક વાત ઉતારું.
દધિમુખ પર્વતના શિખર ઉપર એક રમણીય દેરાસર હતું અને દેરાસરની પાસે જ એક જૈન આશ્રમ હતે. આશ્રમમાં શ્રાવિકા રહીને જ્ઞાનાર્જન સાથે તપ-સંયમની તાલીમ મેળવતી. પ્રેમાનંદા આ આશ્રમની મુખ્ય અધિકારિણી હતી. ગળથુથીમાંથી જ પ્રેમાનંદાને ત્યાગ-વિરાગના સંસ્કાર મળ્યા હતા. જન્મથી એ તપસ્વિની હતી. તે પિતે ક્રિયાકાંડમાં જેવી ચૂસ્ત હતી તેવી જ બીજી બહેને પાસે કડક નિયમપાલન કરાવતી. સાંસારિક વસ્ત્રોમાં, સાંસારિક પદ્ધત્તિએ આશ્રમમાં રહેવા છતાં દરેક બાઈ બની શકે એટલા અણિશુદ્ધ આણુવ્રત પાળવા મંથન કરતી. ક્રમે ક્રમે મહાવ્રત સુધી પહોંચવાની સૌની મહત્વાકાંક્ષા રહેતી.
એ આશ્રમમાં સુનંદા શ્રાવિકા પ્રેમાનંદાના જમણું

Page #41

[ ૧૭ ] મહાવીએ હાથરૂપ હતી. દેખાવે પણ એ સૌંદર્ય અને લાવણ્યથી ભરપૂર હતી. અરણ્યમાં પથરાયેલી એકલો કૌમુદી. જેવી હૃદયંગમ લાગે તેવી જ આ આશ્રમમાં સુનંદાની સૌંદર્યકળા સતત છવાયેલી રહેતી.
આશ્રમની બીજી બહેને સાથે એ જ દેરાસર જતી. નિયમ પ્રમાણે વીતરાગ પ્રભુની પૂજા સ્તુતિ કરતી, પરંતુ દેવાનંદ માતા પ્રત્યેને સુનંદાને ભક્તિભાવ કાંઈક અજબ તરેહને હતે. કે જાણે ક્યાંઈ કથી એણે દેવાનંદા માતાની એક છબી મેળવી હતી. આ છબી સુનંદાનું સર્વસ્વ હતું. માતા પિતા કહો કે આત્મજન કહે, દેવી કહે કે અધિષ્ઠાત્રી કહે, પણ આ દેવાનંદા માતાની છબીમાં જ સુનંદાનું બધું સમાઈ જતું. વીતરાગ દેવની સ્તુતિ, પૂજા કરતી, પણ એ લગભગ નિષ્કામભાવે. સુનંદાને અંતર ખેલવાનું આ દુનિયામાં દેવાનંદા માતાની છબી સિવાય બીજું સાધન નહેતું. આનંદ કે શેકના અવસરે આ માતા પાસે પોતાનું હૈયું ઠલવતી. શકના સમયે હતાશ ન થઈ જવાય, આનંદની, પળામાં ઉધ્ધત ન બની જવાય એટલા સારુ તે દેવાનંદા માતા પાસે ભક્તિભાવે મસ્તક નમાવતીહર્ષ, શોક માતાના ચરણમાં નિવેદતી. આપણે ભલે એને છબી, તસબીર કે મૂર્તિ કહીએ, પણ સુનંદે તે દેવાનંદા માતા જીવતા-જાગતા હોય એમ જ માનતી. સવાર-સાંઝ એ દેવીની પાસે પ્રણિપાત કરી પિતાને તકાર્ય સમજતી. એને પૂરે વિશ્વાસ હતું કે દુઃખ

Page #42

માતાના
[૧૧]
માત્રથી બચાવનાર, સીધે-સરળ રાહ બતાવનાર અને અણીને વખતે મદદ આપનાર આ માતા દેવાનંદા સિવાય બીજું કંઈ જ નથી.
એક દિવસે પ્રાતઃકાળે સુનંદા ઊંઘમાંથી જાગી. ઊઠી. ઊઠતાંની સાથે જ નિયમ પ્રમાણે એણે માતા દેવાનંદાની છબીને બે હાથ જોડયા. ઘરમાંથી બહાર નીકળી આસપાસ જોયું તે ઉષાના નિર્મળ, શાંત પ્રકાશમાં આખું વિશ્વ સ્નાન કરતું નીહાળ્યું. સૃષ્ટિ તે એની એ જ હતી, પણ જાદુગરના સ્પર્શ માત્રથી વસ્તુ માત્ર બદલાઈ જાય તેમ સુનંદાને આજે સૃષ્ટિની મનહરતામાં જુદી જ આકર્ષકતા હોય એમ લાગ્યું.. રોજ તે સૃષ્ટિલીલા જોઈને પિતાના કામે લાગી જતી. આજે ઉષાના મનહર તેજમાં, દધિમુખ પર્વતની તળેટીમાં આવેલા અમૃતપુરી ગામના એકે એક ખોરડા અને અગાસી ઉપર સુનંદાની દષ્ટિ રમી રહી.
છાપરા અને છત ઉપર રમતી દષ્ટિ ધીમે ધીમે છાપરા અને છતે નીચે વસતા કુટુંબમાં પ્રવેશવા. પ્રયત્ન કરવા લાગી. સુનંદાને થયું, આ છાપરા નીચે અસંખ્ય કુટુંબે એક-બીજાની હૂંફમાં વસતાં હશે. માતા, પિતા, બહેન, બંધુ આદિ પરિવારથી વીટળા-- ચેલા ગૃહસ્થો અને ગૃહિણીઓ કલેલ કરતાં હશે !' સુનંદાને આવી સાંસારિક લાગણું કઈ દિવસ નહતી સ્પશી. આજ સુધી માત્ર વ્રત, તપસ્યા અને આત્મચિંતા કરનારી સુનંદાના દિલમાં જાણે કે કૌટુંબિક ભૂખની લાગણી જનમી. •

Page #43

[૧૨]
મહાવીએ.
પણ સુનંદા સાવધ હતી. તરત જ અંગ ઉપર ચડતા સાપને ઝટકીને નાસી જતી હોય તેમ તેણે 'ઊગતી સાંસારિક વાસનાને ઝટકી નાખી. “અરે! હું તે સાધ્વીજીના મહાવ્રતને અનુસરવા મથનારી આશ્રમમાળા ! મારે વળી કૌટુંબિક જીવનને મેહ કે? સંસારમાં મારું કોણ? આત્મા જ મારે સંગાથી ! આત્માના આનંદમાંથી જ બની શકે એટલું -રસપાન કરવાનું ! હવે આ સ્થળે ઊભું રહેવું ઠીક નથી.”
સાંસારિક વૃત્તિને પરમ શત્રુરૂપ સમજનારી સુનંદા ત્યાંથી એકદમ ચાલી નીકળી. લૂંટારાઓના હાથમાંથી બચવા જેમ આપણે ઘરની દીવાલની અંદર કે ગઢની અંદર ભરાઈ બેસીએ તેમ સુનંદા પિતાની ઓરડીમાં આવી દેવાનંદા માતાની છબી સામે ધ્યાન ધરતી બેસી ગઈ :
માતા દેવાનંદ ! મને બચાવજે! સાંસારિક વૃત્તિને અંકુર અકસ્માત જાગી પડે છે. એ ઊંડા મૂળ નાખે તે પહેલાં મારે ઉધ્ધાર કરજે !
પુત્રી ! નિશ્ચિંત રહેજે, તારું સુકાન મારા હાથમાં જ છે!” એવું જ કંઈક ઉત્તર માતા દેવાનંદા તરફથી મળતું હોય એમ માની સુનંદા ત્યાંથી ઊઠી. એ વખતે એના મેં ઉપર વિજ્યનું આછું હાસ્ય ફરકી ઊઠયું. માતા દેવાનંદાના આશીવાદ પામેલી સુનંદા આશ્રમના કામકાજમાં પરોવાઈ ગઈ.
મૃગને પોતાની નાભિમાં રહેલી કસ્તૂરીની વાસ ઉન્મત્ત બનાવે છે–એ સુવાસને શોધવા અરણ્યમાં

Page #44

માતા વાનદા
[ ૧૩ ]
ભટકે છે, એને ખખર નથી કે જેની પાછળ એ લટકે છે તે વસ્તુ પેાતાની જ પાસે છે. સુનદાએ સાંસારિક વૃત્તિના પાશમાંથી છૂટવા ધર્મકરણીમાં મન પરોવ્યું, પણ અંતરમાંથી ઉદ્ભવેલી વાસનાને એમ નિર્મૂલ ચડી જ કરી શકાય ? પાણી ઉપર પથરાયેલી શેવાળને એ હાથવતી આધી ખસેડીએ ભલે, પણ પાછી એ જ્યાં હતી ત્યાં કરી વળવાની. વૃત્તિઓનું પણ લગભગ એવુ જ હાય છે. એને જેમ જેમ ખસેડવા માગીએ તેમ તેમ તે. વધુ ઉગ્ર બનતી પાસે ને પાસે જ આવતી જાય. સુનંદા જેવી ભેાળી આશ્રમમાળા એ વૃત્તિની સામે કયાં સુધી ઝીક ઝીલી શકે?
દિવસ આખા આશ્રમનાં નાનાવિધ કાર્યોમાં પસાર થઇ જતા. એ વખતે પેલી વૃત્તિ શમી ગઈ એમ લાગતુ, પણ અવકાશ મળતાં` છટકેલી કમાનની જેમ પેલી વાસના આ સુકુમાર બાળાના હૈયા ઉપર આધાત કરી તી. રાત્રિના વખતે જ્યારે તે નિરાંતે ઊંઘવા પ્રયત્ન કરતી, માતા દેવાના અને ત્રિશલાના સ્મરણપૂર્ણાંક નિદ્રાને આહવાન કરતી ત્યારે પણ : શેતાનની જેમ સાંસારિકતાના માહ જાણે કે છાતી ઉપર ચડી બેસતા.
અનુભવ વગરની, ઢારવણી વગરની, માત્ર વાસનાઓને બળજોરીથી દુખાવી દેવામાં જ માનનારી સુના,રાજના આ આંતરવિશ્વવથી થાકી ગઈ. એક દિવસે તે પથારીમાંથી વહેલી ઊઠી, પર્વતના
..

Page #45

[[ ૧૪]
મહત્રીઓ
શિખર ઉપરથી ઉતરી, તળટીમાંના શહેર તરફ ચાલી નીકળી. વાસનાથી ધકેલાતી ગભરૂ આશ્રમશાળા, પાણીને પ્રવાહ જેમ નીચે પછડાય તેમ વગર વિચારે ચાલી નીકળી.
નીકળતાં પહેલાં આશ્રમને પિતાને સોંપાયેલે - હિસ્ટબ રીતસર લખી વાળે. કોઠારની કુંચીએ અને હિસાબની પડી પણ માતા દેવાનંદાની છબી પાસે મૂકી દીધાં. જતાં જતાં સુનંદા બેલીઃ “માતા! સંસારના મહારાજાએ આજે મારી ઉપર વિજય વાતાવ્યું છે. મોહરાજા સામે ઘણું મથી, પણ આખરે મારે પરાજ્ય થયેલ છે. હું આપની વિદાય માગું છું. આપ કદાચ નારાજ થશે, પણ મારી કનિષાયતા હું કેવી રીતે વર્ણવું ? મેહને જીતી શકી નહિ એટલે જ આ વસ્તુઓ આપની પાસે ધરી દઉં છું. હું સંસારના વમળમાં ઝુકું છું. હું જ્યાં હોઉં ત્યાં મારું રક્ષણ કરજો.”
આશ્રમથી માંડી તળાટી સુધીને રસ્તે ઘણા વળાંક લે નીને ઉતર હતું તેથી સુનંદાને જરા છુ વાર લાગી અને થાક પણ લાગ્યો. જેમાં આશ્રમની બહાર કઈ દિવસે ભાગ્યે જ પગ મૂક્યો હશે તેને આજને આ ભય અને સાહસથી ભરેલે શ્રમ વધારે - કષ્ટમય લાગે એ સ્વાભાવિક છે. - તક્ષટીની અડે અહ એક નાનું સરેવર હતું અને એમાં કમળ ખૂષ ઊગી નીકળ્યાં હતાં. સૂર્યના

Page #46

ગાલ અને દા
[ ૧૫ ]
કિરણામાં સ્નાન કરવાની તાલાવેલી લાગી હાય તેમ કળે માથું નમાવીને એકબીજાથી આગળ જ્વાની હરિફાઈ કરતાં હતાં. સરાવરના કનારે એક પીપળાનુ વૃક્ષ હતું અને થડ ફરતા એક વિશાળ ચેતા આવેલા હતા. સુનંદા અહીં થાક ખાવા બેઠી.
“ નીકળી àા ખરી, પણ હવે ક્યાં જઈશ ? - એ પ્રશ્ન સુનંદાના મનમાં વધુ ઉગ્ર મંથન ચલાવી “ જ્યાં જઈશ ?” એમ નીકળતી વખતે જ થએલું, પણ એ વખતે “ નીચે પહોંચ્યા પછી જોઈ લેવાશે ' એમ નહી મનને મનાવેલું, પણ હવે માત્ર તર્કના આશ્રમ નકામા હતા. ડર સત્યને સામને કરવાા પ્રસ`ગ ઉપસ્થિત થયા હતા.
..
“ પાછી` આશ્રમમાં જઇ ત્યારે ! - સàષકારક જવાબ ન મળવાથી સુનદાએ પાછાં પગલાં ભરવાના વિચાર પણ કરી જોયો.
બે સામર્થી સુન ંદા નીચે ઉતરી આવી હતી તે સાહ મૂર્તિમંત બની જાશે કે પત્તુ કાય તેમ સુન તો સાંભળ્યુ
“ સુધી. જયાં તે ત્યાં પણ મેમાં ટાણું સાંભળવા પશે. એક વાર આ નિષા નીચે હતી તું પાછી ફરી તા અમને માટે તારો કોઈ વિશ્વાસ નહિ રે, માટે સાહસ ભેગું થોડું વધુ સાહસ કરી નાખ !”
ગુખીનું કર્યું સાહસ કરવું તે સુન’દા નહેરતી સમજતી. માળક ગુસ્સે થઈને ઘરની બહાર

Page #47

[૧૬] મહાદેવીએ નીકળી જાય અને તે પછી થેડી વારે મા-આપ | મનાવવા આવે એમ છે તેવી જ સુનંદાની
અત્યારે સ્થિતિ થઈ હતી. ન આગળ જવાય કે ન પાછળ જવાય.
એટલામાં એક ઘોડેસ્વાર બરાબર એ એટલા , પાસે જ આવીને ઊભું રહી ગયા. તેણે સુનંદાને જોઈ “અત્યારના પહેરમાં આ સ્ત્રી અહીં-નિર્જન સ્થાનમાં એકલી કાં બેઠી હશે?” અસવારે પિતાના મનને પૂછયું.
સુનંદા એટલી બધી વિચારગ્રસ્ત હતી કે પેલે યુવક ક્યારે ઘડા ઉપરથી નીચે ઉતર્યો અને પાસે આવ્યું તેની એને કંઈ ગમ ન પડી. અચાનક સુનંદાએ આ શબ્દો સાંભળ્યા અને ચેંકીઃ ' “કેણ છે તમે? આ નિર્જન સ્થાનમાં એકલા
ક્યાં સુધી રહેશો?” | ગભ, શરમાળ સુનંદા પાસે એને જવાબ નહે. ગભરાએલ હરિણીની જેમ એ નીચું જોઈ રહી. યુવક એ બાળાની નિરાધારતા કળી ગયે. બેઃ “મારે ત્યાં આવી શકશે? મારાં મા-આપ તમારે સારે સત્કાર કરશે અને ઘર બહુ આઘે નથી.”
સુનંદાએ એ પ્રસ્તાવને મુંગી સમ્મતિ આપી. એ આશાનાં કિરણેને અવલંબી ઊભી થઈ. અસવારની પાછળ પાછળ ચાલી નીકળી. આ યુવાનનું નામ જયંત હતું. તળેટીની પાસે જ એને ભવ્ય મહેલ હતા. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષો ટ્યાં એ વ્યાપાર

Page #48

માતા દેવાના
[ ૧૭ ]
ખેડવા દેશાવરમાં ફરતા હતા. પેાતાનાં વૃદ્ધ માતપિતાને મળવા આજે એ ઘેર આવતા હતા એટલામાં રસ્તામાં જ સુનંદા સાથે ભેટો થઇ ગયા.
જયંત અને સુનંદા મહેલના દરવાજા પાસે આવ્યાં. મહેલમાંની શાંતિ અને ઉદ્યાનની અવ્યવસ્થા જોતાં જ જયંતનાં દિલમાં એક ઊંડા ધ્રાસ્કા પડયા.
દરવાજાની સાંકળના ખડખડાટ સાંભળી એક વૃદ્ધ નાકરે મારાં ક્વાડી નાખ્યાં. નાકરે પેાતાના શેઠના પુત્રને પીછાની લીધા. પણ એને કેવી રીતે આવકાર આપવા એ ન સમજાયુ. એવુ. ગળું અત્યારે રુધાતુ. હાય એમ લાગ્યું,
“ ક્યાં છે. મારા આપુજી ? કેમ બધાં ખારીઆરણાં અંધ રાખવા પડ્યાં છે ? ”
મહેલના નાકર-લાખા જવાબ આપવા માગતા હતા, પણ એની જીભ ન ઉપડી. એટલામાં તે જયત અને સુના મહેલના અંદરના પગથિયા પાસે આવી પહોંચ્યાં.
લાખા હવે જ માંડમાંડ ખાલી શકા: “ શેઠ અને શેઠાણી સ્વગે સીધાવ્યાં છે અને નાકર-ચાકરા વિદાય લઈને ચાલ્યા ગયા છે.
,,
જયતે એ માઠા સમાચાર ધૈયથી સાંભળી લીધા. પેાતે જે વખતે પરદેશમાં વ્યાપાર ખેડતા હતા તે જ અરસામાં પેાતાનાં વૃદ્ધ માતપિતા સ‘સારની યાત્રા પૂરી કરીને સ્વગે પહોંચ્યાં હતાં એ સમાચારે જયંતને ઘડીભર શેકસ્તબ્ધ કરી મૂકયા.

Page #49

[૧૮] મહાદેવીએ
પણ અત્યારે પિતે એકલો નથી, શોક કરવાને આ સમય નથી, એટલે તરત જ તેણે હિમ્મત દાખવી લાખાને કહ્યું:
આ બાઈ આપણું મહેમાન છે. તું એમને નહાવા-ધોવાની સગવડ કરી આપ, પછી કયાં રસોઈ કરવી તે સમજાવી દેજે !”
સુનંદા તરફ જોઈને જયંત બેલ્ય: “કમનસીબે મારાં મા-બાપ મને એકલેરઝળતે મૂકીને ચાલ્યા ગયાં છે. તેઓ હેત તે તમારા આદર-સત્કારમાં કે આતિથ્યમાં ખામી ન રહેવા દેત. હવે આ ઘર તમારું જ છે એમ માનજે. કેઈ વાતને સકેચ ન રાખશે.”
જયંતે સ્વર્ગસ્થ માતાની પેટીમાંથી કેટલાંક વ કાઢીને સુનંદા પાસે મૂક્યાં. સુનંદા એમાંનાં એક-બે વ લઈને નહાવા ગઈ અને બીજી તરફ જયંત પિતાની ઘરવખરી સંભાળવા ગયો.
પ્રેમની દુનિયામાં વારંવાર મેટાં વાવાઝોડાં વીંઝાતાં આપણે જોઈએ છીએ. એ ઉપરથી જ્યાં વાવાઝોડાં વહેતાં હોય ત્યાં જ પ્રેમનું ખરું રાજ્ય હોય એવી ભ્રમણા થઈ જાય છે. પ્રેમ જગતમાં જેમ ઝંઝાવાત હેય છે તેમ મંદમંદ વહેતા શીતળ સુગંધમય સમીર પણ હોય છે.
પ્રથમ દષ્ટિએ ઉદભવતે પ્રેમ વાવાઝોડાના રૂપમાં પરિણમે છે. એમાંથી તેફાન જાગે છે–જાણે કે ઉલકાપાત કે ધરતીકંપ થયો હોય તેમ લાગે છે.

Page #50

માતા દેવાન દ્વા
[ ૧૯ ]
ધીમે ધીમે વિસ્તરતા પ્રેમ સમી સાંઞના મંદ મં પવન સમે। હાય છે. એમાં તેાકાન, ઉન્માદ, અધીરાઇ નથી હાતી. એટલે એ જગતની આંખે બહુ નથી ચડતા. પ્રથમ દૃષ્ટિએ ધાતા પ્રેમ . આંધીની જેમ ચડી આવે છે અને પાછે! અદશ્ય થઈ જાય છે. ક્રમે ક્રમે કેળવાતા પ્રેમ રાજ રાજ સુખદ, સ્વાભાવિક અને ગંભીર મનતે જાય છે. સુના અને જયંત વચ્ચેના પ્રેમે શીતળ–સુગંધી મંદ મંદ વહેતા વાયુનું સ્વરૂપ લીધું. અન્નેએ એક દિવસે વિધિપૂર્વક લગ્ન કર્યા. અને કૌટુખિક જીવન શરૂ કર્યું..
દધિમુખ પર્યંતના શિખર ઉપર ઊભા રહી, સુન દાએ જે સાંસારિકતા અથવા કૌટુબિકતાની સ્વપ્નજાળ રચી હતી, જે સ્વપ્નજાળમાં મત્રમુગ્ધ જેવી બની અહીં સુધી ખેંચાઈ આવી હતી તે બધનાના મેહમાં કેણુ જાણે કેટલાંય વર્ષો નીકળી ગયાં. જયંત અને સુનંદાના સૂરીલા તેમજ તાલબદ્ધ જીવનમાંથી કાણુ જાણે કેટલીયે રાગિણીઓ ઝરીને અનંતતામાં મળી ગઈ.
સ્વભાવે શુદ્ધ, યુદ્ધ અને મુક્ત આત્મા, વાસનાઆના વમળમાંથી કચિત્ ઉપર આવે છે. એને નિજસ્વભાવની કઇંક સ્મૃતિ જાગે છે અને જો સસ્કારી જીવ હાય તા એ પળેાના સદુપયેગ કરી લે છે.
ઘણે વર્ષે સુનંદાના સંસ્કારી આત્મા ફરી એક વાર સાંસારિકતાના મેહમાંથી જાગૃત થયા. એને ધિમુખ પર્વત ઉપરના આશ્રમ, નિરુપાધિક જીવન, અને ઘડેલા ઉચ્ચ આદર્શો સાંભરી આવ્યા. માતા દેવાનંદા જાણે કે

Page #51

[ ૨૦ ]
મહાવી
એના અંતરનાં બારણાં ખખડાવતા હાય-પાછી આશ્રમમાં ચાલી આવ–એમ પુનઃ પુનઃ કહેતા. હાય એમ એને લાગવા માંડયું બીજાની સલાહને અસ્વીકાર કે અનાદર સુનદા કરી શકે, પરંતુ દેવાનઢા માતાના આદેશ અણુસાંભળ્યો કેમ કરી શકે?
“ સાચે જ મને માતા દેવાન’દા ખેલાવે છે, ઘણા વર્ષ આ માયાજાળમાં લપેટાઇ રહી. હવે મારે અહીંથી છૂટવું જ જોઈએ ! '' સુનદા એક સવારે ઊઠતાંવેત વિચારવા લાગી.
બીજે-ત્રીજે દિવસે એ સાઇ, દેવાના માતાને નાદેશ, વધુ ગંભીર અને હૃદયસ્પર્શી અન્યા. પ્રાતઃકાળ પહેલાં જ સુનંદા જાગી ઊઠી હતી. જયંત અને મળકે હજી નિદ્રાની મીઠી ગેાદમાં પડ્યાં હતાં.
ઘડીકવાર જય ત અને નિર્દોષ શિશુઓની સામે સુન'દાએ મીટ માંડી. છેલ્લુ` અસીપાન કરતી હેાય તેમ ધરાઈ ધરાઈને બાળકેાને નયન ભરીને નીહાળી લીધાં.
એ પછી એકે એક આભૂષણુ ઉતારીને જયતની પથારી પાસે મૂક્યાં. પેાતે જે વસ્ત્ર પહેરીને આશ્રમમાંથી નીકળી હતી તે વજ્ર ફરી પાછું પહેરી લીધુ. જયંતને સ ચીને એક પત્ર પણ લખી નાખ્યા :
‹ જ્યાંથી આવી હતી ત્યાં જ પાછી જઉં છું. ટૅવાનદા માતા મને મેલાવે છે. એમના સાદ સાંભળ્યા પછી કૌટુમ્બિક જીવનના રસ ઊડી ગયા છે. બાળકોને સાચવજો. મારા પ્રત્યે જો સાચે જ મમતા હાય તા મારી શોધ કરવી માંડી વાળો : સુનંદા. ’
"

Page #52

માતા દેવાનંદા [ ૨૧ ] જતાં જતાં ઊંઘતા જયંતને પ્રણામ કર્યા અને જે સમયે દધિમુખ પર્વતના શિખર ઉપરથી નીકળી હતી તે જ સમયે નગરમાંથી પર્વત ઉપર ચડવા ચાલી નીકળી.
કૌટુમ્બિક જીવનને આમ તિલાંજલી આપતાં સુનંદાને કંઈ સંભ નહિ થયો હોય એમ ન કહેવાય. અંતરમાં રાગ ને ત્યાગ વચ્ચે યુદ્ધ જામ્યું હતું, પણ જેણે સર્વ કટેકટીઓને વિષે દેવાનંદા માતાના આદેશને જ નિર્ણયાત્મક માન્ય હોય તેને આખરી નિશ્ચય કરતાં વાર ન લાગે.
જયંત જાગે ત્યારે ઘરેણાં ને ચીઠી વાંચીને સ્તબ્ધ બની ગયા. સુનંદા આમ મધદરિયે મૂકી જશે એવી કલ્પના નહોતી કરી. અને વધુ નવાઇની વાત તે એ હતી કે આટલા દિવસ સાથે વસવા છતાં સુનંદા કયાંથી આવી હતી તે પૂછવાનું જ જયંત ભૂલી ગયા હતા. સુનંદાએ પણ પ્રયત્નપૂર્વક એ વાત છુપાવી રાખી હતી. જયંતે સુનંદાની છેલ્લી ઈચ્છાને માન આપી તેની શોધ કરવાનું માંડી વાળ્યું.
“ આશ્રમ પાસે પહોંચીશ અને દરવાજા ઉધડાવીશ ત્યારે બધી આશ્રમબહેને ટેળે મળીને જ્યારે મને ઘેરી લેશે અને કૌતુકથી પ્રશ્ન ઉપર પ્રશ્ન પૂછશે ત્યારે હું એમને શું જવાબ આપીશ?” આ એક જ મૂંઝવણ સુનંદાના દિલને વ્યથિત કરી રહી હતી. જવું જેટલું સહેલું હતું તેટલું પાછું વળવું કઠણ હતું. ખરી કસેટી હવે જ થવાની હતી. પણ સુનંદાને દેવાનંદા માતાને વિષે પૂરી શ્રદ્ધા હતી. જ્યારે કંઈ જ ઊકેલ ન

Page #53

[ ૨૨] મહાદેવીઓ મળે ત્યારે એ માતા દેવાનંદાને જાપ જપવા મંડી જતી.
માતાને ઘડીએ ઘડીએ યાદ કરતી સુનંદા આશ્રમના મુખ્ય દરવાજા પાસે આવી અને અમો હાથ જ અડાડ્યો એટલામાં આશ્રમના બારણાં ઊઘડી પડ્યાં. કઈ દિવસ આટલો વહેલે આશ્રમને દરવાજો નહેાતે ઉઘડત. “ ખરેખર દેવાનંદા માતાએ જ મને મદદ કરવા આ બારણું પહેલેથી જ ઊઘાડી રાખ્યાં હશે.” સુનંદાના દિલમાં હિંમતનું નાનું ઝરણું ફૂટી નીકળ્યું.
પિતાની પુરાણું એારડી તરફ સુનંદાએ પગલાં માંડ્યાં. અંદર જઈને જુએ છે તે એરડી વાળીચેળીને બરાબર સાફ રાખી મૂકી હતી. પણ એ પછી, વર્ષો પહેલાં તે મૂકેલી વસ્તુઓને જેમની તેમ પડેલી જોઈને સુનંદાના આશ્ચર્યની સીમા જ ન રહી. જરૂર આ બધામાં માતાને જ કઈક દૈવી સંકેત હેવો જોઈએ!
દેવાનંદા માતાની પેલી જૂની છબી પાસે શિર નમાવી સુનંદા કહેવા લાગીઃ “મા! હું આખરે આપની સાન્નિધ્યમાં આવી છું. મારી કસુર માફ કરજે !”
એટલું કહીને સુનંદા માથું ઊંચકે છે એટલામાં તે એ આખી એારડી જાણે કે પ્રકાશના પૂરથી છલકાઈ ગઈ. કોઈકના બે અતિ મુકેમળ હાથ સુનંદાના ખભા પર આવી પડ્યા હોય એમ એને લાગ્યું. એ પ્રકાશના પુજમાંથી પ્રકટેલી કઈ દિવ્ય મૂર્તિ સુનંદાને કહી રહી: “બેટા, મૂંઝાઈશ મા! મેં તારી વતી બધાં આશ્રમનાં કામ કર્યો છે. હવે તું આવી એટલે હું છૂટી થઈ જઉં છું. ચિતા કરીશ મા!” •

Page #54

માતા દેવાના
[ ૨૩ ]
સુનદાની આંખામાં આભારના આંસુ ઉભરાયાં. એ કહેવા જતી હતી : માતા ! તમને મે' મહુ હેરાન કર્યાં.હું આપની સદાને માટે ઋણી છે. ” એટલામાં તે આશ્રમની બીજી એક બહેન ઢાડતી ઢાડતી આવીને સુનંદાને કહેવા લાગીઃ
“ બહેન ! તમને માતા પ્રેમાનઢા એલાવે છે. ” યુન'દાએ આંખમાંનાં અશ્રુ લૂછી નાખ્યા. તરત જ તે પ્રેમાનંદા પાસે પહાંચી.
પ્રેમાન’દાએ કહ્યું; “ સુનંદા ! હવે પર્યુષણપ ને અહુ દિવસ નથી રહ્યા. આજથી જ આપણે એ પર્વોધિરાજ પવના સ્વાગતની તૈયારી કરવી જોઈએ. કયારેકયાં કેવા પ્રકારની પૂજાએ ભણાવવી અને સૂત્ર– વાંચનની વ્યવસ્થા કઇ રીતે કરવી તે આપણે નક્કી કરવાનુ છે. ગઇ કાલે જ હું તને પૂછવાની હતી, પણ હું ભૂલી ગઈ. ”
સુનંદા મનમાં મેલી પ્રેમાનંદાએ ગઈ કાલે પણ મને જોઇ હતી ? રાજ મને જોતી હશે? જરૂર, માતા દેવાંનદ્યાના જ આ પ્રતાપ હાવા જોઇએ ! માતા દેવાનંઢા જ પેાતાના ભક્તની વહારે આવ્યાં લાગે છે અને આટલા દિવસ એમણે જ મારા સ્વરૂપે મારી વતી આશ્રમનાં બધાં કામકાજ કર્યો લાગે છે !”
X
x
*
સંવત્સરીના પવિત્ર દિવસે આશ્રમકન્યાઓએ ઉપવાસ ર્યાં હતા–રાજની પ્રવૃત્તિ અધ કરી, જિને ભગવાનના ગુણુગાન ગાવા દેરાસરમાં એકઠી થઈ હતી.

Page #55

[[૨૪] મહાવીઓ પ્રત્યેક બહેન પિતાપિતાની શક્તિ અનુસાર નૈવેદ્ય લઈ આવી હતી.
ગરીબ સુનંદા પાસે કુટી બદામ પણ નહોતી. એ પરિગ્રહથી તદ્દન અજાણી હતી. જિતેંદ્રદેવના ચરણે ધરવા સારુ પોતાની પાસે, પોતાનું કહી શકાય એવું શ્રીફળ પણ નથી એવું ભાન થતાં એની આંખની પાંપણે સહેજ ભીંજાઈ. .
ભીંજાયેલી આંખે, પાલવથી લૂછી નાંખી જ્યાં પોતાની આસપાસ નજર ફેરવે છે ત્યાં જ એનાં નાના બાળકો સાથે સુનંદાએ જયંતને ઊભેલો જોયો. જયંત અનાયાસે જ આજે આ આશ્રમના જિનચૈત્યમાં દર્શન માટે આવી ચડ્યો હતે.
વીતરાગ ભગવાનને ત્રણેક ખમાસમણ દઈ સુનંદા મનમાં જ બેલીઃ “ભગવન! મુજ રંકના આ અણમૂલા રતને નૈવેદ્યના રૂપમાં સ્વીકારજો! આ બાળક ભણું– ગણને ભારે તપસ્વી બને, આપના શાસન અને સિધ્ધાંતને નિસ્પૃહપણે પ્રચાર કરે એવી શક્તિ પુરજે!”
એ જ વખતે આકાશમાં અણધાર્યો મેઘાડંબર જાઓ અને સુનંદાને “તથાસ્તુ” સંભળાવવા માટે જ દેવતની જેમ આવી ચડ્યો હોય તેમ ભારે ગરવ સાથે પાણીની ધારાવતી સંતપ્ત પૃથ્વીને તેણે તરબોળ બનાવી દીધી.

Page #56

જીતે
છે.
તે
રક
કે
વાર
કોક
છે
-.
ત્રિશલા માતા
લ૦ મહાવીરના નામસ્મરણની સાથે જ પ્રતાપી છતાં નમ્ર, ક્ષાત્રતેજની દીપ્તિ સમાન છતાં સરળતા અને સાદાઈની મૂર્તિ જેવી માતા ત્રિશલાનું ભવ્ય ચિત્ર આંખ આગળ ખડું થાય છે. વર્ધમાનકુંવરને વિવિધ પ્રકારના લાડ લડાવનાર, બાળક વધમાનનાં સુખ તથા આરોગ્યની સતત ચિંતા રાખનાર ત્રિશલા માતા ક્ષત્રિયાણીમાં જેમ સર્વશ્રેષ્ઠ નારી હતાં તેમ જનની તરિકે આદર્શ ગૃહિણી હતાં. ભ૦ મહાવીરના જન્મ પહેલાં ત્રિશલા માતા એક પુત્ર અને એક પુત્રીની માતા બનવાનું સૌભાગ્ય મેળવી ચૂક્યાં હતાં, પરંતુ મહાવીરના આગમને માતા ત્રિશલા સુખ-સૌભાગ્યતા સર્વોચ્ચ શિખરે પહોંચ્યાં હોય એમ લાગે છે. જગતપૂજ્ય અને દેવતાઓ પણ જેના બળ-પરાક્રમની સ્તુતિ કરે એ પુરુષ જેની પાસે બે અંજલિ જોડીને ઊભે રહે, સ્વાગત કરવા બે-ચાર ડગલા આગળ આવે તે માતા વિશ્વમાં પૂજ્ય અને આરાધ્ય મનાય એમાં શું આશ્ચર્ય છે?
મહાપુરુષની માતા બનવાનું સદભાગ્ય કદાચ

Page #57

[૨૬] મહાવીઓ હજાર કે દસ હજારે એકાદ નારીને સાંપડતું હશે, પણ એ એક જ સંત સંતાન સમસ્ત સ્ત્રી જાતિને ધન્ય તેમજ સન્માન્ય બનાવી દે છે. મહાપુરુષોમાં પણ જે મહારથી સમાન લેખાય અને તારણહારેમાં જેનું નામ પ્રથમ ઉચ્ચારાય એવા શ્રી મહાવીરસ્વામીની . માતા ત્રિશલાદેવી, સમસ્ત માનવજાતિના વંદનને ગ્યા બની રહે છે.
એવી માતાઓ એક કે બે સંતાનની જનની હેવા છતાં ખરી રીતે તે વિશ્વની માતા ગણાય છે. ગંગાને પ્રવાહ જન્મે છે તે હિમગિરિની ગાદમાંથી, પણ એ
ત્યાં જ બંધાઈ નથી રહેતો. પ્રાણીમાત્રને એ પ્રવાહ પિષે છે, કિનારાની ધરતીને રસતરબોળ બનાવે છે અને આખા રાષ્ટ્રની મહામૂલી સમૃદ્ધિસ્વરૂપ બને છે. મહાપુરુષોની માતાઓના સંબંધમાં પણ એવું જ ઘટે. જગતના વિવિધ સંતાપ શમાવવા સારુ ત્રિશલા માતા જેવી નારી ભ૦ મહાવીર જેવા પુરુષને જન્મ આપે છે. મહાવીરે જેમ મગધની ભૂમિને પુણ્યમયી ધારાથી રસભરિત બનાવી હતી તેમ સમસ્ત દેશવાસીઓમાં નવા પ્રાણ પૂર્યા હતા. અહિંસા, સંયમ, તપ ને વિશ્વમૈત્રીની એ ભાગીરથી પ્રથમ તે માતા ત્રિશલાની ગેદમાંથી જ જન્મી હતી.
ત્રિશલામાતાને જ્યાં જ્યાં નામોલ્લેખ થયો છે ત્યાં ત્યાં એમને ક્ષત્રિયાણી તરીકે બીરદાવવામાં આવ્યાં છે. ત્રિશલા વિશિષ્ટ ગોત્રના હતાં. રામાયણ યુગમાં જે ઈવાકુઓને રાજવંશ સર્વશ્રેષ્ઠ ગણાતે તેજ વંશમાં

Page #58

ત્રિશલા માતા [ ર૭ ] ત્રિશલાદેવી જમ્યાં હતાં. એક વાર લિચ્છવીઓને અજાતશત્રુ સાથે લડવું પડયું હતું ત્યારે લિચ્છવીઓએ બૌદ્ધ ભિક્ષુ મૌદૂગલાયન પાસે જઈને પૂછયું હતું : “આ યુદ્ધમાં અમે જીતીશું કે નહિ?” મૌદૂગલાયને કહેલું કે “તમારે જય નિશ્ચિત છે, કારણ કે તમે વશિષ્ઠના વારસદાર છે.” એટલે કે તમે શુદ્ધ ક્ષત્રિય છે. ત્રિશલા દેવી શુદ્ધ ક્ષત્રિયાણી હતા. ક્ષાત્રતેજ, ક્ષાત્રબળને વારસે ભ૦ મહાવીરને મેટે ભાગે માતા ત્રિશલા તરફથી જ મળ્યું હશે.
ત્રિશલાદેવીના સગા ભાઈ ચેટક રાજાની વાત પણ શાસ્ત્રોમાં આવે છે. વિશાલીમાં વજી તેમજ લિચ્છવીઓનું ઘણું જ બલાઢ્ય મહાજનસત્તાક રાજ્ય હતું. શૌર્ય અને સાહસમાં વૈશાલીના ક્ષત્રિયકુમારની હરિ ફાઈ કરવાની કેઈનામાં તાકાત નહોતી. એ ક્ષાત્રકુમારે જાણે કે દેવસ્વરૂપ લાગતા. તેઓ વિનયી અને કસરતી હતા. વૃદ્ધોનું તેમજ ધર્માચાર્યોનું બહુમાન કરતા. ચેટક રાજા આ મહાજનસત્તાક રાજ્યને રાજા એટલે કે અગ્રણી હોય એમ લાગે છે. ત્રિશલાદેવીએ પણું બાલ્યવસ્થામાંથી જ પિતાના સહેદરની સાથે રહીને ક્ષાત્રતેજના સંસ્કાર ઝીલ્યા અને સંઘર્યા હશે. ભ૦ મહાવીરના પિતા સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રીયકુંડના રાજા હતા. આ ક્ષત્રીયકુંડ, વૈશાલીનું જ એક પરું હોવું જોઈએ.
દેવાનંદાનો ગર્ભ કઈ પણ ક્ષત્રિયાણીની કૂખમાં લઈ જ જોઈએ એમ જ્યારે ઇન્દ્રને લાગ્યું ત્યારે તેની પસંદગી બીજી કઈ સ્ત્રી ઉપર નહિ ઉતરતાં,

Page #59

[ ૧૮ ] મહાદેવીએ : ત્રિશલાદેવી ઉપર જ કાં ઉતરી? ઇન્દ્ર જોઈ લીધું કે ક્ષત્રિયકુંડ જેમ સુંદર શહેર છે, ચિત્યોથી રળિયામણું છે અને પ્રજા પણ સદાચારપરાયણ છે તેમ ત્રિશલાદેવી ગુણ અને આકૃતિમાં પણ સ્તુતિ કરવા યોગ્ય છે. ગંગા નદીના નિમલ પ્રવાહરૂપ છે. માયા કે કપટથી તે સાવ નિમુક્ત છે. મહાવીર જેવા તારકની માતા થવાને એ જ યોગ્ય છે.
મહાપુરુષે સ્વભાવે જ શક્તિશાલી હોય છે. એમની બાલ્યાવસ્થાની ક્રીડાઓમાં એ શક્તિના અંકુરે દેખાય છે. ભક્તો અને ચરિત્રલેખકો એને કાવ્યરસમાં ઘુંટી, જુદા જુદા રૂપકે અને અલંકારના પટ આપી સમુદાય આગળ રજૂ કરે છે. શક્તિની પ્રતીક રૂપ ઘટનાઓ બાળલીલા નામે ઓળખાય છે.
ભ૦ મહાવીરે ત્રિશલામાતાના ગર્ભમાં આવ્યા પછી માતાને રખેને વેદના થાય એમ ધારી પિતાનું હલનચલન પણ બંધ કરેલું. ત્રિશલા માતાના દેશકોશ જાણે કે ઊડી ગયા હોય એટલું દુઃખ એમને એ વખતે થએલું.
મારા ગર્ભને શું થયું? કેઈએ હરી લીધે હશે કે ગળી ગયો હશે? જો એવું જ કંઈ થયું હોય તે મારું જીવતર વૃથા છે. મૃત્યુનું દુઃખ સહન થઈ શકે, પણ આવા ગર્ભના વિરહનું દુખ તે અસહ્ય જ છે.” ત્રિશલાદેવીએ, માથાના વાળ છૂટા મૂકી, અંગવિલેપન ભૂંસી નાખી આકંદ કરવા માંડયું. આખા મહેલમાં શેકની ઘેરી છાયા ફરી વળી.

Page #60

ત્રિશલા માતા
[ ૨૯ ]
ભ૦ મહાવીરે એ સ્થિતિ પિતાના જ્ઞાનબળથી જાણી અને તેમણે પોતે પોતાનું અસ્તિત્વ બતાવવા પગની એક આંગળી હલાવી. અસહા દુઃખ અને ઉછળતા આનંદ વચ્ચે કેટલી નાની સીમારેખા હોય છે તે અહીં જણાય છે. જ્યાં સંતાપની ભઠી સળગી ઊઠી હતી ત્યાં આનંદના કલેલ ઉછળી રહ્યા.
માતા માત્ર પુત્ર જ નથી વાંછતી-શક્તિશાલી પુત્રને ઝંખતી હોય છે. હાથ-પગ પણ ન હલાવી શકે–પિતાની હયાતીને નિર્દેશ સરખે પણ ન કરી શકે એ પુત્ર ગમે તે ડાહ્યો ડમરે હોય તે પણ શું કામને 2 ત્રિશલામાતાને ગર્ભધારણની વેદના જોઈતી હતી-મૃતવત્ અથવા નિશ્ચલ ગર્ભ વિકાસ પામે એ એમને ઈષ્ટ નહતું. ત્રિશલામાતા દુખ કે વેદનાથી કાયર નહતાં. માત્ર પિતાનું સંતાન સહીસલામત રહેવું જોઈએ એ જ એમની મુખ્ય ભાવના હતી. | મહાવીર પણ આટલી નાની ઘટના ઉપરથી માતાને અભૂત રસનેહ-વાત્સલ્ય જોઈ શકયા અને એમણે નિર્ણય કર્યો કે માતાપિતાના સ્નેહને અનાદર કરવા જતાં તેઓ ભારે આધ્યાન કર્યા વિના નહિ રહે-ઘણું અશુભ કર્મ ઉપાર્જન કરશે. એટલે એમની હૈયાતી દરમિયાન દીક્ષા નહિ લઈ શકાય.
દરેક દેશ અને દરેક કાળમાં માતાને નેહ, માતાની મમતા અપૂર્વ અને અનન્ય ગણાઈ છે. એની તુલના થઈ શકે જ નહિ. ત્રિશલામાતાના રક્તમાં

Page #61

[ ૩૦ ]
મહાદેવી
નહેાતી-બહારનું ગમે તેવું
ક્ષાત્ર સંસ્કારની ઊણપ દુઃખ સહન કરવાની એમની તૈયારી હતી. માત્ર પેાતાના સંતાનને ઉની લૂના સ્પર્ધા સરખાપણુ ન થવા જોઇએ. એક રીતે એમનુ હૈયુ વાનુ હતુ તે ખીજી રીતે પુષ્પની પાંખડી કરતાં પણ વધુ સુકેામળ હતુ, ગમે તે સંચાગામાં પણ પુત્ર પેાતાની નજર સામે જ રહેવા જોઇએ એ એમની મુખ્ય મમતા હતી.
એટલે જ જ્યારે મહાવીર પ્રભુના જન્મ થયે અને સૌધમ ઇંદ્ર તથા દિકુમારીએ પ્રભુના જન્માત્સવ મેરુપ ત ઉપર ઉજવવાની ચેાજના કરી ત્યારે સૌ પહેલુ કામ ઇંદ્રે ત્રિશલાદેવીના અંતરને અસ્વાપનિકા નામની નિદ્રાના ગાઢ પડદા નીચે ઢાંકી દેવાનું કર્યું. પુત્રના. જન્મ પછી, ત્રિશલા માતાના સ્નેહસુકુમાર હાથ પહેલવહેલા મહાવીરના માળદેડ ઉપર જ કરવા જોઇએ. માતા પુત્રના દેહ ઉપર હાથ મૂકવા જાય અને ત્યાં પુત્ર જ ન હોય તે ત્રિશલા માતાનુ ધડકતુ હૈયું બીજી પળે જ ન થીજી જાય માતાની અપાર મમતાની કલ્પના કરીને જ ત્રિશલાદેવીની આંખમાં નિદ્રાનુ ગાઢ આંજણ આંજ્યુ એટલુ જ નહિ પણ ભગવંતનું પ્રતિબિંબ પણ માતાના સતાષની ખાતર મૂકયું. તે પછી ભ. મહાવીરને મેરુપ તે લઈ ગયા.
વૈશાલીના યુવાને, એ જમાનામાં, ઘણી ઘણી મરદાનગીની રમતા ખેલતા, વૈશાલીને ક્ષાત્રકુમાર, દુળ કે માયકાંગલા નહાય. વૈશાલીમાં સમૃદ્ધિ

Page #62

ત્રિશલા માતા [૩૧] અને ઐશ્વર્યાને પાર નહોતે. પણ એ એશ્વર્યાને અંગે આળસુ, એદી કે પરાવલંબી ન બની જવાય તેની તેઓ સતત ચિંતા રાખતા. પાડોશના રાજાઓને પ્રબળ પ્રતાપ વધતે જતો હતો. તેઓ પોતાના ગણતંત્રને રખેને ભરખી જાય તે ભય આ વૈશાલીના ક્ષત્રિાને રહ્યા કરતે એટલે પણ જેની અંદર ભારે જોખમ સમાયેલા હોય એવી તાલીમ લઈને વૈશાલીના યુવાને યુદ્ધને માટે હંમેશા તૈયાર રહેતા. માતા ત્રિશલાદેવીએ અને પિતા સિદ્ધાર્થ રાજાએ વધમાનકુંવરને કેવળ લાડ જ નહોતા લડાવ્યા. બીજા ક્ષત્રિયકુમાર સાથે, મંત્રી, સામંત, સરદારના કુમાર સાથે વધમાન વિવિધ ક્રીડાઓ કરતા.
એવી રમતને એક પ્રકાર ભ૦ મહાવીરના જીવનચરિત્રમાં મળી આવે છે. એ વખતે ભ૦ મહાવીરની ઉમ્મર આઠ વર્ષથી પણ થોડી ઓછી હતી.
મહાવીર અને એમના સેબતીઓ એક ઊચાઘટાદાર વૃક્ષની ડાળીઓ ઉપર રમતા હતા ત્યાં અચાનક એક ફણધર નાગ દેખાય. સર્ષ કાળનું જ
સ્વરૂપ ગણાય છે. એના એક ડંખમાં ગમે તેવા ‘બળવાનના પ્રાણ હરવાનું ઝેર રહેલું હોય છે. નાગના ભયથી બીધેલા બીજા ક્ષત્રિયકુમારો ચારે કેર નાસી જવા લાગ્યા. પણ મહાવીર તે નિભય હતા. એમણે ડાબા હાથે, દેરડીની માફક પકડીને સાપને દૂર ફગાવી દીધે. એમ કહેવાય છે કે એ નાગ વસ્તુતઃ દેવકુમાર હતે. પ્રભુને બાળક સમજી ડરાવવા આવ્યો હતે.

Page #63

[ ૩૨ ]
મહાદેવીએ
એક દાવમાં એ નિષ્ફળ ગયા એટલે એણે વિકરાળ પિશાચનુ રૂપ ધર્યું અને બીજા કુંવર સાથે પાતે પણ રમવા મ`ડી ગયા. વધ માનકુવરે એની પીઠ ઉપર સ્વાર થઈ એક એવા મુક્કો લગાવ્યા કે પિશાચ પણ કુંટીલતા તજી સીધા ઢાર થઇ ગયા. વહેલી-મેડી આ હકીકત માતા ત્રિશલાના કાને જરૂર આવી હશે. પુત્રને પજવનાર પિશાચ પ્રત્યે એમને રાષ પણુ થયેા હશે. પરંતુ ખાળકો અને યુવાનેાને સાહસ અને નિભ યતાની તાલીમ મળવી જ જોઇએ એમ માની એમણે વધુ માનકુંવરના શક્તિ વિકાસ આડે કેાઇ દિવસ અંતરાય ઊભા કર્યાં હાય એવી હકીકત નથી મળતી.
ક્રમે ક્રમે કુમાર તરુણાવસ્થામાં પ્રવેશ કરે છે. એમના રૂપગુણની ખ્યાતિ સાંભળી રાજા-મહારાજાએ પેાતાની કન્યા માટે સિદ્ધાથ રાજાને કહેણુ મેકલે છે. પરંતુ આ લગ્ન સમધી હકીકત કુમારના કાને કેમ નાખવી એ એક પ્રશ્ન બની રહે છે. સિદ્ધાર્થ રાજા, ત્રિશલા દેવીને કહે છેઃ
“ તમે જ કુંવરને વિવાહ કરવા સમજાવે. પણ ત્રિશલાદેવી એ પ્રસ્તાવને સમર્થન આપતાં સહેજ સ કેચાય છે. કુંવરનેા લગ્નમહાત્સવ પેાતાને જોવા મળે તે સંસારના સર્વ સુખની છેલ્લી સીમાએ પહોંચી ગયા જેટલા આનંદ થાય એમ કહે છે, પરંતુ લજ્રાળુ-વિનયી કુંવર પાસે એ વાત કેમ કાઢવી, કુંવરની સમ્મતિ કેમ મેળવવી એ મૂ`ઝવણુ મટતીનથી.
આખરે ત્રિશલાદેવી તેાઢ કાઢે છેઃ “ પહેલાં તે
27

Page #64

ત્રિશલા માતા [૩૩]. જોવા મળે તે સંસારના સર્વ સુખની છેલ્લી સીમાએ પહોંચી ગયા એટલે આનંદ થાય એમ કહે છે, પરંતુ લજજાળુ-વિનયી કુંવર પાસે એ વાત કેમ કાઢવી, કુંવરની સમ્મતિ કેમ મેળવવી એ મૂંઝવણ મટતી નથી.
આખરે ત્રિશલાદેવી તેડ કાઢે છે. પહેલાં તે કુંવરના મિત્રો મારફતે જ એ વાત પહોંચાડીએ” અને એ નિર્ણય સિદ્ધાર્થ રાજા સ્વીકારી લે છે.
મિત્રેના આગ્રહને વર્ધમાનકુંવર દાદ નથી દેતા એમ જાણ્યા પછી લગ્ન માટે સન્મતિ લેવાનું દુર્ઘટ કાર્ય ત્રિશલા દેવીના માથે આવે છે અને તેમાં તેઓ સફળ નીવડે છે. માતાના વાત્સલ્યભાવ પાસે વર્ધમાનકુંવરને નિશ્ચય પણ જાણે કે પીગળી જતું જણાય છે. મિત્રે પાસે અચલ અડગ રહેનાર વર્ધમાનકુંવર, મમતાળુ માતાની સન્મુખ નછૂટકે નમતું મૂકતા હોય એમ લાગે છે.
ભગવાનને હજી ભેગાવળી કમ ભેગવવાના હતા એ વાત આપણે એક બાજુ રાખી મૂકીએ, ગર્ભાવસ્થામાં એમણે માતાને દુઃખ ન દેવાને કરેલે નિશ્ચય ઘડીભર ભૂલી જઈએ. મેરુપર્વતને ડોલાવવાનું સામર્થ્ય ધરાવનાર, વ્રત અને નિયમમાં સિંહ સરીખી શક્તિ દાખવનાર, સંસારના અને અંતરના સંખ્યાબંધ શત્રુસુભટો સાથે એકલે હાથે ઝઝૂમનાર પુરુષ, માતાના સ્નેહમાં રહેલી છુપી શક્તિનું જાણે કે અહીં સન્માન કરે છે. આવી પવિત્ર શક્તિ જેમનામાં છલકાતી હોય તે માતાની જાતિને દીન-દુર્બળ કેમ કહી શકાય ?

Page #65

[૩૪] મહાવીઓ * ત્રિશલા માતાના આગ્રહને વશ થઈ વર્ધમાનકુંવર, રાજા સમરવીરની પુત્રી યશદાનું પાણિગ્રહણ કરે છે. એ લગ્નના પરિણામે એક પુત્રી પણ જન્મે છે. એનું નામ પ્રિયદર્શના રાખવામાં આવે છે અને પાછળથી જમાલિ નામના યુવાન રાજકુંવર સાથે એનું લગ્ન થાય છે. ' - વર્ધમાનકુંવરની અધ્યાવીશ વર્ષની ઉમ્મરે માતાપિતા દેવલેક પામે છે. સિધ્ધાર્થ જેવા પિતા અને ત્રિશલા જેવી માતાના અવસાનથી, વર્ધમાન-કુંવરના મોટાભાઈ-નંદિવર્ધન ભારે શેકમાં ડૂબી જતા જણાય છે. વર્ધમાન તે પહેલેથી જ સંસારનું સ્વરૂપ સમજતા હોવાથી, ધર્મ રાખે છે અને મોટા ભાઈને સમજાવે છે.
પાપ અને જુલમને ભાર જ્યારે વધી પડે છે, ત્રાસેલી– દબાયેલી જનતા જ્યારે ઉધ્ધારકના અવતારને ઝંખતી 'હેય છે ત્યારે નવયુગ સર્જનાર, શાંતિ અને કલ્યાણના મંત્ર ગુંજવનાર મહાપુરુષ પૃથ્વીના પટ ઉપર પાકે છે. એ જ વાત બીજી રીતે મૂકીએ તે જ્યારે જ્યારે પાપ, વહેમ અને અજ્ઞાનનું જેર જામે છે ત્યારે ત્યારે એકાદ -ત્રિશલા કે એકાદ દેવાનંદા માતા પાકે છે અને
એવી માતાઓ પોતાના પ્રાણને રસ પાઈ મહાવીર જેવા તીર્થકરે ઉછેરે છે એટલે કે ત્રિશલાઓ ને દેવાનંદાઓ છે એટલે જ તીર્થકરે છે. જગતને પ્રકાશ આપનાર, સુખ અને કલ્યાણને રાહ ચીંધનાર તીર્થકરે તથા યુગાવતારી મહાપુરુષોની જનનીઓ પણ એમના સંતાન જેટલી જ વંદનીય અને જ્યોતિર્મયી બની રહે છે.

Page #66

ત્રિશલા માતા
[૩૫]
ભ૦ મહાવીરના જીવનવણાટમાં દેવાનંદા માતાની શાંત છતાં દીપ્તિમંત તપસ્યા અને ત્રિશલા માતાની બજાજરમાન છતાં સંયમિત વીરતાના તાણાવાણા વણયેલા દેખાય છે. ભગવાન પિતે પરમ શક્તિશાળી હતા, સવપુંજ હતા, છતાં માતાના સ્નેહ અને સંસ્કારે જે કંઈ ભાગ ભજવ્યો હોય તે આટલું ચોકખું દેખાય છે કે માતા દેવાનંદાએ બ્રાહ્મણના ત્યાગ, સંયમ અને જ્ઞાનભક્તિનાં સંસ્કાર ગર્ભમાં સીશ્યા અને ત્રિશલા માતાએ ક્ષાત્રોચિત વીરતા, અડગતા ને નિર્ભયતાના તો વધમાનકુમારના વિકસતા જીવનમાં ધરખ્યા. જાણે કે બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ અને ક્ષાત્રસંસ્કૃતિની બે ધારાઓ, ભ૦ મહાવીરના સાગરસમા જીવનમાં સમાઈ જાય છે. દેવાનંદા. માતા બ્રાહ્મણસંસ્કૃતિની પ્રતિનિધિરૂપ લાગે છે; ત્રિશલા માતા ક્ષાત્રસંસ્કૃતિની ધજાધારિણી લાગે છે. તીર્થકર ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં એ રીતે તે, માતા ત્રિશલા અને માતા દેવાનંદા બન્ને પ્રેરણામૂર્તિ છે. દેવાનંદા માતાને બ્રાહ્મણપુત્ર અને ત્રિશલામાતાને ક્ષત્રિયપુત્ર બ્રાહ્મણત્વ અને ક્ષાત્રત્વની હેમાગ્નિ ચેતાવી શક્ત પણ યુગક્રાંતિના સુસવાટા વચ્ચે એ કદાચ ઓલવાઈ જાત. ભ૦ મહાવીરે બ્રાહ્મણત્વનું ક્ષાત્રતેજવડે સંરક્ષણ કર્યું અને ક્ષાત્રતેજને બ્રાહ્મણ ત્વના પ્રકાશમાં વધુ પ્રતાપી બનાવ્યું. એ રીતે બને માતાઓના સંસ્કારને મૂત્તિમંત કરી ભ૦ મહાવીર કાલેકના ચકખુદયાણું-મગદયાણું-ચક્ષુદાતા અને માર્ગદર્શક બન્યા.

Page #67

ચ'દ ન ભાળ • •
- તેના કર
(૩) મહાવીર પ્રભુના સાધ્વીસંઘમાં, આયિકા બનવાનું પ્રથમ અહેભાગ્ય ચંદનબાળાને પ્રાપ્ત થયું હતું. ગૌતમ બુદ્ધદેવના સંઘમાં એવું સદભાગ્ય મહાપ્રજાપતિ ગૌતમીને મળ્યું હતું. જેને સાધ્વીસંઘ અને બૌદ્ધોને ભિક્ષણ

Page #68

ચુંદનબાળા
[ ૩૭ ]
સંઘ લગભગ એક જ યુગધર્મ અને શ્રમણસંસ્કૃતિની એ પ્રાણવાન શાખાઓ હતી. એ રાજકુંવરીઓની અદ્ભુત અને રોમાંચક આહૂતિમાંથી જ જાણે કે એ દીપશીખાઓ પ્રકટી અને દેશ-દેશાંતરમાં તેનો પ્રકાશ ફરી વળ્યો
બૌદ્ધોના ભિક્ષુણીસંઘના સબંધમાં એમ કહેવાય છે કે મહાપ્રજાપતિ ગોતમી કે જે ગોતમ બુધ્ધનાં સાંસારિક સગપણને અંગે માશી અને સાવકી મા ગણાતાં હતાં તેમણે ગૌતમ બુદ્ધ પાસે ધમપધમાં પ્રવેશવા અરજ કરેલી ત્યારે ગૌતમદેવે એના ઇનકાર કર્યો હતા. કપિલ– વસ્તુમાં એ વાત થઈ ગયા પછી એક દિવસે વળી મહાપ્રજાપતિ, વશાલીમાં ખુદેવ પાસે આવ્યાં. એ વખતે એમના દેખાવ, કોઇપ્ણ માનવીના અંતરમાં યા અથવા અરેરાટી ઉપજાવે તેવા હતા. મહાપ્રજાપતિ ગૌતમીએ માથાના વાળ મુંડાવી નાખ્યા હતા—ચાલી ચાલીને એમના પગ સૂઝી ગયા હતા. શરીર ધૂળથી રગઢેળાઈ ગયું હતું અને નિત્ય પ્રસન્ન રહેવાવાળા માં ઉપર ઉદાસીનતાની ગાઢ શ્યામતા ફરી વળી હતી. ગૌતમ બુદ્ધના પટ્ટશિષ્ય જેવા આનંદ ભિક્ષુએ એ દૃશ્ય જોયું અને આવા દીન-કંગાળ વેષનુ કારણ પૂછ્યું. મહાપ્રજાપતિ ગૌતમીએ ખુલાસેા કર્યા: જ્યાં સુધી ગૌતમબુદ્ધ એમના ધર્મ માર્ગમાં દીક્ષા લેવાની અનુમતિ નહિ આપે ત્યાં સુધી પેાતાને ચેન કે આરામ નહિ મળે.
કેટલીક મુશ્કેલીને અંતે ગૌતમબુદ્ધને આન ંદે સમજાવ્યા અને મહાપ્રજાપતિને ભિક્ષુણીસંઘનું બીજ

Page #69

[ ૩૮ ] મહાવીએ વાવવાનું ગૌરવ મળી ગયું. ભિક્ષુણીસંઘને લીધે. બૌદ્ધધર્મને એક દિવસે બહુ સહન કરવું પડશે એમ ગૌતમબુધે માનેલું અને તેથી જ ભારે આગ્રહ અને વિનવણીને અંતે એમણે સંકેચાતા દિલે મહાપ્રજાપતિને પરવાનગી આપેલી-ભિક્ષુણીસંઘ માટે આકરામાં આકરા નિયમોની યેજના કરેલી.
x ભ૦ મહાવીરના પ્રથમ દર્શન પામી તે વખતે ચંદનબાળાની પણ લગભગ મહાપ્રજાપતિ ગૌતમી જેવી જ શોચનીય સ્થિતિ હતી. ચંદનબાળાનું, કાળા વાદળને પણ શરમાવે એવા કેશકલાપથી હંમેશા શેભતું મસ્તક મુંડાવેલું હતું એના પગમાં લેઢાની ભારે બેડીઓ પડેલી હતી. હાથીએ હૃદેલ કમલવનની જેમ ભૂખ ને તરસને લીધે એનું સુકુમાર વદન છેક કરમાયેલું હતું. પ્રભુ મહાવીરના હાથથી દીક્ષા પામવાને અધિકાર પામતાં પહેલાં ચંદનબાલાને ઘણી આકરી અગ્નિપરીક્ષામાંથી નીકળવું પડ્યું હતું.
ચંદનબાલા મૂળ તે વસુમતિ નામની રાજકુંવરી હતી. ચંપાનગરીના રાજવી-દધિવાહનની લાડીલી હતી. ચંપાપુરીના અંતાપુરમાં વસનારી, વૈભવ અને સમૃદ્ધિના કલેલમાં સતત સ્નાન કરવાને ટેવાયેલી આ કુંવરીએ ટાઢ-તડકે નહેાતે જે. કેઈ દિવસે દુઃખ અથવા આક્તની ધીખતી ભઠીમાંથી નીકળવું પડશે એવી તે કદાચ એ બાલિકાને કલ્પના સરખી પણ નહિ. આવી હાય.

Page #70

ચંદનમાળા [ ૩૯ ] ચંપાપુરી અને રાજગૃહી જેવી સુખી અને ભક્તિભાવવાળી નગરીઓ તરફ ભ૦ મહાવીરને પણ કંઈક વધુ ભાવ હોય એમ લાગે છે. કદાચ લેકકલ્યાણ સાધવાની ત્યાં અધિક અનુકૂળતા મળતી હશે. વિહાર દરમિયાન ઘણી વાર ભગવાન મહાવીરના પગ રાજગૃહ કે ચંપા તરફ વળતા જણાય છે અને દષ્ટાંતેમાં પણ ભગવાન કેઈ કે વાર ચંપાપુરીને નિર્દેશ કરે છે. ભ૦ મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધને પણ આ પ્રદેશ ઉપર ડી મમતા જરૂર હેવી જોઈએ.
ચંપાપુરી અંગદેશની રાજધાની હતી. રાજગૃહી મગધની રાજધાની હતી. બન્ને દેશો પાસે પાસે હતા. પણ પાડેશી રાજ્યમાં અને સમકાલીન રાજાઓમાં પરસ્પર સ્નેહ-સંભાવને સદંતર અભાવ હોય એમ જણાય છે. આ રાજાઓ સગપણસૂત્રથી પરસ્પરમાં બંધાએલા હતા પણ સ્નેહ કે સૌહાર્દની ગાંઠ હાજી નહેતી બંધાઈ. અંગ ઉપર મગધરાજની કરડી આંખ રહ્યા કરતી. પાછળથી મગધરાજ અંગને ગળી ગએલા એ એતિહાસિક ઉલ્લેખ મળે છે.
એક દિવસે ચંપા ઉપર યુદ્ધની આકસ્મિક આંધી ઉતરી પડી. એ જમાનામાં આવી આંધીઓ, ઉન્ડાળાના અને ચોમાસાના વાયુ અને વરસાદના તેફાનેની જેમ સ્વાભાવિક જ ગણાતી હશે. મહારાજા દધિવાહન સાવચેત બને અને દુશ્મનને સામને કરે તે પહેલાં જ કૌશબીનું સૈન્ય તીડના ટેળાની જેમ ચંપાપુરી ઉપર ટૂટી પડયું.

Page #71

સાએ
[ક] મહાદેવીએ
ચંપાપુરી લૂંટાઈ-કૌશાંબીના સન્યના પગ નીચે છુંદાઈ. નાગરિકે ઘરબાર મૂકી નાસી છૂટ્યા. જે કેટલાકે પકડાયા તેમને કોશાબીની બજારમાં વેચવા સારૂ, સૈનિકે એ પકડી લીધા. ચંપાનગરીની રાણી ધારિણી અને રાજકુંવરી વસુમતિ, કૌશાંબીના એક ઉંટવાળાના હાથમાં સપડાઈ ગયાં. રાણીને અને રાજકુંવરીને કૌશાંબીની બજારમાં વેચવાથી સારું મૂલ્ય મળશે એમ માની ઉંટવાળાએ પકડીને એમને ઉંટ ઉપર નાખ્યાં. ઉંટવાળે રાજમાતાને કે રાજકુંવરીને નહેાતે એળખતે. એણે તે રૂપ લાવણ્યના બે અંબાર જોયાં, અને એક વેપારી પોતાના માલને ઉંટ ઉપર લાદે તેમ આ ઉંટવાળાએ વેચવાની વસ્તુ તરીકે આ માતા તથા પુત્રોને સંભાળીને ઉંટ ઉપર ખડક્યા.
આક્ત ભયંકર હોય છે, પણ જેમને જીવનમાં નાની સરખી અગવડને, સામે ચાલીને સામને કરવાને પ્રસંગ જ નથી મળ્યે તેમને ખુદ આફત કરતાં પણ આફતની આશંકા વધુ બેચેન બનાવી દે છે. માતા અને પુત્રીઃ ધારિણું અને વસુમતિ માટે અહીં એકધારે ભય સામે ઊભે હતે. માતા ભયથી વિદ્વલ બની માર્ગમાં જ મૃત્યુ પામી. વસુમતિ અનેરી માટીથી ઘડાએલી હતી. ભયની સામે પણ પૂરા બળથી ઝઝુમવું અને જે પરિણામ આવે તેને ભેટી લેવું એ તેણુએ નિરધાર કરી રાખ્યું હતું. ઉંટવાળાના ઓદ્ધત્ય અને માતાના નજર સામે નીપજેલા મૃત્યુએ વસુમતિને વિવળ ન બનાવી. અલબત્ત, વસુમતિ રાજમહેલમાં ઉછેરી હતી-એકને બેલાવે ત્યાં સે જણ સલામ ભરતા

Page #72

ચંદનબાજા [૪૧] ઊભા રહે એવી સુખી સ્થિતિમાં જીવન વિતાવ્યું હતું. પણ તે સાથે એણે સંયમ, સહિષ્ણુતા અને નિર્ભયતાનું ભાતું પણ ભરી લીધું હતું. સંભવ છે કે ભ૦ મહાવીરના ઉગ્ર તપ, આકરા વિહાર અને હૃદયને કંપાવી દે એવા ઉપસર્ગોની ઘણી ઘણી વાતે વસુમતિએ રાજમહેલમાં સાંભળી હશે. ચંડકૌશિક જેવા વિષધરને બેધ આપી રાંક અને નમ્ર બનાવી દેનાર એ સમધારીની કરામત અને શક્તિની વાત હજારે સ્ત્રી-પુરુષની જીભ ઉપર ચડી ચૂકી હશે. વસુમતિને એમાંથી ઓછી પ્રેરણા નહિ મળી હોય.'
આવતી કાલની આફતની લેશમાત્ર ચિંતા કર્યા વિના વસુમતિ જાણે કે પ્રભુના ખેાળામાં જ બેઠી હોય તેમ ઉંટ ઉપર બેસી રહી. માતાનું મૃત્યુ એના સુકુંમારા અંતરને ખંજરના ઘા જેવું લાગ્યું હશે. પણ અત્યારે તે નિરૂપાય હતી. આંસુ પાડવા એટલે કે આકંદ કરવા જેટલું પણ અવસર નહતે.
ઉંટવાળે ધારિણી દેવીના મૃત્યુથી હેબતાઈ ગયે. આબરૂ અથવા શીલની ખાતર જે આટલી સહેલાઈથી પ્રાણ કાઢી આપી શકે તે નારીને બંદિવાન બનાવવામાં પોતે મોટી ભૂલ કરી હતી એમ તેને લાગ્યું. પશ્ચાત્તાપ કરવા માગે તે પણ અત્યારે એ બધું નકામું હતું. આ પુત્રીનું શું કરવું એ એને મન મોટો પ્રશ્ન થઈ પડે. કોશાબીની બજારમાં પહોંચતાં જ એને વિચાર આવ્યું
“આ શીલને તણખે ઘરમાં રાખવા જતાં પિતે

Page #73

[૪૨] મહાદેવીએ જ બળીને રાખ થઈ જશે. એ કરતાં આ બજારમાં જ એને વેચી દઉં અને જે કંઈ મળે તે લઈને છૂટ થઈ જઉં એ ઠીક છે.”
આ વિચાર કરીને ઉંટવાળાએ કૌશાંબીની બજાર માં વસુમતિના દેહની હરાજી લાવી.
કૌશાંબીના ધનાવહ શેઠ અચાનક એ રસ્તે નીકળ્યા. એમણે આ વસુમતિને જોઈ અને એમના અંતરમાં વાત્સલ્યનું અમી છલકાયું. શેઠ પતે ઘણું ઘણી રીતે સુખી હતા, પણ એમને એકકે સંતાન ન હતું. વસુમતિને જોતાં જ જાણે કે પૂર્વભવની પુત્રી, જીવનની શૂન્યતા ટાળવા આ ભવે અનાયાસે પિતાને ત્યાં આવી ચડી હોય એ કંઈક અનેરે આહૂલાદ એમણે અનુભવ્યા.
ઉંટવાળાને રાજી કરી ધનાવહ શેઠ વસુમતિને પિતાને ઘેર લઈ ગયા. મૂળા શેઠાણીએ પણ એને વહાલથી સત્કારી. જે ઉંટવાળાને વસુમતિ આગના તણખા જેવી લાગતી હતી તે જ વસુમતિ વાત્સલ્યભાવભર્યા આ શેઠ દંપતીને ચંદન જેવી શીતળ અને મને રમ લાગી. આ ઘરમાં આવ્યા પછી એ ચંદના નામથી ઓળખાવા લાગી. એની સુવાસ, સુકુમારતા કેઈથી છુપી ન રહી.
વસુમતિના યૌવનની એ વસંતઋતુ હતી. એના વિનયશીલ વચને અને વ્યવહારમાં જેટલી આકર્ષકતા હતી તેટલી જ સંયમ અને આત્મશ્રદ્ધાની રંગત ભભકતી. પિતે રાજકુંવરી છે અને આપત્તિના ઝંઝાવાતે જ અહીં લાવી મૂકી છે એ વાત લગભગ તે ભૂલી

Page #74

ચનમાળા
[ ૪૩ ]
ગઈ હતી. ગત સુખ કે ગત વૈભવ સંભારી વિષાદ કરવાથી શું વળવાનું હતું ? શેઢ–શેઠાણીને માતાપિતા સમજી, ચંદના એમની દરેક પ્રકારની સેવા ઉઠાવવા લાગી.
આટઆટલી સંભાળ ને સાવચેતી રાખવા છતાં મૂળા શેઠાણીના સ્વાભાવિક ઈર્ષાગ્નિ એક દિવસે સળગી ઉઠયેા. અન્યું એવું કે ઉનાળાની ગરમીને લીધે અકળાયેલા શેઠ લગભગ અપેારે દુનેથી ઘેર આવ્યા. એમના પગ ધાવરાવનાર નાકર તે વખતે ખીજે ક્યાંઇક ગયા હતા. એટલે ચંદના પેતે ઊડી, પાણીનું ઠામ લઇ પિતા સમા શેઠ તરફ ક્રે।ડી ગઇ. સહેજ નીચા નમી પાણી પગ ઉપર રેડવા જતાં ચંદનાના શિથિલ કેશપાશ છૂટી ગયે. વાળ સમારવાની ચંદના બહુ ખેવના નહાતી રાખતી. ધૂળ-કીચડમાં પડેલે ' ઝીણા રેશમના તંતુ જેવા કેશગુચ્છ મલિન બનશે એમ ધારી શેઠે પેાતાની લાકડીના એક છેડાથી એને અદ્ધર ઝીલી રાખ્યા. પુત્રોના કેશગુચ્છની પિતા એટલી સભાળ લે એમાં કઇ અશિષ્ટતા કે અનુચિતતા નહેાતી. અને કદાચ, મૂળા શેઠાણીએ દૂરથી, ઝરૂખામાં બેઠા બેઠા આ બનાવ ન જોયા હાત તે સાંજે તે એ ઘટના વિસ્મૃતિના મહાસાગરમાં મળી ગઈ હાત.
પણ અતિ નાનાં પ્રસંગે।, ઇતિહાસની મહાન ઘટનાએ ઘણી વાર રચે છે. ધનાવહ શેઠે લાકડીવતા કરેલા ચંદનાના ચેાટલાના સ્પર્શી મૂળા શેઠાણીને ભયકર અનની આગાહી જેવા લાગ્યા. જેના એક વાળ મેલા ન થાય તે માટે શેઠે આટલી કાળજી રાખે છે

Page #75

[ ૪૪ ]
મહાદેવીઓ
તેનું ખીલતું યૌવન અને સૌદર્ય જતે દિવસે એ શેઠને માહપાશથી કેમ ન બાંધે એવા એને વહેમ ઉપજ્યે. ઇર્ષ્યા-કૂતરી કે જે પ્રત્યેક સ્ત્રી-પુરુષના અંતરદ્વાર આગળ એસી-સતત જાગૃત રહી, ચાકીદારી કરતી હોય છે તે ઘણીવાર સ્વજન—આત્મીયને પણ ચાર-ડાકુ સમજી ભસવા મંડી જાય છે. મૂળા શેઠાણીએ ઇર્ષાના આવેશમાં ચંદનાને પેાતાની શાક્ય જેવી જ કલ્પી એ કાંટા વહેલી તકે ઉખેડી નાખવાનો નિર્ણય કરી લીધા.
શેઠ થેાડીવાર રહીને દુકાને ગયા. મૂળા શેઠાણીને હવે સુચેગ સાંપડયેા. શેઠની ગેરહાજરીન્ત લાભ લઈ શેઠાણીએ એક હજામને ખેલાવી ચંદનાનું માથું મુંડાવી નાખ્યું. ચંદના આવી ઘાતકી શિક્ષાને કેમ વશ થઇ હશે ? નારી—સૌદર્યાંના 'સુવર્ણ કલશ જેવા કેશકલાપ ઉતારી આપતાં ચંદનાને કંઇક Àાભ નહિ થયા હોય ? કઇ જ આનાકાની નહિ કરી હાય ? ભ॰ મહાવીરના શ્રમણસંઘના જે ઉજ્જવળ ઇતિહાસ તે સમયે રચાઈ રહ્યો હતેા અને એમાં સાધ્વી ચંદનાના સુકુમાર હાથથી જે સ્વર્ગીય રંગ પુરાવાના હતા તે જોતાં ચંદનમાલાની મૌન ગંભીર શરણાગતિમાં બુદ્ધિને પણ અગમ્ય એવા કઈ ગહન સંકેત હોવા જોઇએ. ખીજી વાત એ પણ છે કે જેણે દેહ વિષેની સેાહ–મમતા છેક જતી કરી છે.ાહ્ય શેશભા કે સૌંદર્યની જેને લેશ માત્ર ચિંતા નથી, જેના રૂવે રૂવે ઊંડી આત્મતૃપ્તિ અને વિરાગની દીપ્તિ ચમકી રહી છે તેને તુચ્છ વાળના ત્યાગ શા હિસાબમાં હોય ? સર્પ ને કાંચળીના ચેાડા જ માઠુ હાય !

Page #76

ચંદનબાળા
[૪]'
ચંદના વીર પ્રભુનાં સાધ્વીસંઘની મુખ્ય પ્રવત્તિની હતી. એ અહેભાગ્ય એને અકસ્માત્ થોડું જ લાધ્યું હતું? ભગવાનના કૃપાપ્રસાદને પાત્ર બનતાં પહેલાં કેટલી પૂર્વ તૈયારી કરવાની હોય છે તે આ ચંદનબાળાના જીવનમાં દેખાય છે.
કેશ તે મુંડાવ્યા. પણ મુંડાવનાર મૂળાને આત્મા અકળાઈ ઉડ્યો. ચંદનબાળાને તે એ વાળની કંઈ કીમત નહેતી. પણ મૂળ શેઠાણીના ઈષાળુ મનને એ અન્યાયએ અત્યાચાર કેમ જંપવા દે? એક પાપ છુપાવવા બીજા પાપને આશ્રય લે જ પડે–પછી તે પાપની પરંપરા વહી નીકળે. મૂળા શેઠાણને ખાત્રી હતી કે ધનાવહ શેઠ ચંદનાનું આ કેશરહિત મુખ જોઈને કે થયા વિના નહિ રહે. એ પૂછશે તે શું જવાબ દઇશ?
જવાબદારીમાંથી છૂટવા, પહેલા કરતાં પણ અધિક ક્રૂર ઈલાજ મૂળાએ અજમાવ્યો. લુહારને બોલાવી લેખંડની બેડીઓ ચંદનાનાં પગમાં પહેરાવી, આઘેન એક અવાવરુ ઓરડામાં ધકેલી દીધી. ભૂખી-તરસી ચંદના પિતાની મેળે પ્રાણ છોડી દેશ-પિતાના પાપની કેઈને -કંઈ જાણ સરખી પણ નહિ થાય એમ માની મૂળા પોતાના પિયર ચાલી ગઈ. પાપ છાપરે ચડીને પોકારે છે એ કહેવત મૂળા ભૂલી ગઈ.
બે-ત્રણ દિવસ એ પ્રમાણે નીકળી ગયા. શેઠના ચાકર વર્ગને મૂળાએ એવી સખત ધમકી આપી રાખી હતી કે જે કઈ ચંદનાની બાતમી શેઠને આપશે તે તેની બૂરી વલે થયા વિના નહિ રહે. અને મૂળા જે કપાઈ

Page #77

1 ૪૬] મહાવીઓ તે વાઘણ કરતાં પણ વધુ વિકરાળ બને એ વિષે કેને શંકા નહોતી. એટલે શેઠને પિતાના ઘરમાંથી સાચી બાતમી મળે એ સંભવ નહોતે.
પહેલે દિવસે ચંદન વિષે કંઈ સંતોષકારક જવાબ ન મળે. એટલે પિતાની બહેનપણીને ત્યાં રમવા કે વિખત ગાળવા ગઈ હશે એમ માની શેઠે નીરાંત વાળી. બીજે દિવસે પણ ચંદના ન દેખાઈ. ચંદના કયાં ગઈ હશે? ઘરમાં સૌના ઓઠ સીવાઈ ગએલાં દેખાયાં. શેઠ સમજ્યા કે પિતાને અજાણ રાખવા સારુ કઈક પ્રપંચજાળ પથરાઈ છે, પણ એ જાળને - તાંતણે કેમ પકડે એ એક મેટી સમસ્યા થઈ પડી. સેવકે અને સગાઓ જ ત્યાં ફરી બેઠા હોય ત્યાં ધનાવહ જેવા બુદ્ધિશાળી પણ બીજું શું કરી શકે?
ત્રીજે દિવસે એમને પુણ્યપ્રકેપ એકાએક જાગી ઉડ્યો. એમણે હવે જરા સખતાઈથી તપાસ ચલાવવા માંડી. જેને પૂછે તેની આંખમાં ભય તરવરતે તેમણે નીહાળે. એક પેશીમાએ છેડી હીમત દાખવી. એને મૂળા શેઠાણુની બીક જ નહતી એમ નહિ પણ મડદા ઉપર વીજળી પડી તે યે શું કરવાની હતી, એમ માની એણે શેઠની પાસે ખરી હકીક્ત નિવેદન કરી. ડોશીમાએ હવે જીવવાની આશા મૂકી દીધી હતી. મૂળા શેઠાણી બહુ ખીજાશે તે બે દિવસ વહેલી મરીશ એથી દુનીયા કંઈ રસાતળ નહિ પહોંચે, બાકી એક નિર્દોષ અબળાને તે ગમે તે ભેગે પણ છોડાવવી એવું માનીને જ ડોશીમાએ ચંદનબાળા પ્રકરણ ઉપર જે આછો પડદે પડ્યો હતે તે ચીરી નાખે. •

Page #78

" ચંદનબાળા ૪૭] જે ઓરડામાં ચંદના એકાંતવાસ, ઉપવાસ અને પગબેડીની વિના દેશે સજા ભગવતી પડી હતી તે તરફ શેઠે દેટ મૂકી અને ચંદનાને દીન-મલિન વેષમાં બહાર કાઢી. બે દિવસ પહેલાંની ચંદના અને આજની ચંદના વચ્ચે જાણે કે ઉત્તર-દક્ષિણ એટલે ફેર પડી ગયે હેય એમ શેઠને લાગ્યું. પણ અત્યારે શબ્દને વ્યય કરવાને અવસર નહોતે. પગમાંની જંજીરેથી જકડાયેલી ચંદનાને બહાર કાઢી, ત્રણ દિવસની ભૂખી-તરસી-ચંદના માટે તાત્કાલિક બીજું કઈ ખાનપાન તયાર નહિ હેવાથી, થોડા અડદના બાકળા એક સૂપડામાં ધરો, લેહની બેડીઓ તેડાવવા લુહારને બેલાવી લાવવા શેઠ લુહારની કેડ તરફ ગયા.
કૌશાંબીમાં ભગવાનનાં પગલાં થયાં તેને આજે ચાર મહિના થઈ ગયા છે. આ ચાર મહિના દરમિયાન દીર્ઘ તપસ્વી ભગવાન, કૌશાંબીની શેરીઓ, મહેલ્લાઓ અને ચૌટાઓમાં એક મુઠી ધાન માટે ફરી રહ્યા છે; પરંતુ ચાર-ચાર મહિના થયાં એમને કેઈના હાથની ભિક્ષા સ્વીકારને યેગ્ય નથી લાગી. આખું ગામ ચિંતામાં ડૂબી ગયું છે. રાજા રાણું પિતે અને એમના અતિ વ્યવહાર કૂશળ ગણતા અમાત્યે પણ ભગવાનને ભિક્ષા વગર પાછા વળતા જોઈને હેરાન થઈ રહ્યા છે. એ તપસ્વીને શું જોઈએ? કેમની પાસેથી કેટલું કેવા પ્રકારનું અન્નપાન જોઈએ છીએ? તે કેઈથી કળી શકાતું નથી. ચારચાર મહિનાથી લેકે એ પ્રશ્ન એ છે, પણ દીર્થ

Page #79

[૪૮] માયાવીઓ તપસ્વી મહાવીરને શું ખપે છે તે સમજાતું નથી. કૌશાંબી જેવી સમૃદ્ધિશાલી નગરીમાંથી આ લેકમાન્ય, રાજમાન્ય, દેવપૂજ્ય તપસ્વી મુઠી ધાન લીધા વગર, ભૂખે ને ભૂખ્યા જ પાછો વળે તે જોઈને નગ વાસીઓને ઊંઘ ને આહાર પણ અકારાં થઈ પડ્યાં છે..
શેરીએ શેરીએ કુળવધુઓ ભાતભાતના, ભગવાનને ખપે તેવા આહાર લઈને, હાથ જોડીને ઊભી રહે છે. ભિક્ષા માટે ફરતા ભગવાન તે તરફ માત્ર આ છે દષ્ટિપાત કરી ત્યાંથી ચાલી નીકળે છે. એ મૌનધારી તપસ્વી એક અક્ષરે ય બેલતાં નથી. પોતે કેવા પ્રકારની ધારણું રાખી રહ્યા છે તે કોઈને કહેવાય નહી. જ્યાંસુધી અભિગ્રહ પૂરે ન થાય ત્યાંસુધી એ તપસ્વી ઉપવાસ ઉપર ઉપવાસ ખેંચે જાય છે. ચાર-ચાર મહિનાના ભૂખ્યા અનાહારી તપસ્વીને જોઈને હજારો સ્ત્રી-પુરુષની આંખો ભીની બને છે. કેણું જાણે એને શું જોઈતું હશે?
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ આવી જ એક ઘટનાને ઉલ્લેખ છે. ભિક્ષુ રેજ શેરીઓમાં ભિક્ષા માટે ફરે છે. હજારે માણસે કીમતીમાં કીમતી વસ્તુઓ પાત્રમાં ભરીને સામે દેડી આવે છે. ભિક્ષુને જે ખપે તે સ્વીકારી પિતાને કૃતાર્થ કરવા વિનવે છે, પણ ભિક્ષુ તેની સામે ઉદાસભાવે જોઈ પાછો વળી જાય છે. - સમજાતું જ નથી કે એને શું જોઈએ છે. આખરે એક ગરીબ મજૂરણ, વૃક્ષના થડની એથે ઊભી રહી, આથમતી રજનીને આછે અંધકાર અંગે લપેટી લઈ

Page #80

ચંદનબાલા
[૪]
પિતાનું એકનું એક અંગે વીંટવાનું વસ્ત્ર ઉતારીને ભિક્ષુ પાસે ધરે છે. ભિક્ષુને મનોરથ તે દિવસે ફળે છે. જૂના જીર્ણ વસ્ત્રને માથે ચડાવીને, આનંદપ્રફુલ વદને તે પિતાના સ્થાને પાછો ફરે છે. એને અભિગ્રહ એ રીતે પાર પડે છે.
આ ભિક્ષુઓ, શ્રમણે અને તપસ્વી મુનિઓ એ રીતે વૈભવ-વિલાસમાં ગરકાવ થએલા સંસારીઓને ત્યાગ અને દાનની સમ્યગદષ્ટિ આપવા મથતા હતા. એશ્વર્ય જેમ પુષ્કળ હતું તેમ દાન-દક્ષિણની પણ એ સમયે ન્યૂનતા નહતી. ઉભરાતી સમૃદ્ધિમાંથી એકાદ બે દાનપુણ્યમાં ખચાય તે સહેજે તરી જવાય, પરલેકનું ભાતું બંધાય એમ તેઓ માનતા. પેટ ભરીને જમી લીધા પછી કઈ ભૂખ્યા તરસ્યાને થોડાં વધેલાં આહાર-પાણી આપ્યાં હોય તે ઉભયનું
લ્યાણ થઈ જાય-પરોપકાર તે થાય જ, એમ માની ઘણાંખરાં પોતાનાં ઘરનાં બારણાં સાધુ-મુનિ કે અતિથિ માટે ઉઘાડાં જ રાખતાં. પણ વિશ્વગુરુ જેવા આ તપસ્વીઓને એટલેથી જ સંતોષ નહતા. તેઓ તે ક્રમે કમે સર્વસ્વના ત્યાગની, પ્રિયમાં પ્રિય વસ્તુના દાનની લેકે પાસેથી અપેક્ષા રાખતા. ત્યાગ તેમજ દાનની યથાર્થ દષ્ટિ તેમને આપવા માગતા. અશકય અથવા અસાધ્ય જેવા લાગતા આ અભિગ્રહોમાં આત્મવિકાસ તેમજ લેકશિક્ષણને આ જ કંઈક ઊંડે હેતુ હે જોઈએ.
તે દિવસે કૌશાંબીના રાજાના માનીતા મંત્રી સુગુપ્ત

Page #81

[ ૫૦ ]
મહાદેવીઓ
ની માનીનિ નંદા, ભગવત મહાવીરને પોતાના ઘર તરફ આવતા જોઇને કેટલા ઉલ્લાસથી એમની સામે ગઇ હતી ? અને પેાતાના સૌભાગ્ય ઉપર આફરીન બનતી તે નંદા એક શ્રાવિકાને શેલે તેવી ઢકે, પ્રભુને કલ્પે તેવા કેટકેટલા ભાજ્ય પદાથ પ્રભુ પાસે ધરીને બે હાથ જોડીને દીનભાવે ઊભી રહી હતી ? પ્રભુ એમાંનું કઇં જ લીધા વિના, આવ્યા હતા તેમજ પાછા વળી ગયા તેથી નંદાને પેાતાના ભાગ્ય ઉપર કેટલા ધિક્કાર છૂટચા હતા ?
મૃગાવતીએ રાજા શતાનિકને કેટલે મીઠા છતાં હૃદય વીધી નાખે તેવા ઠપકા આપ્યા હતા ? આટઆટલા ગુપ્તચરા છે, આટઆટલા શાસ્ત્રવિશારો છે, વીર પ્રભુના મનની ધારણા સમજવા જેટલી તેવડ પણ તમારામાં નથી ? નકામી જ અડાઈએ હાંકા છે ને ?” રાજાએ મ’ત્રીઓ સાથે ચર્ચા કરી, ધ શાસ્ત્રીઓની સલાહ લઈ કઇંક પણ રસ્તા Àાષી કાઢવાના ઘણા ચે પ્રયત્ન કર્યો પરંતુ તેમાં સફળતા ન મળી. આખરે રાજાએ ઢંઢેરા પીટાવીને જાહેર કર્યું" કે ભ॰ મહાવીર ભિક્ષા માટે પધારે ત્યારે લેાકેાએ વિવિધ પ્રકારની વાનીએ તેમની સન્મુખ ધરવી. આજ્ઞાથી અને શ્રદ્ધાથી પ્રેરાયેલા કૌશાંખીના નાગરિકાએ એ ઇલાજ પણ અજમાવી જોયો; પરંતુ ગુંચ ન ઊકેલાઇ. ભ॰ મહાવીરના અભિગ્રહ જાણવાની ફાઇનામાં શક્તિ નહાતી અને કદાચ જાણવા મળે તેા પણ તે પ્રમાણે ચેાજના થવી પ્રાયઃ અશકય હતી.
ધનાવહ શેઠના ઘરના ખરામાં બેઠેલી-ત્રણ ત્રણ

Page #82

ચનમાળા
[ 42 ]
દિવસની ઉપવાસી ચંદના, વૃક્ષના આધારે પલવિત બનેલી લતાને મૂળમાંથી ઉખેડીને કાઈ ફેંકી દે અને જોતજોતામાં તે કરમાઈ જાય તેમ રાંક એશીયાળા વદનવાળી ચંદના પેાતાની સ્થિતિના વિચાર કરતી લાગે છે.
“ કયાં ચંપાના રાજમહેલ અને કયાં ધનાવહ શેઠની આ અંધારી એરડી ! કયાં ભાતભાતના લેાજન અને કયાં આ અડદના બાફેલા માકળા ! આ સ’સારનાટકનાં દશ્યા કેટલી ત્વરાથી, કેટલી કુશળતાથી પલટાઈ રહ્યાં હેાય છે ? માકળા તા ખાકળા, પણ અત્યારે કોઇ મુનિ કે અતિથિ આવી ચડે તે કેવું સારું' ? એમને વહેારાવ્યા પછી જ મેાંમાં કાળી મૂકવા જેટલું શું મારું સૌભાગ્ય પહોંચતુ હશે ?” ચ'ના આવી ભાવનાશ્રેણી ઉપર ચઢતી હતી. એટલામાં ભિક્ષા માટે ચાર-ચાર મહિનાથી ફરતા ભ॰મહાવીર આવતા દેખાયા.
ચંદના ભક્તિભાવથી એકદમ ઊભી થવા ગઈ પરંતુ ત્રણ-ત્રણ દિવસના ઉપવાસની અશક્તિ અને વધુમાં પગમાં પડેલી લેાખડી એડીએના ભારથી તે માત્ર એક ડગલું ભરીને ત્યાં ને ત્યાં જ થંભી ગઈ. હાથમાં રહેલા સૂપડામાંના ખાકળા પ્રભુને વહેારાવવાની એની હિમ્મત નહેાતી ચાલતી પરંતુ પાતાની અત્યારની દુર્દશા જોતાં આ બાકળા વહેારાવવા સિવાય એનાથી ખીજુ ખની પણ શું શકે ? ભગવતને ઉદ્દેશીને તે કહી રહી:
“ પ્રભુ! ! આ ભ્રાજન જો કે આપને ચાગ્ય નથી, છતાં અનુગ્રહની ખાતર પણ સ્વીકારશા ! ” પ્રભુ ચંદના

Page #83

[૫૨]
મહાદેવીએ
ના હાથના બાકળા વહેરવા પાસે ગયા, પરંતુ બીજી એક કથા એવી પણ મળે છે કે તરત જ પ્રભુ ત્યાંથી પાછા વળી ગયા. પ્રભુને ભિક્ષા વિના પાછા ફરતા જોઈને ચંદનાની આંખમાં આંસુ આવી ગયા. એને થયું કે “કેટલી દુર્ભાગી હું? વિશ્વવંદ્ય પ્રભુ, આટલી નજીક આવ્યા પછી, આહાર લીધા વિના પાછા ફરી જાય છે!” આ પ્રમાણે આકંદ કરતી ચંદનબાળા તરફ પ્રભુએ ફરી એક વાર પાછા ફરીને દષ્ટિપાત કર્યો અને પિતાને આ અભિગ્રહ ફળ્યો હોય તેમ ચંદનબાળાના હાથના બાકળા પ્રભુએ વહાર્યા.
એ જ વખતે અંતરીક્ષમાં દેવદુંદુભી ગડગડયા. શેકમાં ડૂબેલી કૌશાંબી, કેઈ જાદુગરના મંત્રબળે અચાનક જડ દેહ જાગી ઉઠે તેમ કલ્લોલ કરવા મંડી ગઈ. ભ૦ મહાવીરના ચાર ચાર મહિનાના ઉપવાસને અંત આવ્યો જાણી ઘેર ઘેર ઉત્સવની શરણાઈઓ વાગી રહી.
ચંદનબાળા કૌશાંબીમાં આ પ્રકારની દુર્દશામાં ન સપડાઈ હેત તે ભગવાને લીધેલા અભિગ્રહનું શું થાત ? એમને અભિગ્રહ આવા પ્રકારને હતે: “કે સતી અને સુંદર રાજકુમારી હેય, દાસીપણાને પામેલી હોય, પગમાં લોહની બેડીઓ પડેલી હેય, માથું મુંડેલું હોય, એક પગ ઉંબરા બહાર અને એક પગ ઉંબરાની અંદર હાય, ભૂખી હોય, રેતી હોય, એવી સ્ત્રી સુપડાના ખૂણામાં પડેલા અડદના બાકળા વહેરાવે તે વહોરવા.”
અકસ્માતે અને અત્યાચારોની કડીઓ પરસ્પરમાં

Page #84

ચંદનબાળા
[ ૫૩j
ગુંથાઈ જઈને ઈતિહાસની આખી સાંકળ કેવી ખૂબીથી તૈયાર કરે છે? ચંદનબાળાને અસાધારણ સંયમ, ઉંટવાળાની વિવેકશૂન્યતા, ધનાવહ શેઠનું વાત્સલ્ય, મૂળા શેઠાણીની ઈર્ષા અને ભ૦ મહાવીરનો ઉગ્ર અને એ કેટીને પહેલો તથા છેલ્લે અભિગ્રહ–એમ પંચ ધાતુના મિશ્રણે ચંદનબાળાની આ ચિરસ્મરણીય ઈતિહાસ પ્રતિમા રચી છે. કઈ ધાતુનું કેટલું મૂલ્ય આંકવું એ વિવાદમાં ઉતરવાની જરૂર નથી. ચંદનબાળાના સંયમવૈર્યના પ્રતાપે જગતના એક તારણહારને લગભગ છ મહિનાના ઉપવાસને અંતે અડદના બાકળા જેવું અન્ન આહાર માટે મળ્યું એ ઓછા આનંદની વાત નથી.
કૌશાંબીમાં આનંદના ઓઘ ઉછળી રહ્યા. રાણીએ અને રાજાએ પણ ચંદનબાળાને ઓળખી. ફરી એ પિતાની માસી પાસે રાજાના જ મહેલમાં આવીને રહી.
તે પછી ભ૦ મહાવીરને જ્યારે કેવળજ્ઞાન ઉપર્યું અને ગૌતમ આદિ અગિયાર વેદનુયાયી પડિતેને પ્રધી, દીક્ષા આપી ગણધર પદે સ્થાપ્યા ત્યારે આર્યા ચંદનબાળાએ, સાધ્વીસંઘનું સૂત્ર હાથ ધર્યું. જે ચતુવિધ જૈન સંઘની ભગવાને પોતે સ્થાપના કરી તેમાં સાધ્વીસ ઘની પ્રવૃત્તિની તરિકેનો ભાર ચંદનબાળાના શિરે આવ્યો. સાધ્વીસંઘની સફળતાનો ઘણોખરો યશ પ્રથમ પ્રવર્તિની ચંદનબાળાના જ ભાગમાં જાય છે એમ કહીએ તે ચાલે.
એક છ મહિનામાં પાંચ દિવસ ઓછા રહેતાં તપનું પારણું કરીને પ્રભુ ધનાવહ શેઠના ઘરમાંથી બહાર નીકળ્યા.

Page #85

લ સા
સેળ સતીઓમાં પહેલું જ નામ સુલસાનું શા માટે? સુલસા કેઈ મોટા રાજવંશમાં જન્મેલી રાજકુંવરી નહોતી, તેમ એને સ્વામી પણ મોટો વિજેતા કે વિદ્વાન નહતા. સુલસાને પતિ માત્ર એક સારથી

Page #86

સુલાસા
[ પ ]
હતા. સુલસા ભારે તપસ્વિની કે વિદુષી પણ નહતી. સેળ સતીઓના રાસમાં સુલસાનું નામ પહેલું શા સારુ? બીજી સતીઓએ જે કષ્ટ વેઠ્યાં છે, જે આકરી કસોટીઓ અનુભવી છે તેવું પણ સુલસાના ચરિત્રમાં કંઈ નથી બન્યું. નથી એણે સંસારનો ત્યાગ કર્યો, નથી ભારે તપ કર્યો અને છતાં સતીઓમાં જે કેઈનું પ્રથમ નામ ઉચ્ચારતું હોય તે સુલસાનું. કવિને આમાં કંઈ પક્ષપાત હશે કે સક્ઝાયની રચનાને એક અકસમાતું માત્ર હશે?
ધારે કે એ અકસ્માતું હોય, પણ ભગવાન મહાવીર જેવા વિરાગી પુરુષ, ચંપાપુરીમાંથી રાજગૃહ તરફ જતા અંબડ જેવા પરિવ્રાજકને એમ કહે “રાજગૃહી જતા છે તે ત્યાં સુલસા શ્રાવિકાને મારા ધર્મલાભ કહેજે !” એમાં સર્વ પ્રાણી પ્રત્યે સમતા અને મમતા ધરાવનારને ખુલ્લો પક્ષપાત નથી દેખાતે? ભગવાને બીજા કોઈને નહિ-રાજગૃહમાં શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ તે પારવગરનાં હતાં-ખુઢ શ્રેણિક કે અભયકુમાર, ચેલણું કે ભદ્રાને પણ નહિ, એકલી સુસાને જ સંભારીને ધર્મલાભ
જે મહામૂલે આશીર્વાદ કેમ પાઠવ્યું? - ભ, મહાવીર જે શાસનના સૂર્ય સમાન હોય તે
એમની આસપાસ અનેક રાજપુત્ર, શ્રેષ્ઠીપુત્ર, પંડિતે, વિરાગીઓની એક મોટી ગ્રહ-નક્ષત્રમાળા અહેનિશ ઘૂમતી. એમાં સુલસા સતીને શોધવા જઈએ તે એને પત્તો ન મળે. એ એટલી ભાગ્યશાલિની હતી કે એને બીજે કયાંઈ નહિ પણ ભગવાનના હૃદયમાં સ્થાન મળ્યું

Page #87

[ ૫૬ ]
મહાદેવી
હતું. ભગવાન મહાવીરને નજીકના કે દૂરના, પેાતાના કે પરાયા, મિત્ર કે વેરી જેવા મુદ્દલ ભેદ નહાતા. છતાં સુલસા માત્ર શ્રદ્ધા અને ભદ્રિકતાના મળે મહાવીર પ્રભુના સાવ નિર્વિકાર, પદ્મની પાંદડી જેવા સ્વચ્છ અને સુકામળ હૃદયમાં આસન જમાવી શકી હતી. સુલસાને પેાતાને એની ખબર હશે, પણ અભિમાન નહાતું.
ચંપાપુરીમાં ભગવાન મહાવીર જ્યારે સમેાસર્યાં હતા અને ધર્મોપદેશ સભળાવ્યા પછી જ્યારે અખંડ પરિવ્રાજક સાથે વાર્તાલાપ કરતા હતા ત્યારે અબડ રાજગૃહી તરફ યાત્રા કરવા જવાના છે એમ જાણ્યા પછી પ્રભુને સુલસા શ્રાવિકાનું સહેજ સ્મરણ થઈ આવ્યુ. એમણે પરિવ્રાજકને એટલું જ કહ્યું: “ત્યાં સુલસા શ્રાવિકા રહે છે એને મારા ધમ લાભ પહોંચાડજો.”
મહાવીર જેવા, ચક્રવર્તીને પણ વંદનીય પુરુષના મુખથી ધર્મલાભ પામવા એ સુભાગ્યની પરાકાષ્ઠા જ ગણાય. તેમાં ય વળી ભગવાન પાતે સભારીને એવા આશીર્વાદ માકલે ત્યારે તે એ આશીર્વાદ પામનાર નર કે નારી સ‘સારથી લગભગ તરી ગયા જેટલેા જ અલૌકિક આનંદ અનુભવે. ભ॰ મહાવીરે આ રીતે પેાતે સ`ભારીને કાઇને આશીર્વાદ નથી મેાકળ્યા. સુલસાના સૌભાગ્યની, સાચે જ, કાઇને પણ ઇર્ષા આવ્યા વિના ન રહે.
જે મહાવીર પ્રભુના એક નાના કૃપાકટાક્ષ માટે રાજાધિરાજો અને તપસ્વીએ તલસતા હતા, જેમના મુખેથી એક વાર પણ ધર્મલાભ જેવા આશીષ પામવા

Page #88

સુલસા
[ ૧૭ ]
પિતાનું જીવન સમપી દેવા તૈયાર હતા તે મહાવીર એક સારથીની પત્ની-સુલસા શ્રાવિકાને, રાજગૃહી જેટલે ઘર ધર્મલાભ મેકલે, ત્રિદંડી જેવા પરિવ્રાજક ની સાથે આશીર્વચન મેકલે એ જૈન સંઘના ઈતિહાસની નાનીસૂની ઘટના નથી.
પરિવ્રાજક સંબડ પણ ઘડીભર તે થીજી ગયે. રાજગૃહીના કેઈ ધનશ્રેણી કે રાજમાતાને ભગવાને આ પ્રકારને સંદેશો પાઠવ્યા હતા તે એને આશ્ચર્ય ન લાગત. એને વિચાર થયેઃ “આવી મેટી વૈભવવંતી રાજગૃહી-એમાં ભગવાનને એકલી સુલસા જ યાદ આવી? બીજા કેઈને નહિ, સુલસાને જે શા માટે? સુલસાએ એવા કયા મહાન પુણ્ય કર્યા હતાં ?”
પરિવ્રાજક સંબડની એ શંકા બરાબર હતી. સુલસા એક સામાન્ય ગૃહિણી હતી. દાન દેવામાં તે અલબત્ત ઉદાર હતી, પણ એકલા દાનની જ વાત કરીએ તો સુલસા કરતાં સવાઈસન્નારીઓને એ વખતે તૂટે નહોતે. એને ત્યાં કૂબેરને ભંડાર નહેતે. સુલસા ઉદાર હોય તે પણ એની સંપત્તિ મર્યાદિત હતી. માત્ર દાનૈશ્વર્યથીએ અમરતા મેળવી જાય એ અસંભવિત હતું. - સુલસા શક્તિશાલિની હતી. એ જ એની વિશિષ્ટતા છે. વિવેકશક્તિ અને શ્રદ્ધા સુલસામાં સંગમ પામી હતી. જાણે કે બે મહાનદીઓના શાંત-ગંભીર નીર સુલતાના સાગર સમા અંતરમાં જઈને સમાઈ જતાં હતાં. એક તે નિ થવચનને વિષે અચળ શ્રદ્ધા સેવવી

Page #89

[ ૫૮ ]
મહાવી
એ કઠિન હતું, શ્રદ્ધા અનુસાર આચરણ તે એથી યે કઠિન હતું અને શ્રદ્ધાને અ ંધશ્રદ્ધાના ખાડામાં પડતી અટકાવવા સા જાગૃત અને વિવેકશીલ રહેવું એ તા અત્યંત કઠિન કાર્ય હતુ. સુલસાના શ્રદ્ધા દ્વાર જેવા અતૂટ હતા તેવી જ એની વિવેક-વિચારની શક્તિ પણ શાશ્વતી જ્યાતિ શીખાની જેમ જવલંત હતી. આ શ્રદ્ધા અને વિવેકની શક્તિથી જ ભ૦ મહાવીરના અંતરના એક ઉજળા ખૂણા મેળવવા સુલસા સદ્ભાગી મની હતી.
રાજગૃહ પહોંચ્યા પછી અંખડને વિચાર થયેાઃ “ ધર્મલાભ તે પહેાંચાડવા છે. પણ સીધા સુલસાને ત્યાં જઈને સમાચાર સભળાવી દેવાથી પૂરા રંગ નહિ જામે. એને ત્યાં જઈશ અને ભ॰ 'મહાવીરના સંદેશે લઇને આવ્યેા છું એમ જાણ્યા પછી તે મારું સ્વાગત કરશે અને ભગવાને પેાતાના મુખેથી ધમ*લાભ પાઠવ્યા છે એમ જાણીને એનાં રામે રામ પ્રફુલ્લિત બની જશે એની કલ્પના થઈ શકે છે. પરંતુ એ રીતે તે એનું અંતર અણુપરખાચું રહી જશે. સુલસા, કઇ તાકાતના મળે ભ॰ મહાવીરની આટલી નિકટ આવી તે નહિ સમજાય,
"7
કૌતુકથી પ્રેરાયેલા અંખડ, પહેલાં શ્રાવક હતા, તે જૈન મુનિના વેશ અને વાણીથી થાડાઘણા પરિચિત હતા. તેણે રાજગૃહી પહોંચી, જાનેા-કસાએલે જૈન મુનિ હાય એવા સ્વાંગ સજ્યા અને સુલસા શ્રાવિકાના આંગ ણામાં જઈને ઊભેા રહ્યો. સુલસાએ શાંતિથી એને સત્કાર્યાં, પણ જ્યારે જૈન મુનિના વેષમાં રહેલા એ

Page #90

સુલસા
[ ૫૯ ]
પરિવ્રાજકે એક એવી વસ્તુ માગી કે જે કાઈ જૈન સુનિ આચાર-વિચારની દૃષ્ટિએ માગી શકે જ નહિ, ત્યારે સુલસા કઇ મેલ્યા વિના, જેમ આવી હતી તેમજ પાછી વળી ગઈ. અંખડને ખાત્રી થઇ કે સુલસા માત્ર શ્રદ્ધાના ઢગલા નથીઃ માત્ર વેશની પૂજક નથી. મુનિનું અ'ત:સત્ત્વ પળવારમાં પરખી શકે છે.
સુલસામાં વિવેક-વારી તા છે. પણ કદાચ એ બહુ છીછરું હશે. આવેા વિચાર કરીને અખડે બે-ત્રણ ચમત્કાર કરી બતાવવાની પેરવી કરી. ભલભલા ચમત્કારમાં માહાઈ જાય તાં સુલસા જેવી એક સામાન્ય નારીનું શું ગજું? અંખડે સુલસાને સેાળવવાની તરકીખ રચી.
અબડે પ્રથમ સાક્ષાત્ બ્રહ્માનુ' સ્વરૂપ ધરી, રાજગૃહના પૂર્વ તરફના દરવાજે પેાતાનુ આસન જમાવ્યું. બ્રહ્મા પાતે પૃથ્વી ઉપર ઉતરી આવ્યા છે એમ જાણ્યા પછી ગામ ગાંડું' અને એમાં પૂછવાપણું જ કયાં છે ? હજારા ભેાળાં સ્ત્રી-પુરુષા એ બ્રહ્માના વેશધારી પાસે પહોંચી ભક્તિથી પેાતાનાં મસ્તક ઝૂકાવવા મડી ગયાં. અબડ ઉઘાડી આંખે, સૌનાં માં નીહાળતા હતા. તેણે આટલા મોટા સમુદાયમાં સુલસાને ન ભાળી-જેને ખેંચવા માટે આ બધી માયા રચી હતી તે નિરર્થક બનતી જોઈ નિરાશ થવાને બદલે બીજો એક નવા દાવ ખેલવાના નિરધાર કર્યાં.
સુલસા શ્રાવિકા બ્રહ્માના દર્શને ન ગઈ. બ્રહ્મા પ્રત્યે કે ખીજા ધ્રુવ પ્રત્યે એને તિરસ્કાર હતા એવું કંઇ જ નહાતુ. બ્રહ્મા ભલે વિશ્વના વિધાતા હાય પણ

Page #91

[ 0 ]
મહાદેવી
સુલસા તા કમ-ફળમાં જ માનતી. બ્રહ્મા જેવા દેવા રીઝે કે કાપે તેની તેને શી પરવા હોય ? સુલસા · ગાડરીયા પ્રવાહમાં નહાતી માનતી. સૌ કોઈ ચાલી નીકળે એટલે એમની પાછળ સુલસા પણ ચાલી નીકળે એવી દુખળ નહેાતી. ભ॰ મહાવીર અને એમનુ શાસન એ જ પ્રાણી માત્રના ઉદ્ધાર કરવાને સમથ છે એવી તેની પાકી શ્રદ્ધા હતી. રાગ-દ્વેષ ધરાવતા દેવદેવીએ પાછળ ઘેલા બનવાનું એને કેમ પાષાય ?
બીજી તરફ અ’ખડે પણ મનમાં પાકી ગાંઠ વાળી લીધી કે સુલસાને હરકેાઇ બહાને ચળાવવી—શ્રદ્ધાથી ડગાવવી. એણે હવે સાક્ષાત્ કૃષ્ણ-કનૈયાની લીલા ભજવવી શરૂ કરી. જે લેાકેા કૃષ્ણના નામ માત્રથી ગાંડાતુર અને તેઓ કૃષ્ણની પ્રત્યક્ષ મૂર્ત્તિ નીહાળ્યા પછી એના કૃપાપ્રસાદ લૂંટવામાં શા સારુ બ્રુસાઈ રાખે ? રાજગૃહ આપું હીલેાળે ચડયું. સુલસાના સગા-સંબંધી કે હિતેષીઓએ કાઇએ શુ સુલસાને આગ્રહ નહિ કર્યાં હાય ? સુલસા શું આખા શહેરના નર-નારીએ કરતાં પેાતાને વધુ બુદ્ધિમતી માનતી હશે ? ગમે તેમ પણ સુલસા શ્રાવિકાની તીર્થંકર દેવાધિદેવ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા તલમાત્ર પણ ન ડગી. અંખડ એ ખાજીમાં પણ હારી ગયા.
ત્રીજી વાર અંખડ પરિત્રાજકે વિશ્વના સર્જનહારના અભિનય ભજવ્યેા. એ અભિનય જેવા અને એમાં ભાગ લેવા રાજગૃહના ટોળેટોળાં ઉમટયાં. માત્ર સુલસા ન આવી.

Page #92

સુલસા
[ 2 ]
આખરે જ્યારે અંખડને ખાત્રી થઈ કે સુલસા બ્રહ્મા, કૃષ્ણ, શિવ જેવા દેવ–ઢવીએના દર્શને તે નહિ જ આવે એટલે એણે તીથ કરના વેશ ભજવી લેવાના નિશ્ચય કર્યાં. ચાથે દિવસે એણે રાજગૃહની ઉત્તર દિશામાં, તીર્થંકર ભગવાનને છાજે તેવું આખાદ સમવસરણુ રચ્યું અને પેાતે પણ પચીસમા તીથ કર છે એવી ઘેાષણા વહેતી મૂકી. તીથ "કર પ્રભુના દર્શન કરવા તેા સાચા-ખાટા શ્રાવક-શ્રાવિકાના વૃઢો, ઘરના તમામ કામકાજને પડતાં મૂકી ચાલી જ નીકળશે એમ અંખડે માન્યું. પણ સુલસાના કાને એ વાત પહોંચી ત્યારે એને વિચાર થયા કે આ તીથ કર હાવાના દાવા કરનાર કેાઈ ઠંગ જ હાવા જોઈએ. પચીસમા તીથકર જૈન શાસનમાં સંભવતા જ નથી. તીથ કરના નામે સુલસાની બુદ્ધિના કે વિવેકના દીપક એલવી ન નાખ્યા. ભ. મહાવીર છેલ્લા અને ચાવીસમા તીર્થંકર છે એ પ્રકારની એની મેરુ સમાન અચળ શ્રદ્ધાને અખડ ઢગાવી શકયા નહિ.
અ“ખડ ખીજું કઈ અધિક સમન્યા કે નહિ તે તા કાણુ જાણે પણ એ એટલું ખરાખર જોઈ શક્યા કે સુલસા શ્રાવિકા સામાન્ય સ્ત્રી હાવા છતાં એનામાં એક એવી અસામાન્યતા હતી કે જે બીજી હજારો ને લાખા સ્ત્રીઓમાં પણ ભાગ્યે જ કોઈ એકમાં હાય. સુલસા લેાકવાયકા, લેાકપર'પરા કે કુતૂહળથી પ્રેરાઇને પેાતાની શ્રદ્ધાને ઢાર તાડી નાખે-પ્રવાહમાં તણાતા જતા તરખલાની જેમ દોડવા કે નાચવા મ`ડે એવી દુખળ,

Page #93

[૨ ] મહાદેવીએ છીછરી શ્રદ્ધાવાળી સ્ત્રી નહતી. ભગવાન મહાવીરના અંતરમાં એણે જે શ્રાવિકાનું સ્થાન મેળવ્યું હતું તે તેના અધિકારની જ વસ્તુ હતી.
બધા દાવમાં હારેલો ખેપાની અંખડ હવે શ્રાવકના વેશમાં સુલતાને ત્યાં ગયો. પિતાને કે એક ' ધર્મબધુ આવે છે એમ જોતાંની સાથે જ સુલસા શ્રાવિકા તેને સત્કારવા સામે ગઈઅખંડની નજીક પહોંચી બે હાથ જોડી નમસ્કાર કર્યા. જાણે કે ઘણે દિવસે પોતાના ધમભાઈને મળતી હોય તેમ પૂરા વિનય અને ઉલ્લાસ સાથે કુશળ સમાચાર પૂગ્યા.
હવે જ અબડે, અત્યાર સુધી સંતાડી રાખેલી હકીક્ત સુલસા પાસે રજૂ કરી.
તીર્થયાત્રા કરતે કરતે ચંપાપુરીમાં જઈ ચડ્યો હતું. ત્યાં ભ૦ મહાવીરને ધર્મોપદેશ સાંભળ્યો. હું અહીં આવવાને છું એમ જાણ્યા પછી પ્રભુએ કહ્યું કે રાજગ્રહી જાઓ તે સુલસા શ્રાવિકાને મારા ધર્મલાભ કહેજે. એટલે એ સંદેશો પહોંચાડવા તમારી પાસે આવ્યો છું.”
ભગવાન મહાવીરનું નામ સાંભળતાં જ સુલસાના અંગેઅંગમાં આનંદની ઝણઝણાટી વ્યાપી ગઈઃ મનમાં ને મનમાં જ એ ભગવાનનાં શક્તિ-સામર્થ્ય અને લોકપકારની સ્તુતિ કરવા લાગી. સુલસા ગૃહિણી હતી. ઘરના અને વ્યવહારનાં ઘણાં કામ એને સંભાળવા પડતાં. પણ પાણી ભરીને જતી, સરખે-સરખી વયની સખીઓ આનંદ-કલ્લોલ કરતી હોય, છતાં એમનાં ચિત્ત

Page #94

સુલસા
[ ૬૩ ]
તે બેડ સાથે જ ચેટેલાં હોય તેમ સુલસા-શ્રાવિકા ભગવાન મહાવીરના ચરિત્રનું અહોનિશ ચિંતન કરતી. એ મહાવીરમાં જ જીવતી. એના ચિંતન અને મનનને જે કઈ નીડ કાઢવા બેસે તે એમાંથી ભગવાન મહાવીર સિવાય બીજું કઈ ન નીકળે.
ભ૦ મહાવીરના ધર્મલાભ લઈ આવનાર અંબાનું પોતાના સગા ભાઈ કરતાં પણ અધિકું આતિથ્ય કર્યું. અતિથિને પણ થયું કે ભગવાન પ્રત્યે જે આટલી નિષ્ઠા અને શ્રદ્ધા ધરાવે છે તેને ભગવાન જે પિતાના અંતરમાં સ્થાન ન આપે તે એ ભગવાનના વિશેષણને ચોગ્ય જ ન ગણાય.
સુલસાને પતિ નાગ રથિક, સુલસા પ્રત્યે અનન્ય નેહ ધરાવતે. એ જે રણકળામાં કૂશળ હતું તે જ ઉદાર હતે. બહુ પત્નીએ પરણવાને જે કાળે સામાન્ય રિવાજ હતા તે વખતે પણ નાગ રથિક એકપત્નીવ્રત પાળતે. શરૂઆતમાં સુલસા જ્યારે પરણીને પતિગૃહે આવી અને થડા વખત સુધી પિતાને કંઈપુત્ર-સંતતી થાય એમ ન લાગ્યું ત્યારે તેણે જ પતિને બીજી
ગ્ય સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરવાને આગ્રહ કર્યો. નાગ રથિકને બહુ બહુ રીતે બીજી વાર પરણવા, સુલસાએ સમજાવ્યો, પણ તે પિતાના વ્રતમાં અડગ રહ્યો.
રથિકને પુત્રની વાંછા જ નહતી એમ નહિ, પણ સલસા જેવી ભલી-ભોળી નારીને એ દુભવવા નહેલે માંગતે. પુત્રપ્રાપ્તિની એની આકાંક્ષા ઓછી

Page #95

[૪] મહાદેવીએ તિવ્ર નહતી. તે જ્યારે પિતાના સ્નેહી કે પાડેશીના આંગણામાં નાનાં બાળકોને કલેલતાં જેતે ત્યારે એનું મન પુત્રપુત્રીના અભાવે ઉદાસ થઈ જતું. સુલસા એ ઉદ્વેગ બરાબર વાંચી શકતી. પતિના દુઃખમાં એ સહભાગી બનવા પ્રયત્ન કરતી. રથિક અને સુલસા ઊંડે ઊંડે એવી મમવેદના અનુભવતા કે જે કેઈને કહેવાય નહિ તેમ સહેવાય પણ નહિ.
નાગ રથિક, રાજગૃહીના મહારાજા બિંબિસારને માનીતું હતું. વિપત્તિનાં વાદળ ફરી વળ્યાં હોય, રસ્તે સૂઝત ન હોય એવે વખતે પોતાના રથની લગામ બિંબિસાર નાગ સારથીના હાથમાં સેપતા. અને નાગ સારથી, સાક્ષાત મૃત્યુની સામે ઝઝુમીને પણ મહારાજને ક્ષેમકૂશળ ઘેર પહોંચાડતે. મંત્રી અને અમાત્ય કરતાં પણ આવા સારથી ને મહારથી રાજદરબારમાં વધુ પ્રતિષ્ઠા પાત્ર મનાતા.
આ બહાર, રાજમાન્ય, રૂપશીલ પતિ જ્યારે બહારથી ઘેર આવતે ત્યારે દિલમાં કયાંઈક પણ ઊંડી વ્યથા હોય એમ ગમગીન બની જતા. સુલસા એને સમજાવતીઃ
“સંતતી હેવી કે ન હોવી ભાગ્યાધીન છે. એ વિષે હર્ષ શેક કરે એ નરી નબળાઈ છે. પુત્ર કે પુત્રી છેડાં જ સ્વર્ગે પહોંચાડવાના હતાં અને પુત્ર-પુત્રી હોય તે જ કુળ કે વંશની આબરૂ જળવાય એ કંઈ નિયમ નથી,”
લગ્ન, પુત્ર, શ્રાદ્ધ, તર્પણ એ શબ્દને લેપ્રવાહ

Page #96

સુલયા [ ૬૫ ] પવિત્રતાના રંગથી એ વખતે રંગી નાખ્યા હતા. “ અપુત્રની ગતિ કેમ સંભવે ? એનું શ્રાદ્ધ કેણુ કરે? પુત્ર ન હોય તે પૂર્વજોની પરંપરાનું શું થાય ?” લોકજીભે ઉચ્ચારાતાં આ વાકાએ, જાણે કે લેકને વિચારશૂન્ય બનાવી દીધા હતા. નાગ રથિકના મન ઉપર એની છાયા પડી હતી.
સુલસા પિતાની કેમળ વાણીથી કહેતીઃ “બ્રાદત્ત ચક્રવર્તી જેવાને, આ ભવમાં જ, અંધાપામાંથી એમને પુત્રપરિવાર બચાવી શક નથી તે બીજા લેકમાં પુત્રે માતાપિતાને બચાવે એ શું સંભવિત છે? પુત્રે જ અંદર અંદર એવા લડ્યા કે ધૃતરાષ્ટ્રના કુળનું નખેદ નીકળી ગયું અને રાવણ જેવા પુત્રને લીધે એને આખે વંશ કલંક્તિ બન્યા એ બધું શું આપણે નથી જાણતા ?” રથિક એવી વાતે શાંતિથી સાંભળી લેતે. સલમાને એ કંઈ ખાસ જવાબ આપી શકતા નહિ. બહુ બહુ તે તે એટલું કહેતે કે “ધર્મની ઊડી વાતે હું ન સમજું. ઘરમાં આવ્યા પછી મારું મન ઉદાસ બની જાય છે. ” એ જ વાત બીજા શબ્દમાં મૂકીએ તે નાગ સારથીનું હૈયું હેતભર્યું હતું એ હેત હલવવાને એને પુત્ર-પરિવાર જેવા પાત્રના જરૂર હતી. ઉભરાતે વાત્સલ્યભાવ એ કયાં જઈને ઠલવે? " એવામાં બે સાધુપુરુષે ગેચરી કરતા સુલતાના આંગણામાં આવી ઊભા. સુલસા અતિથિ-સંવિભાગ માનતી. રેજ એ અતિથિની આકાંક્ષા રાખતી.

Page #97

[ દ] મહાદેવી પિતાના ઘરને માટે તૈયાર થતાં કે થયેલાં ભજનખાનપાનમાં અતિથિને પ્રથમ હક્ક છે એમ એ માનતી. સુયોગ્ય મુનિએને વહેરાવ્યા પછી, બાકી જે રહે તે જ પોતાના માટે ઉચિત આહાર છે એવી તેની પાકી સમજણ હતી. | મુનિઓને ઉભેલા જોઈને સુલસા સહર્ષ એમની સામે જઈ બે હાથ જોડીને ઊભી રહી.
“ભગવન્! આપના ચરણ વડે મારું ઘરઆંગણું પાવન થયું છે. આપને જે વસ્તુનો ખપ હોય તે કહો.”
સાંભળ્યું છે કે તમારે ત્યાં લક્ષપાક તેલ છે. અમારામાંના એક સાધુને આધીની ખાતર એની જરૂર પડી છે.” લક્ષપાક તેલ, એમ કહેવાય છે કે, ઘણું લાંબી, ખરચાળ અને બુદ્ધિયુક્ત પ્રક્રિયા માગે છે. એ તેલ ઘણાં દર્દો ઉપર અકસીર ઉપાય તરીકે જાતું. સારા શ્રીમંતે કે રાજકુટુંબ સિવાય ભાગ્યે જ એવું તેલ મળતું.
આવી કીમતી વસ્તુ આપવાને પિતાને પ્રસંગ સાંપડ્યો છે તે જાણીને તુલસા હર્ષઘેલી બની ગઈ. પોતાની કઈ પણ વસ્તુ બીજાને કામ આવે તે જેવા સુલસા હંમેશા આતૂર રહેતી. એમાંયે વળો આ તે મુનિરાજ હતા-બીમાર મુનિ માટે લક્ષપાક જોઈતું હતું.
ઉત્સાહભેર સુલસા લક્ષપાક તેલ લેવા ઘરમાં દેડી ગઈ. હોંશમાં તેલને ઘડે લાવતાં કંઈક એવો. અકસ્માત્ બન્યું કે ઘડે ધરતી ઉપર પછડાયો અને મહામૂલું તેલ ધૂળભેગું મળી ગયું.
પ્રાણની જેમ જાળવેલા ઘડાની આવી દુર્દશા થતી

Page #98

સુલાસા
[૬૭] જોયા પછી કઈ પણ સ્ત્રી કે પુરુષને ઊંડે આઘાત થયા વિના ન રહે. તુલસીનું મોં પડી ગયું, પરંતુ અત્યારે અફસેસ કરવાને કે દડાં રેવાનો વખત નહોતે. તે ફરી વાર અંદર જઈને બીજે ઘડે એટલા જ ઉલ્લાસથી લઈ આવી.
એક વાર નહિ, બે વાર નહિ, ત્રણ ચાર વાર એ તેલના ઘડા ઢળાઈ ગયા, છતાં સુલતાન મેં ઉપર ચિંતા કે ગ્લાનિની એક પણ સ્પષ્ટ રેખા ન ઉપસી. હકીક્ત એવી છે કે દેવે જ “ સુલતાના પૈયની કસોટી કરવા આ કારસ્તાન રચ્યું હતું. મુનિના વેશમાં આવેલા દેવોએ પિતે જ આખરે ખુલાસો કર્યો: “એ ઘડા અમે જ હેન્યા છે. અમે તમારી કસોટી કરવા આ વેષ લઈને આવ્યા હતા. ” . | સુલસાના ઓદાર્થ, ધર્યું અને સમર્પણથી પ્રસન્ન થએલા દેએ જતાં જતાં, સુલસાને બત્રીસ ગેળીઓ આપી. એક એક ગોળી ખાવાથી એકંદરે બત્રીસ પુત્ર અનુક્રમે થશે એમ એ દેવે કહેતા ગયા. તે ઉપરાંત સ્મરણ કરવા માત્રથી પિતે સુલતાને સહાય આપવા આવી પહોંચશે એવું વચન પણ આપતા ગયા. - સાધુઓ અથવા તે દેવે ગયા પછી સુલતા વિચાર કરવા લાગી. “બત્રીસ ગેળી અને બત્રીસ પુત્ર ! પણ આટલાં બધાં સંતાનોને હું શું કરું? એના કરતાં જે બત્રીસે ગોળીઓ એકી સાથે ગળી જવું અને બત્રીશ ને બદલે એક જ બત્રીસલક્ષણે પુત્ર થાય તે કેવું, સારું ?”

Page #99

[૮] મહાદેવીએ
કેઈની સલાહ લીધા વિના સુલસા ઉતાવળી બનીને એકી સાથે બત્રીસે ગોળીઓ ગળી ગઈ. અનુભવવગરની એ વિદુષી, ભદ્રિક નારીને એ સાહસની આકરી સજા સહન કરવી પડી. દિવસો જતાં બત્રીસ ગેળાઓના બત્રીશ ગર્ભ બંધાયા. ઉદરમાં એને સમાવેશ નહિ. થઈ શકવાથી સુલ અકથ્ય વેદના ભેગવવા લાગી. મુંલસાને અને મૃત્યુને માત્ર બે તસુનું જ છેટુ રહી. ગયું. અસહ્ય ઉદરવ્યથાથી રીબાતી સુલસા, રેજની જેમ આ વખતે પણ કાર્યોત્સર્ગ કરી, અરિહંત ભગ વાનનું ધ્યાન ધરવા લાગી. એ વખતે પેલા દેવેનું પણ સ્મરણ થઈ આવ્યું.
દેવ જેણે આ બત્રીસ ગોળીઓ આપી હતી, તેણે આવીને પહેલાં સુલસાને, એના અવિચાર માટે થોડે ઠપકે આવેઃ કેટલું મોટું ભયંકર જોખમ ખેડયું હતું તેને ખ્યાલ આવે. તુલસા એ બધું શાંતિથી સાંભળી રહી. એને પિતાની ભૂલ સમજાઈ, પણ હવે એ સુધરી શકે એમ તે હતું જ નહિ.
દેવે, ગમે તેમ કરીને, એ ઉદરવ્યથા અટકાવી દીધી. પરિણામ એ આવ્યું કે સુલસા એકી સાથે બત્રીશ પુત્રોની માતા બની. નાગ રથિકનું પુત્રશૂન્ય ઘર અત્રીસ-બત્રીસ લાડલા પુત્રના કલરવથી ગુંજી ઉઠ્યું.
સુલસા અને નાગ સારથી સંસારસુખની લગભગ છેલ્લી ટેંચે પહોંચ્યાં હતાં. એટલામાં એક નવું તેફાન ઉઠયું કે જેણે આ ખીલેલા ઉદ્યાનને સાવ વેરાન બનાવી મૂકયું. પુત્ર ઉમરલાયક થયા અને તેમને

Page #100

સુલમાં
[ ૬૯] પરણાવ્યા એટલામાં જ ભાગ્યચકે સુલસાનાં બધા સુખવન ઉડાડી મૂક્યાં.
મોટી બહેન ! મને તમારી વિના નહિ ગમે. હું તમારી સાથે જ આવીશ.”
હમણા થોડા દિવસ ખમી જા! પાછળથી હું તને બોલાવી લઈશ. તું જે વધારે દુરાગ્રહ કરશે તે આપણી બન્નેની બાજી બગડી જશે.” - લગભગ સરખે સરખી વયની, સમાન રૂપ અને સમાન શીલવાળી બન્ને યુવતી કુમારિકાઓ વચ્ચે, ચેટકરાજાના અંતઃપુરમાં આવે છુપ ગજગ્રાહ ચાલી રહ્યો હતો. એક કહે “હું આવું ” બીજી કહે કે “આજે નહિ.”
સામાન્ય દિવસમાં બન્ને બહેને, પડછાયાની જેમ એક-બીજાની સાથે ને સાથે જ રહેતી ને હરતી ફરતી. બન્ને વચ્ચે અકૃત્રિમ સનેહ હ. રૂચિની એક્તાને લઈને હોય કે પૂર્વભવના કાણાનુબંધને લઈને હોય કે ગમે તેમ હોય, પણ સુકા અને ચેલ એક જ આત્માના બે દેહ હોય તેમ તેડી ન શકાય એવા સ્નેહતંતુથી સંકબાયેલી હતી. ચેટક મહારાજાને બીજી પણ પુત્રો હતી, પરંતુ સુકા અને ચેલણ વચ્ચે પ્રાયઃ તાદામ્યતા હતી એમ કહીએ તે ચાલે.
સુયેષ્ઠા, રાજગૃહીના બિંબિસાર મહારાજા પ્રત્યે મેહપાશથી આકર્ષાઈ હતી. તે પિતાના પિતાના ઘરમાંથી છાનીમાની નાસી છૂટી, વિશાલીની બહાર જઈ, બિંબિસાર સાથે ગાંધલગ્ન કરવા માગતી હતી. રાજFગડીના યુવરાજ અભયકુમારની સહાયથી નાસવાની

Page #101

[૭૦] મારીઓ બધી વ્યવસ્થા થઈ ચૂકી હતી. બુદ્ધિન ભંડારરૂપ અભયકુમાર પોતે જ જ્યાં આગેવાન હોય ત્યાં વ્યવસ્થામાં કંઈ ખેડ-ખામી ન હોય. ચેટક રાજા વૈશાલીને આગેવાન ક્ષત્રિય-રાજા હતા. એને પડયે વેણ ઝીલવા વૈશાલીના ક્ષત્રિય કુમારે તૈયાર રહેતા. તે પિતાની પુત્રી રાજગૃહીના મહારાજાને પરણાવવા અનિચ્છુક હતે. એટલે જ અભયકુમારે વિશાલીમાં છુપે વેશે રહી, સુકાને છાની રીતે નસાડવાની તડામાર તૈયારીઓ કરી રાખી હતી. વિશાલીમાંથી જમીનની નીચે ભેંયરું ખોદાવી, રાજગૃહીના સીમાડા સુધી પહોંચાડેલું. સુજયેષ્ઠાએ આ યરામાંથી ભાગી છૂટવું એવી બધી ગેહવણું થઈ ચૂકી હતી. સુજયેષ્ઠા જાય તે પછી ચેલણ જીવી જ કેમ શકે? એટલે ચલણાએ હઠ પકડી કે “હું તારી સાથે જ આવીશ.” સુઝાએ બહુ બહુ પ્રકારે એને સમજાવી, પણ તે એકની બે ન થઈ. ન છૂટકે એકને બદલે બને બેનેએ ભેંયરાના માર્ગે ભાગી જવું એ નિર્ણય કર્યો. ચત્ર શુદિ બારશને દિવસ મુકરર: કરવામાં આવ્યો.
મહારાજા શ્રેણિક-બિંબિસાર પિતે સુકાને તેડવા ભોંયરાના પ્રવેશદ્વાર પાસે આવ્યા હતા. વૈશાલી અને રાજગૃહી વચ્ચે હંમેશા વૈમનસ્ય જેવું રહેતું. વિશાલીનું ગણતંત્ર, બિંબિસાર જેવા એકચકી રાજવીઓ રખેને પચાવી જાય એવી વૈશાલીવાસીઓને ચિંતા રહેતી અને બિંબિસાર પણ તક મળે તે ચંપાની જેમ જ વૈશાલી ઉપર પિતાને ઝંડે રોપવાના અભિલાષ ધરા-.
. આવી સ્થિતિમાં જે ચેટકને કે લિચ્છવીઓના.

Page #102

મુશા
બીજા કેઈ આગેવાનને આ પયંત્રની ગંધ સરખી પાછુ આવે તે ભયંકર સંગ્રામ થયા વિના ન રહે. કદાચ મહારાજા બિંબિસારને કેદી બનવાને પણ વખત આવે. છતાં સુષ્ઠાના મેહે બિંબિસાર એટલું જોખમ ખેડવા તૈયાર થયા હતા.
બિંબિસારના સારથી તરીકે આ વખતે નાગ રથિકની નીમણુક થઈ હતી. જોખમે અને સાહસોથી તે ટેવાયેલો હતે. પિતાના પ્રાણના ભેગે પણ તે મહારાજા બિંબિસારનું રૂંવાડું ખાંડું થવા ન દે એ સૌ કેઈને એની ઉપર વિશ્વાસ હતે.
સુષ્ઠાનું વિશાલીમાંથી હરણ કરવું એ તે સિંહને નાથવા જેવી વિકટ વાત હતી. છુપા રસ્ત, છુપી ગઠવણથી જ એ હેતુ સધાય. શ્રેણિક અહીં અંગરક્ષકેની મેટી સંખ્યા લઈ જઈ શકે એમ નહતું. માત્ર નાગ મહારથી અને તેના બત્રીસ પુત્રો આ કટોકટીને પહોંચી વળવા બસ હતા. - નિરધારી રાખેલી યોજના પ્રમાણે, સુકા અને ચેલણાએ ચેટના મહેલની બહાર નીકળી ભેંયરામાં પ્રવેશ કર્યો અને તૈયાર ઉભેલા રથમાં બેઠી. મહારાજા બિંબિસાર સુકા કણ અને ચેલણા કેણુ તે કળી શક્યા નહિ. રથનું પે ફર્યું ના ફર્યું એટલામાં સુકાને પિતાને ઘરેણાને ડાબલે યાદ આવ્યો–ઉતાવળને લીધે તે ઘરમાં જ રહી ગયો હતે. બે-ચાર પળેની અંદર જ પિતે પાછી આવશે એમ કહીને તે પાછી ડાબલે લેવા ઘર તરફ ગઈ.
થોડી વાર થઈ પણ સુકાન પદરવન સંભળાય.

Page #103

[ ૭૩ ] મહાદેવીએ શ્રેણિકને થયું કે “આમ ચોરી કરવા આવવું અને રાહ જોતા ઊભા રહેવું એ આપઘાતને આમંત્રણ આપવા જેવું છે. વળી સુકા તે રથમાં બેઠી છે, એની બહેનને સાથે ન લેવાય તે શું થયું?” આ વિચાર કરીને એમણે સારથીને રથ આગળ ચલાવવાની આજ્ઞા કરી. * રથ ઉપડ્યો અને સુસ્પેછા આવી. પિતે રહી ગઈ છે એમ જાણતાં જ તે મોટેથી આકંદ કરવા મંડી ગઈ વૈશાલીવાસીઓ પણ કંઈક ભારે કાવતરું થયું છે એવા ભયથી એકદમ કી ઉઠ્યા. જોતજોતામાં વિશાલીનું સિન્ય પણ આવી પહોંચ્યું. રાજગૃહના મહારાજા લિચ્છવીઓની હકુમતમાં આવીને ચેટક જેવા લેકતંત્રશાસનના એક ગણાધિપની કન્યાનું હરણ કરી જાય છે એવા સમાચાર ફેલાતાંની સાથે જ શ્રેણિક જાણે કે વિશાલીનું નાક કાપી જતું હોય એ વૈશાલીના પ્રજાજનને આંચકે લાગે. વિશાલીના જુવાને સિનિકે શ્રેણિકની પાછળ પડ્યા.
દાવાનળની વચ્ચેથી રથને બહાર લઈ જવાનું હોય તેમ નાગ સારથીએ અને મારી મૂક્યા. શ્રેણિકની પાછળ લિચ્છવી જુવાનને માર્ગ શેકીને સુલસાના બત્રીસ પુત્રે બચાવ કરતા ઊભા રહ્યા. સામી છાતીએ એમણે વૈશાલીના ઘા ઝીલ્યા. વિશાલીની સંખ્યા મેટી હતી. એકે એકે કરીને બત્રીસ ભાઈઓએ રણશય્યા લીધી, પણ જ્યાં સુધી છેલ્લે ભાઈ ઘવાઈને ઢળે નહિ ત્યાં સુધી શ્રેણિકના રથની આડે એમણે કલ્લેબંધી કરી વાળી. શ્રેણિક જે કે રાજગૃહીમાં પહોંચ્યા નગરીમાં ઉત્સવના તેરણુ બધાયા, પણ આખી રાજગૃહી જ્યારે આનંદની

Page #104

સુલાસા
[ ૭૩ ]
લહેરેમાં મહાલતી હતી ત્યારે સુલસા પિતાના સૂના સંસારની સ્થિતિ વિચારતી એકાંતમાં ખિન્ન હિયે બેઠી હતી. - સુલસાનું હૃદય, ગમે તેમ પણ માતાનું હૃદય હતું. બત્રીસ-બત્રીશ પુત્રેનાં મરણ જીરવવાની તાકાત એ સુરતમાં તે શી રીતે બતાવી શકે ? દુઃખના પ્રથમ આઘાતે એના અંતરમાં કેવી કારમી વ્યથા ઉપડી હશે તે કેઈએ નથી કહ્યું. એની અંતર્મુખ બનેલી વૃત્તિનાં જ વર્ણને આપણે સાંભળીએ છીએ.
સુલસા એક દિવસે પુત્રરહિત હતીઃ દેવની કૃપાથી બત્રીસ-બત્રીશ પુત્રેની અહભાગિની માતા બનવા ભાગ્યશાળી થઈ. પણ જે આ અણધારી આફત સુલસા ઉપર ઉતરી ન હત, તે કદાચ એના અંતરમાં આટલે વિરાગ કે ઉપશમ ન પરિણમત. ધીમે ધીમે બત્રીશ પુત્રના વિરહતાપને એ ઘોળીને પી ગઈ ! સંસારના સુખ, વૈભવ, પુત્રપરિવાર એ બધું જાણે કે કઈ ઇંદ્રજાળ હેયમૃગજળ હોય તેમ માનીને-પુત્રને સંભારીને એક ઉષ્ણ નિશ્વાસ સરખે પણ સુલસાએ, તે પછી, નથી નાખ્યો. આ ધરતી જેટલી જ ધર્યવતી આ શ્રાવિકા હવે પૂરા વેગથી આત્મશુદ્ધિ તરફ વળી. વીર જિનેશ્વરની ત્રિકાળ પૂજા કરતી, સવાર-સાંઝ દેષનું નિવારણ કરવા પ્રતિક્રમણ આચરતી, છ-અહમ જેવી તપશ્ચર્યાને જીવનસાથી બનાવતી અને તીર્થ પર્યટનમાં લગન ધરાવતી સુલસા શ્રાવિકા, મહાવીર પ્રભુની એક અગ્રગણ્ય ઉપાસિકા તરીકેની નામના શ્રમણ સંઘના ઈતિહાસમાં મૂકી ગઈ ભાવી ચોવીશીમાં સુલસા સતીને જીવ પંદરમે વીથ કર થશે.

Page #105

રે વ તી
||
*
T
'.
(૫) ગશાળ એક દિવસે પ્રભુ મહાવીરને શિષ્ય હતે. પણ બહુ ચંચળવૃત્તિને તેમજ મિથ્યાભિમાની હોવાથી દીર્ઘ તપસ્વી અને ઉગ્ર સંયમી મહાવીરનો સહવાસ જીરવી શક્યો નહિ. પાછળથી એ ભારે મહત્ત્વાકાંક્ષી

Page #106

રેવતી.
[ ૭૫]
પણ બન્યો હતો. ભગવાન મહાવીરની જેમ એને સર્વજ્ઞ. જિન કહેવડાવવું બહુ ગમતું. લેકમાં પિતાની જિન તરીકેની ખ્યાતિ થાય એમ તે ઈચ્છતે, એટલા સારૂ તનતોડ પ્રયત્ન પણ કરતા.
એકદા શ્રાવસ્તીના કોષ્ટક ઉદ્યાનમાં, શિષ્યવૃંદ સાથે. આવી ચડેલા ભવ મહાવીરને ગોશાળકને ભેટે થયો. ભ૦ મહાવીર અને ગોશાળકને માટે પણ એ બહુ અશુભ સમય હતે. ગશાળકે હવે માજા મૂકી દીધી હતી. ભગવાને જે તે લેયાને વિધિ તેને શીખવ્યું હતા તેના બળથી હવે તે ઉન્મત્ત જે બન્યું હતું.
ડું નિમિત્તજ્ઞાન પણ જાણતે. આથી ભેળા લોકોને ઠગવાની કળા બરાબર હાથ બેસી ગઈ હતી.
ભ૦ મહાવીરને ગોશાળકનું પાખંડીપણું ખટકતું. ભળી જનતાને ગોશાળકે છેતરતે તે જોઈને એમને દુઃખ થતું. પ્રસંગોપાત ભ૦ મહાવીર ગોશાળકને દંભ ખુલ્લે કરી દેતા. એક તે ભ૦ મહાવીરના તેજ પાસે પિતે ફીકકો દેખાતે અને ભ૦ પિતે એને ઉઘાડે પાડતા તેથી ગોશાળક હવે ખૂબ ખીજાયે હતું. તેણે સવનુભૂતિ નામના ભગવાનના શિષ્યને કેષ્ટક ઉદ્યાનવાળા સમાગમમાં, પહેલે જ ઝપાટે બાળી નાખ્યા, બીજા અયોધ્યાવાસી સુનક્ષત્રને પણ એ જ રીતે પુંકી દીધા. આખરે એણે ભ૦ મહાવીરની સામે પિતાનું તેજેલેસ્થાનું શસ્ત્ર ફેકયું. પણ એની ધારણું પૂરેપૂરી પાર ન પડી.. તેશ્યા ભયંકર અને વિઘાતક હતી એમાં તે

Page #107

| ૭૬. ]
મહાવી
કંઈ જ શકાહે નાતી. ભ૦ મહાવીર . પ્રત્યે એને જે દાઝ હતી તેનું જ એ તેજોવેશ્યા સ્મૃત્તિમાંત સ્વરૂપ હતું. ગામના ગામ અને પ્રાંતના પ્રાંત મળીને ભસ્મ કરવાની એ તેજોલેશ્યામાં તાકાત હતી, પરંતુ મહાવીર પ્રભુ તા ક્ષમા, કરુણા, શાંતિ અને સયમના ઉછળતા મહેરામણ જેવા હતા. ઉભરાતા જળયાય પાસે આગ શુ કરી શકે ? એટલે જ મહાવીરને બહુ ઇજા ન થઈ. ગેાશાળો પાતે પેાતાના નિષ્ફળ નીવડેલા શસ્રના પ્રત્યાઘાતને લીધે ખળું બળું થઇ રહ્યો. એના આખા દેહમાં દાહ ઉપડ્યો. ગાંડાની જેમ ખકવા અને અળવા લાગ્યા.
ગેાશાળકને એમ લાગેલું કે આ તેજલેશ્યા સામે મહાવીર ઝીંક ઝીલી શકશે નહિ તેથી જ તેણે કહેલુ કે “ હું કાશ્યપ ! મારી તપેાજન્ય તેજોલેશ્યાર્થી તુ પરાભવ પામશે. છ માસને અ ંતે પિત્તવરના દડની પીડાથી હેરાન થઈને છદ્મસ્થ અવસ્થામાં મૃત્યુ પામશે. આમાં પિત્તવરવાળી વાત માત્ર સાચી પડી. ગેશા"ળક પોતે તે બહુ ખૂરી દશા ભેાગવીને મૃત્યુ પામ્ય પણ ભ॰ મહાવીરને એ તેજોલેશ્યાને લીધે પિત્તજવરના દાડ ઉપડ્યો. લેાહીના ઝાડા થવા લાગ્યા. ભ॰ મહાવીરનો આ સ્થિતિ જોતાં લેાકેાને પણ એમ લાગ્યું કે ભગવન પાતે હુવે વધુ વખત નહિ જીવી શકે.
""
જતા
એક તા ભગવાન પિત્તજવરથી ક્ષીણુ મનતા હતા અને તે જ અરસામાં એમને સંસારીપણાના જમાઈ-જમાલી પણ પેાતાના અનુયાયીએને લઇને જુદા પડી ગયા, એટલે લેકેાના મેટા ભાગને તે

Page #108

રેવતી [ ૭૭ ] એમ જ લાગ્યું કે હવે ભ૦ મહાવીર લાંબું આયુષ્ય નહિ ભેગવી શકે અને શ્રમણ સંઘ પણ છિન્નભિન્ન થઈ જવાને..
ભ૦ મહાવીરે શાળકને સંભળાવી જ દીધેલું અને એમને પિતાને અંતરાત્મામાં એવી ખાત્રી હતી કે વહેલે મોડે પણ આ દાહ શમી જવાને છે, એટલું જ નહિ પણ પિતે જે ૧૬ વર્ષ લગી તીર્થંકરપણે વિચરવાના છે તે તે કેઈથી પણ મિથ્યા થઈ શકે તેમ નથી.
પણ ભગવાનના જેવી આત્મશ્રદ્ધા સૌ કઈમાં ક્યાંથી હોય? ગશાળક જેવાની તેજેતેશ્યાથી ભગવાન જ્યારે પીડાવા લાગ્યા ત્યારે લેકે એ સ્વાભાવિકપણે જ એમ માની લીધું કે ભ. મહાવીર હવે વધારે વખત જીવશે નહિં ભગવાનને આ ખોટી લેકવાયકાની બહુ પરવા નહતી પણ પ્રભુના અનુયાયી શિષ્યનાં અંતર ઉપર ચિંતા અને ભયના શ્યામ ઓળા પથરાતા કેણ. રેકી શકે ?
ભગવાન મહાવીરને સિંહ નામને એક શિષ્ય, એ વખતે હાથ ઊંચો રાખી, છ ટંકના નિરંતર ઉપવાસ કરતો, માલયા કચ્છ વનમાં-મેંડીક ગામની ઈશાન દિશામાં રહેતે હતે. એણે લોકમાં ચાલતી વાતે સાંભળી. જૈન સંઘનો પ્રતાપી સૂરજ હવે ડૂબી જવાને છે એટલે કે ગોશાળકની તેજેલેશ્યાથી પીડાતા મહાવીર પ્રભુ હવે દેહનો ત્યાગ કરી જવાના છે એ સમાચાર સાંભળી ગમગીન બની ગયે. તપસ્વી હોવા છતાં ઉચ્છવાસને એ રોકી શકે નહિ-એનાથી ઊંચે સ્વરે. રડો જવાયું.

Page #109

[ ૭૪ ] મહાદેવીએ - ભ૦ મહાવીર શ્રાવસ્તીથી વિહાર કરી મેંદ્રીક ગામની બહાર ચાલકેષ્ટ વનના એક ચેત્યમાં આવીને -રહ્યા ત્યારે તેમણે સિંહ અણગારને પિતાની પાસે બોલાવ્યું. તેને આશ્વાસન આપવા પ્રભુ કહેવા લાગ્યાઃ
તમારે ગમગીન થવાની જરૂર નથી. હજી તે હું બીજા ૧૬ વર્ષ જીવવાને છું.”
ભગવાનના વચનેમાં એને વિશ્વાસ હતે. પણ એમના દેહમાં જે દાહ-વરનાં સ્પષ્ટ લક્ષણો દેખાતાં હતાં તેનું શું ? માત્ર મની વાતેથી સિંહ મુનિ જેવા પરમ ભક્ત શિષ્યને કેમ શાંતિ થાય? '
સિંહ મુનિના મનના સમાધાન અર્થે પણ કંઈક ઔષધી તે લેવી જ જોઈએ એમ પ્રભુને લાગ્યું. એમને પિતાને ઓષધની જરૂર નહતી. સિંહ-મુનિના વિષાદને દૂર કરવા પ્રભુએ કહ્યું :
તમે મારી ચિંતા કરવી રહેવા દે. અહીં મેંઢીક ગામમાં રેવતી નામે એક ગાથાપત્ની રહે છે તેને ત્યાં તમે જાઓ ! એણે મારા માટે કેળાનો પાક તૈયાર કર્યો છે, પણ એ આધાકમી દેજવાળે આહાર હોવાથી ન લેશે. હજી કાલે જ બીજેરાને પાક એને ત્યાં તયાર થયો છે તે મારા માટે લઈ આવે.”
ભગવાનના કેઈ પણ ઉપાસક કે ઉપાસિકાનું નામ ભગવાનના અંતરમાં એકદમ તરી આવે અને ભગવાનના મુખેથી એ નામનું ઉચ્ચારણ થાય એ કરતાં ઉપાસક ઉપાસિકાનું બીજું કઈ મહદ્દ ભાગ્ય હોઈ શકે ખરું ?

Page #110

રેવતી
[ ૭૯ ]
ભગવાને જીવલેણ બીમારીમાં રેવતીનુ ં નામ યાદ કર્યું. પેાતાના શિષ્યને એને ત્યાં ઔષધી લેવા મેકલ્યા એ એક સામાન્ય ઘટના ગણાય પરન્તુ એ સામાન્ય ઘટનાના પ્રતાપે રેવતી તરી ગઇ ! મેઢીકના એક ખૂણામાં વસતી એક અપ્રસિદ્ધ ઉપાસિકા ધ્રુવ તારિકા જેવી બની ગઈ.
મહાવીર પ્રભુ પ્રત્યે રેવતીને અથાગ ભક્તિભાવ હતા, એટલે જ ભગવાન માટે ખાસ પાક કે આહાર તૈયાર ન કરી શકાય એટલી સાદી વાત પણ એના લક્ષમાં ન રહી. સિંહ મુનિએ, ભગવાને કહેલી વાત જ્યારે રેવતીને કહી સંભળાવી ત્યારે એને આશ્ચર્ય થયું: “ ફાળાના ખાસ તૈયાર કરેલા પાકની ભગવાનને શી રીતે ખખર પડી ગઈ હશે ? ”
,,
ભગવાનના કથન ઉપરથી એમ લાગે છે કે રેવતી ઉપાસિકા રાજ રાજ ભગવાનનું ચિ ંતન કરતી, કેઈ સમયે પણ એમને ઉપયોગી થાય એવા આહાર-ઔષધી તૈયાર કરતી હશે. અખૂટ શ્રદ્ધાથી ભગવાનના આગમનની રાહ જોતી હશે. નહિતર કેવળ અકસ્મત્ત્તા યોગે રેવતીના ઘરના બીજોરાના પાક ભ॰ મહાવીર, શિષ્ય મારફતે મગાવે અને એ કસ્માના જ પ્રતાપે રેવતી તીર્થંકરનામકર્મ જેવી સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધિવરે એ શુ સંભવિત છે?
આહાર કે ઔષધી તરીકે વહેરાવાતી વસ્તુની શી કીમત છે ? રેવતીના પાક કરતાં હજારગણી કીમતી વસ્તુ ભગવાનના નામ ઉપર ન્યૂચ્છાવર કરવા ભલભલા શ્રેષ્ઠીએ અને નરેદ્નો કયાં તૈયાર નહાતા ભગવાને

Page #111

[ ૮૦ ] માયાદેવીએ રેવતીને ત્યાં જ સિંહમુનિને કેમ મોકલ્યા ?
જૈનશાસન કૃપાપ્રસાદમાં નથી માનતું. ભગવાન કે ભગવાનના શિષ્યની થડા કૃપા થાય એટલે સંસારસાગર તરી જવાય એ કઈ રાજમાર્ગ વીતરાગના શાસનમાં નથી. પ્રભુ પિત, આચાર્યો-ઉપાધ્યાયો વિગેરે તરવાને રાહ બતાવે, સાધન પણ સૂચવે; બાકી શક્તિ તે સાધકે પોતે જ પુરાવવી જોઈએ. - રેવતીમાં એ શક્તિ હતી. ભ૦ મહાવીરના કૃપાપ્રસાદથી એ તરી ગઈ એમ નહિ પણ ભગવાનના લોકપકાર, ત્યાગ, પુરુષાર્થનું અહોનિશ ધ્યાન કરતી રેવતી ભગવાન મહાવીરમાં જ તલ્લીન રહેતી. દર્શન, ઉપદેશશ્રવણ કે આહારદાનને ભલેને સુગ ન મળતું હોય, પરંતુ અંતરની વૃત્તિઓ તે તદનુરૂપતા જ અનુભવતી. રેવતીના ઘરની ઔષધી પસંદ કરવાનું ભગવાનને એ જ મૂળ કારણ હોવું જોઈએ. ઔષધીદાન તે નિમિત્ત બન્યું, બાકી રેવતીએ ભ૦ મહાવીરના ધ્યાનથી એટલી અંતરશુદ્ધિ કેળવી હશે કે સહેજ નિમિત્ત મળતાં એણે દેવનું આયુષ અને તીર્થંકરનામકર્મ પણ બાંધી લીધું.
રેવતીના ઓષધથી ભગવાનને પણ આરામ થા. ફરી પાછા ભગવાન મહાવીર પૃથ્વીતળને પાવન કરતા, અસમાનતા અને અત્યાચારનું નિરાકરણ કરતા, શંકાઓ અને તકોનું નિરાકરણ કરતાં, સંસારનું સ્વરૂપ સમજાવતા, દુઃખ માત્રના મૂળ કારણોને ધ આપતા એક ગામથી બીજે ગામ સિંહવૃત્તિથી વિચરવા લાગ્યાં.

Page #112

યશા દા -------------
PETER Hya
( ૬ )
ભ॰ મહાવીરના યુગની સૌથી વધુ ઉપેક્ષિતા નારી જો કેાઈ હોય તે તે યશેાદા. સમરવીર નામના એક સામતની તે પુત્રી હતી. માતાનું નામ પદ્માવતી. ખસ એથી વધુ હકીકત નથી મળતી. મહાવીરના માતા

Page #113

[ ૮૨ ]
મહાદેવી પિતા ત્રણ-ત્રણ નામથી પ્રસિદ્ધ હતા; પિતા સિદ્ધાર્થ, શ્રેયાંસ અને યશસ્વીના નામથી અને માતા ત્રિશલા વિદેહદિન્ના અને પ્રીતિકારિણીના નામથી ઓળખાતાં. મહાવીરની પુત્રી પણ અનવદ્યા અને પ્રિયદર્શના એવા બે હાલસેયા નામથી ઓળખાતી. એ પુત્રીની માતા અર્થાત્ ભગવાનની પત્નીનું એક જ નામ એક જ વાર લગ્ન થતા પહેલાં, આપણે સાંભળીએ છીએ. તે પછી થશેદા નામની આસપાસ જાણે કે ધુમસનાં ગાઢ વાદળ છવાઈ જાય છે. ઉપાસકોના સંસારજીવનમાં, દક્ષા જીવનમાં કે સાધુ–સાવીએની સાધક જીવનમાંક્યાંઈ પણ યશોદાની નાની શી સ્મૃતિરેખા ચમકતી દેખાતી નથી.
યશદાનાં મૌન અને આત્મવિલોપનમાં એના ચારિત્રના અતિ ઉજજવળ અંશે પ્રકટ થાય છે. બબેત્રણ-ત્રણ વર્ષ સુધી ખૂબ નીટમાં રહી, જેણે ભ૦ મહાવીરનું મનોમંથન અનુભવ્યું, સંસાર-ઉદ્ધારના ભવ્ય સ્વનિની જે ભાગીદાર બની અને ત્રિલેકના નાથ જેવા પિતાના પતિને દારુણ દુઃખ, ઉપસર્ગો અને દેવતાઓ તેમજ મરેદ્રોથી સાંકડા બનતા સમવસરણે વચ્ચે વિચારવાની જેણે મૌન સમ્મતિ આપી અને જે એકાકીપણાના તેમજ તેનાથે અનાથતાના વિષઘુંટડા ગળે ઉતારીને પચાવતી રહી તે નારીના અંતરના ઊંડાણનું માપ વાણી દ્વારા કે કાઢવા મથે તે તે મૂર્ખતા જ ગણાય. એટલે જ કદાચ એ ચરિત્રને મૌન વાણીમાં પિતાને ઇતિહાસ ઉચ્ચારવાની અને જેને હૃદય કે સહાનુભૂતિ હોય તેને સાંભ

Page #114

થશેદ
[૩]
"ળવા દેવાની શાસ્ત્રકારોએ આટલી સ્વતંત્રતા આપી દિીધી હશે.
ભ૦ મહાવીરના સમકાલીન ગૌતમબુધે જ્યારે પિતાની પ્રિયતમા પત્ની અને પુત્રને ત્યાગ કર્યો અને ભરઊંઘમાં પડેલી એ દિન-પ્રસન્નમૂર્તિ ઉપર છેલ્લે-છેલ્લે જે પૂજતા-કંપતા બે-ચાર દષ્ટિપાત ક્યાં તેની ઉપર -તે કાવ્યોની કેટલીયે અજર-અમર અમૃતધારા વરસી ગઈ છે. મહાભિનિષ્ક્રમણની કપરી કસોટી ઉપર કંઈ કંઈ શ્રોતાઓ અને વાચકેએ રોમાંચ અનુભવ્યા છે. ભ૦ મહાવીરે જ્યારે પત્ની અને પુત્રીને એ ત્યાગ કર્યો હશે ત્યારે યશેદાને આત્મા, અંતઃપુરના એક ખૂણામાં વેલેવાતે કેઈએ નહિ કમ્યો હોય? પત્થરનાં હૈયાં પણ પીગળી જાય તેવે વખતે યશોદાની આંખમાંથી ભ૦ મહાવીરને છેલ્લી વિદાય આપતાં અશ્રની ધારા નહિ વહી નીકળી હોય? એ પછી પણ જ્યારે ભ૦ મહાવીરના ઉપસર્ગ, તપશ્ચર્યા અને વિષ્ણભરપૂર વિહારની વાત એના કાને આવતી હશે
ત્યારે શું દેડીને ભ૦ મહાવીરના ચરણમાં જઈને પડવાની અને રાજભહેલમાં પાછા ફરવા વિનવવાની દુર્બળતા એ નારી હૃદયમાં નહિ ઉભરાતી હોય? ચશેદા–એકલી પડેલી, માત્ર ભૂતકાળમાં જ જીવતી યશેદાને વર્તમાનની એક એક પળ કેટલી વસમી થઈ પડતી હશે? પૈની કેટલી કઠણ ઢાલ ઉપર એ વાઘા ઝીલતી હશે? મહાવીર પ્રભુના સંઘની શ્રમણપરંપરામાં સૂર્ય સમાન પ્રભાવકને અને શીતળ ચાંદની રેલાવતી સાધ્વીની જીવન-ચંદ્રિકાઓને ટુટે

Page #115

[ ૮૪] મહાવીએ નથી-નાની નાની તારકમાળથી તે શ્રમણ સંઘનું સારુંયે ગગનપટ વ્યાપેલું ભર્યું છે. એ બધામાં યશદા ધ્રુવ તારિકા જેવી તેજસ્વી, એકાકી અને સ્થિર દેખાય છે. | માતાને લેશ માત્ર કષ્ટ ન થાય એટલા માટે મહાવીર પિતાના અંગ સંકોચીને ગર્ભવાસમાં હલનચલન કરતા નથી–પણ એની ઊલટી અસર નીહાળીને, એટલે કે માતાને વલોપાત જેઈને ફરી પાછા હાથપગ હલાવે છે. માતાના વાત્સલ્ય અને દૌર્બલ્યને તળવાને આવે ઝીણે કાંટા જેની પાસે છે તેમને પત્નીની વિરહવ્યથા સાવ અજાણી રહી ગઈ હશે ? એમ તે એ ત્રણ જ્ઞાનના ધારકના વિષયમાં કેમ કહેવાય?
નવયુવાન વર્ધમાન, યશોદા સાથે લગ્ન કરે છે તે પણ માતાને રાજી રાખવા. એમને તે ખાત્રી જ હતી. કે એક દિવસે એ પત્નીને પણ ત્યાગ કરવાને છે. કઈ રીતે માતાને માઠું ન લાગવું જોઈએ એ તેમને પ્રથમથી જ નિશ્ચય હતા. માતૃહૃદય કેટલું સુકુમાર હોય છે, સહેજ આઘાત લાગતાં એ કેવું ઝણઝણી ઉઠે છે તે વર્ધમાનકુંવર જેટલું બીજું કઈ નહિ જાણતું હોય. માતા તરફના અસામાન્ય ભક્તિભાવે જ તેઓ આ લગ્ન કરવા પ્રેરાયા હતા. અંતરમાં વિરાગ છલછલ ભરેલું હતું છતાં માતપિતાની આજ્ઞાને તેઓ અનાદર કરી શક્યા નહિ. માતપિતાના સ્વર્ગવાસ પછી પણ મોટા ભાઈએ જ્યારે પિતાની મને વ્યથા કહી સંભળાવી ત્યારે પણ એમના માનની ખાતર વર્ધમાને લગભગ બે વર્ષ જેટલે સમય

Page #116

યશદા
[ ૮૫ ]
સંસારમાં જ વીતાવી નાખવાનું પસંદ કર્યું. આ રીતે પેાતાની આસપાસના સગા-સ્નેહીએ અને અંજનાની લાગણીને જેમણે ડગલે ને પગલે વિચાર કર્યો છે, અભિષ્ટ કાર્યની સિધ્ધિ અર્થે જેમણે લેશમાત્ર આવેગ કે આવેશ નથી. દાખવ્યા તેમણે યશેાદાની લાગણીના શું કંઈ જ વિચાર નહિ કર્યા હોય? યશેાદા પણ એક પુત્રીની માતા અની ચૂકી હતી, જેના ખેાળામાં એક ખીલતા ફૂલ જેવી પુત્રી લાડ કરી રહી છે તેને પેાતાના કહથ્થુ સંસારત્યાગની ઉની વાળાએ કેવી દઝાડશે એવા કેાઇ પ્રશ્ન એમના અંતરમાં નહિ ઊગ્યા હૈાય ? યશેાદા પ્રત્યે યુવાન વમાને શું છેક ઉપેક્ષા દર્શાવો હશે ?
શાકયકુમાર સિધ્ધા અને લિચ્છવીકુમાર વર્ધમાનના સંસારત્યાગ વચ્ચે અહીં કેટલુંક તારતમ્ય દેખાય છે. સિદ્ધાર્થ ગોતમનેા વિરાગ જાણે કે નિમિત્તાધીન હતા : જરા, મૃત્યુ ને રાગની વિકરાળ મૂર્ત્તિના અચાનક સાક્ષાત્કાર ન થયેા હાત તે કદાચ સિધ્ધામાં આટલે તડફડાટ ન જાગત. યશેાધરા અને રાહુલ-શિશુના ત્યાગ કરી જતી વેળા સિદ્ધાર્થના માં ઉપર જે કાઇએ બહુ મારિકાઇથી દૃષ્ટિ કરી હેાત તા તે એકી સાથે ચિ'તા, ગભરાટ, ભય, વિવળતા અને સાથેાસાથ અડગતા, સવીતા, અનુરાગ, સંસારની કલ્યાણકામના ઈત્યાદિ વિવિધ રંગે પરસ્પરમાં ભળી જઈ ખાસા ઈંદ્રધનુષની રચના કરતા હાય એમ જોઇ શકત. સિદ્ધાર્થનું સાચે જ મહાણિનિષ્ક્રમણ છે, લિચ્છવી કુમાર વમાનના અતિ સ્વાભાવિક ગૃહત્યાગ છે— ઇચ્છા, સાધના અને અંતઃશુદ્ધિ

Page #117

[૮૬] મહાવીઓ પૂર્વકને આધ્યાત્મિક જીવનને નવે પણ સ્વાભાવિક પ્રારંભ છે. સિદ્ધાર્થ કુંવરના નિષ્કમણમાં તરવરાટ' દેખાય છે, જ્યારે વર્ધમાન કુંવરના ત્યાગમાં ગળાયેલું અને ઘુંટાયેલું અનુશીલન અને ધર્મ દેખાય છે. એકમાં વર્ષાઋતુના પુરને વેગ, તલસાટ, અદમ્ય ઉત્સાહ જણાય છે તે બીજાના ત્યાગમાં શાંત સમુદ્રની ગંભીરતા અને ઊંડાણ જણાય છે-તેફાની મજાં કે તરંગે એમાં નથી ઉછળતા.
યશોધરાને ત્યાગ કરી જતાં સિધ્ધાર્થને મધ્યરાત્રિની એકાંતતા અને નિર્જનતાને આશ્રય શેવે પડશે, પણ યશોદાને ત્યાગ કરી જતાં વર્ધમાન કુંવરને એવી કઈ જરૂર નથી લાગી. સિદ્ધાર્થ જે સંબંધ એકાદ ઝટકાથી તેડી નાખે છે તે વર્ધમાન જાણે કે સાવ જીર્ણ તાર આપોઆપ તૂટી જતું હોય તેમ જાળવીને છેડી નાખે છે. સિધ્ધાર્થ યશોધરાને ત્યાગ કરતાં પિતે જ પિતાનાથી બીતા હોય એમ લાગે છે–ચશે ધરાનું સર્વસ્વ લુંટી જતા હોય તેમ બની શકે એટલી ઝડપથી નાસી છૂટે છે, યશોદાને ત્યાગ કરતાં વર્ધમાનકુંવર પોતે જાણે બીજી કઈ પરિચિત દુનિયામાં જતા હેય-જવાને વખત થઈ જવાથી જવું જ જોઈએ-તેમ સ્વજને નેહીઓના મોટા સમુદાય વચ્ચેથી, મહાન સમારોહ સાથે વાજતેગાજતે ચાલી નીકળે છે.
આ બધા પ્રસંગમાં યશોદા મૌન હોય એમ લાગે. છે, પણ એ મૌન હજાર જીભે બોલી રહ્યું છે. સંસાર

Page #118

યાદા [ ૮૭ ] ત્યાગ કરવા ઉત્સુક થએલા વર્ધમાનકુંવરને સંબોધીને જાણે કે એ કહી રહી છેઃ
નાથ! ખુશીથી પધારે! તમારા સુકુમાર પગમાં દુઃખ કે કષ્ટને કાંટે સરખો પણ ન લાગે એટલા માટે અહીં એકાંતમાં બેઠી બેઠી હું દેવતાને પ્રાર્થના કરીશ, લેકસમુદાયના અજ્ઞાન–પડળ છેદવા આપે જે કઠિન સાધનાને રાહ લીધા છે તેમાં આપને વિજય મળે એવી આકાંક્ષાઓ અહોનિશ, આપ જ્યાં હશે ત્યાં, આપના ચરણમાં પાઠવીશ. એક અબળાની આકાંક્ષાએની આપને કે કેઈને પણ શી કીમત હેય? બેઅઢી વરસના ટૂંકા પરિચયમાં પણ હું આપને જે પ્રમાણમાં ઓળખી શકું છું તે ઉપરથી તે મારા જેવી કેટી કોટી અબળાઓની અને બીજા અસંખ્ય અબોલ પ્રાણીઓની આશીષ આકાંક્ષાઓ આપના પ્રત્યેક પગલે રેલાવી જોઈએ. હું આપના ઉત્કટ વિરલ સાધના માર્ગમાં અંતરાયરૂપ નહિ બનું. જે સર્વના છે, જે પ્રાણીમાત્રના નાથ છે તે એકના થઈ શકે નહિ, એકના રહી પણ ન શકે. આપ દુર્બળ પંખી જેવા હત તે ગમે તેમ કરીને પૂરી રાખત પણ આપના ગૃહસ્થાવસ્થાના ત્યાગ, સંયમ, ઔદાસિન્ય અને તલસાટ જોતાં આપ સિંહ સમાન છે, ઈચ્છા ને અનુકૂળતા હોય ત્યાં સુધી જ પીંજરામાં રહે, પીંજરું તેડીને બહાર નીકળવું એ તે આપની લીલા માત્ર છે. મહાશક્તિશાલી, જગત ઉદ્ધારના જમ્બર સ્વપ્નદ્રષ્ટાને હું શી રીતે રોકી રાખું? ઊંચે ઊડવા માગતા ઘણુ પુરુષેને એમની અજ્ઞાન અબળાઓ પકડી રાખે છે, પિતે

Page #119

[૮] મહાવીઓ સડે છે અને બીજાને પણ સડાવે છે. હું જે સામાન્ય નારીની જેમ આપને જકડી રાખું-દુરાગ્રહ કે કલ્પાંતથી આપના સંસારત્યાગમાં અવરોધ ઊભો કરું અથવા તો મારા ટૂંકા સ્વાર્થને સંભારી આંસુ ટપકાવી, અપશુકન કરું તે હું આપની અર્ધાંગિની બનવાને જ એગ્ય ન હતી એમ દુનિયા કહે મારે એ આળ નથી જોઈતું. મને ન્યાય ભલે ન મળે–પણ અન્યાય તે ન મળે જોઈએ! પધારે, પ્રભુ ! ખુશીથી પધારે! જુઓ. સ્વજને, નાગરિકનાં ટોળે ટોળાં આપને વિદાય આપવા થનગની રહ્યાં છે. દેવતાઓ આપની ઉપર પુષ્પ વર્ષાવવા તલપાપડ થઈ રહ્યા છે. હું પામર-અબળા આપને બીજું શું કહું? માત્ર એટલું કહું છું કે જે આપને બરાબર સમજી શકી હઈશ, આપે પ્રબોધેલા માર્ગમાં શ્રદ્ધાને દર જાળવી શકી હોઇશ તે નાથ આ આપની પુત્રીને પણ પાળી–પથી-સંસ્કારી કરીને આપના જ સાધનાયજ્ઞમાં અપી દઈશ! ત્રણ લેકના નાથ! પધારે! એક દિવસે આપ પણ સંસારમાં આસક્ત હતા એવી મેલી છાયા સરખીયે કયાં ન પડવા પામે તે માટે હું આપના માર્ગમાંથી સદાને માટે દૂર રહીશ-મારામાં મારાપણું હશે તે આપના વિસ્તારમાંથી હું મારી જાતને ભૂંસી નાખીશ! મારી અહંતાને, મારા પોતાના હાથે જ એવી રીતે પુંકી દઈશ કે વર્ધમાનકુંવર કઈ દિવસ પરણ્યા હશે કે નહિ એવી શંકા ઉઠયા વિના ન રહે.”
મહેલની બહાર દેવવિમાનની સ્પર્ધા કરે તેવો ચંદ્રપ્રભા શિબિકા તૈયાર હતી. શિબિકા ઉપાડીને

Page #120

[ ૮૯] ચાલનારા હજારેક સેવક, કુટુંબીજને તથા નાગરિકોના ટેળે ટેળે ઉભરાતાં હતાં. વર્ધમાનકુંવરે એ વખતે ચાંદની જેવા સ્વચ્છ-માંગલિક વસ્ત્રો પહેર્યા હતાં. શિબિકા તરફથી આવતા હર્ષવનિ સાંભળી યશોદાએ એ દિશામાં મીટ માંડી. કહેવા લાગી
વિશ્વના પ્રાણીઓને આજે મહત્સવ છે. આપના - હાથથી તીર્થ પ્રવત્તાવાનું છે એમ જાણીને, મયૂર મેઘ‘દને કેકારવ કરે તેમ આ ભવી જી કલેલ કરતા, અને આપની પ્રતીક્ષા કરતા જણાય છે. હવે મારા નિમિત્ત એક પળને પણ વિલંબ ન થવું જોઈએ. અદશ્યમાં રહેલા કાન્તિક દેવેની આગ્રહાતિશયવાળી ઉત્સુકતા પણ હું જોઈ શકું છું. પધારે, નાથ! કાળના ઝંઝાવાતમાં પણ અડગ રહે, અજ્ઞાન, અત્યાચાર ને વહેમની એડી નીચે દબાએલા-શેષાએલા માનવ–પ્રાણથી માંડી નારકીના જીને પ્રકાશ મળે, માર્ગ મળે, સિધ્ધિ લાધે એવું તીર્થ પ્રવર્તાવે !”
ભગવાનની દીક્ષાની ધામધૂમમાં, યશોદાનાં આ નેહકમળ શબ્દ દેવદુંદુભીમાં ભળી ગયા. વર્ધમાનકુંવર યથાક્રમે જ્ઞાતવનમાં ઉતર્યા. અહીંથી જ એમનું મહાભિનિષ્ક્રમણ અથવા વાસ્તવિક સંસારત્યાગ શરૂ કર્યો. ભગવાનનું નામ અનંતકાળની સપાટી ઉપર નાચી રહ્યું, એમની એક સમયની સહચારિણી યશદાનું નામ ઇતિહાસના તળિયે આરામ જોગવી રહ્યું.
બુધ્ધદેવ અને દીર્ઘતપસ્વી જ્ઞાતૃપુત્ર મહાવીર સંસાર- ત્યાગ પછી ફરી એક વાર જ્યારે પોતાની જન્મભૂમિમાં

Page #121

[ ૯૦ ] મહાવીઓ પગલાં માંડે છે ત્યારે રાહુલની અને પ્રિયદર્શનાની માતાઓએ પોતપોતાના પતિદેવના દર્શને કેવી મિશ્ર લાગણી અનુભવી હશે તે ખરું કહીએ તે એક મનેરમ કાવ્યને વિષય છે; બાકી આટલી હકીકત મળે છે
બુદ્ધદેવ ભિક્ષા માટે કપિલવસ્તુમાં ફરતા ફરતા પિતાના પિતાના મહેલ પાસે પહોંચ્યા અને ઝરુખા તરફ નજર કરતાં રાહુલની માતાને ત્યાં ઉભેલી નીરખી ત્યારે એમને પહેલાની જાજરમાન રાજકુમારી નહિ પણ કઈ દીન ભિક્ષણ ઊભી હોય એમ લાગ્યું. બુધ્ધદેવને જોતાં જ તે અંદર ચાલી ગઈ. ફરી એ દેખાઈ નહિં. મહેલના બધાં આત્મીય સ્વજને દર્શને આવ્યાં; માત્ર એક યધરા ન આવી-જાણે કે એને બાહ્યદર્શનની જરૂર જ નહોતી. ગૌતમ બુદ્ધને એ અંતરની હજારે આવડે જોઈ શકતી હતી.
પછી તે બુદ્ધદેવ પિતાના બે શિષ્ય અને પિતાની સાથે અંદરના મહેલમાં ગયા. ત્યાં એમને યશોધરાની એક અપૂર્વ છબી નીહાળવાની મળી. એણે સફેદ કે રંગીન વસ્ત્રાલંકારને સદંતર ત્યાગ કર્યો હતે. ભિક્ષુણીના જેવું જ કાષાય વસ્ત્ર આવ્યું હતું. સૂવાના પલંગે કાઢી નાખ્યા હતા. માત્ર નાની પથારી ઉપર તે પિતાની કાયાને ઢાળીને પડી રહેતી. પુષ્પની માળા કે બીજા કેઈસુગંધી દ્રવ્યને ત્યાં સ્થાન નહોતું. ઘરમાં વસવા છતાં વસ્તુતઃ ભિક્ષુણીનું જ જીવન ગાળતીભિક્ષુરાજ ગૌતમના પદાંકને નમ્રભાવે અનુસરવા મથતી. એક મૌન અને પતિ પાસેથી અન્યાય પામેલી નારીને.

Page #122

થશે [૧] આવો ત્યાગ જોઈને ગૌતમ બુદ્ધની આંખોમાં એ ટાણે ડાં જળજળિયાં આવી ગયાં.
ક્ષત્રિયકુંડમાં ભ૦ મહાવીર પગલાં માંડે છે ત્યારે એમના મોટા ભાઈ નંદિવર્ધન, પુત્રી પ્રિયદર્શન અને જમાઈ જમાલિ વિગેરે આવે છે. શ્રી સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય અને ત્રિશલા દેવી તે સ્વર્ગવાસ પામેલા હોવાથી એમ. પ્રશ્ન જ નથી ઉઠતે. યશોદા એ વખતે હૈયા નહિ. હેય? કે પછી જે મહાવીર સ્વામીને એ પોતાના હૃદયના ચક્ષુથી અંતઃપુરની એકાંતમાં પણ હજારે વાર જોઈ શકતી અને પરિવનીના વેષમાં એમના માર્ગને મીન ભાવે અનુસરતી તેમના પ્રત્યક્ષ દર્શને આવવાની એને જરૂર જ નહિ લાગી હોય? કથાનુગ અહીં નીરવ અને સ્તબ્ધ દેખાય છે. એટલે જ ભગવાન પ્રત્યે જેને ભકિતભાવ છે, એમના સંસારી સગા-સંબંધીઓ પ્રત્યે મમત્વભાવ છે તેમની જિજ્ઞાસા અતૃપ્ત જ રહી. જાય છે. ક્ષેત્રિયકુંડની હજારોની સંખ્યામાં ઉભરાતી: લેકમેદની, જાણે કે એક ક્ષાત્ર તેજવતી આર્ય અબળાની ગેરહાજરીને લીધે કળશ વિનાના મંદિર જેવી દેખાય છે.

Page #123

જયંતિ
mu
-
-
P
"
[
ક
04
-
6
!
I
( ૭)
કૌશાંબી વત્સદેશની રાજધાની હતી અને કૌશાંબો-નું રાજકુટુંબ પ્રભુ મહાવીરનું અનુયાયી હતું
સાંસારિક સંબંધની દષ્ટિએ પણ ભગવાનની સાથે એમને -નીકટનું સગપણ હતું. શતાનિકને પુત્ર ઉદયન એ

Page #124

તી
[63]
વખતે કૌશાંખીનુ શાસન ચલાવતા. ભ॰ મહાવીરને એણે ભભ્ય સત્કાર કરેલેા. ભગવાન એ વખતે ચ ંદ્રો ત્તરાયણ નામના ચૈત્યમાં ઉતરેલા.
એક દિવસે ઉદયનકુમાર, માતા ભૃગાવતી તથા ઉડ્ડયનની ફાઈ જયંતી–શ્રાવિકા ભગવાનના દર્શને ગયાં. ભગવાનના મુખેથી કેટલીક ધર્મકથા સાંભળ્યા પછી તેઓ પાછા ફર્યાં. માત્ર જયંતીને કેટલીક શકાઓનું સમાધાન કરવાનું હાવાથી તે ત્યાં રોકાઇ ગઇ.
એવુ તે જયંતીને શુ પૂછ્યું હશે ? સાધારણ સ્ત્રી પાતાના ઘર–કુટુંબ-પરિવાર સિવાય બીજી ચિંતા નથી રાખતી. માટે ભાગે દેહમાં કોઇ પ્રકારનું સાધ્ય કે અસાધ્ય દર્દ રહ્યા કરતું હાય, પુત્ર કે પતિના સબંધમાં ઉદ્વેગ કે અશાંતિ રહેતાં હોય કે ખીજી કાઈ આફત માથે ઝઝૂમતી હાય તે તેનાં કારણુ અને નિવારણની ભાત ભગવાનના મુખેથી સાંભળવાની લાલચ થઇ આવે. ભગવન્ ! એ રીતે પડિતાના અને અબુધાના પણ આશ્વાસનના ઝરારૂપ હતા. ધર્મપ્રેરણાના ધાધરૂપ હતા. કાઇ પણ ભવી જીવ એ વહેતા ધેધમાંથી એકાદ અંજલિ પી જાય.
પુણ્યથી સુખ અને પાપથી દુઃખ મળે છે એ સાદું પણુ અર્થગંભીર સૂત્ર જિજ્ઞાસુઓને ભગવાન જુદી જુદી રીતે સમજાવતા. અસહ્ય દુઃખથી માણુસ મૂંઝાઇ જાય અને બુદ્ધિશાલીએની બુદ્ધિ અહેર મારી જાય ત્યારે ભગવન પેાતાના જ્ઞાનમળે ભૂતકાળની–ગતજન્મની ભૂલે મતાવી, આત્મશુધ્ધિને અમેઘ ઉપાય સૂચવતા. જયંતી શ્રાવિકા

Page #125

[૪]
મહાદેવીએ
શું આવી કોઈ પ્રેરણા કે નવી દષ્ટિ મેળવવા પ્રભુ પાસે બેસી રહી હશે?
ગૌતમસ્વામી જેવા સમર્થ પુરુષ પણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી આવા ખુલાસાઓ મેળવતા. મૃગાગ્રામમાં જ્યારે પ્રભુ પધાર્યા અને ત્યાં તેમણે એક જન્મથી જ આંધળો, લેકની દયા ઉપર નભતે, મેલેઘેલ ને ચીંથરેહાલ માણસ જે ત્યારે ગૌતમસ્વામીને પણ ઓછું આશ્ચર્ય કે આઘાત નહોતે થે. પોતે શાસ્ત્રજ્ઞ હતા, છતાં ભગવાનને વિનયપૂર્વક એમણે પૂછેલું ભગવન્! જન્મથી જ આંધળો માણસ જનમતું હશે?
ભગવાને જવાબમાં કહેલું“એકલે જન્માંધ નહિ પણ હાથ-પગ ને નાક-કાન વગરને, માત્ર આકારમાં જ માણસ લાગે એવું માનવી પણ જનમે છે. એ માનવી જે હોય તે આ ગામના રાજાના સૌથી મોટા કુંવરને જોઈ આવજે.”
પછી ગૌતમસ્વામીએ, મૃગાદેવીના એ પુત્રને અંધારા ઓંયરામાં, દુધથી ગંધાતે, પરૂ ને લેહીથી ખરડાયેલે ત્યારે આ ભવમાં જ કેટલાક નરકની વેદના કેવી રીતે ભેળવતા હોય છે તેને તેમને ખ્યાલ આવ્યો.
ભગવન્! આ મૃગાપુત્રના જીવે એવાં તે શાં પાપ કર્યા હશે?” ગૌતમસ્વામીએ ભગવાન પાસેથી જાણવા ઈચ્છયું.
જેમણે અધિકારના મદમાં લેકે ઉપર ભયંકર ત્રાસ વર્તાવ્યા હોય, લાંચ-રૂશ્વત લીધી હોય, વગર કારણે

Page #126

જયંતી
[૫]
રાંકને દંડ્યા હોય, વણજારે અને સંઘ લૂંટ્યા હોય તેની આવી જ અવદશા થાયઃ આખરે તે કઈ વોવૃદ્ધ-વિદ્વાન સાધુ-મુનિ પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળી, પિતાના પાપની આલોચના કરીને એ જીવ પણ મુક્તિના માગને પથિક બનશે એવી મતલબને ભગવાને ઠીક ઠીક વિસ્તારથી ખુલાસે કરેલો. જયંતી શ્રાવિકા પણ ભગવાન મહાવીરની પાસે અંતરની આવી કઈ ગુંચ ઉકેલવા માગતી હશે? એટલા માટે જ સૌના ગયા પછી બેસી રહી હશે?
જયંતીના પ્રશ્નો ઉપરથી એ વિદુષી તેમજ વિચારક હેવી જોઈએ. જીવના સ્વરૂપ અને સ્વભાવ સંબંધી ચિંતનમાં એને ઘણેખરે સમય જતું હશે. સાચા જિજ્ઞાસુ અને અધ્યાત્મમાર્ગના એકનિષ્ઠ પ્રવાસીને જ આવા પ્રશ્નો સંભવે. જયંતીએ અંગત જીવનની કઈ સમસ્યા ઉકેલવા પ્રભુને તકલીફ નથી આપી. સંસારના સુખ-દુઃખ, સગવડ-અગવડનાં કારણે તથા સ્વરૂપો તેનાથી અજાણ્યાં નહોતાં. આત્માના સ્વરૂપમાં, શક્તિમાં જેને શ્રદ્ધા છે, સ્વ તેમજ પરના ભેદ પરખી શકે છે તેને રોજના જીવનની મુશ્કેલીઓ મૂંઝવી શકતી નથી. . જયંતી શ્રાવિકા એ જાણતી. એને તે “ભારેકમી” અને “લઘુકમી "ના ભેદ ભગવાન પાસેથી જાણવા હતા. ભવીપણું સ્વભાવથી હોય કે પરિણામથી હોય તે વિષે થોડે પ્રકાશ એને આ જ્ઞાનના સૂર્ય પાસેથી મેળવી લે હતે પ્રસંગેપાત એક શંકાના ઉત્તરમાંથી ઉદ્દભવતી બીજી શંકાના સમાધાન પણ મેળવવા હતા.

Page #127

[ ૬ ]
મહાવી
“ ભગવન્! જીવા ભારેકી કેમ થતા જયંતીએ પૂછેલા આ પ્રથમ પ્રશ્ન આપણે પ્રયત્ન કરીએ.
મહાવીર પ્રભુ ગહન ગણાતા વિષયને પશુ રૂપક અથવા દષ્ટાંતદ્વારા કેવા સુધ બનાવી શકતા તે એમણે કહેલી કથાઓ ઉપરથી જાણી શકીએ છીએ. ગૌતમસ્વામીને જ મહાવીર પ્રભુએ એક વાર કહેલું': “ ગૌતમ ! જેમ કેાઈ માણસ માટા, સૂકા, કાળુા વિનાના આખા તુંબડાને દાભથી વીંટ, તેનાં ઉપર માટીનો લેપ લગાવે, પછી તેને તડકે સૂકવેઃ એવી રીતે ઉપરાઉપરી આઠ પડ તુ બડા ઉપર ચડાવે અને પછી તેને પાણીમાં ફેકે તા માટીના ઉપરાઉપરી આઠ થરથી ભારે થએલું પેલું તુંબડું પાણીની સપાટી નીચે એકદમ ઉતરી જાય. તુંબડાના સ્વભાવ તરવાના છે પરાણે પાણીમાં ડૂબાવ્યુ હાય તે પણ જોર કરીને અહાર સપાટી ઉપર ઉછળી આવે. પણ માટીના થરને ભાર એને ડૂબાડી રાખે છે. ”
જીવને આવા થર કેમ લાગતા હશે ? સ્વભાવથી જ ઊર્ધ્વગતિવાળા જીવ ડૂબેલા કેમ રહેતા હશે ? એ હળુકી શી રીતે બનતા હશે?
જયંતીના એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવન્ કહે છે: “હે જયંતી! હિંસા, જૂઠ, ચારી, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, ચાડી ચુગલી, રિત-અતિ, પરપરવાદ, માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાદર્શનશલ્ય એ અઢાર દાષા એવા છે કે જે આત્માને ભારે બનાવે છે.
,,
"
હશે ? ” સમજવા

Page #128

જયતી
[ ૯૭ ]
જય'તી શ્રાવિકા સમજી કે કુસ'સ્કારી, પાપે જ આત્માને ગુંગળાવે છે, ઉપર આવવા દેતાં નથી. એ કુસસ્કારાને ધેાઈ નાખવાનું પણ આપણા પેાતાના જ હાથમાં છે. બહારથી સ્વચ્છ દપણે આવીને ઢાષા વળગતા નથી તેમ બહારની કાઈ મદદ એને ધેાઈ નાખે એ પણ અશક્ય છે. આત્માના મળભારને ઉખેડવા, અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, અપરિગ્રહ, બ્રહ્મચય, ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા, નિલેૉંભતા આદિ આચરણાના આશ્રય લેવા જોઇએ.
આ વિચારણામાંથી સહેજે એક બીજો પ્રશ્ન સ્ફુરેઃ જીવાને ભવસિદ્ધિપણુ સ્વભાવથી હશે કે પરિણામથી ?
ભગવન્ મહાવીર કહે છે કે “હું જયંતી ! ભવસિદ્ધિપણુ' સ્વભાવથી જ છે, પરિણામથી નહિ. ’’
જીવનુ' જીવત્વ એટલે કે ચૈતન્ય જેટલું સ્વાભાવિક છે તેટલી જ તેની મુક્તિની ચાગ્યતા પણ સ્વાભાવિક છે. પરિણામના સંબંધમાં દશ`નકારા જુદા જુદા મત દાખવે છે, પરંતુ જૈન દર્શન તા સ્પષ્ટપણે કહે છે કે કાઈ પણ દ્રવ્ય અથવા ગુણુ પેાતાની મૂળ જાતિ, સ્વભાવના ત્યાગ કર્યા વિના નિમિત્તાનુસાર ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થા ધારણ કરે તે દ્રવ્ય કે ગુણનુ પરિણામ ગણાય. મુક્તિની ચેાગ્યતા કે અયેાગ્યતા, ભવસિદ્ધિપણું' કે ભવાસિદ્ધિપણુ એ આત્માની સ્વાભાવિક સ્થિતિ છેઃ કમના ઉદય કે ઉપશમને એ આભારી નથી; કારણ કે ભવિકતા પારિમિક નથી.

Page #129

[ ૧૮ ] મહાદેવીઓ
તુંબડાના રૂપકને ફરી અનુસરીએ. એની ઉપરના થર જેમ દેવાતા જાય તેમ તે પાણીની સપાટી તરફ ધકેલાય. હવે જે જીવ સ્વભાવથી જ ઊર્ધ્વગામી હોય અને થર ક્રમે ક્રમે દેવાઈ જવાને નિર્માએલા હોય તે એક દિવસ એ પણ ઊગે કે જ્યારે સઘળા ભવ્ય છે મુક્તિએ પહોંચી ગયા હોય-સંસાર સાવ શૂન્ય જે બની ગયું હોય, જયંતી શ્રાવિકા પણ એ જ તક કરે છે.
ભગવન, જે સર્વ ભવસિદ્ધિક છ સ્વભાવથી જ મેક્ષની ચેગ્યતાવાળા હોય તે ગમે ત્યારે પણ તે બધા મોક્ષે જવાના. ત્યારપછી મેક્ષની ગ્યતાવાળું કે આ જગતમાં નહિ રહે. મોક્ષને અગ્ય એવા જ છે રહેવાના. ”
ના, એમ નથી. આકાશની અનાદિ અનંત શ્રેણીમાંથી પરમાણુ-પુદગળ જેટલા ખંડ કાઢતાં કાઢતાં અનંત યુગ વીતી જાય તે પણ તે શ્રેણી ખાલી ન થાય, તે પ્રમાણે બધા ય ભવસિધ્ધિક જી સિધ્ધ થવાની યોગ્યતાવાળા છે, તે પણ લેક ભવસિધ્ધિક જીવ વિનાને નહિ થાય.” - આકાશ કે જે અવકાશ આપે છે, જે આત્મપ્રતિષ્ઠિત છે–એને બીજા કે આધારની આવશ્યક્તા - નથી રહેતી, જેના અસંખ્ય પ્રદેશ છે, અને જેને એક એક અંશ એટલે સૂક્ષમ હોય છે કે એ આપણી કલ્પનામાં પણ ન આવે, તેમ તે અરૂપી, અવસ્થિત અને નિત્ય હોવાથી, લોક આકાશશુન્ય બને એ

Page #130

જયંતી
[ ૯૯
મુદ્દલ સંભવ નથી. તે જ પ્રમાણે ભવસિધ્ધિની ગ્યતા વાળા બધા મેક્ષે જાય તો પણ લોક જીવશુન્ય થાય એ કલ્પના આધારરહિત છે. રખેને સંસાર જીવ રહિત બની જાય એવા ભયથી કેટલાકેએ મેક્ષમાંથી જીવનું પુનરાગમન પણ માન્યું છે. આ ભવસિધિપણું, જીવની એ પ્રકારની સ્વાભાવિકતા અને મુક્તિના સ્વરૂપ સંબંધી જુદી જુદી વિચારણાઓ, મહાવીર પ્રભુને યુગની વિશિષ્ટતા હોવી જોઈએ. જયંતી શ્રાવિકા જેવી અંત:પુરવાસી વિદુષી નારીઓને પણ એ યુગની સમસ્યાએ ગંભીર વિચાર કરતી બનાવી દીધી હશે.
ચોથે પ્રશ્ન સામાન્ય છે: જયંતી પૂછે છે “ભગવન, જીવ સૂતે સારો કે જાગતે?”
જાગો અને પ્રવૃત્તિમાં રાચતે જીવ હિંસા કે પાપ કર્યા વિના ન રહે એટલે એવા પાપના પ્રસંગને ટાળવા એદી–આળસુની જેમ પડી રહેવું એવી માન્યતા પ્રચલિત થઈ હશે, જયંતીના કાને પણ એવી વાતે આવી હશે. ઊંઘ તે પ્રમાદનું જ મૂર્તિમંત સ્વરૂપ છે. અજગરના જેવી ઘેર સુસ્તી પ્રશસ્ય શી રીતે હાઈ શકે ? જાગૃતિ, અલબત્ત, ભૂલ, ક્ષતિ, દોષમાં કારણરૂપ બને છે, પરંતુ એ જ જાગૃતિ ઉપકારના પણ હેતુરૂપ બને શકે છે તે પછી સાચું શું? ઊંઘ-આળસ્ય કે જાગૃતિ ? - ભગવત્ સ્પષ્ટીકરણ કરીને બતાવે છે કે અધમ પ્રાણીઓ, જેઓ બીજાને દુઃખ-ત્રાસ આપે છે, તે પાપપ્રવૃત્તિમાં ડૂબેલા હોય છે અને બીજાને પણ એવા અધપાત તરફ દેરે છે એવા માનવી સૂતેલા સારાઃ બાકી જેઓ

Page #131

[ ૧૦ ]
મહાદેવીઓ
કે પકારની વૃત્તિથી રંગાએલા છે, પિતે ધર્મકરણીમાં રાચે છે અને બીજાઓને પણ એવી પ્રવૃત્તિમાં દોરે છે. તેઓ જાગતા સારા.
સૂતેલાપણું કે જાગતાપણું, પુણ્ય કે પાપની અપેક્ષા એ આદરણીય કે તિરસ્કરણય બને છે. જે કેટલાકે ખૂબ ખાઈ–પીને કેફ કરીને ઉન્મત્તની જેમ પડી રહે વામાં જ પુણ્ય માનતા હોય છે તેમની એ માન્યતા ન્યાયનીતિયુક્ત નથી અને તેથી જ તે ત્યાજ્ય છે. આતતાયીછે, શીકારીઓ, અત્યાચારીઓને, એવી તક ન મળે તેટલા માટે જ એમની ઊંઘ કે આળ ઈચ્છવાયોગ્ય છે. પણ એ ઊંઘ કે આળસ્ય એમને કલ્યાણને માગે લઈ જાય છે એમ તે કઈ જ ન માને. એ જ પ્રમાણે કર્તવ્યપરાયણ, લેકહિતૈષી કઈ વાર ભૂલ પણ કરી બેસે. પરંતુ એ ભૂલ જે શુદ્ધ બુદ્ધિની હેય અને અંતરમાં પણ પૂરી જાગૃતિ હોય તે એ જાગૃતપણું, ઊંઘ કરતાં અનેકગણું શ્રેષ્ઠ છે.
વિચારકેની દુનિયામાં કેવા વાવાઝેડા આવે છે. અને ધીમે ધીમે માનવસમુદાય કેવી મક્કમ પ્રગતિ કરતા આગળ વધે છે તેને કંઈક આભાસ આ પ્રશ્નોતરીમાંથી મળે છે. આજે એવા પ્રશ્ન કે ઉત્તર જૂનવાણુ જેવા લાગે-વસ્તુતઃ અઢી હજાર વર્ષ જેટલા જૂના જ ગણાય, પરંતુ વિચાર-વિકાસના માર્ગખંભ જેવા એ મને મંથન આધ્યાત્મિક વિચારણાને કમવિકાસ તે જરૂર સૂચવે છે.
ચોથા પ્રશ્નની પૂરવણ જે જ જયંતી શ્રાવિકા પાંચમે પ્રશ્ન આવી મતલબને છે.

Page #132

જયંતી [ ૧૧] “ભગવન્! સબળ પાસું સારું કે દુર્બળપણું? ઉદ્યમીપણું સારું કે આળસુપણું?”
ધર્મપરાયણ નું સબળપણું, ઉદ્યમીપણું સાર, અધમની આળસ અને નબળાઈ સારી.” ભગ વાનને એ ઉત્તર, ઉપરોક્ત પ્રશ્નોત્તરની પુરવણું જેવો જ હોવાથી એવિષે એમણે પોતે પણ વધુ વિવેચન નથી કર્યું,
આળસ, પ્રમાદ, નબળાઈ પોતે જ પાપરૂપ કે તેના પરિણામસ્વરૂપ છે. પ્રમાદ વિગેરે કંઈ લેવા જવાં પડતાં નથી, તેમ તેને માટે પુરુષાર્થ પણ કરવો પડતું નથી. એને સારાં કેમ કહેવાય? જયંતી શ્રાવિકા અને ભગવન મહાવીર વચ્ચે આ ઘણે પુરાતન સંવાદ, વૈભવવંતા અંત પુરેમાં વસનારી એક અબળા અને શ્રોતા કે જિજ્ઞાસુ કેટલું સમજી કે પચાવી શકશે તેને સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ કાંટો ધરાવનાર લોકમાન્ય ઉપદેશક વચ્ચે છે એ વાત અહીં મુદ્દલ ભૂલવા જેવી નથી.
આ એક એ યુગ હતું કે જે વખતે ભલભલા શ્રદ્ધાળુ અને ભદ્રિકનાં મનને શંકાનાં વમળમાં નાખી દે એવા પાખંડીઓ સેંકડોની સંખ્યામાં ઊગી નીકળ્યા હતા અને એ બધા અનુયાયીઓની શોધમાં જ ફરતા. આવી સ્થિતિમાં એક નારીના સંશનું, બની શકે એટલી સ્પષ્ટ–ઘરગતુ શૈલીમાં સમાધાન થવું જોઈએ. ભગવાનની દૃષ્ટિ આળસ અને નબળાઈને સારી કહેવામાં, સ્થૂલ ક્રિયા ઉપર જ હતી. પાપના સૂફમ-મને વૈજ્ઞાનિક કાર્યકારણ અહીં નથી ચર્ચા. જે કાળસૌકરિક નામના કસાઈને શ્રેણિકે એક વાવની અંદર ઉંધે માથે ટાંગ્યો હતો, અને એ રીતે

Page #133

[ ૧૦૨]
મહાદેવીઓ
એની પાસે એક આખા દિવસની–રાતની અહિંસા: પળાવી હતી, તે કાળસૌકરિક વિષે શ્રેણિકે જ્યારે મહાવીરને ખુલાસે પૂક્યો ત્યારે પ્રભુએ કહેલું કે એમ બાંધી રાખવાથી, કેદમાં જકડી રાખવાથી હિંસા બંધ પડે એ બ્રાંતિ જ છે. એ જ કસાઈએ સ્થળ પાડાને વધ નહિ થઈ શકવાથી પાણીમાં પિતે અકેલા પાંચસો પાડા હણ્યા હતાઃ પ્રાણને દેખીતે રક્તપાત નથી કર્યો એટલે એ અહિંસક રહ્યો એમ ન કહેવાય. કર્મ બંધમાં મને વ્યાપાર મુખ્ય છે. એ વાત ભગવાન મહાવીર જેટલી સ્વચ્છ ને સ્પષ્ટપણે બીજું કેઈન સમજી શકે. અને છતાં શ્રાવિકા જયંતી સાથેના સંવાદમાં હિંસા-પાપની અશક્તિને ઠીક કહે છે એ એમની વિવિધ દષ્ટિકણથી વસ્તુને જોવાની વ્યવહારદક્ષતા જ સિદ્ધ કરે છે.
છેવટે, ઇંદ્રિની ગુલામીમાં જીવનાર જીવની કેવી દશા થતી હશે તે વિષે જયંતી, ભગવાન પાસેથી થોડું જાણી લેવા માગે છે. ભગવાન તે વાસનાના વિપાક હસ્તામલકવત્ જોઈ શકતા હતા. તેઓ કહે છે:
અનાદિ-અનંત અને આ લાંબા માર્ગવાળા સંસારરૂપી અરણ્યને વિષે ભટક્યા સિવાય એમને માટે બીજે કઈ આરેવારે નથી રહેતો. એવા સિદ્ધિને વરી શકતા નથી, સર્વ દુઃખને અંત પણ લાવી શકતા નથી.”
પિતાના કાળના ઉત્તુંગ ગિરિશિખર જેવા લેકનાયકને બરાબર ઓળખવા-પીછાનવા એ ધન્યભાગ્ય તે ગણ્યાં-ગાંડ્યાં સ્ત્રી-પુરુષમાં જ સંભવે. પ્રભુ મહાવીર

Page #134

જયંતી [ ૧૭ ] જેવા પિતાના સમયમાં વિચરતા પ્રભુને સમજી એમના પ્રત્યે પૂર્ણ ભક્તિ તથા શ્રદ્ધાના ભાવ ધરાવવા એ પરમ પુણ્યોદય સિવાય ન બને. તેમાં યે પ્રભુની શક્તિ અને ધ્યેય વિષે રસલ્લાસ અનુભવ અને નાની-મોટી શંકા એના ઉકેલ એમના મુખેથી સાંભળવા એ તે બહુ હળુકર્મીપણાનું સ્પષ્ટ ચિહ્યું છે. જયંતી શ્રાવિકા પ્રભુ પ્રત્યે એ જ આદરભાવ, ભક્તિભાવ અને શ્રદ્ધા ધરાવતી. કુતૂહળ કે આળસુ મનવૃત્તિને રીઝવવા ખાતર જયંતીએ આ પ્રશ્નો નહતા પૂછયાઃ આગમે તે ઉચ્ચારે છે કેઃ “આટલા પ્રશ્નોત્તર બાદ હર્ષિત તથા સંતુષ્ટ થએલી જયંતીએ ભ૦ મહાવીર પાસે પ્રવજ્યા વીકારી. આર્યા ચંદનાની સંભાળ હેઠળ રહી અગિયાર અંગેને અભ્યાસ કર્યો. ઘણા વર્ષ લગી સાધ્વીપણું પાળી, અંતે સાઠ ટકના ઉપવાસ કરી મૃત્યુ પામી, સિદ્ધ-બુદ્ધ અને મુક્ત થઈને નિવણ પદમાં સ્થિત થઈ.” .

Page #135

પ્રિ થ દ શ ના
1ોri
"||||Illlllllllu
mn
'
૧
""
willllllie.
Ahir);
w
)
-
વ
હ
+ + * * *
//
*
] { }
*
-
જ
(૮) ભગવાન મહાવીરની પુત્રીનું નામ પ્રિયદર્શના. અનવા નામે પણ તે ઓળખાય છે. ભગવાનની મોટી બહેન સુદશનાના કુંવર જમાલિ સાથે પ્રિયદર્શનાનું લગ્ન થયું હતું. એ લગ્ન પ્રિયદર્શનાને એમ્ય કુંવરી

Page #136

પ્રિયદના [ ૧૦૫ ] પણ આપી હતી કુંવરીનું નામ શેષવતી અથવા યશ સ્વતી. જમાલી ભગવાનને ભાણેજ તેમજ જમાઈ થત હતેા. મામાની કન્યા ઉપર ભાણેજને પહેલે હેક પહોંચતું હોવાની રૂઢી ક્ષત્રિામાં પડી ગઈ હશે. એ એક દેશાચાર હતું. આજે પણ એનાં અવશે જેવામાં આવે છે.
એક દિવસે ભગવાન મહાવીર રાજગૃહીમાં ચાતુર્માસના દિવસે ગાળી પિતાની જન્મભૂમિ-વિદેહ દેશ તરફ વળ્યા. પહેલાં બ્રાહ્મણકુંડગ્રામમાં થઈને પશ્ચિમ દિશામાં આવેલા ક્ષત્રિયકુંડ ગામે પધાર્યા. મોટા લોકસમુદાયની સાથે ભગવાનની પુત્રી પ્રિયદર્શના અને જમાલિ પણ એમને વાંદવા આવ્યાં.
જમાલિ સુખ અને લાડકોડમાં ઉછરેલે જુવાન હતો. સમૃદ્ધિની છેળે એની આસપાસ ઊડ્યા કરતી. પ્રિયદર્શના ઉપરાંત એને બીજી સાત સ્ત્રીઓ હતી. સાત-સાત પેઢીઓ સુધી, છૂટે હાથે દાન દે અને ખરચે તે પણ ખૂટે નહિ એટલી ધનધાન્યની વિપુલતા હતી. નખમાં એ રેગનું નામનિશાન નહેતું. આવા યુવાનને ભગવાનના વૈરાગ્યના ઉપદેશની શી અસર થાય?માતાપિતા નિશ્ચિત્ત હતાં એમને ખાત્રી હતી કે જે ભગવૈભવમાં જમાલિ વસે છે તેની વચ્ચેથી એને કેઈ ઉઠાવીને લઈ જઈ શકે નહિ. તે પણ પ્રભુના ઉપદેશે જમાલિ ફરતી વીંટળાયેલી જાળ છેદી નાખી. ગમે તેમ પણ જમાલિ, હદયથી કંટાળ્યો હતે. રોજના એક જ પ્રકારના ભેગ-ઉપભેગે પ્રત્યે એને વિસ્તૃષ્ણ જન્મી હતી. તે કેઈને સ્પષ્ટપણે

Page #137

[૧૬] મહાવીઓ કહી શકો નહિ પણ નર્યું સુખમય જીવન એને પામર જંતુના જીવન જેવું લાગતું. જેમાં અંતરાય ન * હેય, અંતરાય ભેદવા મથતા જીવનપ્રવાહમાં કઈ પ્રકારને ખળભળાટ ન હોય તે જીવન શું કામનું? વિદને અને અત્યાચાર સાથે ઝઝતા હોઈએ, લેકસમુદાયના કંઠમાંથી આનંદ અને આભારના કલ્લોલધ્વનિ ઊઠતા હોય અને પ્રભુ મહાવીરની જેમ જ શક્તિશાલી કે સર્વજ્ઞ તરિકે ઠેકઠેકાણે સત્કાર-સામૈયા થતા હોય તે એ જીવનમાં કંઈક લહેજત છે. નેકરે, દાસદાસીઓ અને અઢળક સમૃદ્ધિ વચ્ચે રહેલું આ સુખ તે હમણા જાણે ઊડી જશે-ઝાંઝવાના નીરની જેમ છેતરીને આવું ચાલ્યું જશે એમ એને લાગ્યા કરતું. એવે ટાણે ભ૦ મહાવીરની વિરાગથી છલકાતી ઉપદેશવાણી સાંભળી. જે પાંજરામાં તે માત્ર પાંખો જ ફફડાવત બેઠે હવે તે પાંજરું તેડીને ઊડી જવા એનું મન અધીરું બન્યું.
માબાપે એને બહુ બહુ રીતે સમજાવ્યે: “જો ભાઈ, હજી તું યુવાન છે, ભગવાન મહાવીરે પણ માતાનું વેણ નહતું કેયું યુવાવસ્થાનાં સુખ જોગવી લે, પછી વૃદ્ધાવસ્થામાં તારે દીક્ષા લેવી હોય તે ખુશીથી લેજે. અમે બેઠાં છીએ ત્યાં સુધી એવી વાત કરીશ નહિ.”
પણ જમાલિ તે ઊંઘમાં યે તપસ્વીઓના મેટા સંઘ ધીમે પગલે જતા હોય અને ધૂળથી ખરડાયેલા, કાંટા અને ઝાંખરાથી વીંધાયેલા એમનાં ચરણમાં હજારો સ્ત્રીપુરુષે લાંબા થઈને સાષ્ટાંગ પ્રાણિપાત કરતાં હોય અને

Page #138

પ્રિયદર્શના [ ૧૦૭ ] રંગરાગથીગુંજતીનગરીની અંત:પુરવધુઓ પણ બારીઓ કે ઝરુખામાં ઊભી રહી સુવર્ણપુપો કે મેતીએથી વધાવતી હોય અને તે નિઃસ્પૃહી સંસારત્યાગીઓના ટાઢ તથા તડકાથી પ્લાન બનેલાં વદન ઉપર કૃતકૃત્યતા ને કૃતજ્ઞતાની તેજોદીત ભભક છૂટતી હોય એવી અદ્દભૂત સ્વપ્નમાળ જેવા લાગ્યો. પોતાને પણ એ અહોભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય એમ તેનું અંતર હવે આર્તનાદ કરી ઉઠયું.
માતાપિતાના સ્નેહની અવગણના કરીને જમાલિ, એક દિવસે, ભ૦ મહાવીરના સાધુસંઘમાં સામેલ થવા ચાલી નીકળ્યે, પ્રિયદર્શન પણ સ્વામીના પગલે પગલે ચાલી નીકળી. પ્રિયદર્શનાનું આ અનુસરણ અતિ સહજ હોય એમ લાગે છે. માતા-ચશેદાએ પ્રિયદર્શનને ધાવણમાં જ કદાચ એ આચિત સંસ્કાર પાઈ દીધો હશે. યદાથી તે પતિને અનુસરવાનું ન બની શકયું, પણ એને બદલે પુત્રી વાળી આપશે એવી આકાંક્ષા તે જરૂર સેવી હશે અને એ પુણ્યાકાંક્ષા અહીં પ્રિયદર્શનાના ગૃહત્યાગથી સફળ થતી દેખાય છે. પ્રિયદર્શન સાથે બીજી હજાર સ્ત્રીઓએ ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધી.
જમાલિનું સામાન્ય જીવન જતાં તે ઘણે ઉત્સાહી, તપસ્વી, બુદ્ધિમાન જણાય છે. ભ૦ મહાવીરે પણ એની શક્તિ અને અધ્યયન જોઈને એને પાંચસો ક્ષત્રિય મુનિઓના આચાર્યપદે સ્થાપે હતું, પરંતુ વખત જતાં કોણ જાણે કેમ પણ એને પોતાની શક્તિનું અજીર્ણ થઈ આવ્યું હોય, ઘણુ વખતની દબાઈ રહેલી
અહંતાએ ઉછાળો માર્યો હોય કે પછી પોતાના કુળ - કિવા ભગવાન સાથેના જૂના સાંસારિક સંબંધના ઘમંડે

Page #139

[ ૧૦૮ ]
મહાદેવીએ
એની બુદ્ધિમાં વિકારના જંતુ વિકસાવ્યા હેયક લગવાન મહાવીરના સાધુસંઘથી એ જુદે પડી ગયા. હકીકત તે એવી મળે છે કે એણે ભગવાન પાસેથી અનિયત વિહાર કરવાની પરવાનગી માગી, પરંતુ ભગવાને સ્પષ્ટ સમ્મતિ ન આપી પ્રભુના મૌનને અનુમતિ માની તે શ્રમણસંઘથી સ્વતંત્ર બની ગયે.. - હવે, પ્રિયદર્શનાએ શું કરવું? ભ૦ મહાવીરના સાધુસમુદાયથી જમાલિ જુદે પડી ગયે એમ જ્યારે પ્રિયદર્શનાએ સાંભળ્યું હશે ત્યારે તેને પારાવાર ગ્લાનિ થઈ હશે. એક તરફ જગપૂજ્ય પિતા હતા, બીજી તરફ સાધુસંઘમાં એક દિવસે આગેવાની જોગવનાર પતિ હતા. પ્રિયદર્શનાએ કર્યો પક્ષ લે? એની સ્થિતિ સુડી વચ્ચે સોપારી જેવી થઈ પડી.
પતિ સાથેને સાંસારિક તેમજ સામાજિક સંબંધ તે સ્મૃતિશેષ બની ચૂક્યું હતું. આત્મહિતની સાધનામાં કેણ પતિ, કેણ પિતા કે કેણ પુત્ર એ જેવાપણું જ નથી હોતું, જેમણે સંસારની સ્મૃતિને પણ ભૂસી નાંખવાનું વ્રત લીધું હોય, વાસના કે મેહના બંધન છેદવાની જ જ્યાં રાતદિવસ પ્રક્રિયા ચાલતી હોય ત્યાં કેણુ નવું જેડાયું કે કેણ છૂટું પડયું તેની કેઈએ પણ શા સારુ કાળજી કરવી જોઈએ ?
એ બધી વાત ખરી. પણ પ્રિયદશના આખરે તે એક આર્ય બાળા હતી. જમાલીનો સૂક્ષ્મ બુદ્ધિમત્તા પ્રામાણિકતા અને ઉચ્ચાભિલાષ પ્રિયદર્શના જેટલા બીજું કેણ જાણતું હેય? પતિને ભક્તિથી કે સેવાથી પ્રસન્ન

Page #140

પ્રિયદર્શન [ ૧૭ ] કર્યા હોય, પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ એમની પડખે રહ્યા હેઈએ તે પરલોકનું કલ્યાણ સહેજે સિદ્ધ થઈ જાય એમ તે પ્રિયદર્શન નહાતી માનતી, કારણ કે જેન દશનને એ કેઈ સિદ્ધાંત મંજુર નથી. સાધનામાર્ગમાં સૌ સ્વતંત્ર છે. સ્ત્રી હો યા પુરુષ, ક્ષત્રિય હાય યા બ્રાહ્મણ, પંડિત હોય કે અભણ આત્મકલ્યાણના ખાંડાની ધાર જેવા માર્ગમાં એ બધા ભેદ ભૂંસાઈ જાય છે. પ્રિયદર્શના એ સઘળું જાણવા છતાં જમાલિ તરફના આકર્ષણને સૂક્ષમ તંતુ તેડી શકી નહિ. એને એમ લાગ્યું કે જમાલિ જે વિદ્વાન, તપસ્વી સિદ્ધાંત સિવાય બીજા કેઈ નજીવા કારણસર આટલો વિદ્રોહી ન બની બેસે
પ્રિયદર્શના ભ૦ મહાવીરના સંઘને ત્યાગ કરી, જમાલિને પંથમાં ભળી ગઈ. તેની સાથે બીજી હજારેક સાધ્વીઓ પણ ચાલી નીકળી. જમાલીએ હવે પિતાને સર્વજ્ઞ, અહંત તથા મહાવીરને સમાવડી જાહેર કરવાની હામ ભીડી.
(૨)
ફરતો ફરતો જમાલી એક દિવસે શ્રાવસ્તીના કેષ્ટક ચિત્યમાં આવી ચડ્યો. હવે એ પહેલા જમાલિ નહેાતે રહ્યો. લખા–સૂકા આહારને લીધે એના દેહની કાંતિ હણાઈ ગઈ હતી. ભારે ભૂખ-તરસ વેઠવાની કષ્ટક્રિયાને લીધે તેમજ વાસી અને પ્રમાણ રહિત ભજન વારંવાર જમવાને લીધે તેનું સુકુમાર જેવું શરીર વ્યાધિએનું ધામ બન્યું હતું. શ્રાવસ્તીમાં આવ્યા પછી

Page #141

[ ૧૧૦ ]
મહાદેવીઓ
પિત્તવરને અંગે તેને એકદમ દાહ ઉપડ્યો. સહન કરવાની શક્તિ હતી ત્યાંસુધી તે તે પિતાના સ્થાને બેસી રહ્યો. પણ જ્યારે દાહ અસહ્ય લાગે અને હવે પળવાર પણ બેસી શકાશે નહિ એમ લાગ્યું ત્યારે જ તેણે પોતાની સાથેના સાધુઓને પથારી પાથરવાનો આદેશ કર્યો.
પથારી પૂરી પથરાઈ-ન પથરાઈ એટલામાં તે જમાલીએ ફરી પ્રશ્નને મારે ચલાવેઃ “પથારી પથરાઈ કે નહિ?” એના સ્વરમાં વેદનાની વ્યાકુળતા તરવરતી હતી.
પથારી પથરાઈ ચૂકી.” જે પાથરવાની ક્રિયા હજી ચાલતી હતી તે પૂરી થઈ ગઈ એમ માનીને એટલે કે કિયમાણને કૃત માનીને એક સાધુએ જવાબ આપે.
જમાલિએ આવીને જોયું તે હજી પાસે પૂરી પથરાઈ રહી નહોતી. ભકત જેમ પ્રભુના સ્વરૂપમાં તલ્લીન રહે છે તેમ વિરોધી પોતાના સમેવડીયાનું જ ચિંતન કરતો હોય છે. જમાલિને અધૂરી પથારી જોતાં જ ભ૦ મહાવીરનું, એમના સિદ્ધાંતનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. પોતાના પંથના અનુયાયી સાધુ પણ હજી મહાવીરને સિદ્ધાંત ભૂલ્યા નથી તે જોઇને એને નખથી શીખ સુધી આગ લાગી,
અરે મિથ્યાવાદીઓ! હજી પથારી થઈ નથી, છતાં થઈ છે એમ કહેતાં શરમ નથી આવતી ? પળની પણ જે વાર હોય તે સંથારે થઈ ગયે એમ તમારાથી કહેવાય જ કેમ? મહાવીરને ક્રિયમાણને કૃત. ગણ

Page #142

પ્રિયદર્શના [ ૧૧ ] વાને સિદ્ધાંત હું જાણું છું. તમે જે ભૂલેચૂકે પણ એ સિદ્ધાંતને માનતા હો તે તમે તમને અને મને પણ છેતરી રહ્યા છે. એ સિદ્ધાંત આધાર રહિત છે.” તાડૂકી–તાડૂકીને જમાલિ આમ બેલ હતો, એટલામાં પ્રિયદર્શના પણ ત્યાં આવી પહોંચી. સંઘના નાયક જમાલિને ઠીક નથી એમ જાણીને પ્રિયદર્શના એમની ખબર પૂછવા જ આવ્યાં હતાં. એટલામાં જમાલિને રેષપૂર્વક બેલતે જોઈને તેમજ સાધુઓને શરમદા બનેલા જોઈને પ્રિયદર્શના બેલી:
એક તે આચાર્યની તબીયત બરાબર નથી, અને છતાં તમે એમને આ રીતે ખીજ છે એ ઠીક નથી થતું.”
પણ આ ! એમાં કંઈ અમારે અપરાધ હોય તે અમને ખુશીથી પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. અમે તે એમની આજ્ઞા પ્રમાણે, પથારી કરતા હતા એટલામાં એમણે પૂછયું પથારી થઈ ગઈ? અડધાથી વધુ પથારી પથરાઈ ગઈ હતી એટલે અમે જવાબ આપેઃ થઈ ગઈ. એટલામાં તે તેઓ જાતે આવ્યા અને અમારી ઉપર લાલચેળ થઈ ગયા !” " “પણ તમારે એટલું તે સમજવું જોઈએ ને કે એક તપસ્વી પિત્તવરના અસહૃા દાહથી પીડાતા હોય ત્યારે એટલે પણ વિલંબ કેમ સહન કરી શકે?” . “વિલંબને તે પ્રશ્ન જ નથી અત્યારે. આચાર્યની આંખ આગળ જ્યારે ને ત્યારે ભ૦ મહાવીર જ રમી હ્યા હોય છે. અત્યારે પણ મહાવીરના સિદ્ધાંતની સામે

Page #143

[ ૧૧૨ ]
મહાવીઆ
જ ઉભરા ઠેલવતા હતા. અમારી કંઇ દેષ નથી. ” સાધુએ પેાતાની નિર્દોષતા બતાવી.
સાધુને ખેલતા અટકાવી જમાલિ કહેવા લાગ્યાઃ “ હુ ક્રી કરીને કહું છું કે ક્રિયમાણુને કૃત કહેવાના સિદ્ધાંત ખાટા છે. ’” પ્રિયદર્શીનાને ઉદ્દેશીને તેમણે કહેવા માંડ્યું:
“ ન્યાય કે તર્કના ઝીણા કાંટા માંડવાની જરા ય જરૂર નથી. વહેવારની એરણુ ઉપર પણ તમારા પિતાના સિદ્ધાંત ટકી શકતા નથી. તમે જ વિચારો કે જો ક્રિયમાણુને કૃત માની લેવામાં આવે તેા મારા જેવા દર્દીઓની કેવી દુર્દશા થાય ? એક સામાન્ય શબ્દાર્થની સચ્ચાઈ પણ જો તમારા પિતામાં ન હેાય તે એમની પાસેથી આપણે ખીજી કઇ આશા રાખીએ ?”
જમાલિ તરફ પ્રિયદર્શનાની સમવેદના ધેાધવેગે વહી રહી હતી. એક તા એની કરમાયેલી-કાળી પડી ગએલી ઢેહલતા અને અત્યારની ઉદ્વેગભરી પરેશાની પ્રિયવ્રુનાને શૂળની જેમ ખટકતી હતી.
“ સમજું છું, આચાય દેવ, સત્ય આપની તરફેણમાં છે. ”
(6
ખસ, તે જ્યાં સત્ય ત્યાં સજ્ઞતા. ” જમાલિએ સતેષ સૂચવનારા એક ભારે નિઃશ્વાસ નાખ્યા.
જમાલિ જેવા યુવાન અને વળી સ ́સારષ્ટિએ નિકટના સ્વજન કહી શકાય એવા વિદ્રોહીના સ્વચ્છંદ વન માટે ભ॰ મહાવીરને કેટલી મમ વેદના થઇ હશે તેની કલ્પના થઈ શકતી નથી. ગૌતમસ્વામી સાથેના એક

Page #144

પ્રિયદર્શના [૧૧૩] સંવાદમાં મહાવીરે જમાલિને આચાર્ય–ઉપાધ્યાયને દ્વેષી, કુલ–ગણ અને સંઘને ષી, કદાગ્રહી અને વાતને ખેાટે અર્થ કરનાર તરીકે વર્ણો છે. એક વાર તે ભ૦ મહાવીર ચંપામાં હતા ત્યારે જમાલિ સામે જઈને ભગ વાનને કહી આવે કે “હું સર્વજ્ઞ છું. હું અહંત છું.” પિતાને એક વખત જમાઈ આવી ઉદ્ધતાઈ બતાવે ત્યારે બીજા કશા ખાતર નહિ તે પણ એની અવદશા માટે ભગવાનની અનુકંપાના ઝીણા તાર કેટલા જોસથી ઝણઝણી ઊઠયા હશે? ચંડકૌશિક સર્ષ જેવાની દુર્ગતિ જોયા પછી જેમની આંખના પોપચાં દયાના આંસુથી ભિંજાઈ ગયા. તેમને આ અધપાતે થોડાં વાવ્યા હશે? એટલું છતાં મહાવીરની મહત્તા તે એ જ છે કે એમણે કઈવાર પણ જમાલિને ઉપદેશ કે ઉપાલંભને એક શબ્દ સરખો પણ નથી કહ્યો. શ્રમણ સંઘની આ પહેલી નાની તડ વખત જતાં મોટી ફાટ બની જશે એમ સ્પષ્ટ જેવા છતાં મહાવીરે જાણે કે એને છૂટો દેર આપી દીધું છે. ભાવીના અફાટ દરિયાઈ મેજા સામે પોતે આડો હાથ દેવાને અશકત હોય અને જે ભારે તેફાન ઊઠયું છે તેને એના સ્વાભાવિક માગે વહી જવા દેવા સિવાય બીજે કઈ માગ ન હોય એવી અદ્દભુત તટસ્થતા અને પિતાને વિષે અચળ શ્રદ્ધા અહીં બરાબર દેખાય છે.
જમાલિ તે ઠીક પણ પ્રભુ શું પ્રિયદર્શનને બેલા"વીને એની આંખમાં આછું આંજણ ન આંજી શકત?

Page #145

[૧૧૪] મહાદેવીએ મેર જેમ પીંછથી શેભે તેમ જમાલિ પણ પ્રિયદર્શના જેવી આર્યા અને બીજી હજારેક સાધ્વીઓના સંઘ સમુદાયથી શેતે હતે. પ્રિયદર્શીના જે જમાલિને પક્ષ મૂકી દે તો પણ એને મદ વર મળે પડે. ભગવાને ધાર્યું હોત તે પ્રિયદર્શીનાને જરૂર સમજાવી શકત. પણ ઘણું કરીને કોઈની ઉપર અજુગતું દબાણ લાવવાની, પ્રભાવમાં આંજી નાખવાની વાત ભગવાનને નહિ રુચતી હોય. જે ભૂલ પડે છે તે પિતાની મેળે નવા બેધપાઠ શીખીને માળામાં પાછો આવે એવી જ ઉદાર નીતિ એમણે સ્વીકારી જણાય છે.
ભ૦ મહાવીરના ધેય અને ગાંભીર્યની એક અને ખી ભવ્યતા આ આખા પ્રસંગ ઉપર છવાઈ ગઈ છે. પ્રિયદર્શના જમાલિ તરફના પક્ષપાતને લીધે મૂળ માગ છાંડી ગઈ હતી છતાં સ્ત્રી જાતિના સ્વભાવ કે નબળાઈ વિષે નિરાશાને એકે ઉદ્દગાર નથી કાઢયે. બુદ્ધદેવે ભિક્ષુણી સંઘની સ્થાપના કર્યા પછી આનંદને એક વાર કહેલું કે સ્ત્રીઓ સંઘમાં પ્રવેશી છે એટલે હવે આપણે સંપ્ર. દાય બહુ વાર નહિ કે હજાર વર્ષ ટકવાને હશે તે માં પાંચ વર્ષ ટકશે.” બુદ્ધદેવની આ વાણીમાં ભારોભાર નિરાશા ભરી છે. પ્રિયદર્શનાને સંભારીને ભગવાને આવી કોઈ વાત નથી ઉચ્ચારી.
તે કાળ ને તે સમયમાં સ્ત્રી-જાતિની અવગણના, અવમાનના બહુ સામાન્ય ને સ્વાભાવિક વાત ગણાતી. પુરુષની સમેવડી તે બની જ શકે નહિ એ સિદ્ધાંત

Page #146

પ્રિયદર્શન [ ૧૫ ] વજલેપ જે બની: ચૂક હતું, પરંતુ જે દુર્બળ હોય, દબાયેલાં હોય તેના પ્રત્યે સદભાવ અને કરુણાનું જ નિર્મળ ઝરણ સતત વહેતું રહેવું જોઈએ એવી ભગવાન મહાવીરની ભાવના હતી. મહાશતકના જીવનને એક જ પ્રસંગ એ વિષે બસ થશે.
રાજગૃહીમાં એ વખતે મહાશતક નામને શ્રાવક રહેતે હતે. ધનવૈભવ તે પારવગરને હતું, પરંતુ એને એક એવી ભાર્યા મળી હતી કે જે મહાશતકને ઘડી વાર પણ નિરાંતે બેસવા નહેતી દેતી. એ સ્ત્રીએ પિતાની છ-છ શેકાના ખૂનથી હાથ રંગ્યા હતા, અખાદ્યઅપેયને તે એને કંઈ હિસાબ જ નહોતે. મહાશતક જે વ્રતી, સંયમી, સહનશીલ હતું તેટલી જ તેની ભાર્યા, સ્વછંદી, દુષ્ટ અને અધમ હતી. મહાશતક મોટે ભાગે પિતાની પૌષધશાળામાં જ રહીને ધર્મધ્યાનમાં દિવસ-રાત વિતાવતા.
એક વખત એની પેલી સ્ત્રી જાણે રકતપિપાસુ રણચંડી હોય તેમ છૂટા કેશ સાથે એ પૌષધશાળામાં આવી. કેઈ પણ કુલવધૂ કે આય નારીને ન શોભે એવાં વેણ બોલવા લાગી. મહાશતક ગમે તે તપસ્વી, પણ માનવી હતા. એને પોતાની સ્ત્રીના આવા દુર્વતનને લીધે ખીજ ચડી. એણે માત્ર એટલું જ કહ્યું કેઃ “ તું નરકગતિની અધિકારિણું થશે.” એટલે કે તારા ભાગ્યમાં નરકની યંત્રણ છે.
ગણધર ગૌતમના સાંભળવામાં આ વાત આવી. એમણે ભગવાનને એ હકીકત કહી. ભગવાને ગૌતમ

Page #147

[ ૧૧૬ ]
મહાદેવીએ
મારફત મહાશતકને કહેવરાવ્યું કે “કઈ પણ શ્રાવકે એવાં અનિષ્ટ અને અપ્રિય વચને નહીં કહેવાં જોઈએ.” આખરે મહાશતકને, પિતાની સ્ત્રીને કહેલાં આકરાં વેણ માટે પ્રાયશ્ચિત કરવું પડયું. જે દુર્બળ છે, જે દુષ્ટ છે, જે મેહાંધ છે તેને સબળ કે સાધક ઉપર શાંતિ, ધેર્ય, ક્ષમાને સૌથી અધિક હકક પહોંચે છે. ભ૦ મહાવીર, મહાશતકના પ્રાયશ્ચિતવડે જાણે કે એ જ સૂત્ર કાળના અનંત પડદા ઉપર મેટે અક્ષરે આલેખી ગયા છે. આર્ય નારી પ્રત્યે આવી નિર્મળ અને ઉદાર દષ્ટિથી જેનાર પુરુષ પ્રિયદર્શનને શું કહી શકે ?
પણ ઢક શ્રાવક, પ્રિયદર્શનના માથાને મળે. એ જાતને કુંભાર હતું અને શ્રાવસ્તિમાં રહેતા. તેણે પિતાની કળા-કારીગરી અને પરિશ્રમને પ્રતાપે સારી સમૃદ્ધિ પણ મેળવી હતી. ભ૦ મહાવીરને એ પરમ ભક્ત હતા. જેનધર્મ એની ચડતી કળા વખતે બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય ને ક્ષત્રિય ઉપરાંત બીજી નાની-મેટી જ્ઞાતિઓમાં કેટલે ફેલાઈ ગયે હતું તે આ ઢક શ્રાવકની શ્રદ્ધા અને લાગણી બતાવી આપે છે. જમાલિ અને પ્રિયદશનાને સાધુ-સાધ્વીસંઘ ફરતે ફરતે શ્રાવસ્તિમાં આવી ચડયે. સાધુ-સંઘ નગર બહાર ઉદ્યાનમાં ઊતર્યો. અને સાધ્વી સમુદાય ઢેક કુંભારની શાળામાં ઊતર્યો.
ઇંક શ્રાવકે જમાલિના જુદા પડવાની વાત સાંભળી હતી. જનસંઘમાં એ પહેલવહેલે વિદ્રોહી હોવાથી, ધરતીકંપના સમાચાર દૂર દૂરના દેશાવરમાં ફેલાઈ જાય તેમ આ વિદ્રોહની વાત એક જીભેથી બીજી જીભે

Page #148

પ્રિયદર્શના
[ ૧૧૭ ]
ઘણે દૂર પહોંચી વળી હશે. ઢંક જેવા કેટલાય ભદ્રિકાને એથી ઊડી વ્યથા પણ ઊપજી હશે.
પ્રિયદર્શના સાથે ચર્ચા કરવામાં ઢંકને કંઈ સાર જેવું નહિં લાગ્યું હાય. ચર્ચામાં વિતંડા કે કદાગ્રહ જન્મી પડે એવી પણ એને કદાચ ખીક લાગી હશે. તક અને પ્રમાણથી જ, રાજ ઊભી થતી સમસ્યા ઉકેલાવી જોઇએ એ વાત સાચી, પણ જ્યાં તર્ક અને બુદ્ધિ નકામા જણાય ત્યાં ક્રિયાત્મક પ્રયોગના ચાડી ટેકો લીધા હાય તા કઈં ખાટું નહિ. આવા જ કઇંક વિચાર કરીને ઢ કે પ્રિયદ્ઘના પાસે થાડા આગના તણુખા વેર્યા. ઊડતા ઊડતા એક તણખા પ્રિયદર્શોનાના વસ્ત્રને સ્પર્શી ગયા અને આગના સ્વભાવ પ્રમાણે ખાળવાની ક્રિયા શરૂ થઈ ગઈ. ઢાંક એ જાણતા જ હતા.
પ્રિયદર્શીના એકદમ ખેલી ઊઠી. “જુઓ, જુઓ, ઢક, તમારી ગફલતથી મારું' આ વસ્ત્ર મળી ગયું ! ”. “ આવે ! આપ વ્રતધારી શ્રઇને ખાટુ એલી રહ્યાં છે !
99
પ્રિયદશનાએ ઘડીભર આશ્ચર્ય થી ઢંક સામે જોયું. વજ્ર મળતુ હતુ એ દીવા જેવી ચાખ્ખી વાત હતી અને છતાં 'ક' જેવા શ્રદ્ધાળુ, ભદ્રિક, સેવાપરાયણ શ્રાવક વાતને ઉડાવી રહ્યો હતા,તે પ્રિયદશ'નાથી સહન કેમ થાય? હું ખાટુ મેલું છું? મને તમે ખાટી કહેા છે ? તમારી · નજર સામે આ વસ્ર ખળી રહ્યું છે તે નથી જોઇ શકતા? ’
''

Page #149

[ ૧૧૮] મહાદેવીએ
હા, તે એમ કહે કે વસ્ત્ર બની રહ્યું છે. બળી ગયું એમ કહેવું એ આપના સિદ્ધાંત પ્રમાણે જૂઠાણું છે. એટલા ખાતર તે આપે આપના પપકારી પિતાને પણ ત્યાગ કર્યો છે. એટલા ખાતર તો આપે અખંડ અને અવિભક્ત સંઘમાં ભાગલા પાડી નાખ્યા છે. ભગવાને જ નાની અપેક્ષાએ શબ્દાર્થના વિવિધરૂપ વિવેચ્યા છે. આપે વગર સમયે કદાગ્રહ પકડી રાખ્યા અને વિશ્વવંદ્ય ગુરુની અવગણના કરી.” - પ્રિયદર્શનાની આંખ આગળના પડદા એકદમ સરી પડતાં હોય એમ એને લાગ્યું. ક્રિયમાણને કૃત કહેવામાં ભગવાન મહાવીર કેટલા વ્યવહારદક્ષ હતા તે હવે એને સમજાયું. જે અંધકાર કેઈ દિવસ ભેદાય નહિ એમ લાગતું હતું તે ઢકના એક નાના શા પ્રગના પ્રતાપે પીગળીને પ્રકાશરૂપ બની જતો હોય એમ લાગ્યું.
“ઢક તમે મારી ભ્રમણ ટાળવા માટે જ આ પ્રયોગ કર્યો લાગે છે. સાચે જ આજે તમારી પાસેથી નવી જ વાત સાંભળતી હોઉં એમ લાગે છે.”
નવી હેય કે જૂની. આયેએ બધે આપના પૂજ્ય પિતાજીને જ પ્રતાપ છે. મારા જેવો એક સામાન્ય માણસ શ્રાવક બની શકે છે અને જુદી જુદી દષ્ટિએ વસ્તુનું સ્વરૂપ જોઈ શકે છે એ પ્રતાપ આપના પિતાને જ છે. મારા જેવા કેટલાય માણસેને એમણે આંખ આપી છે–કેટલાય માગભૂલેલાઓને રાજરતે દયા છે.” કની વાણીમાં ભક્તિની ગદ્દગતા ઊભરાવા લાગી.
પ્રિયદર્શનની પાતળી ભ્રમજાળને આટલા જ આંચ

Page #150

પ્રિયદર્શીના
[ ૧૧૯ ]
કાની જરૂર હતી. એને પોતાની ભૂલ અને ઉતાવળ સમજાઇ, ઢક શ્રાવક એને પરમેાપકારી જેવા લાગ્યા. ભગવાનથી આટલે દૂર રહેનારા પણ જો ભગવાનના સિદ્ધાંત અને ઉપદેશને આટલી સરસ રીતે સમજી શકે છે તે। પછી પાસે રહેનારા અને ભગવાનની સાથે કૌટુખિક સમંધ ધરાવનારે તે। ભગવાનને સહેજ પણુ અન્યાય ન થવા પામે તે વિષે કેટલી કાળજી, જાગૃતિ રાખવી જોઈએ તેના વિચાર કરતાં પ્રિયનૢનાની આંખા અશ્રુભીની બની.
''
“ હું આટલી નજીક રહેવા છતાં પ્રભુની સાદી વાત પણ પૂરી ન સમજી અને પતિની સાથે સંઘમાંથી જુદી પડી ચાલી નોંકળી. ” પ્રિયદશ ના પેાતાને જ ઉપાલંભ આપતી હાય તેમ અતિ ધીમે સ્વરે ખાલી.
· કુટુ’ખીએ, પરિચિતા, મિત્રામાંથી બહુ જ ઓછા એવા ભાગ્યશાળી હશે કે જે લેાકતારકને ખરાખર સમજી શ્રદ્ધાથી અનુસરવાની તાકાત દાખવી શકતા હશે. તમારી એકલાની જ સ્ખલના થઈ છે એવું ન માનતાં. મહદ્ ભાગ્ય હાય તા જ પેાતાની વચ્ચે વસતા-હરતા ફરતા મહાપુરુષને યથાર્થ સ્વરૂપમાં ઓળખી શકીએ.
""
“ ખરી વાત છે, ઢંક. મલયગિરિમાં રહેનારી ભીલડીને ચ'નની કંઇ જ કીમત નથી હાતી. તે તે માંધા ચંદનને પણ ખાવળના લાકડાની જેમ ખાળી નાખશે. પેાતાના જમાનાના અવતારી જેવા પુરુષને પિછાનવા એ રમતવાત નથી. ”

Page #151

[ ૧૨૦ ]
મહાદેવીએ.
- ઢક અને પ્રિયદર્શના કેટલીક વાર લગી શાંત નિસ્તબ્ધ બેસી રહ્યાં. બળતું વસ્ત્ર તે પ્રિયદર્શનાએ કયારનું એલવી નાખ્યું હતું, પરંતુ અંતરમાં જે પવિત્ર પશ્ચાત્તાપને અગ્નિ ભડભડ બળી રહ્યો હતો તેને કેવી રીતે ઓલવ એ હજી એને નહોતું સમજાયું. થોડી વાર રહીને પ્રિયદના બેલવે લાગી
ઢંક, મારાથી આવી પહાડ જેવી મોટી ભૂલ કેમ થઈ ગઈ હશે? જે સિદ્ધતિ પ્રમાણે હું રાતદિવસ વતું છું, જેને સત્ય સમજું છું, તે જ સિદ્ધાંતના વિરોધ અર્થે મેં મારા પૂજ્ય પિતાજીને પર્ણ ત્યાગ કર્યો ! એક નાની વાતને મેં કેટલું મોટું રૂપ આપ્યું?” પ્રિયદર્શનાને એકે એક ઉદ્દગાર આગના તણખા જે નીકળતે હતો.
ઢકે જ એ આગ પેટાવી હતી. એણે જ એ શમાવવી જોઈએ, એમ ધારીને તે બોલ્યા
“હવે, એ વિષે નકામી ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. સવારે ભૂલે પડેલો મુસાફર, જે રાત્રે ઘેર પહેંચે તે એ ભૂલો પડેલો નથી ગણતે. તમે પણ જરા આમતેમ રઝળીને રખડીને આખરે ઠેકાણે આવીને ઊભાં રહ્યાં છે.”
પણ ભાઈ, કેણ જાણે કેમ મારા મનને નિરાંત નથી વળતી.”
“ભગવાનના શરણમાં પહોંચશે એટલે નિરાંત આપોઆપ વળી જશે. આલેયણા અને પ્રતિકમણ, પાપના મોટા પુંજને પણ બાળીને ભસ્મ કરી નાખશે.”

Page #152

પ્રિયદર્શના [ ૧૨૧ ] ઢકના એ શબ્દના જ પડઘા પ્રિયદર્શનાના પિતાના અંતરમાં ઊઠતા હતા.
વીરાંગના તે તે હતી જ, એટલે તે પતિના સિદ્ધાંત પાછળ વગર સંકેચે ચાલી નીકળી હતી. પણ હવે એ ભૂલ સમજાયા પછી પિતે વીરપુત્રી હતી તે ફરી એક વાર બતાવી આપ્યું. ભ૦ મહાવીર તે વખતે ત્યાંથી લગભગ બાર ગાઉ જેટલા આઘે હતા. ચારે પ્રકારના આહારના ત્યાગને નિર્ણય કરીને પ્રિયદર્શના તંકની પાસેથી તે જ ઘડીએ નીકળી ગઈ. ભગવાનના ચરણમાં પડી, ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, પુનઃ સાધ્વીસંઘમાં ભળી ગઈ.
કે જ્યારે એ વાત સાંભળી ત્યારે એનાથી સહેજે બેલાઈ જવાયું. “ભગવાન ! મહાવીર ! આખરે તે આપના જ સિદ્ધાંતને જય થવાને !”

Page #153

મૃગાવતી
( ૭ )
કવિની લેખિની કે કળાકારની પીંછી, તીર અથવા તલવાર કરતાં પણ વધુ તાકાતવાળી હાય છે. એ લેખિની કે પીંછી ઉપર શુદ્ધ કળાભક્તિ, નીતિ, સુરુચિ અથવા સ ́યમની પ્રભુતા વસે છે ત્યાં સુધી જ તેમાંથી

Page #154

મૃગાવતી [૧૨૩ ! લેકહિતની અમૃતધારા અવિચ્છિન્ન વહે છે. પણ જે ઘડીએ કવિ કે કળાકારના સ્વછંદ, વેર કે બીજી કઈ મલિનવૃત્તિને મેલ ભળે છે તે ઘડીએ રોગના જંતુથી ભરેલા વાયુની જેમ વિઘાતક અને ભયંકર બની જાય છે.
કૌશાંબીને યુવાન ચિત્રકાર, સાકેતપુરમાં જઈને ચિત્રકળાની ઉપાસના કરવા રહ્યો ત્યારે કેટલે ઉદાર, વિનયી અને ભાવનાશાળી હતા? જે વૃદ્ધ ડેશીમાને ત્યાં એ ઊતર્યો હતો તે ડોશીમાને પુત્ર પણ રેખા ને રંગને ઉપાસક હતા. એક દિવસે સુરપ્રિય નામના યક્ષના દેવાલયમાં જઈને યક્ષનું ચિત્ર આંકવાને એને વારે આવ્યો. વારાની ના પાડી શકાય એમ નહતુ. ગામના લેકએ પિતે જ, રાજાને વચ્ચે રાખીને આ નિયમ બાંધ્યા હતા. અને ડોશીમાને વહાલી-ખોટને દીકરે જે યક્ષના મંદિરમાં જાય રૂઢિ પ્રમાણે ત્યાં જઈને ચિત્ર આંકવા બેસે તે એને ભાગ લેવાય એ નિશ્ચિત વાત હતી. યક્ષના મંદિરમાં, યક્ષનું ચિત્ર આંકવા જવું એ યમના મુખમાં પ્રવેશ કરવા જેવું હતું. વૃદ્ધ મા પિતાના પુત્રને યક્ષ ભોગ લેશે એમ જાણુને કરુણ આક્રંદ કરવા લાગી. એ જ ઘડીએ પેલા કૌશાંબીના યુવાન ચિત્રકારે આવીને વૃદ્ધ માજીને હિમ્મતપૂર્વક કહ્યું “મા! ચિંતા ન કરે. યક્ષના મંદિરમાં તમારા પુત્રને બદલે હું જઈશ !”
માતાને જરા ટાઢક તે વળી પણ કૌશાંબીને આ યુવાન એને પુત્ર જેટલે જ વહાલ હતા. આવા

Page #155

[ ૧૨૪ ] મહાદેવીઓ આશાભર્યા યુવાનની મા અને બહેન બિચારી રાહ જોતાં ઘેર બેઠાં હશે. એને પણ ભેગ કેમ દેવાય?
“બેટા! તું પણ મારો જ પુત્ર છે. તું જાય કે મારે પુત્ર જાય, મારે મન બધું સરખું જ છે.” માતાની દુર્બળ આંખોમાંથી શ્રાવણ-ભાદર વરસતા જ રહ્યો.
“યક્ષને હું જોઈ લઈશ, પણ હું બેઠે હેઉં અને યક્ષ તમારા પુત્રને ભરખી જાય એવું તે કેઈ કાળે પણ ન બનવા દઉં.” કૌશાંબીના યુવાનની આંખમાં નિર્ભયતા અને આત્મભાનનું તેજ ચમકી ઊઠયું.
તે કાળને તે સમયમાં યક્ષની સત્તા ઈશ્વરી પ્રભાવને પણ વટાવી ગઈ હતી. યક્ષે જ મોટે ભાગે પૂજાતા અને યક્ષના ભયથી લેકે થરથરતા. યક્ષને નામે જે આજ્ઞા પ્રચલિત થઈ હોય તેની સામે કેઈથી ઊંચી આંગળી પણ ન થાય. યક્ષના મંદિરમાં રાતવાસો પણ કેઈથી ન રહેવાય. દેવના પણ દેવ જે કઈ હોય તે તે યક્ષે. યક્ષ રાક્ષસની જેમ માણસને ચૂસીને શેરડીના છેતરાની માફક ફેંકી દઈ શકે, યક્ષ મહામારી ફેલાવીને ગામનાં ગામ ઉજજડ-વેરાન બનાવી શકે. યક્ષ કે યક્ષિણીનું નામ સાંભળતાં લોકેના હાજા ગગડી જતાં. એમને ખુશ રાખવા, એમને બલિ ધરવાં, એમના ઉત્સવ ઊજવવા એ જ જાણે કે જીવનની ક્ષેમ-કુશળતા હોય એવી માન્યતા ઊંડા મૂળ ઘાલીને બેઠી હતી.
આ યક્ષના ભય-સામ્રાજ્ય સામે પહેલે શંખ ભ૦ મહાવીરે ફેંકયે. દીક્ષા પછી થોડા જ સમયમાં ભ૦

Page #156

મૃગાવતી
[ ૧૨૫ ]
મહાવીર અસ્થિક ગામમાં આવેલા ત્યારે ગામલે કાએ કહેલું: “બાપજી ! આ યક્ષના મંદિરમાં રાત રહેવા જેવું નથી. અહીં શૂલપાણિ યક્ષ કાઇને જીવતા જવા દેતા નથી. એના પૂજારી પણ સાંઝ પડે એટલે ઘરભેગા થઈ જાય છે. આવા તે કેટલાય માનવીને એણે ચૂસીને કેરીના છાલ-ગેાટલાની જેમ ફેંકી દીધા છે.”
પણ જો પ્રભુ મહાવીર ખીજાની જેમ યક્ષથી ડરીને ચાલ્યા જાય તેા એમનામાં ને સામાન્ય માનવીમાં શું ફરક ગણાય ? ભગવાન્ નિ યતા અને કષ્ટસહિષ્ણુતાના, પુરુષા અને આત્મનિભરતાના પાઠ શીખવવા માગતા હતા. એમણે ત્યાં જ રાત્રિવાસ કર્યાં અને એ ભય-સામ્રાજ્યના સમ્રાટને પેાતાના શરણે આણ્યા. આવા બીજા પણ ઘણા પ્રસંગેા ભ૦ મહાવીરના જીવનમાં છે.
આવા એક યક્ષની છાયામાં જવું એ રમત વાત છે? ત્યાં એકલા રાત કાઢવી અને યક્ષના જે વિકરાળ સ્વરૂપે લેાકવાણીમાં મૂર્ત્તિમંત બન્યા હતા તેને સામને કરવા એ કાચાપાચા જીવાનનુ કામ નહાતું. છતાં કૌશાંખીને ચુવાન ચિત્રકાર એ કાળભેરવને ભેટવા તૈયાર થયા. એક તા આ ડાશીમાના પુત્રને અચાવવા અને પેાતાનુ અલિદાન દઇને પણ સાકેતપુરમાં ત્રાસ વર્તાવતી મહામારી અટકાવવી એવા એ હેતુ સંકળાયેલા હતા. સાકેતપુરના આ સુરપ્રિય યક્ષની પ્રતિમા જો કેાઈ ચિત્રકાર ન આંકે તે રોગચાળા ફાટી નીકળે એવી લેાકેાને સતત ખીક રહેતી. એક ચિત્રકારને દર વર્ષે એ રીતે ભાગ અપાતા અને એ લાગ ઉપર લેાકેા મહાત્સવ પણ કરતા.

Page #157

[૧૨૬ ] મહાદેવીઓ
સુરપ્રિયના દેવાલયમાં જે રાત રહે તે બીજે દિવસે જીવતે ન નીકળે એ ચોક્કસ હતું. કૌશાંબીને યુવાન પૂરી તૈયારી કરીને યક્ષને ભેટવા ચાલ્યો. પહેલાં તે તેણે બે દિવસના ઉપવાસ કરી અંતઃશુદ્ધિ કરી લીધી. શરીરે સ્નાન કરીને ચંદનનું વિલેપન કર્યું. અંતરની અને બહારની શુદ્ધિ કરીને, પવિત્ર ભાવનાથી, મેં આડું આઠપડું વસ્ત્ર બાંધીને (મલિન શ્વાચ્છવાસ સરખે પણ દેવની આકૃતિને ન સ્પર્શ જોઈએ એ આશયથી) તેણે તદ્દન નવીન પીંછીઓ અને સુંદર રંગથી યક્ષની મૂત્તિ આલેખવા માંડી.
આવી ઉદાર, શુદ્ધ, પવિત્ર ભાવનાને પ્રેર્યો છે યુવાન દેવ-ઉપાસના અર્થે ગયા હોય તેને મલિન વૃત્તિવાળો દેવ પણ શું કરી શકે? ભયથી કંપતા હોય, ચિંતાથી ગભરાતા હોય, અનેકવિધ મેલી વાસનાથી ખરડાયેલા હોય તેની ઉપર મેલા દેવની કરામત કામ કરી જતી હશે, પણ અહીં તે સરળતા અને શુદ્ધિની મૂર્તિ જે, પ્રામાણિકતા અને બંધુતાના પ્રતીક સમે યુવાન પૂરા ભક્તિભાવથી, ચિત્રાંકનમાં તલ્લીન બનીને બેઠો હતે.
યક્ષે પ્રસન્ન થઈને વર માગવાને આગ્રહ કર્યો ત્યારે પણ તેણે પિતાના માટે કંઈ જ ન માગ્યું. એ પિતાને એક રીતે ભૂલી જ ગયે હતું એમ કહીએ તે ચાલે.
યક્ષ દેવ! આપ સાચે જ પ્રસન્ન થયા છે તે હવે પછી કઈ પણ ચિત્રકારને ભેગ લેવાનું માંડી વાળ!” યુવાનની આ પહેલી માગણી હતી અને યક્ષને પણ તે સ્વીકારવી પડી. યક્ષને એટલેથી સંતોષ ન થયે.

Page #158

.
મૃગાવતી
[ ૧૨૭ ]
'ટ
99
તું તારા માટે કંઈક પૂર્ણ માગ ! ” ફ્રીક્રીને યક્ષે ચુવાનને દુન્યવી સ્વાથ-સંપત્તિ યાચવા આગ્રહ કર્યાં. પણ એ તે પેાતાની ધીરાદાત્તતામાં અડગ જ રહ્યો. “ આ નગરને મહામારી જેવા ઉપદ્રવથી ખેદાનમેદાન કદિ ન કરશો. ” યુવાને બીજી માગણી નમ્રપણે રજૂ કરી.
ܕܕ
આખરે યક્ષે તે જ યુવાનની ચિત્રકળા ઉપર આશિષ વર્ષાવી: “ ખીજાના ભલા માટે તેં ઘણું માગ્યું. પણ હવે હું' મારી મેળે તારી કળાને અભિનંદવા એટલુ કહું છું કે તું મનુષ્ય, પશુ કે ૫'ખીના અંશને નીરખ્યા પછી તેનું આખું યથાસ્થિત ચિત્ર આંકી શકશે.”
વિદ્યા કે કળાની સાધના એકલા અભ્યાસ નથી માગતી. હ્રદયની વિશુધ્ધિ, સ્વાણુતા અને ઉદારતા એ સાધના ઉપર દેવતાઓના આશિષ-પુષ્પ વરસાવે છે. કૌશાંખીના યુવાન ચિત્રકારની પીંછીમાંથી હવે એક બીજાને ભુલાવે એવી સુરેખ ચિત્રાવલી પ્રકટવા લાગી. યક્ષના મદિરમાંથી એ જીવતા બહાર આવ્યે એટલું જ નહિ પણ જોતજોતામાં જેટલા લાકમાન્ય તેટલા જ રાજમાન્ય બન્યા.
શતાનિક રાજાની ચિત્રસભામાં, એક દિવસે, એને પણ આમંત્રણ મળ્યું. અહીં અકસ્માત્ એક દુર્ઘટના અની ગઈ. એ દુર્ઘટનાએ કૌશાંખીના આ યુવાનનુ'
માથું ફેરવી નાખ્યું—એની સાધનાનુ જે પીઠખળ હતું તે જ તેાડી નાખ્યું. ઘટના તા મહુ સામાન્ય હતી,
જ
પરંતુ સામાન્ય ઘટના જોતજોતામાં કેવુ' અણુચિતવ્યું,

Page #159

[૧૮] મહાવીઓ અણકહયું અને ભયંકર સ્વરૂપ ધારણ કરે છે અને એની અનિષ્ટ અસર કેટલે દૂર દૂર પહોંચી વળે છે તે અહીં દેખાય છે.
ચિત્રકારે શતાનિક રાજાની રાણી મૃગાવતીનું ચિત્ર ભીંત ઉપર આલેખવા માંડયું. એણે મૃગાવતીને સ્વપ્નમાં
નહાતી ભાળી. અંતઃપુરની ચાર દિવાલે વચ્ચે વસનારી એ રૂપરાણુનાં દર્શન ભાગ્યે જ કેઈને થતાં. માત્ર એક વાર ચિત્રસભામાં બેઠા બેઠા તેણે મૃગાવતીની પગની પાની જ નિહાળેલી. એ ઉપરથી એની ચિત્રસાધનાએ એક સર્વાંગસંપૂર્ણ ચિત્ર ઉપજાવી કાઢયું. યક્ષના આશિષે પણ એમાં મુખ્ય ભાગ ભજવ્યેઃ અહીં સુધી તે બધું બરાબર હતું. રાજા શતાનિક પણ મૃગાવતીની આવી રૂપરંગમય કળાકૃતિ જોઈ હરખાય, પરંતુ ઝીણવટથી જોતાં જ્યારે તેણે મૃગાવતીની જાંઘ ઉપર તલનું ચિહ્ન અંકાયેલું જોયું ત્યારે પગ પાસે પડેલા કાળા નાગને જોઈને માનવી એકાએક ભયભીત બને તેમ તે બેચેન બની ગયો.
મૃગાવતીની જાંઘ ઉપરનું તલનું આ ચિહ, કળાકાર કઈ રીતે જાણી શકો?” આ એક જ વિચારે શતાનિકની બુદ્ધિશક્તિને વમળમાં નાખી દીધી.
કળાકારને વસ્તુતઃ એમાં કંઈ જ વાંક નહોતો. બબ્બેવાર તે એણે પીંછીમાંથી ટપકેલું એ બિન્દુ ધોઈ નાખ્યું હતું. ત્રીજી વાર પણ ફરીને જ્યારે પાછું એ ટપકું ત્યાં ને ત્યાં જ પડયું ત્યારે એમાં કંઈક ઊંડે દૈવી સંકેત હશે એમ માની એણે રહેવા દીધું. કળાકાર જેને

Page #160

મૃગાવતી [ ૧૨૯ ] પિતાની ભૂલ અથવા ખલના સમજતું હતું તે ભૂલ, તે
ખલના જ એની કળાકૃતિને કવચિત્ યથાર્થતા અર્પતી હતી. આવી શ્રધ્ધાવાળી દષ્ટિથી તેણે ત્રીજી વાર પડેલું આ ટપકું લૂછી નાખવાનું માંડી વાળ્યું.
રાજા શતાનિકને આ ચિત્રકાર અને મૃગાવતીના ચારિત્ર ઉપર વહેમ આવ્યું. બીજા કળાકારે અને મંત્રીઓએ રાજાના મનનું સાંત્વન કરવા એને ઘણું ઘણી રીતે સમજાવ્યા. પણ એને કેધાવેગ ન શમે. આખરે એક હળવામાં હળવી સજા તરીકે એ કળાકારના જમણા હાથને અંગૂઠો એણે કપાવી નાખે.
સદેષ તે નીચી મુંડીએ સજાને સ્વીકાર કરીને ચાલી નીકળે, પણ નિષ એ અન્યાય કેમ સહન કરે ? કળાકાર સાવ નિરપરાધ હતે. એના કપાળે ખોટું કલંક ચૅટયું હતું. એટલું છતાં જે એ અન્યાયને ઘંટ ગળા નીચે ઉતારી શકી હોત તે એની કળાસાધના ઇતિહાસનું એક સોનેરી પ્રકરણ બની જાત. નિદ ઉપર ગુજરતા નાના મોટા અન્યાય અને અત્યાચારના ખાતામાંથી જ સંસ્કૃતિના અંકુર ફૂટે છે. આ પ્રકારની ધીરદાત્તતા ભલે કાયર કે કંગાળના દાંભિક બચાવ જેવી લાગે પણ ધર્મ અને સંસાર, સંસ્કાર તેમજ અધ્યાત્મના કમવિકાસનાં બીજ એ અન્યાય ' સહન કરવાની શક્તિમાં જ છુપાયેલાં પડ્યાં હોય છે.
કૌશાંબી ચિત્રકાર, પિતાના રાજાના એ અન્યાયને પ્રસન્નચિત્તે પી ગયે હેત તે સંભવ છે કે

Page #161

[ ૧૩૦]
મહાદેવીઓ
શતાનિક સદેહે નવે અવતાર પામત, શુદ્ધ આધ્યાત્મિક નવજીવન મેળવી લેત. ઈતિહાસના વિધાયકને જ કદાચ એ વાત નહિ ગમી હોય, ગમે તેમ, પણ ચિત્રકારે હવે વેર વાળવાને નિર્ણય કર્યો. એટલે જ સાત્ત્વિકતાના સીધા રાહ ઉપરથી તામસિકતાના સ્વાભાવિક છતાં નિકૃષ્ટ માગે એ ઊતરી પડ્યો.
આ એ જ યુવાન હતું, જે એક વૃદ્ધ ડેશીમાના પુત્રને બચાવવા, યક્ષનું ખપર પિતાના લેહીથી ભરી દેવા એક દિવસે તૈયાર થયો હતે. આ એ જ યુવાન હતે જેના સ્વાર્પણે, લેહીતરસ્યા યક્ષના દિલમાં પલટો પેદા કર્યો હતે. આજે એ જ યુવાન શતાનિક ઉપરનું વેર વાળવા મૃગાવતીને સાધન બનાવવાનાં સ્વપ્ન સેવી રહ્યો છે. યુવાન જીવનની ઉજજવળ ભાવનાઓ શું કમલપત્ર પરના ઝાકળ બિન્દુ જેવી હશે? સાંસારિકતાને સહેજ હિલોળે લાગતાં એ ખરી પડતી હશે? - શતાનિકનો સમેવડિયો હોત તે તે બીજે જ દિવસે તેની સાથે સમરાંગણમાં ઊતરત. પણ એ તે બની શકે એવું નહોતું. બીજા રાજા-મહારાજાઓ, સામતે કે સચિવે સાથે તેને સંપર્ક નહોતે. એટલે હવે તે પછીની સહાયથી જ શતાનિકનું સત્યાનાશ નોતરવાની એ યુવાને પેજના કરી જે પીછીમાં ભક્તિભાવ, રસેલ્લાસ જેવા અભાવ રેલાવવાની છૂપી તાકાત ભરી હતી, જે પીંછી ચક્ષને આશીર્વાદ મેળવી ચૂકી હતી તે જ પીંછી વેરતૃપ્તિ અને સર્વનાશને દાવાનળ ફેલાવવા તૈયાર થઈ

Page #162

મૃગાવતી [ ૧૩૧ ] શતાનિક મૃગાવતીની પ્રતિકૃતિ જોઈ વહેમાય ન હતું તે હવે એ જ પીંછી અને એ જ રંગથી મૃગાવતીનું એવું મેહક ચિત્ર કું, રંગ ને રેખામાં એવા ઊંડા-ઘેરા આતશ ભરું કે શતાનિકના પ્રતિસ્પધીએ મૃગાવતી ઊપર મેહિત બન્યા વિના ન રહે. ” કળાની દિવ્ય શક્તિને પૂરેપૂરે દુરુપયોગ કરવાને એ યુવાને નિશ્ચય કર્યો. કળાને જ એણે હિંસક હથિયાર બનાવાને મનસૂબે કર્યો.
થોડા જ વખતમાં ભપકાદાર રંગથી આંખને આંજી નાખે એવું મૃગાવતીનું એક ચિત્ર તૈયાર કર્યું. ચિત્રની એકેએક રેખામાં, જોતાંની સાથે જ વાસનાની ભૂતાવળ જાગી પડે એવી ભભક ભરી દીધી. રંગ ને રેખાંકનમાં અતિશયોક્તિ કરવામાં કઈ કચાશ ન રાખી.
એ વખતે રૂપની આગમાં પતંગિયાની જેમ કૂદી પડનારા રાજા-મહારાજાઓને શેધવા જવું પડે એમ નહોતું. ઉજજૈનીને ચંડપ્રદ્યોત એ વિષયમાં નામચીન બની ચૂકેયે હતે. કઈ પણ સ્થળે સારી સુંદર કન્યા કે સ્ત્રી હોય તે તે પિતાના અંતઃપુરને જ એગ્ય છે એમ તે માનતે અને તેને મેળવવા કાવાદાવા કે ખાનાખરાબી કરવાં પડે તે તેને પણ સ્વાભાવિક જ સમજતે.
ચિત્રકારે આલેખેલું મૃગાવતીનું ભપકદાર ચિત્ર ઉજનીની રાજસભામાં જઈને ચંડપ્રદ્યોત પાસે ધર્યું. ચિત્ર જોતાં જ પ્રદ્યોત બેલી ઊઠઃ “ ખરેખર આવી નારી આ પૃથ્વી ઉપર વસે છે?”
ખરું જોતાં એ મૃગાવતીનું ચિત્ર જ નહોતું.

Page #163

[ ૧૩૩ ] મહાવીઓ આકાર ભલે મગાવતીને હેય, પણ જે શીલ અને સૌહાર્દ એ નિર્દોષ નારીના અંગેઅંગમાંથી નિઝરતાં હતાં તેને સ્થાને નર્યું તાછિલ્ય અને અંગારા જેવી દાહકતા તે કળાકારે પોતે જ ઉમેરી હતી. મૃગાવતી પિતે કરુણ અને તાજી ખીલતી પુષ્પની પાંદડીઓથી જાણે ઘડાએલી હતી. મૃગાવતીની પાસે વસનાર જે કેઈ આ ચિત્ર નિહાળે છે તે એમ જ કહે કે “આ મૃગાવતીની મૂર્તિ ન હોઈ શકે. મૃગાવતીના નામે કેઈએ આ માયાજાળ પાથરી લાગે છે.” કળાને એ અધ:પાત હતે. કળાકારની કિન્નાની વૃત્તિએ આજે મૃગાવતીના અંગમાં કુટિલતા જ સિંચી હતી.
ચંડપ્રદ્યોતને એ બધી વાતોને વિચાર કરવા જેટલે અવકાશ નહોતે. એની આંખે કામુકતાના પડલ ન ચડયા હતા તે તે પહેલે જ ઝપાટે ચિત્રકારને કહી દેતઃ “આ મૃગાવતી? શિવા દેવીની સગી બહેન? ચેટક રાજાની પુત્રી ! એ મારી જ પુત્રી છે-મારી સ્ત્રીની બહેન એ મારી જ બહેન કહેવાય! એના ચિત્ર સામે મારાથી મેલી દષ્ટિએ જોવાય જ નહિ! લે તારું ચિત્ર! આવી પવિત્ર અને આત્મીય નારીના નિર્મળ રૂપને વ્યાપાર કે વિજ્યની વસ્તુ બનાવતાં તારી પીંછી ભાંગી કેમ ન ગઈ?”
પણ એ દિવસોમાં ચંડપ્રદ્યોતની, ભારતના મુખ્ય અને બળવાન રાજ્યમાં જે રાડ બેલતી હતી, ઉકેરાયેલા ચંડના વાયુવેગી આક્રમણની જે ધાક બેસી ગઈ હતી તે ઉપરથી એની પાસેથી એવી કોઈ આશા રાખવી એ વધારે પડતું ગણાય. મૃગાવતીના ચિત્રે ચંડપ્રદ્યોત

Page #164

મૃગાવતી
[ ૧૩૩] *ઉપર, ચિત્રકારે ઈચ્છી હતી તેવી જ ભૂરકી નાખી દીધી.
આવું રૂપ તે મારી જિંદગીમાં હું પહેલી જ વાર જોઉં છું.” નિનિમેષ નેત્ર ચિત્ર નિહાળતા ચંડપ્રદ્યોતથી બોલી જવાયું.
સળગેલી આગમાં વધુ કાષ્ઠ નાખવાને સુયોગ મળ્યો હોય તેમ ચિત્રકાર કહેવા લાગ્યોઃ
પૂર્ણમૃગાંક જેવા મુખવાળી અને મૃગાક્ષી સમાન એ મૃગાવતીનું આ ચિત્ર તે હજી ઘણું ઘણું વાતે અધૂરું છે. જે કદિ વાણું કે પીંછીમાંથી ઊતરી શકે એમ જ નથી, તેની તે આપે માત્ર કલ્પના જ કરી લેવાની રહે છે.”
કૌશબીના શતાનિકની જ એ રાણી?” ચંડપ્રદ્યોત સ્વગત બોલતે હેય તેમ બડબડ્યોઃ “પણ તેથી શું થઈ ગયું? રાજા હૈય, કે મેટ ચક્રવર્તી હોય ગમે એ હોય, જે મારા યોગ્ય છે તે મને મળવી જ જોઈએ.” - ચિત્રકાર પિતાને પુરસ્કાર લઈને પાછો વળ્યો, પણ ચંડપ્રદ્યોતની ઊંઘ ઊડી ગઈ. મૃગાવતીને પિતાના અંતઃપુરમાં કેમ લાવવી એ વિચારે એને લગભગ બુદ્ધિશૂન્ય બનાવી દીધું. યુદ્ધમાં તે એક્કો હતો એટલે જ કપટબાજીમાં પણ કુશળ હતે. નીતિ કે કલાજની પણ એ પરવા રાખે એ નહોતે. મંત્રી અથવા અમાત્યની સલાહ, કોઈ પણ નવું સાહસ કરતાં પહેલાં લેવી જોઈએ એવા સૂત્રનું બંધન પણ એ નહોતે સ્વીકારતે.
એ વખતે અંગ, મગધ, કાશી, કેશળ, વૈત્સ તથા

Page #165

1 ૧૩૪ ] મહાદેવીઓ અવંતીના રાજ્યો મુખ્ય હતાં. અંગને મગધ વચ્ચે અથડામણ ચાલ્યા કરતી તેમ કાશી ને કેશળ વચ્ચે અણબનાવ રહેતા, વત્સ અને અવંતી વચ્ચે પણ એવું જ વેર ચાલતું. એક બીજા વચ્ચે અણધારી યુદ્ધની નાબતે વાગતી. પણ એ બધામાં અવંતીને ચંડપ્રદ્યોત નિર્લજજતા તેમજ નફટાઈમાં સૌથી જુદું પડી જતો. એને માટે એટલે સુધી વાત કહેવાય છે કે એક દિવસે તે. માંદો પડ્યો. મગધના જીવક કૌમારભૂત્યે વૈદ્ય તરીકે દૂર દૂરના મોટા રાજ્યોમાં ખૂબ સારી નામના મેળવી હતી. એ જીવકને ચંડપ્રદ્યોત તરફથી આમંત્રવામાં આવ્યો. પ્રદ્યોતના આગ્રહથી વૈદ્યને જવું તે પડ્યું, પણ ઔષધ આપીને તરત જ હાથ ઉપર સવાર થઈને ત્યાંથી નાસી છૂટ્યો. બીજાના પ્રાણ કે પ્રતિષ્ઠા, શીલ કે સંસ્કાર માટે ચંડપ્રદ્યતને કંઈ જ માન કે સમભાવ જેવું નહોતું.
આ જ પ્રદ્યોત એક વાર. સિંહસૌવીરના મહારાજા ઉદાયનની કૂબડી દાસી ઉપર મેહ પામેલે. કથા તે એવી છે કે મૂળ કૂબડી હોવા છતાં દાસી કે ઈદેવી દવાના પ્રભાવથી સુવર્ણ જેવી કાંતિ પામી હતી, અને ચંડપ્રોત પોતે આવીને એને અંતઃપુરમાંથી ઉપાડી ગએલે. સિંધુ સૌવીરના મહારાજાએ અવંતી ઉપર ચઢાઈ કરીને ચંડઅદ્યતને કેદ કરેલે, પરંતુ પ્રદ્યોતના ભાગ્યે જોર કર્યું; સંવત્સરીને દિવસે પરસ્પરને ખમાવવા જોઈએજૂનાં વેરવિરોધ શમાવવાં જોઈએ એવી નિર્મળ ભાવનાથી ચંડપ્રદ્યોતને વીતભયના મહારાજાએ પર્યુષણના પર્વમાં છૂટે મૂકી દીધેલ. ચંડપ્રદ્યોત ભગવાન મહા

Page #166

મૃગાવતી
[ ૧૩૫ ]
વીરના ભક્ત હતા, પેાતાના સ્વધર્મીધુ છે એમ માનીને મહારાજા ઉદયને એને મુક્તિ આપેલી. બુદ્ધિનિધાન અભયકુમાર અને ચડપ્રદ્યોત વચ્ચે પણ આવી પટ્ટાઆજી ખેલાએલી. એ આખા રાજપ્રકરણી નાટકમાં ચડપ્રદ્યોતે શઠ પાત્રની જેમ જ પેાતાના ભાગ ભજવેલા.
એ ચંડપ્રદ્યોત, ચિત્રકારે પેટાવેલી રૂપશિખાને ભાગ અને એમાં નવાઈ નથી. મૃગાવતીને પેાતાની કેમ અનાવવી તે વિષે એને વધુ વિચાર કરવાની જરૂર ન લાગી. પેાતે પેાતાને એટલે પ્રતાપો માનતા અને એવુ ધમડ ધરાવતા કે શતાનિક પાસે પેાતાના ત પહોંચશે અને મૃગાવતીની માગણી કરશે. એટલે કૌશાંખીનેા રાજા મૃગાવતીને રવાના જ કરી દેશે ! અને સાચે જ-ભલે હાસ્યાસ્પદ તેમજ ઘણાસ્પદ લાગે તેા પણ યથાર્થ હકીકત તે એવી જ મળે છે કે ચંડપ્રદ્યોતે કોશાંખીના રાજવી-મૃગાવતીના પતિ પાસે કૃત મેકલ્યો અને મૃગાવતી પેાતાને ગમે છે માટે શતાનિકે મૃગાવતી ઉપરના પેાતાના દાવા જતા કરવા એમાં જ એની અને કૌશાંખીની સહીસલામતી છે એમ કહેવરાવ્યું. શતાનિકે તને તા કઈ સજા ન થાય એ પ્રકારની રાજનીતિને માન આપો જીવતા જવા દીધા, પણ જ્યાં સુધી પોતે હયાત છે અને આવડામાં ખળ છે ત્યાં સુધી તે મૃગાવતીનુ અને કૌશાંખીનુ રક્ષણ કરશે : ચંડપ્રદ્યોત એછે ન ઊતરે એવી મતલબના જવાબ પાઠવ્યેા.
ચંપ્રદ્યોત પણ લડવા માટે તૈયાર જ હતા. અને બીજી તરફ શતાનિક પશુ પોતાના પ્રાણની પરવા કર્યા

Page #167

[ ૧૩૬ ]
મહાદેવીએ વિના છેલ્લે સુધી લડી લેવાની પૂરી તાકાત ધરાવતે. ઘણું નાના–મોટા સંગ્રામમાં એ શતાનિક વિજય–કલગી પહેરી ચૂક્યો હતે.
એને માત્ર એક જ ચિંતા હતી. કૌશાંબી ગઢ વિનાનું ઉઘાડું શહેર હતું અને લડવાની તૈયારી કરવા જેટલે સમય નહોતે. ચંડપ્રદ્યોત તે હમેશાં પિતાના પ્રતિસ્પધી સાથે ખાંડાના ખેલ ખેલવા તૈયાર જ રહેતે. વળી મૃગાવતીને બાળ-કુંવર હજી પારણામાં જ ખૂલતે હતે. એમને બન્નેને સહીસલામત સ્થાને ક્યાં મોકલવા તે એક મોટી મૂંઝવણ હતી. આ ચિંતામાં ને ચિંતામાં જ શતાનિકને એટલે આઘાત લાગ્યો કે ચંડપ્રદ્યોત સન્ય કૌશાંબી પહોંચે તે પહેલાં જ અતિસારને લીધે મૃત્યુ પામે.
અનાથ-આધાર રહિત બનેલી મૃગાયતોએ હવે શું કરવું? ચંડપ્રદ્યોત જેવા ઉદ્ધત અને વાસનાવશ શત્રુની શરણાગતિ સ્વીકારવી કે યુધ્ધની આગમાં ઝંપાપાત કરે? એકે પાડોશી રાજ્ય મદદે આવે એવી તે આશા જ નહતી. કોશાબીનું મડદુ ચૂંથવું હોય-લૂંટ ચલાવવી હોય તે એ મહારાજ્યના અધીશ્વરે તયાર રહેતા. અને કૌશાંબીએ પણ અંગની રાજધાની લૂટવાના ક્યાં ઓછા પ્રયાસ કર્યો છે? આજે કૌશાંબી ભીડમાં આવી પડયું હોય તે પણ એને કેણ સહાય કરે? મૃગાવતી પિતાનું શીલ સાચવવાને સમર્થ હતી. પણ પિતાના બાળકુંવર અને નિદોષ પ્રજાની કતલની તેમજ ખુવારીની કલ્પના કરતાં તે પૂજી ઊડતી. બીજી તરફ ચંડ

Page #168

મૃગાવતી [ ૧૩૭ ] પ્રદ્યોત, સૈન્યની પદલિથી દિશાઓને ઢાંકી દેતે, કૌશાંબોની વધુ ને વધુ નજીક આવતું હતું.
મૃગાવતીએ રાજ્યના મંત્રી, સેનાપતિ, નગરશેઠ જેવા રાજતંત્રના ધુરંધરની સલાહ માંગો. પણ પ્રદ્યોતની સાથે લડી લેવા સિવાય બીજો રસ્તે જ નહતે; કારણ કે સંધિ અથવા સમાધાની કરવાને નિર્ણય થાય તે પણ પહેલી માગણ-મૃગાવતીના દેહની જ થવાની અને એ શરત તે કઈ રીતે પણ માન્ય થઈ શકે એવી નહોતી. પ્રજાની જાનમાલની ખુવારી અને સૈનિકે ઉપરાંત વૃધ્ધો, અબળાઓ, શ્રમણ, શ્રમણપાસક વિગેરેને અસહ્ય યાતનાભઠ્ઠીમાં બળવું પડે તે તો જુદું.
સીધે રસ્તે ન સૂઝવાથી હવે મૃગાવતીએ આડે લાકડે આડે વેહની નીતિને પ્રયોગ કરી જેવાને વિચાર કર્યો. ત્રાજવાના બે પલ્લા તળતી હોય તેમ એ પિતાના અંતરને તપાસવા લાગી - “એક તરફ અસંખ્ય માણસોના રક્તપાતની સંભાવના છે, બીજી તરફ નાની શી છેતરપિંડી છે, એક તરફ પ્રદ્યોતને પાશવિક હંકાર છે તે બીજી તરફ શુદ્ધ શીલરક્ષા છે. અર્ધસત્યને આશ્રય લઉં તે એમાં શું ખોટું છે? વ્યવહારમાં મિથ્યા કે ધૂર્તતા ન ચલાવી લેવાય-માણસ માણસ વચ્ચેના વહેવારે નિર્મળ નીતિ અને ધર્મના પાયા ઉપર જ ઊભા રહી શકે. પરંતુ પ્રત આજે માણસ મટી ગયેલ છે. એની સાથે માયામૃષાને શેડો ઉપયોગ કર્યો હોય તે શું ખોટું? મારા

Page #169

[ ૧૩૮ |
મહાદેવીએ
નિમિત્તે પારવિનાની હિંસા-આગ ફાટી નીકળે તે કરતાં હું પાતે જ થાડો અસત્યને પાપભાર કાં ન વહેારી લઉં ? અને કૌશાંખીને પણ કાં ન બચાવી લઉં ? ”
(૨)
એક રાતમાં ને રાતમાં જ કે!ણ જાણે કેવાક ચમહાર થઈ ગયા ! આગલી સાંજે તે ચંડપ્રદ્યોત અને તેનુ સૈન્ય શિકારી જેમ શિકાર ઉપર ત્રાટકે તેમ કૌશાંબી ઉપર ત્રાટકવાની ઘડીઓ જ ગણતું હતું. કૌશાંખીના સુદર અને વિશાળ દેહુ ઉપર સ્મશાનની સૂનકારતા છવાઈ ગઈ હતી. અરાજકતા, અંધાધુ ધી અને કાપાકાપીની એક અણુધારી આંધી ડેઢ શહેરના સીમાડા સુધી ફરી વળી હતી. એટલામાં જ-એક રાતની અંદર, કેણુ જાણે એ આંધી કઇ દિશા તરફ વળી ગઈ? પ્રદ્યોતના એક સૈનિકે પણ શહેરમાં પ્રવેશ
ન
કર્યાં. પ્રદ્યોત પાતે પણ જાણે કે આમત્રિત મહેમાનની જેમ આવ્યે હોય તેમ સજ્જન-સદગૃહસ્થની પેઠે પેાતાની છાવણીમાં જ પડી રહ્યો. ઉત્પાતનાં બધાં ચિન્હો ક્ષણવારમાં અદૃશ્ય થઇ ગયાં.
લેક પેાત પેાતાની બુધ્ધિ અને વૃત્તિ પ્રમાણે અટકળ માંધવા લાગ્યાઃ કાઈ કહે કે પ્રદ્યોત અને મૃગાવતી અંદરથી મળી ગયા લાગે છેઃ નહિતર કાળમુખા પ્રદ્યોત આમ શાંતિથી બેસી થોડા જ રહે ” કાઇ કહેઃ “ ભાઇ, સ્ત્રીચરિત્રના કાઈ પાર પામ્યું નથી. મૃગા-વતીએ કાણુ જાણે કેવું ચે કામણ કર્યું હશે ? ખીચારા પ્રદ્યોતને છતી આંખે આંધળા ભીંત કરી દીધે લાગે

Page #170

ભૃગાવતી
[ ૧૩૯
છે. ” કાઇ કહે: “ દિવસના કયાં દુકાળ છે ? પ્રદ્યોત એ દિવસ રહીને એવી ઝપટ મારશે કે કૌશાંખી હતીનહતો ખની જશે. તીડના ટોળાની જેમ એ કૌશાંખીનું સત્યાનાશ કરીને જ પાછે વળવાને. એની પાસેથી ખીજી કઇ સારી આશા રખાય ? ”
કલ્પનાએ અને જલ્પનાએ સ્થિર નહાતી થઈ એટલામાં તે કૌશાંબી ક્રૂરતા ગઢના પાયા પણ ખેદાવા લાગ્યા. આગ ટાણે કૂવા ખેાદવા જેવી જ એ મૂર્ખતા હતી. દુશ્મન પાદરમાં પડાવ નાખીને પડ્યો છે, અને એની નજર સામે કૌશાંમીના ગઢના પાયા ખાદાય છે. લેાકેા તે સ્તબ્ધ બનીને આ દૃશ્ય જોઈ જ રહ્યા. ચંડ-પ્રદ્યોત જેવા વેરી પેતાની સામે કૌશાંખીને ગઢ ચણાવા દે એટલે ભેળા ભદ્રિક તા ન જ હોય. ત્યારે શું તે યુદ્ધ કરવા નહિ તે લગ્નના માંડવે આવ્યે હશે ? પણ લેાકેાના આશ્ચર્ય ના પારે તે ચડતા જ રહ્યો. પ્રદ્યોત પાતે ગઢના પાયા ખેાદાવવામાં અને પથ્થરચૂના-કડિયા-કારીગર વિગેરેની તપાસ રાખવામાં મેખરે આવીને ઊભા રહે છે. જાણે કોશાંખી પેાતાની જ રાજધાની હોય એમ માનીને તે ગઢ ચણાવવાની તડામાર તૈયારીઓ કરી રહ્યો છે. અને ચડપ્રદ્યોત જેવા રાજાધિરાજ જ્યારે પોતે ગઢના પાયા નખાવતા હાય,. પથ્થરોથી પુરાવતા હાય અને કાઈ કારીગર કે મજૂર નવરા બેસી ન રહે તેની તપાસ રાખતા હેાય ત્યારે કાનો મગદૂર છે કે એક પળ પણ નકામી કાઢે? ચૌદ-ચૌદ જેટલા મડલેશ્વરો, જેઓ પ્રદ્યોતની સાથે કૌશાંખીને લૂંટવા આવ્યા હતા તે પણ આજે તે ચોખ્ખા..

Page #171

[ ૧૪૦ ]
મહાદેવીએ
મજૂરની જેમ જ ઈંટ-પાણા વહેવરાવી રહ્યા છે. ખૂટતી અને તત્કાળ ઉપયેગમાં આવી શકે એવી બધી વસ્તુ ઉજ્જૈનીથી અહીં ઠલવાવા લાગી છે. હારા માણસે કૌશાંખીને કિલ્લા ચણાવવા માંડી ગયા છે. પ્રદ્યોત એક પળ પણ નકામી ન જાય તે માટે ઊંઘ અને આહારને પણ ભેગ દઇ રહ્યો છે. કોઈ દુશ્મન રાજા, ખીજા વિરોધી રાજાની રાજધાની માટે આટલી કાળજી રાખે ખરા?
ત્યારે શુ ચપ્રદ્યોતને હૃદયપલટો થઈ ગયા હશે ? લેકે ગમે તેમ ખેલે, પણ ખરી વાત તે એ હતી કે પ્રદ્યોતની નાગચૂડમાંથી છટકવા મૃગાવતીએ જ આ પ્રપચવ્યૂહ ગાન્યેા હતેા. ચંડપ્રદ્યોત, મૃગાવતી અને સ ંદેશો લઇ જનાર કૃત એ ત્રણ જણુ સિવાય આ વાતની ગંધ સરખી પણ કોઇને નહોતી આવી. મૃગાવતીએ જ પ્રદ્યોતને કહેવરાવેલ' કે:
“મારા પતિ શતાનિક ગુજરી જતાં, મને તમારા સિવાય હવે બીજો એકે આધાર નથી. મારા પુત્ર હજી ઘાડિયામાં છે. એનું પણ હિત તેમજ ક્ષેમકુશળ તમારે જ જોવાનાં છે. પાડોશી રાજ્યના સ્વભાવ તથા વહેવાર તમે કયાં નથી જાણતા ? હું જો એને એકલા મૂકીને તમારી સાથે ચાલી નીકળુ તે ખીજે જ દિવસે તેઓ મારા કુંવરને અને કૌશાંખીને પણ ભરખી જાય. આમ આસપાસના સચેાગાના વિચાર કરતાં એક વાર જો કૌશાંબો ફરતા કિલ્લે થઇ જાય-કૌશાંખીના રાજભડારા ધાન્ય ધન આદિથી પૂરા ભરાઇ જાય તે પછી મને મારા કુંવર કે કૌશાંખીની કઇ ચિંતા ન રહે. નિશ્ચિત બન્યા પછી

Page #172

મૃગાવતી [ ૧૪૧ ] આપની આજ્ઞાને જ અનુસરીશ.”
મૃગાવતી તરફને આ સંદેશો સાંભળીને ચંડપ્રદ્યોત ગર્વથી પુલાઈ ગયેઃ સ્વર્ગનું રાજ્ય હથેલીમાં આવ્યું હોય એટલે તેને આનંદ થયેઃ ગર્વની વાણીમાં જ તે બેલી ઊઠ્યો :
અરે, કોઈની દેન છે કે, મારા બેઠા, મૃગાવતીને પુત્રને વાંકે વાળ પણ કરે ?” - દૂતે પણ સમયસૂચકતા વાપરી જવાબ આપેઃ
મહારાણું મૃગાવતી પણ એ જ વાત કહેતાં હતાં. ચંડપ્રદ્યોત જેવા મહારાજાને આશરે મળે તો મારા પુત્રની સામે કેઈ નજર પણ કેમ કરે? પણ સંડપ્રદ્યોત ગમે તેવા પ્રબળ ને પ્રતાપી હોય તે યે આઘે રહ્યા શું કરી શકે? પથારીમાં સાપ અને ઔષધિ તે હિમાલયના શિખર ઉપર એ કહેવતના જેવી દશા ન થાય તે સારુ પહેલાં કિલ્લે થઈ જ જોઈએ.”
જરૂર, જરૂર. એમાં કઈ મોટી વાત છે? કાલે ને કાલે જ અવંતીથી ઈંટ-ચૂને વિગેરે મંગાવું છું. કહેજે મૃગાવતીને કે કુંવર તેમજ કિલ્લા બાબત જરાયે ચિંતા ન કરે. માથે ઊભા રહીને કિલ્લા કેમ ચણાવ અને ઝડપથી કેમ પૂરે કરાવે એ મને આવડે છે.” 1 કિલ્લાએ ચંડપ્રદ્યોતના તન-મનને બરાબર કબજે
કરી લીધો. જેને નવા નવા કજિઆ-કંકાસ ઊભા કરવા • સિવાય, નવી અને નખરાળી રૂપની ભૂતાવળ પાછળ આંખ મીંચીને દેડવા સિવાય બીજે ધધ નહોતે તે ચંડપ્રદ્યોત કૌશાંબીના ગઢ પાછળ ગાંડા બન્યા છે એમ

Page #173

[ ૧૪ર ] મહાવીઓ કહીએ તે ચાલે. સ્વપ્નમાં પણ એ કિલ્લાના પથ્થરોને જ ગંઠવાતા નિહાળે છે. એ બધાની પાછળ મૃગાવતીને મોહ તે ઊભે છે, પણ કિલ્લાને બાંધકામની જંજાળ પાછળ, અનાજનો પિઠે રાજભંડારમાં ઠલવવા પાછળ તે એટલે બધે રેકાએલા રહે છે કે મૃગાવતીને એક રીતે ભૂલી જ ગમે છે. કિલ્લે બંધાઈ જાય, ધાન્ય અને ઇધનના ગંજ ખડકાઈ જાય, થેડી શસ્ત્રાસ્ત્રની સામગ્રી સંઘરાઈ જાય, એટલે મૃગાવતી પોતાની જ છે એ વિષે એના મનમાં લવલેશ શંકાને સ્થાન નથી. મૃગાવતીને ભેટવાનો રસ્તો લાંબો થઈ પડ્યો છે, પણ દરેક પગલે-દરેક દિવસે પોતે મૃગાવતીની વધુ નજીક આવે છે એવી પાકી શ્રદ્ધા બંધાઈ ચૂકી છે. આશાતંતુના કાચા દેરથી એ ખેંચાઈ રહ્યો છે. એ તંતુ જ એને મૃગાવતી પાસે લઈ જશે એમ માની એ લગભગ નિશ્ચિત બન્યો છે. પ્રદ્યોતને પાગલ-પ્રેમી તે ન કહેવાય? કારણ કે પ્રેમી તે પવિત્ર સમર્પણતા માગે છે. અહીં એક મેહાંધ, ફૂદાની જેમ જ દીપકમાં કૂદી પડવા તૈયાર થઈને બેઠા હતા. ચિત્રાંતિ મૃગાવતીએ એનામાં હાડમાંસવાળી મૃગાવતીની મેહ લાલસા પેટાવી હતી. મૃગાવતી, હરકોઈ બહાને એ આગ ઓલવવા અને *પ્રદ્યોતના પંજામાંથી છૂટવા માગતી હતી.
સામાન્ય મહેલ કે ઘર બાંધતાં જે બે ત્રણ વર્ષ નીકળી જાય તે કૌશાંબી જેવી વિપુલ વસ્તીવાળી અને વિસ્તરેલી નગરીને પાકી કિલ્લેબંધી કરતાં સહેજે ચાર પાંચ વર્ષ નીકળી જાય. ચાર-પાંચ વર્ષ વીતવા છતાં

Page #174

મૃગાવતી [ ૧૪૩ ] પ્રઘાત થાક કે કંટા નહોતે. કિલ્લેબંધીની અને નગરને સાધનસંપન્ન બનાવવાની યેજના પણ લગભગ પૂરી થવા આવી હતી.
(૩). એટલામાં ભગવાન મહાવીર, રાજગૃહીનું ચાતુર્માસ પૂરું કરી આલભિયા નગરી પધાર્યા છે અને ત્યાંથી નીકળી કૌશાંબીમાં જ આવશે એવા સમાચાર વીજળીવેગે શહેરભરમાં ફેલાઈ ગયા. નગરી આખી નવા ઉલ્લાસથી ધબકવા લાગી. છેલ્લા થોડા વર્ષો દરમિયાન જે ચિંતા અને ઉગે નગરીનું નૂર હણું લીધું તેને સ્થાને નવા પ્રાણની લાલિમા લહેરાવા લાગી. ભ૦ મહાવીર એટલે આ કંગાલ સંસારનું કલ્પવૃક્ષ. ભ૦ મહાવીર એટલે ચંદ્રકિરણ કરતાં પણ શાંત-ઉજજવલ અને સૂર્યપ્રકાશ કરતાં પણ અધિક પ્રેરણાદાયી તપતેજની પ્રતિમા. ભ. મહાવીરનાં પગલાં થાય એટલે એ પૃથ્વી પાવન બને–તીર્થરૂપે પરિણમે એટલું જ નહિ પણ ત્યાં દુઃખ, સંતાપ કે વેરવિધ જેવું જે કંઈ ગ્લાનિમય હોય તે છેલ્લી વિદાય લઈ લે. રેગીને વૈદ્ય જેટલે વહાલે લાગે તે કરતાં પણ ભવરેગના આ ચિકિત્સક–દુઃખમાત્રના મૂળને હસ્તામલકવત્ જેઈને નીંદી નાખનાર આ ભવવેદ્યને નીરખતાં જ કઈ પણ ભવી જીવનું હિયું અધિકા ભક્તિભાવથી છલકાઈ ઊઠે.
કૌશાંબી ભગવાન મહાવીરનું સ્વાગત કરવા તલપાપડ થઈ રહ્યું. શેરીએ અને ચેક-ચૌટામાં સુગંધી પદાર્થો છંટાવા લાગ્યાં. મહાવીર ભગવાન હંમેશાં ઉદ્યાન

Page #175

[ ૧૪૪ ]
મહાઢવીઆ
કે ઉપવનમાં જ શિષ્યસમુદાય સાથે સ્થિરતા કરતા અને પહેલાં જ્યારે કૌશાંબી પધારેલા ત્યારે ચદ્રાવતરણ નામના ચૈત્યમાં જ રહ્યા હતા. પણ ભદ્રિક નગરવાસીએ શહેરને શણગારીને, ભગવાનનુ આગમન એ જાણે કે શહેરીજીવનના અનેરા ઉત્સવ હાય, શહેરીજીવનનું એક ચિરસ્મરણીય પ હોય તેમ ઊજવતા. મૃગાવતીએ પણુ ભ. મહાવીરના આગમનના સમાચાર શાંતિથી સાંભળી લીધા. એની છાતી ઉપરથી એક આખા ડુંગરના ભાર ખસી જતા હાય એમ લાગ્યુ. નિરાશાની અંત રહિત અધારી રાત્રિ ગળી પડતી હોય અને પ્રકાશમાં માગ સ્પષ્ટપણે દેખાતા હોય એવી ઊંડી ઊંડી આત્મતૃપ્તિ એ અનુભવી રહી. અગાધ જલધિ વચ્ચે આમથી તેમ ધકેલાતુ તુમ કાંઠે આવી ગયુ. હાય એમ એને લાગ્યું.
મેટા જનસમુદાય સાથે મૃગાવતી પણ ભગવાનની પઢામાં આવીને બેઠી. ચંડપ્રદ્યોત તેના અનુચરો અને સ ંગાથીએ સાથે ભગવાનની દેશના સાંભળવા ત્યાં આવીને નમ્રભાવે બેસી જતેા. બીજી રીતે અવિચારી, ઉદ્ધૃત અને વિકારવશ ગણાતા એ પ્રદ્યોત અહીં ગરીબ ગાય જેવા જ બની જતા. પ્રભુની પદામાં રાજા કે રક, ઉચ્ચ કે નીચ જેવા મુદ્દલ ભેદ નહાતા. જન-પ્રાણી માત્ર પેાતાના આસને આવીને શાંતિથી બેસી જતાં
ભગવાને, મદારીની જેમ પ્રાણી માત્રને નચાવનાર આસક્તિના વિષયમાં લેાકાને ઉપદેશ આપવા માંડ્યો. આસક્તિ કેવા જૂજવા વેષ ધરોને, ભલભલા બુદ્ધિશાલીઓને પણ આંધળા ભીંત બનાવી દે છે તે સચેાટ શૈલીમાં એમણે કર્ણવ્યું.

Page #176

મૃગાવતી [ ૧૪પ ] એટલામાં એક ધનુષધારી જેવો દેખાતે યુવાન, પર્ષદાની એક બાજુ અચાનક આવી ઊભો રહ્યો. મૂળ બ્રાહ્મણ હોવા છતાં ધાડપાડુને ધંધો કરનાર આ યુવાન દેખાવે કઠેર અને નિર્દય જેવો લાગતે. પણ અત્યારે એની ગ્લાનિ અને તરવરાટ જેતાં એક વખતને આ ધાડપાડુ જાણે કે પોતે જ પોતાને ભૂલી ગયા હોય એમ લાગે. ઔફુક્યથી પ્રેરાયેલેતે બ્રાહ્મણ ઊભે ઊભે ભગવાનની દિશામાં બે ડગલા આગળ વધે. લજજા, સકેચ અને કિંચિત્ ભયમિશ્રિત વાણીમાં, થરાતી જીભે, બે હાથ જોડીને, એ બેલ્યાઃ પ્રભુ! યા સા
સા સા” પ્રભુએ પણ બે જ શબ્દમાં મેઘગંભીર ધ્વનિમાં જવાબ આપે. ધનુષ્યધારી સંવેગના રંગમાં રંગાઈને તત્કાળ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. આઠે પહોર જીવનને વાવી નાખતી કેઈ ભારે દ્વિધામાંથી છૂટ હોય તેમ તીરવેગે પર્ષદ છોડીને નીકળી ગયે. (ત્યાર બાદ તેણે પિતાના ૪૯ સાથીઓને સમજાવી, ભગવાન પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી.)
પ્રભુ કંઈ સમજાયું નહિ. પેલા ધનુષ્યધારી સાથે આપને શી વાત થઈ ” પ્રભુને છૂપું રાખવા જેવું શું હોય? ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના જવાબમાં લેકકલ્યાણ ખાતર પ્રભુએ આખી વાત, પહેલેથી માંડીને કહેવી શરૂ કરી. * “એ બ્રાહ્મણ યુવાનને એનાં મા-બાપે ઘરમાંથી કાઢી મૂકેલ હોવાથી, ઘણા વર્ષથી, પિતાના ચાર સો નવાણું - સાથીઓ સાથે ધાડપાડુનો ધંધો કરે છે. એક વાર આ લુટારુઓએ એક ગામ લેટયું, બીજી માલમિત સાથે એક યુવતી પણ તેમણે પકડી. યુવતીને તેઓ પોતાની પલ્લીમાં

Page #177

[ ૧૪૬ ] મહાદેવીએ લઈ આવ્યા. બ્રાહ્મણ યુવાને આ યુવતીને છેડી મૂકવાનો પિતાના સાથીઓને આગ્રહ કર્યો પણ સાથીઓ ન માન્યા. યુવતીએ પણ કુલટાનું જીવન ગુજારવા માંડયું. થોડા વખત પછી આ ચાર સે નવાણું લટારુઓએ વિચાર કર્યો કે આ બિચારી એકલી સ્ત્રી આવું પતિત જીવન ગુજારશે તો થોડા દિવસમાં જ અકાળે મરી જશે. પેલે બ્રાહ્મણ યુવાન આ અનાચારથી પ્રથમથી જ અલગ રહ્યો હતે. બાકીના ચાર સો નવાણુ સાથીઓએ પેલી યુવતીને થોડી રાહત આપવા બીજી એક સ્ત્રી આણ. બને સ્ત્રીઓ એક-બીજા ઉપર ઈર્ષાની આગ વરસાવવા લાગી. એક દિવસે એ બે જણીઓ અંદર અંદર એવી લડી પડી કે પ્રથમની યુવતીએ આ બીજી સ્ત્રીને, એકાંતને લાભ લઈને એક અંધારા કૂવામાં ધકેલી દીધી. ૪૯ પુરુષોની વચ્ચે પોતે હવે એકલી જ માનીતી બનશે એવી આશાથી તેણીએ આ ભયાનક પાપ કર્યું તો ખરું પણ પુરુષ તેની ઉપર ચિડાયા. બીજી સ્ત્રીની હત્યા કરનારી આ પાપણું જ છે એ પણ એમનાથી અજાણ્યું ન રહ્યું. પેલા બ્રાહ્મણ યુવાનને આ બધી વાતની જ્યારે ખબર પડી અને તેણે પેલી અધમ નારીને નજરોનજર નિહાળી ત્યારે એને શંકા ગઈઃ “રખેને મારી નાની બહેન તે આ નહિ હોય! નાનપણમાં જેને હું જ રમાડતે, રીઝવતે અને જેની ખાતર મા-બાપે મને ઘરમાંથી હાંકી કાઢેલે તે જ આ નહિ હોય ?
પૂછવું પણ કેને? આ શરમભરી વાત કહેવી પણ કયા શબ્દોમાં સર્વજ્ઞ ભગવાન બધું જાણતા હોવા જોઈએ એમ સમજીને તે આ પર્ષદામાં આવ્યું અને

Page #178

મૃગાવતી [ ૧૪૭ ] સંક્ષેપમાં માત્ર એટલું જ પૂછ્યું “યા સા?” એટલે કે “મારી નાનપણની બહેન તે એ જ
પણ એના મનોભાવ સમજી જવાબ આપેઃ “હા તે તે જ છે.”
માત્ર બે શબ્દોના સવાલ-જવાબના કોચલામાં કેટલે રહસ્ય અને રોમાંચભય જીવનઇતિહાસ ભર્યો હોય છે? પર્ષદ આખી આશ્ચર્યમુગ્ધ બની સાંભળી રહી.
પ્રાણીની વાસનાઓ સાથે સંકળાયેલા આઘાત–પ્રત્યાઘાતે જ્ઞાની પુરુષો નખદર્પણની જેમ જોઈ શકે છે. આપણે વાસનાતૃપ્તિની પાછળ દોડનારાઓ, આસકિત અને રાગદ્વેષ વિગેરેને માત્ર પાણીના પરપોટા જેવા જ માની લઈએ છીએ. પાણીમાં અસંખ્ય પરપોટાઓ ઉદ્દભવે છે અને બીજી પળે લય પામી જાય છે–એમને પિતાના ઇતિહાસ અથવા વિશ્વના ભાવી સાથે શું સંબંધ હોય છે? અલ્પો એમ ભલે માને. જ્ઞાનીઓ તે સંસારના સઘળા જ વ્યાપાર સાથે કાર્ય-કારણને વ્યવસ્થિત સંબંધ જોવાની અલોકિક શકિત ધરાવતા હોય છે. અધૂરી કે ધરાયેલી વાસના, પિતાની પાછળ અનેકવિધ આંધીઓ ઊભી કરે છે. ભગવાન મહાવીરે એ જ વાત પૃથકકરણપૂર્વક સમજાવવા માંડી .
ચંપાનગરીમાં પૂર્વે એક સેની રહે. આસક્તિએ એને એ પામર અને પરવશ બનાવ્યું હતું કે કઈ પણ રૂપવતી કન્યાને જુએ એટલે એની પાછળ ઘેલે. બને-પાંચ સો સોનામહોર આપીને ખરીદી લે. એક એક

Page #179

[ ૧૪૮] મહાદેવીએ કરતાં એ પાંચ સો સ્ત્રીઓને સ્વામી બન્ય. સ્ત્રીઓ પણ કઈ શિકારીના પંજામાં સપડાઈ ગઈ હોય તેવું મુડદાલ જીવન ગાળતી. સ્ત્રીઓનું એ એક નાનું કેદખાનું જ હતું. સેની કેઈને પિતાને ત્યાં બોલાવતે નહિ તેમ રખેને શિકારનાસી જાય એવા ભયથી પોતે પણ ઘરબહારનuતે નીકળતા. છાણાના કીડાની જેમ જ એ સ્ત્રીઓ અને તેમને સ્વામી અંધારી–ગંદી દુનિયામાં વસતા.
એક વખતે ભાગ્યયેગે સનીને મિત્ર બહુ આગ્રહ કરીને એને પિતાને ઘેર જમવા તેડી ગયે. ઘણે દિવસે સોનીને બહાર ગયેલે જાણું પાંચ સો સ્ત્રીઓએ છૂટકારાને દમ ખેંચે. એ દિવસ એમને એક મોટા પર્વ જેવો લાગે. ચેકીદાર–પહેરેગીરે ચાલ્યા ગયા હેય અને જેમ કેદખાનાના કેદીઓ સ્વચ્છ દે હરેફરે તેમ આ સ્ત્રીઓ પણ સ્નાન, અંગવિલેપન, વસ્ત્રાભૂષણ પહેરી આનંદ-કલ્લોલ કરવા મંડી ગઈ; એટલામાં તે પહેલે રઘવાયે સની ત્યાં આવી પહોંચ્યા. પિતાની ગુલામડી જેવી સ્ત્રીઓને આનંદ કર્લોલ કરતી જોઈ એ નખથી શિખા સુધી બળું બળું થઈ રહ્યો. કોધના આવેશમાં આવીને અચાનક જ જે સ્ત્રી હાથ આવી તેને મારવા-ઝુડવા મંડી ગયે. મને આઘાત, લાગવાથી એક બાઈ ત્યાં ને ત્યાં જ મરી ગઈ એકને મરેલી જોઈને બીજી સ્ત્રીઓ વાઘણની જેમ જ
છેડાઈ. ઉશ્કેરાયેલી બધી સ્ત્રીઓએ એકસંપ થઈને સનીને ત્યાં જ છુંદી નાખે. પળવારમાં આ બધું બની ગયું. હવે એ સ્ત્રીઓને પશ્ચાતાપ થયે. આખરે

Page #180

મૃગાવતી [ ૧૪૯ ] બીજે કઈ ઈલાજ ન સૂઝવાથી ઘરને આગ મૂકી, એ આગની અંદર જ બધી બળી ગઈ.
પેલી સ્ત્રી-કે જે સનીના મારથી મૃત્યુ પામી હતી તે જ આ ધનુષધારી બ્રાહ્મણ યુવાન અને પેલે સોની તે જ એની આ ભવની સગી બહેન.” આસક્તિ, નિર્જીવ જેલ જણાતી આસકિત પણ જીવને કે પીછો પકડે છે, કેટકેટલે ઠેકાણે ભમાવે છે અને કેવી કેવી યાતનાઓ ઊભી કરે છે તે સૌને સમજાયું.
દેશના પૂરી થતાં જ મૃગાવતી ઉઠીને ઊભી થઈ અને પોતે સંસારનો ત્યાગ કરી, દીક્ષા લેવા માગે છે એવી મતલબની પ્રભુને પ્રાર્થના કરી
ભગવન્! મને હવે આ સંસારનું કઈ બંધન રોકી શકે તેમ નથી. માત્ર એક અવંતિપતિ ચંડપ્રદ્યોત સાથે વચનથી બંધાએલી છું- તેઓ અનુમતિ આપતા હોય અને મારા બાળકુંવરની જવાબદારી ઉપાડી લેતા હોય તે મને આપના સાધ્વીસંઘમાં સ્થાન આપો.”
સૌની નજર ચંડપ્રદ્યોત તરફ વળી. આસક્તિની ભગવાને વર્ણવેલી વ્યથાએ એના અંતર ઉપર છૂપા ઘણના પ્રહાર કર્યા હતા. હજી એની કળ ઊતરી નહોતી એટલામાં જ મૃગાવતીએ છેડેલું બાણ પિતાની છાતી સામે જ આવતું હોય તેમ એને લાગ્યું. લજજાથી એ નીચું જોઈ ગયે. એક શબ્દ સરખે બોલવાનું પણ હવે એનામાં બળ કે ધર્ય રહ્યું નહોતું. ભગવાને પ્રદ્યોતના મૌનને સમ્મતિસૂચક માની મૃગાવતીને દીક્ષા આપી, સાધી ચંદનબાળાને સુપ્રત કર્યા.

Page #181

[ ૧૫૦ ]
મહાદેવીએ
ધૂળ, કરા અને વરસાદના તફાન પછી ધરતી જેમ શાંત છતાં પ્રાણવાન અને સ્તબ્ધ છતાં વાત્સલ્યભરી લાગે તેમ પ્રદ્યોતને પણ અંતરમાં તેમજ આસપાસની દુનિયામાં સંવેગ અને સાત્વિકતાની લીલીછમ હરિચાળી લહેરાતી દેખાઈ. આસક્તિની ભૂતાવળે જ આ નેહ-વાત્સલ્યભરી શીળી દુનિયામાં ધગધગતા રણની જવાળા અને શુષ્કતા ઉપજાવી હતી અને પોતે નકામે જ તેમાં પળે પળે બળતો હતો એનું એને ભાન થયું. ભ૦ મહાવીરની દેશના મેઘધારાની જેમ ચંડપ્રદ્યોતના અંતરના એકે એક ખૂણાને પલાળતી અને પખાળતી અનંતતામાં ભળી ગઈ. પશ્ચાત્તાપના ભારથી ભારે બનેલા એના પિપચા જ્યારે હળવા બન્યા અને એક વાર મૃગાવતી અને આજની તપસ્વિની મૃગાવતી વચ્ચે જાણે કે લાખે એજનનું અંતર હોય એમ લાગ્યું. ભગવાન મહાવીરને વેષ તથા આશિષ યાચતી કૌશાંબીની રાજમાતા મૃગાવતી જાણે ત્રણ જગતની જગદંબા હોય, જેના રેમ રેમમાંથી મૃદુતા અને પવિત્રતાની કિરણાવલી પુટતી હોય એમ તે જોઈ શકે. પ્રદ્યોતનું અંતર કે અત્યારે વાંચે તે ત્યાં મૃગાવતી માટે ભક્તિ અને શ્રદ્ધા સિવાય બીજું કંઈ ન જડે. પુણ્યક્ષણમાં પ્રકટેલા આવા નિર્મળ-સુકુમાર ભાવે એ લાંબો સમય નથી નભતા, સ્મશાનવિરાગની જેમ એ અલ્પ આયુષ ભેગવીને અદશ્ય થઈ જાય છે. માનવીની આ એક મોટી કમનસીબી છે.
ચંડપ્રદ્યોત અને ચંડકૌશિકને આજે
જ્યારે

Page #182

મૃગાવતી [ ૧૫૧ ] આપણે લગભગ અઢી હજાર વર્ષના કાળપડદામાંથી જોઈએ છીએ ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના યુગને ઝીલનાર જાણે કે એ બે મહાદિગગજ હોય એમ લાગે છે. જે ચંડકૌશિક કેઈને બૂઝ નહોતે બૂઝાતે, બૂઝવનારની સામે જે પિતાની વિષારી ફણા ઉગામી, પ્રાણ લેવા ઘસતે તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની અપાર કરુણ જેઈને ગળી ગપિતાનો ડંખ જડમૂળમાં ખેંચી કાઢયા. જેની પાસે એકલું વિષ જ હોય, દૂધ ગમે તેટલું પાઈએ છતાં બદલામાં તે વિષ જ મળે એમ દુનિયા માનતી તેને ભગવાને પિતાનાં તપ, સંયમ અને મૈત્રીના મંત્રબળે નિવિષ જેવું બનાવી દીધો. ચંડનું ચંડત્વ પાડવામાં નહિ પણ સહિષ્ણુતામાં પરિણમ્યું. વિશ્વના ઈતિહાસમાં એ કેટીના બીજી ઘટના વિરલ છે. ચંડકૌશિકની જેમ જ ચંડપ્રદ્યોત પણ ભગવાન મહાવીરની છાયામાં સજજન અને સંયમી બનતે જણાય છે. મૃગાવતી જેવી પોતાની લાંબા વખતની કામનાની-ઉપલેગની વસ્તુને તે પિતાના હાથમાંથી સરકી જતી મૌનભાવે જોઈ રહે છે. બીજી કઈ સ્થિતિમાં જે માણસ લેહીની નકે વહેવડાવવામાં પાછું વાળીને ન જેતે તે જ ચંડપ્રદ્યોત અહીં દીન અને આજ્ઞાધીન જેવું જણાય છે. અહિંસા જન્મવેરીઓનાં પણ વેરભાવ ભુલાવી દે છે એ સૂત્ર અહીં મૂર્તિમંત બને છે.
ચારેક વર્ષ પછીની આ વાત છે. ભ. મહાવીર વિશાલી વાણિજ્યગ્રામ અને રાજગૃહમાં અનુક્રમે ચાતુ

Page #183

1. ૧૫ર ] મહાવીઓ મસ ગાળી, વાણિજ્યગ્રામનું ર૩ મું ચાતુમાસ પૂરું કરી બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ પધાર્યા અને ત્યાંના ઘતિ લાશ ચિત્યમાં ઊતયો.
તે દિવસે જૈન શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા દસ આશ્ચર્યો પૈકી એક. આશ્ચર્ય બની ગયું. એમ કહેવાય છે કે ચંદ્ર અને સૂર્યદેવ પિતા પોતાના વિમાન સાથે ભવ્ય મહાવીરને વંદન કરવા ઊતરી આવ્યા. સામાન્યતઃ એવા સ્થિર ગણાતા પદાર્થો પિતાના સ્વભાવથી ચલિત નથી થતા. સૂર્ય-ચંદ્રના તેજપુંજ જેવા વિમાને પૃથ્વી ઉપર અવતરવાથી ચેતરફ પ્રકાશને ઝળહળાટ વ્યાપી ગયે. રાત્રિને સમય હોવા છતાં લોકોને દિવસ હોય એ ભ્રમ થઈ આવે.
ભગવાન મહાવીરના સાધ્વીસંઘની અગ્રેસરી ચંદનબાળા તે રાત્રિ પહેલાં જ પિતાના સમુદાય સાથે ઉપાશ્રયમાં પાછી આવી ગઈ. નિયમ પ્રમાણે દિવસ અસ્ત થતાં પહેલાં પિતપોતાના સ્થાને દરેક સાધુસાધ્વીએ પહોંચી જવું જોઈએ, માત્ર મૃગાવતીને લક્ષમાં એ વાત ન આવી. એણે તે પ્રકાશને ઝળહળાટ જોઈને હજી દિવસને ભાગ છે, એમ માની લીધું. જ્યારે સૂર્ય ચંદ્ર દેવ મહાવીર પ્રભુને નમીને પિતાના સ્થાને પાછા ગયા ત્યારે મૃગાવતીના દિલમાં એકદમ ધ્રાસકો પડ્યો. પિતે નિયમભંગ કર્યો હતે, એ વાતનું સ્મરણ થતાં ગભરામણ પણ થઈ. ઉતાવળે ઉતાવળે એ ઉપાશ્રયમાં પહોંચી ગયાં.
સાવી ચંદનબાળાને શિરે સાધી-સંઘના નિયમન

Page #184

મૃગાવતી [ ૧૫૩] ની મોટી જવાબદારી હતી. તેઓ મૃગાવતીને નિયમભંગ જોઈને, કયારના ય અકળાતાં બેઠાં હતાં. આવતાંની સાથે જ ચંદનબાળાએ ટેણે માર્યો: “તમારા જેવી કુલીન સ્ત્રીએ આમ મેડી રાત સુધી બહાર રહેવું એ ઉચિત નથી.”
ચંદનબાળા મૃગાવતી પાસે તે બાલિકા જ ગણાયઃ ક્ષિાપર્યાયમાં અને બીજી રીતે પણ ચંદનબાળા મેટાં હતાં. મૃગાવતી ચતુર અને પરિસ્થિતિ સમજીને વર્તનારી નારી હતી. પિતાને દેષ હતું અને મુખ્ય સાધ્વી તરીકે ચંદનબાળા જે કંઈ કહે તે સાંભળી લેવું જોઈએ એમ સમજીને તે મૌન રહી.
જીભ મૌન જાળવે, પણ અંતરમાં ઉદ્ભવતા તેફાનને કેણ રેકી શકે? મૃગાવતીનું અંતર-નવ તેફાને ચડ્યું
ચંદનબાળા કેશુ? સૌના સાંભળતાં મને એવાં મર્મવેધક શબ્દ સંભળાવનાર એ ચંદનબાળ કેણ? મેં એ છે કે ભારે અપરાધ કરી વાળ્યું હતું ? સૂર્ય-ચંદ્રના વિમાન પિતે ઊતરી આવ્યાં અને પ્રકાશ પથરાઈ ગયે. તેમાં હું શું કરું? રાત્રિને રાત્રિ જાણીને બહાર રહી હૈઉં તે હજુ યે હું દેષને પાત્ર ગણાઉં. એમ થયું હોય અને મને ટે. મારે છે. ખમી લઉં પણ દિવસ જે દિવસ હોય અને અજાણ્યે થોડું મેડું થઈ જાય એમાં ખાટું-મળું શું થઈ ગયું અને હું બીજે કયાંઈ કુથલી કે નિંદા કરતી થોડી જ બેઠી હતી? -હતી તે ભગવાન મહાવીરની પાસે જ ને?”

Page #185

[ ૧૫૪] મહાદેવીએ - વહાણના વિંઝાતા શઢને સંકેલી લેતી હેય-તેફાની પવનને શઢની અંદરથી કાઢી નાખતી હોય તેમ વળી તે વિચારવા લાગીઃ “રાણીપદનું એક વખતનું અભિમાન આ બધું છાનુંમાનું બોલી જતું લાગે છે. હું કોણ? કૌશાંબીની એક વખતની મહારાણી! ખોટી વાત. મહારાણુપદને અને હુંપદ–મેહ-અભિનિવેશ માત્રને વિશ્વવંદ્ય વીરપ્રભુની સાક્ષીએ સરાવનાર–ત્યાગ કરનાર હું કેવા અવળા ચીલે ચડી ગઈ? ભિક્ષુણીને વળી માન-સન્માન શું અને અપમાન-અવગણના શું? લૌકિક તેમજ આસુરી વિટંબના માત્રનું સ્વાગત કરવા તૈયાર થયેલી મૃગાવતી આવાં મેણાં-ટોણાં ગણીને ગાંઠે બાંધે તે પછી એની દીક્ષા, સંયમ, તપની બડાઈ આત્મછલના સિવાય બીજું શું ગણાય? ચંદનબાળાએ મારા હિતાર્થે જ મને બે વેણ કહ્યાં હતાં. એવા તે બીજા કેટલાય દે અંતરના તળિયે બેઠા હશે. એને સંશોધન કરવાને બદલે હું કેવા દુર્થોનમાં સરકી પડી ?”
આખી કૌશાંબી ઉપર નિદ્રાનું ઘારણ ફરી વળ્યું હતું. સંસારની બુરાઈઓ ધોઈ નાખવા, ઘર-સંસાર તજીને ત્યાગી-તપસ્વી બનેલા મહારથીઓ પણ અત્યારે ન-છૂટકે નિદ્રાના ખેાળે પડ્યા હતા. માત્ર મૃગાવતીની આંખમાં ઊંઘ નહોતી. ચદનબાળા અને બીજી સાથ્વીએના સંથારા વચ્ચે મૌનભાવે બેસીને અંતરમાં ઊઠેલા ઝંઝાવાતને શમાવવા એકલે પંડે ઝૂઝતી હતી.
એટલું એક સદ્ભાગ્ય હતું કે મૃગાવતી હજ ધ્યેય અને સુકાન નહેતી ભૂલી. લેકકલ્યાણ અને

Page #186

મૃગાવતી [ ૧૫૫ ] આત્મકલ્યાણના સાધક-સાધિકાઓના રાહ, ફૂલથી છવાયેલા નથી દેતા-ત્યાં તે. અણધારી શૂળો પગમાં ભેંકાય છે, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોનું આખું કંટકવન વધી જવાનું નિર્માયું હોય છે. એ બધું એના લક્ષબહાર નહોતું. પગલે પગલે જ્યાં અન્યાય ને અપમાનને પ્રસન્ન મને સત્કાર કરવાનો હોય ત્યાં એક મેણું, એક ઉપાલંભ કયા હિસાબમાં છે? જે આવો જ હિસાબ રાખવાને હેય તેપછી ભગવાનની સમક્ષ આત્માને સરાવવાને, રાજીખુશીથી સર્વસ્વનું બલિદાન ધરવાની પ્રતિજ્ઞાને અર્થ જ શું છે?
ચમરની પટરાણુ કાલીને કિસ્સો પણ મૃગાવતી જે જ હતો. સુકાન એના હાથમાંથી સરકી ગયું, ચેય આડા ગાઢ અંધકારના પડદા પડી ગયા અને કાલી સંયમને ધોરી માર્ગ ભૂલી ગઈ. એ પણ હતી તે ભગવાન મહાવીરની જ શિષ્યાઃ પુષ્પચૂલા આર્યાને સુપ્રત થએલી. પરંતુ કાલીની વધુ પડતી ટાપટીપ અને રથાનશેખ માટે, એક દિવસે, પુષ્પચુલાને જરા બોલવું પડ્યું. કાલીનું અભિમાન ઘવાયું. એને થયું કેઃ “હું
જ્યારે શ્રાવિકા હતી ત્યારે તે આ લોકો મને પ્રિય લાગે એવી વાણું જ બેલતા. દિક્ષા લીધા પછી હું શું એમની એટલી બધી એશીયાળી બની ગઈ કે એમને ઠપકો મૂંગે મોઢે સાંભળી લઉં?” બીજે જ દિવસે તે જુદી પડી ગઈ, સ્વચ્છેદના માર્ગે ચાલી નીકળી. મૃગાવતી કેમળ છતાં કઠણ હૈયાની હતી. આત્મસંશોધનમાં તે ક્રમે ક્રમે એટલે ઊંડે ઊતરી ગઈ કે જે એ વખતે એક વિષધર સાપ ત્યાં થઈને

Page #187

[ ૧૫૬] મહાદેવીએ ન નીકળે હતા અને ચંદનબાળાના હાથની છેક નજીક -ન પહોંચ્યા હતા તે તે કેણ જાણે તે ક્યાં સુધી એમ ને એમ ધ્યાનલીન બનીને બેસી રહેત. સાપને નજીક આવતે જોઈને, મૃગાવતીએ ચંદનબાળાને હાથ સહેજ ઊંચકીને જાળવીને બીજે સ્થાને મૂકે એટલામાં તે : ચંદનબાળા પણ જાગી ગયાં. મૃગાવતીને સ્થિર આસને બેઠેલી જોઈને પૂછ્યું: , “અત્યારે મારા હાથને તમે કેમ અડ્યા?”
અહીં હમણા જ એક સાપ મેં જાતે જે. તમારા હાથની છેક નજીક હતું એટલે તમારે હાથ ઊંચકીને બીજે મૂકે.”
પણ અહીં ઘોર અંધારામાં તમે સાપ શી રોતે ભા ?”
ચંદનબાળાને નવાઈ લાગી. પણ મૃગાવતીનું તોફાને ચઢેલું નાવ કેવળજ્ઞાનના કિનારે પહોંચી ચૂકયું હતું. જયાં - સતત એકધારે અવિચ્છિન્ન-અવિરત જ્ઞાનપ્રકાશ રેલાઈ રહ્યો છે, જ્યાં ચક્ષુરિન્દ્રિય જેવી બાહ્ય ઈન્દ્રિયેની સહાયની જરૂર નથી, જ્યાં સ્વયંતિ સ્વરૂપ આત્માને સ્વાભાવિક પ્રકાશ કદિ અવરાતે કે આથમતો નથી તે સર્વોચ્ચ સ્થાને એક જ રાતમાં મૃગાવતી ચડી ચૂકી હતી.

Page #188

સુજયેષ્ઠા ને ચલણ
\(10)
'
T
જ
G
)
"
5
જ
=
(૮) ચેલણ અને સુજેઠાને બીજી પાંચ બહેન હતી. પણ આ બે નાની બહેને વચ્ચેને નેહ ચેટક મહા

Page #189

[ ૧૫૮ ] મહાદેવીએ રાજાના કુટુંબમાં જુદી જ ભાત પાડતે. એકબીજાના છાયાની જેમ એ બને બહેને હંમેશા સાથે જ રહેતી, રમતી અને ચેટક મહારાજા જેવા ભદ્રિક અને બહાદુર વિરાગરંગી છતાં વાત્સલ્યભરપૂર પિતાની શીળી છત્રછાયામાં કર્લોલ કરતી. ચેટક મહારાજા વિશાલાના ગણતંત્રના એક નાયક અથવા એક મહારથી હતા. તેઓ ઘર કે સંસારના વહેવારિક પ્રપંચમાં લગભગ ઉદાસીન રહેતા. બધી મળીને એમને સાત પુત્રીઓ હતી પણ એમાંથી કેને કયાં પરણાવવી એ ચિંતા ચેટક મહારાજને ભાગ્યે જ સ્પર્શતી. ચેટક નિશ્ચિત અને આશાવાદી હશે એટલે જ એમની પાંચ પુત્રીઓ તે વખતના સમ્રાટ જેવા મુકુટધારીઓની પટરાણી બનવાનું વિરલ સૌભાગ્ય મેળવી શકી. સુચેષ્ઠા અને ચલણા એ બંને કુંવારી હતી. - નિશ્ચિત કૌમારાવસ્થામાં આ બે બહેનોએ સાથે બેસીને કે જાણે કેટલીએ મનોરથષ્ટિઓ રચી હશેઃ
ગમે તેમ થાય પણ આપણે બે બહેને તે કદિ પણ જુદી નહિ પડીએ. દેહ અને છાયાની જેમ, ફૂલ અને સુવાસની જેમ, પ્રકાશ અને ઉમાની જેમ સાથે ને સાથે જ રહીશું.” કૌમારાવસ્થાના સુખસ્વપ્ન, સમસ્ત સંસાર સુવર્ણરંગી જ હોય એવી એ બહેનના નિર્દોષ હિયામાં પ્રતીતિ પ્રકટાવેલી. પણ સંસારના તોફાની પવનને એક જ આંચકે લાગતા, કૌમારાવસ્થાના મુલાયમ મને રથ આકડાના રૂની જેમ જ ઊડી જાય છે એ નિષ્ફર સત્ય એમને કોણ સમજાવે? સમજાવે તે ચે અનુભવ રહિત હૈયાં એ કેમ સ્વીકારે ? -

Page #190

સુચેષ્ટા ને ચલણા [ ૧૫૯]
એક દિવસે સુચેષ્ટા અંતઃપુરમાં બેઠી હતી એટલામાં એક તાપસી ત્યાં આવી ચડી. ધર્મ સંબંધી ચર્ચા નીકળતાં એ તાપસી સ્નાન અને બુદ્ધિ એ જ ધર્મનું મુખ્ય અંગ છે એવી મતલબનું પ્રતિપાદન કરવા લાગી. ચેટક મહારાજાને પરિવાર પહેલેથી જ જન સંસ્કારોથી રંગાએલે હતો. પુત્રીઓ પણ માતાના ધાવણ સાથે એ સંસ્કારનું પાન કરી ચૂકી હતી.
“સ્નાનથી શુદ્ધિ થાય એ તમારી વાત બરાબર છે. પરંતુ નાનશુદ્ધિ જ સર્વસ્વ છે એમ કેમ કહેવાય? અંતઃશુદ્ધિ ન હોય અને સે વાર નદીમાં કઈ સ્નાન કરી આવે તેથી કરીને તે ધર્મપરાયણ છે એમ કંઈ
ડું જ કહેવાય?” સુષ્ઠાએ તાપસીના ઉપદેશ સામે મોરચો માં.
સ્નાન હશે, શુદ્ધિ હશે તે કઈક દિવસે પણ અંતશુદ્ધિ આવશે, માટે બાહ્ય શુધ્ધિ એ જ ખરૂં ધર્મસાધન છે.” તાપસી ફરી ફરીને પિતાને એક જ કક્કો ઘૂંટ્યા કરતી.
તમે બાહ્યશુદ્ધિને વધારે પડતું મહત્વ આપી, અંતઃશુદ્ધિને અવગણે છે. એટલે જ આજે ગંગાસ્નાન, યમુનાસ્નાન, સાગરસ્તાનમાં પુણ્ય, સ્વર્ગ, મોક્ષ એ બધું સમાઈ જતું હોવાની ભ્રમણામાં લેકે પડી ગયા છે. બીજે ઠેકાણે તમારી દાળ ગળતી હશે, અહીં નહિ ગળે.” સુયેષ્ઠા, બનતાં સુધી કઈને કડવું વચન નહાતી કહેતી પણ તાપસીના દુરાગ્રહે સુયેષ્ઠાને વાણુને સંયમ ચુકાવી દીધો.

Page #191

[ ૧૬૦ ] મહાદેવીએ
સર્વત્ર આદરમાન પામનારી અને તેથી કરીને અભિમાનના ચકડોળે ચડેલી આ તાપસીને સુષ્ઠાના શબ્દ અપમાનજનક લાગ્યા. યજ્ઞયાગ, શ્રાદ્ધ, નૈવેદ્ય અને સ્નાન જેવી નિપ્રાણ અને ભારભૂત બની ગયેલી રૂઢિઓએ સામાન્ય જનસમુદાયને એટલે મંત્રમુગ્ધ બનાવી દીધા હતા અને તાપસ તથા તાપસીઓનું વર્ચસ્વ એ વખતે એટલું બધું જામી ચૂકયું હતું કે શ્રમણ-સંસ્કારની સાદી સીધી વાત પણ કઈ સુભાગીને જ સમજાતી. તાપસી સુધેઠાને દૃષ્ટિકોણ ન સમજી શકી. પિતાનું અપમાન કરનાર એ કન્યાને કઈ પણ રીતે ખુવાર કરવાને તેણુએ નિશ્ચય કર્યો.
બીજુ તે એ શું કરી શકે ? સીધી રીતે સુકા ઉપર તાપસીની સત્તા કે અધિકાર ચાલી શકે એમ નહોતું, તેથી તે રાજગૃહી નગરીના અંતઃપુર તરફ વળી. રાજગૃહીને રાજવી શ્રેણિક રાજકાજમાં અને સંગ્રામમાં જે કુશળ હતું તેટલે જ વૈભવી અને ચંચળવૃત્તિને હતે. એના અંતઃપુરમાં કેટલી રાણીઓ હશે તેની પૂરી કલ્પના કેઈ કરી શકયું નથી. એક વાર મહારાજા શ્રેણિકની પરવાનગીથી નંદાથી માંડી ભૂતદત્તા સુધીની તેર રાણીઓએ અને બીજી વાર કાલીથી માંડી મહાસેન કૃષ્ણા આદિ દસ રાણુઓએ ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધેલી અને તે ઉપરાંત અભયકુમારની માતા, તેમ દુર્ગધાની દીક્ષા સંબંધી, તપ અને અધ્યયન સંબંધી જે હકીક્ત મળે છે તે ઉપરથી મહારાજા શ્રેણિકનું અંતઃપુર રાણીઓનું સારું એવું વસતિસ્થાન

Page #192

સુચેષ્ઠા ને ચેલણા [ ૧૬ ] હેવું જોઈએ. બૌદ્ધોના મહાવષ્યમાં તે રાજા શ્રેણિકને પાંચસે સ્ત્રીઓ હોવાને ઉલ્લેખ છે. અતિશયોક્તિ જવા દઈએ તે પણ શ્રેણિક મહારાજાનાં વૈભવ, વય, પુત્રપરિવાર અને રૂપમેહ એ બધાને વિચાર કરતાં, એ યુગના એક કરતાં અધિક પત્ની કરવાના રૂઢિરિવાજ પ્રમાણે મહારાજા શ્રેણિકને ઘણી સ્ત્રીઓ હેવી જોઈએ અને જ્યાં એક જ પુરુષને અવલંબીને રહેનારી આશ્રિત નારીઓ મોટી સંખ્યામાં સાથે રહેતી હોય ત્યાં ઈષ-અસૂયા અને તેની સંતતિને ફાલ પણ ઊગ્યા વિના ન રહે. તાપસીએ સુષ્ઠાને શ્રેણિકના અંતઃપુરમાં બંદીવાન બનાવવાને પેંતરે ર. શ્રેણિકના દિલમાં છેડે પણ સુજ્યેષ્ઠા પ્રત્યેનો મેહ જગાડી શકાય તે શ્રેણિક હરકે ભેગે એને મેળવ્યા વિના ન રહે અને મેળવ્યા પછી પ્રથમને મેહ ઊડી જતાં, સુકા શેની કંટક જાળમાં એવી ગૂંચવાઈ જાય કે એને જીવવું અકારું-થઈ પડેઃ આવી જ દુષ્ટ ભાવનાથી તાપસીએ શ્રેણિકની પાસે આવી સુઝાના રૂપલાવણ્યનું અદ્ભુત ચિત્ર દેરી બતાવ્યું.
શ્રેણિક હવે સુકાના અપ્રત્યક્ષ રૂપદર્શને ઘેલે બન્યો. પહેલાં તે તેણે સુચેષ્ટા ઉમ્મરલાયક-પરણાવવાને ગ્યા હોવાથી એના પિતા પાસે માગું મોકલ્યું, પણ તે પાછું વાળવામાં આવ્યું. ચેટક મહારાજા કરતાં શ્રેણિકનું કુળ હલકું ગણાતું હોય, રાજગૃહીની સાથે વિશાલાને રાજપ્રકરણી સંબંધ ડેળાયેલો હોય અથવા તે શોર્યના દુ:ખોની ભઠ્ઠી જ્યાં અહેનિશ સળગતી
૧૧

Page #193

[ ૧૬૨] મહાદેવીએ હોય તે અંતઃપુરમાં સુકાને અનુચિતતા ભાસી હોયગમે તે કારણે, શ્રેણિક એ પ્રથમ પાસામાં નિરાશ થ
બુદ્ધિનિધાન અભયકુમારે પિતાની નિરાશા, એમના ચહેરા ઉપર વાંચી તે ખરી, પણ પ્રેમમાં નિરાશ થએલા પિતાના ઔદાસિન્યનું મૂળ કારણ ન કળાયું. અભયકુમારે જ એક દિવસે ગ્લાનિમાં ગરક થયેલા પિતાને સંબોધીને પૂછયું : “પિતાજી, એવી તે કઈ આફત ઊતરી છે કે જેને લીધે આપ આટલા બધા ગમગીન રહે છે ?” | પિતા જેવા પિતા અને મગધના મહારાજાને સુચેષ્ઠા સંબંધી નિષ્ફળતાનો ઈતિહાસ, પુત્ર પાસે કહેતાં સંકોચ ન થયે, અને પુત્રને પણ પિતાને સારુ સુચેષ્ટા લઈ આવવાનું બીડું ઝડપતાં કંઈ શરમ ન લાગી. અભયકુમાર જે સાહસ હાથ ધરે તે પાર પડ્યા વિના ન રહે એવી શ્રેણિકને ખાતરી હતી. પુત્રની ખાતર કન્યા શોધવા જનારા અને સાહસ ખેડનારા પિતાનાં વૃત્તાંત દુનિયા આખી જાણે છે, પણ પિતાને માટે કન્યા મેળવવા ભારે પ્રયાસ કરનાર આવા રાજકુંવરનાં નામઠામ ઈતિહાસમાં બહુ નહિ મળે.
સુકાની સાથે સંપર્ક સાધવા અભયકુમારે વણિક ને વેશ લઈ વિશાલામાં વસવાટ કર્યો. ચેટક રાજાના મહેલની પાસે એક દુકાન પણ ભાડે રાખી લીધી. અંતઃપુરવાસિની રમણી અને કન્યાઓ માટે જે સ્નાનવિલેપનાં સુગંધી દ્રવ્યો વિગેરેની જરૂર પડે તે વસ્તુઓ દુકાનમાં ગઠવી, દાસીઓનેથેડી કિંમતે અધિક પ્રમાણમાં આપવા માંડી. અભયકુમાર કંઈ અહીં ન કરવા નહેાતે

Page #194

સુયેષ્ઠા ને ચેલણા
[ ૧૬૩ ]
આવ્યો. ખાસ કરીને સુધેકાની દાસીને તે સર્વોત્તમ સુગંધી દ્રવ્ય નામ માત્રની કિંમતથી આપવા લાગ્યો. આવા ઉદાર અને ખોટ ખાઈને વસ્તુને વિકય કરનાર વેપારીની કીર્તિ બંધિયાર તે થેડી જ રહે? દાસીઓએ આ દુકાનદારના નિષ્કપટ સ્વભાવ અને ઔદાર્યના ખૂબ વખાણ કરવા માંડ્યા. એ રીતે સુચેષ્ઠા પાસે વેપારીની કીર્તિસુવાસ પહોંચી ગઈ.
પણ અભયકુમારને પિતાની કીર્તિ કે વાહવાહની પરવા જ કયાં હતી ? એ તે પોતાના પિતા શ્રેણિકનાં યશ અને પ્રતિષ્ઠા વિસ્તારવા અને સુષ્ઠાને આકષવા અહીં આવીને રહ્યો હતે. શ્રેણિકની મહત્તાને ચેટક મહારાજાના અંતઃપુરમાં પ્રચાર કરવા, અભયકુમારે શ્રેણિકની એક સુરેખ-રંગયુક્ત છબી દુકાનમાં રાખી હતી તેને ઉપાસ્ય દેવ તરીકે, સુચેષ્ઠાની દાસીની હાજરીમાં એ જોઈ શકે તે રીતે ઘણીવાર નમતે અને પૂજતે. કૌતૂહલથી પ્રેરાયેલી દાસીએ કેટલેક દિવસે અભયકુમારને પૂછયું: “આ કેની છબી છે ?”
“મારા પૂજ્ય પિતાની-મગધના મહારાજા શ્રેણિકની.” દાસી આગ્રહ કરીને એ છબી અભયકુમાર પાસેથી લઈ ગઈ અને સુચેષ્ઠાને બતાવી. જોતાં જ સુચેષ્ઠા એ છબી ઉપરે મેહ પામી. અભયકુમારની સાધના ફળી. પણ સુચેષ્ઠા અને શ્રેણિક વચ્ચે મેહની ગાંઠ બાંધ્યા પછી સુષ્ઠાને વિશાલાના એક વરિષ્ઠના અંતઃપુરમાંથી કેમ ખસેડવી એ એક મેટી સમસ્યા થઈ પડી.

Page #195

[ ૧૬૪] મહાદેવીએ
છબીમાં જેની આકૃતિ આલેખાયેલી છે એ પુરુષ પિતે જે લેવા સામે ન આવે તે સુચેષ્ઠાને એકદમ વિશ્વાસ પણ કેમ બેસે ? વેપારી દગો કરીને હરણ કરી જતો હોય તે પછી એને પ્રતિકાર કયાં જઈને કર? અને શ્રેણિક જે ખુલ્લી રીતે સુષ્ઠાને લેવા આવે તે વિશાલા કંઈ રાંડરાંડનું ખેતર નહેતું અહીં તે ચેટક મહારાજાને ઇસારે થતાં લિચ્છવી યુવાને શ્રેણિકને પીછે પકડવા તૈયાર જ બેઠા હતા.
સુષ્ઠાની તીવ્ર ઈચ્છા જાણ લીધા પછી અભયકુમારે છૂપી રીતે એક મોટી-લાંબી સુરંગ ખોદાવી, મુકરર કરેલા દિવસે શ્રેણિક મહારાજા પોતે સુચેષ્ઠાને લેવા આવે અને સુચેષ્ઠાએ કેઈને પણ કહ્યા વિના નાસી જવું એવી ગોઠવણ કરી. . - પણ સુચેષ્ટા એકલી ઘરબહાર કેમ નીકળે ચેલણ સાથે ન હોય તે સુષ્ઠાની સ્થિતિ પાણી વિના તરફડતી માછલી જેવી જ થાય. આજસુધી
એક પળ પણ નાની બહેનથી વિખૂટી નહિ પડેલી સુચેષ્ઠા ચેલણ વિના એકલી-અટૂલી, પરાયા પ્રદેશમાં અજાણ્યા-અણુઓળખ્યા પુરુષ સાથે શી રીતે જઈ શકે? ચેલણાબહેન વિનાના સંસારની કલ્પના જ એ કરી પાકતી નહતી.
ચેલણને સાથે લીધી હોય તે ? એ આ છૂપા સાહસમાં સમ્મતિ આપશે ? શ્રેણિક બે બહેનને સંઘરશે? એક સાથે આવી અસંખ્ય મૂંઝવણ સુષ્ઠાના અંતરને વલેવી રહી.

Page #196

સુચેષ્ઠા ને ચેલણા
[ ૧૬૫ ]
દેહ જુદા હેય, મન–પ્રાણ-શીલ એક અને અભિન્ન હોય ત્યાં એકબીજાથી કઈ વાત છૂપી થેડી જ રહે? ચેલણું સુકાની ચેષ્ટાઓ કળી ગઈ હતી. સુજ્યેષ્ઠાની વાણી અને વહેવારમાં જે સ્પષ્ટ પલટો આવ્યો હતો તે એના લક્ષબહાર નહોતો રહ્યો. દાસી મારફતે ચાલતી વષ્ટિઓ અને વાટાઘાટેની હવા ચેલણાને પહોંચી ચૂકી હતી. એટલે જ એક દિવસે ઉલ્લાસ અને વિષાદ વચ્ચે વિમનસ્ક જેવી બનેલી સુષ્ઠાને ચેલણાએ કહેવા માંડયું: - “બહેન, તું મારી ચિંતા ન કરતી. તું કહેશે તે હું તારી સાથે આવીશ. તારા સુખ દુઃખમાં ભાગીદાર બનીશ. મારી ખાતર તું તારા દિલને દુભાવિશ નહિ.” - સુબ્બાને પણ એ જ જોઈતું હતું. બહેન સાથે હોય, સાથે રહેવાની હોય તે પછી સંસારમાં બીજું શું જોઈએ? એના હૈયા ઉપર બધે ભાર ઊતરી ગયે. શ્રેણિક આવે તે તેની જોડે પિતાના ઘરમાંથી નાસી છૂટવાની બધી યોજના થઈ ગઈ. નાની કે મેટી બધી ગૂંચ ઉકેલાઈ ગઈ.
શઢ કે સુકાન વગરનું હાડકું કિનારા તરફ ધકેલાતું હતું. કાઠે પણ બહુ દૂર નહોતો. સહીસલામત. ઊતરવાની ઘડીઓ જ ગણાતી હતી. સુચેષ્ઠા અને ચેલણાનાં હૈયા પળે પળે નાચી ઊઠતાં હતાં, શ્રેણિકના રાજમહેલમાં સાથે રહીશું, સાથે ફરીશું, સાથે જ સર્વ સુખસાહ્યબીને ઉપભેગ કરીશું, સંસારની કોઈ પણ

Page #197

[ ૧૬૬] મહાદેવીએ ઊની વાળા આપણને સ્પર્શી શકશે નહિ. આવા આવા મને રથના ઘેનમાં બન્ને બહેને ચકચૂર હતી. અદશ્યમાં રહેલી ભાગ્યદેવી બે બહેનોના આ અનેરા ઉપર છૂપું છૂપું સ્મિત વેરતી હશે એ કેઈ નહેતું જાણતું. મધુરસથી ભરેલા, હઠને અડકેલા કેણ જાણે આવા કેટલાય કટેરા ભાગ્યદેવીએ નિષ્ફરપણે હેળી નાખ્યા હશે ?
મગધરાજ શ્રેણિક રથ લઈને આવવાના હતા તેની આગલી રાતે એ બે બહેનેએ એક એક પળ કેટલા ભય, કેટલા ઔસૂકયથી ગણી હતી? વસ્ત્રો અને આ ભૂષણોની તારવણું કરતાં સાથે લઈ જવાની વસ્તુઓ બાંધતાં હાસ્ય અને કૃત્રિમ આકોશની કેટલી ઝડીઓ ચેટકના અંતઃપુરના એક છૂપા ખૂણામાં વરસી ગઈ હતી ? ચેલણું કહેતી : “પણ બહેન, આપણે કપડાં, ઘરેણાં કે સુગંધી ચૂર્ણ લેવાની જરૂર જ શી છે? રાજગૃહના મહેલમાં કઈ વાતની ખોટ છે?” સુજયેષ્ઠા કહેતીઃ “ પણ એ ગમે તેમ તેયે પારકી વસ્તુ ગણાય ને? મારી પસંદગીની વસ્તુ તે મારી સાથે જ રહેવી જોઈએ.” સુષ્ઠાના સરળ સ્વભાવને કૌતુક તેમ મુક્ત હાસ્યથી વધાવી લેવા સિવાય ચેલણા પાસે બીજે કઈ ઇલાજ મહેતે.
સવાર થતાં જ સમાચાર આવ્યાઃ “રથ આવી ગયો છે. ઠેઠ સેંયરાના મેં પાસે આવીને ઊભે છે.” ' માતા પિતા અને વડીલેને વિનય કરનારી, એમના થી કંઈ છૂપું ન રાખનારી આ બન્ને બહેનને ઘરમાંથી બહાર નીકળતાં, ચોરની જેમ પગલાં માંડતાં કેટલી

Page #198

સુચેષ્ઠા ને ચેલણા
[ ૧૬૭ ]
દ્વિધા, કેટલી વ્યથા થઈ હશે? જે ઘરમાં હવે પાછા આવવાને સંભવ જ નથી, જે મહેલને એકે એક પથ્થર જાણે કે પાછળથી ખેંચી રાખતું હતું તેને ત્યાગ કરતાં હૈયાની કેટલી હિંમત–ધીરજની નવી કુમક, એ બે બહેનને બેલાવવી પડી હશે? બીજી તરફ મગધપતિના મહેલના વૈભવ, સ્વયં શ્રેણિકની મેહ-મમતાએ ધીમે ઊપડતા કુમારીઓના પગમાં કેટલી વિજળીની ગતિ પૂરી હશે ?
ભય, ચિંતા, વ્યગ્રતા, ઉલ્લાસની અનેકવિધ અટપટી લાગણી અનુભવતી બહેને સુરંગ પાસે સહીસલામત પહોંચી તે ખરી, પણ ઉતાવળમાં ને ઉતાવળમાં અથવા અસહા મને મંથનનાં મોજાંઓ સામે થવામાં, સુચેષ્ઠા પિતાને દાગીનાને કરંડિયે જ ભૂલી ગઈ. રાતે જાગીને જે આભૂષણે ભેગાં કરી રાખ્યાં હતાં જેમાં સુષ્ઠાને જીવ પરોવાયેલું હતું તે જ કરંડિયે જ રહી ગયે. - “બહેને ચેલણ, મારો પેલો દાગીનાને કરંડિયે રહી ગયો!” દીનતા અને નિરાશાની ઊની વરાળ ઠલવતી હોય તેમ સુખો બેલી. એના મેં ઉપરનું ક્ષણ પહેલાનું તેજ ઊડી ગયું.
દાગીના એ કરતાં સવાયા-દેઢા મળી રહેશે. બાળકની જેમ એ નકામે મેહ જવા દે, રથમાં બેસી જા. અત્યારે બીજે કઈ અવળો વિચાર કરવાને અવકાશ નથી.”
ચલણ પરિસ્થિતિ સમજતી હતી, પણ તે પોતાનું કથન પૂરું કરે તે પહેલાં જ સુચેષ્ઠા અતિ દીનભાવે

Page #199

[ ૧૮ ] મહાદેવીએ બેલીઃ “ના બહેન, મને દાગીના તે જોઈએ જ. હું દેડતી જઈને હમણાં જ લઈ આવું.”
સુષ્ઠાને રેકે તે પહેલાં તે હરણની જેમ દેડતી આઘે નીકળી ગઈ. શ્રેણિક થેડી વાર તે આ બે બહેનેનાં હેત અને હઠને જોઈ રહ્યો. આમાં સુષ્ઠા કણું અને ચેલણા કેણ એ નક્કી થઈ શકે એમ નહતું એકને બદલે બે બહેને કેમ તૈયાર થઈ, છબીવાળી કન્યા કઈ એ પ્રશ્નો એણે પોતાની જાતને પૂછી જોયા પણ જવાબ ન મળ્યો. એક તે આ કન્યાઓ સાથે આ પ્રથમ પરિચય હતે, સુરંગની અંદર પ્રકાશ પણ જે જોઈએ તે પહોંચતું નહતું અને તે ઉપરાંત પકડાઈ જવાને અને બંદિવાન બનવાને ભય માથા ઉપર ઝઝૂમતા હતા.
એક સ્ત્રીની ખાતર પિતે કેટલું ભયંકર જોખમ ખેડયું હતું તેને વિચાર આવતાં અત્યારે શ્રેણિકના અંગે પસીને છૂટ્યો. લિચ્છવીઓને જે જાણ થાય કે વિશાલાને આ જન્મ વેરી પ્રેણિક અહીં ચેરની જેમ આવ્યું છે તે કઈ પણ ઉપાયે તેને પકડીને બંદિવાન બનાવ્યા વિના ન રહે. શ્રેણિક જોખમેથી ભાગ્યે જ ડરતે. પણ અહીં તે અપકીર્તાિ સાથે પાંજરામાં પુરાઈને જિંદગીના છેલ્લા દિવસે કાઢવા પડે એવી બીક હતી. કેઈપણ બુદ્ધિમાન માણસ આવું જોખમ ન ખેડે- અહીં સુધી આવવામાં પોતે નરી મૂઢતા જ બતાવી હતી એવું ભાન થતાં તેને થોડી ધ્રુજારી પણ આવી ગઈ. હવે એ અધીરે બન્યો. બીજી તરફ સુજ્યેષ્ઠાને પદરવ સાંભળવા કાન માંડયા, પણ પદરવને બદલે ચેટકના

Page #200

સુચેષ્ઠા ને ચેલણા [ ૧૮ ] મહેલની અંદર દૂર દૂર આ છે ઘંઘાટ મચી રહ્યો હોય એમ લાગ્યું. - હવે એક પળવાર પણ સુરંગની અંદર રોકાઈ રહેવું એ કાળના મુખની અંદર પ્રવેશવા જેવું છે એવી શ્રેણિકની ખાતરી થઈ. બાલ્યા: “હવે આપણે ભાગી છૂટવું જ જોઈએ ! સારથિ ! રથ મારી મૂક! પાછું વાળીને જોઈશ મા ! ” સુભટ જેવા એ ચદ્ધાની વાણીમાં ગભરામણ તરવરતી હતી.
સારથિ પણ માત્ર આજ્ઞાની જ રાહ જોતા હોય તેમ તેણે શ્રેણિકને ઈસાર થતાંની સાથે જ રથ હંકારી મૂક્ય.
વેગથી દડતા અશ્વોના ડાબલાના પડછંદાને લીધે હોય કે સુરંગમાંથી ઊઠતા રથના ધમધમાટને લીધે હેય ગમે તેમ પણ વિશાલાના ચોકીદારે સળવળી ઊડ્યા. કંઈક પણ કાવતરું છે એમ લાગતાં જ હજારે લિચ્છવી યુવાનો તીર અને ભાલા સાથે શ્રેણિકના વાયુવેગે દેડતા રથ તરફ ધસ્યા. લિચ્છવીઓ જરા મોડા પડ્યા તેપણું લક્ષ્યવેધી બાણવષમાંથી માંડમાંડ બચતે શ્રેણિક મહામહેનતે રાજગૃહી ભેગે થઈ ગયે. સુલસાના બત્રીશ પુત્રે આ યુદ્ધમાં મરાયા. સુષ્ઠા જ્યારે ફરીને દાગીનાને કરંડિયો લઈને આવી ત્યારે ત્યાં નિજનતા નિહાળી પાછી પિતાના મહેલમાં ચાલી ગઈ.
વિશાલામાં વિરોધ અને વિતર્કોને કે જમ્બર વંટેળ ઊડ્યો હશે તેની વિગતમાં આપણે નહિં ઊત

Page #201

[ ૧૭ ] મહાદેવીએ રીએ. મગધને મહારાજા પિતે વિશાલામાં આવીને આ રીતે ધોળે દિવસે નાક કાપી જાય તે જાણીને સરદારે અને જુવાને સળગી ઊડ્યા હતા. ચેલણાનું હરણ એમને મન બહુ મોટી વાત નહતી. ગાંધર્વ લગ્નની જ એ એક પ્રથા હતી. - સૌ કરતાં ઊંડે અને મમધી ઘા તે સુચેષ્ઠાને લાગે. જે બહેનથી છૂટા પડવાની કદિ કલ્પના પણ નહતી આવી તે જ બહેન, પિતાને મૂકીને નાસી ગઈ એ ચિંતા શલ્યની જેમ તેને ખૂંચવા લાગી. શ્રેણિકને સ્નેહ, રાજગૃહીના રાજમહેલના રંગરાગ,બહેન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એ બધું જાણે વરાળ બનીને પળવારમાં અદશ્ય થઈ ગયું હોય એમ એને લાગ્યું. સ્વપ્નસૃષ્ટિને કેટલી નક્કર અને અવિનાશી માનેલી ? એક ગગનચુંબી મહેલ જાણે કે જોતજોતામાં જમીનદેસ્ત બન્યા હોય અને પોતે એના પથ્થરે નીચે ગૂંગળાતી હોય એવી અસહ્ય યંત્રણ સુચેષ્ઠા અનુભવી રહી. ચેલણામાં જ જેની આખી સૃષ્ટિ સમાઈ જતી હતી તેને દુનિયા હવે વેરાન જેવી લાગવા માંડી ધીરજ કે સાંત્વનના બે શબ્દ પણ એના કાનમાં રેડનાર કેઈજ ન હતું.
એકલી-અટૂલી ત્યજાએલી સુષ્ઠાને હેઠ સુધી આવેલે સુખને પ્યાલે વિધાતાએ ઢળી નાખે. શરૂઆતમાં આવેગના તાજા ઊભરામાં તેણે ચેલણાને, શ્રેણિકને, અભયકુમારને સંભારીને ઊંડા ઉણ નિશ્વાસ નાખ્યા. પિતાના જીવન-આકાશમાં એ કહેવાતા વેપારી અને શ્રેણિક એમ બે ગ્રહો અચાનક ન ઊગી નીકળ્યા

Page #202

સુચેષ્ઠા ને ચેલણા [ ૧૭ ] હેત તે કેટલી સુખી હતી અભયકુમાર અને શ્રેણિક પિતાના સુખના લૂંટારા જ હોય એમ એને લાગ્યું.
ચેલણું પણ કેટલી સ્વાથ નીવડી? બે પળ વધારે રાહ જોઈ હોત તે એનું શું લૂંટાઈ જાત ? શ્રેણિકના રથમાં બેસવાને એને અધિકાર જ શું હતો ? મારી સાથે આવવાને બંધાએલ એ બહેન મને મૂકીને એકલી જ કાં ચાલી ગઈ? સંસાર સ્વાર્થથી ખરડાયેલ છે જ, પણ ચેલણ આખરે આટલી સ્વાર્થી બની? સમસ્ત વિશ્વ સામે રોષે ભરાયેલી સુચેષ્ઠા ઉન્માદિનીની જેમ આવા તર્ક-વિતર્ક કરતી પિતાના દિવસો વિતાવી રહી.
ઊભરે જ્યારે શ, ઘા જેમ જેમ રુઝાવા લાગે તેમ તેમ તે અંતર્મુખ બની પોતે જ પોતાને જવાબદાર ગણવા લાગીઃ “ચેલણ ઉપર દેખો કરવાને મને શું હકક છે? ભાગ્યમાં જ જે આમ છૂટા પડવાનું લખાયું હતું તે એ ભાગ્યની લિપિ ચેલણ પણ શી રીતે ભૂંસી શકે ? અને શ્રેણિક તે ઉદ્યાનના ખીલતા પુષ્પ ઉપર ગૂંજતો, ઘડીમાં પુષ્પોની રજને સ્પશત તે ઘડીકમાં કયાં કયાંય ઊડી જનાર ભ્રમર ગણાય. એક છબી નિહાળી, તેની પ્રશંસા સાંભળી, ગાંડી ઘેલી બની જનારી હું પોતે જ ઓછી હૈયાફૂટી નહતી?”
પિતાની ભૂલ, બ્રાંતિઓની સમીક્ષા કરતી સુજયેષ્ઠા એક દિવસે સુખના મૂળ સિદ્ધાંત પાસે પહોંચી “શેલણા હોય તે જ મને સુખશાંતિ, આરામ અને આનંદ મળે ? શ્રેણિક મળે તે જ મારે પિતાને ઉલ્લાસ આકાંક્ષા પરિપૂર્ણ બને? ત્યારે હું તે પંચભૂતના

Page #203

[ ૧૭૨ ]
મહાદેવીએ
પૂતળા જેવી જ ને ? મારામાં પણુ આત્મા છે, મારા પોતાનામાં જ નિજાન અને અલૌકિક અશ્વની સમૃદ્ધિ ભરેલી છે એ બધું શું મારા માટે માત્ર વાણી વૈભવ જેવુ' રહેવાનુ ? ” ''
આવા સ્મશાન વૈરાગ્ય તે! ઘણા પામર સ્ત્રીપુરુષાને સ્પર્શી જાય છે. સ્મશાનમાં સળગતી ચિતાની સાથે જ તે પાછે. આલાઈ જાય છે. સુજ્યેષ્ઠાના પણ શું એ સ્મશાન વૈરાગ્ય હશે ? અત્યત નિરાશાની પળેામાં માનવી માત્રને જે સહજ છે તેજ રગ શું સુજ્યેષ્ઠા ધેાળતી હશે ? આત્મવંચનાના આનંદ લૂંટતી હશે ?
ભ॰ મહાવીર પાસે જઈને સુજ્યેષ્ઠાએ દીક્ષા લીધી તે પહેલાં કેવાં સમવેધક મનામ થનામાં દિવસ અને રાત્રિઓ વિતાવી હશે-કેટકેટલા આશા-નિરાશાના તફાની મેાજાઓના માર વેઠ્યા હશે તે આજે કાણ કહી શકે ? એની જીવનચર્યા જોતાં એ ભગ્નાશ કુમારિકાએ સાંસારિક સ્નેહના તૂટેલા તાર સાંધવાના કિ પ્રયત્ન કર્યો હાય એમ નથી લાગતું. હૃદયવીણાના હજાર તાર એકી સાથે જેના તૂટી ગયા હૈાય તે જ સુજ્યેષ્ઠા જેવી કેાડભરી યુવતીના અંતરની વ્યથા કલ્પી શકે.
ભ॰ મહાવીરના સાધ્વીસ ધના આશ્રય મેળવી સુજ્યેષ્ઠા પુનઃજીવન પામી. વિરાગ અને સંયમના રસાયણમળે તૂટેલા હૈયાના તારમાંથી મૈત્રી, કરુણા અને ત્યાગ-તપશ્ચર્યાની અમર રાગિણી સુચેષ્ઠાએ રેલાવી.
દીક્ષા-પર્યાયમાં એક દિવસે સાધ્વી સુજ્યેષ્ઠા જ્યારે ધ્યાનાવસ્થામાં હતી ત્યારે કાઇ દુષ્ટ દેવના યોગે એને

Page #204

સુજયેષ્ઠા ને ચેલણ
[ ૧૭૩]
ગર્ભ રહે અને વખત વીતતાં સાત્યકી નામને પુત્ર પણ પ્રસવેલે–આવી મતલબને અનુચિત આરેપ સુષ્ઠાના નામ સાથે કેઈએ સાંધી દીધા હોય એમ લાગે છે. સુચેષ્ઠા જેવી પવિત્ર અને અગ્રગણ્ય સાધ્વીના નામને આ દુરુપયોગ, બહુ પાછળના કાળમાં (ઘણું કરીને તાંત્રિક યુગમાં) થયેલે હો જોઈએ. એ આખો પ્રસંગ બનાવટી અને વિકૃત માનસમાંથી ઉદભવેલે જણાય છે.

Page #205

ચે લ ણ
,
૬
-
***
ccc
E
L
ક્રમબદ્ધતાલબદ્ધ વહેતા વિશ્વવ્યાપારમાં જ્યારે કંઈક અણચિંતળ્યું અથવા અણગમતું બની જાય છે ત્યારે તેને આપણે અકસ્માત કહીએ છીએ. આ અકમાતે જ, ખરું કહીએ તે, વિશ્વના સૂત્રધાર છે. આ અકસ્માતે છે એટલે જ વિશ્વવ્યાપાર ગૂઢ, રહસ્યમય

Page #206

ચેલણ
[ ૧૭પ ] અને ચમત્કારિક લાગે છે. અકસ્માતેને લીધે જ અવારનવાર હર્ષ ને વિષાદના કલેલ ને રુદન પરસ્પરમાં ગૂંથાઈ જતા લાગે છે. અકસ્માત જેવું કંઈ ન હતવશિષ્ટ ગુરુ જેવા મુનિએ મુહૂર્ત જોઈ આપ્યા પછી રામને રીતસર રાજ્યાભિષેક થયો હોત અથવા તે પર્વસરેવરમાં કમળની કળી વચ્ચે કારાવાસ ભેગવતે ભ્રમર નિત્યના નિયમ પ્રમાણે સવાર થતાં જ છૂટીને ઊડી જતે હેત તે કવિની કલ્પના કેટલી કુંઠિત બની જાત? સૌંદર્ય અને વૈચિત્ર્ય તલસતી રસવૃત્તિ, ઝાંઝવાના નીર તરફ દેડતા મૃગની જેમ દેડી દેડીને
ક્યારનીયે વિશેષ ન બની ગઈ હત? રામના બરાબર રાજ્યાભિષેક વખતે જ કેકેયીને ને મંથરાના દુરાગ્રહને અકસ્માત્ બને છે. અને તેમાંથી ઇતિહાસ તેમ જ કાવ્યના રંગીન પટ વણાય છે અને કમલવનમાં પણ એ જ પ્રમાણે અકસ્માત મોન્મત્ત હાથી આવી ચડે છે અને પદદલિત બનેલા ભ્રમરના મનોરથ ત્યાં ને ત્યાં જ માટી ભેગા મળી જાય છે. અકસ્માત ન હતી એટલે કે એક ને એક બે જ થાય એ ક્રમે કલ્પના, ધારણા,
જના પ્રમાણે જ બધું પાર પડતું હેત તે સંસાર કેઈ કુશળ ગણિતશાસ્ત્રીએ ગણવા માંડેલા હિસાબના અંત રહિત દાખલા જે જ સાવ શુષ્ક ન બની જાત ?' - સુષ્ઠાના મનોરથે અકસ્માતને એક જ આંચકો લાગતાં માટીમાં રગદોળાઈ ગયાઃ ચેલણાના ભાગ્યમાં એ જ અકસ્માતે જાણે કે નવા લેખ લખી નાંખ્યા. શ્રેણિક

Page #207

[ ૧૭૬ ]
મહાદેવીએ
આવ્યું હતું સુષ્ઠાનું હરણ કરવા, પણ આભૂષણની પેટી લેવા ગએલી સુચેષ્ઠા હાથ ઘસતી રહી અને જે ચેલણા હજી પૂર્વરાગથી રંગાઈ પણ નહોતી તે અકસ્માત્ રાગરંગના ઊછળતા કલ્લેલ વચ્ચે આવી ચઢી. શ્રેણિકની જગ્યાએ બીજે કઈ હેત તે કદાચ વિચારમાં પડત કે જેની છબી જોઈ હતી, જેના રૂપલાવણ્યની ઘણી યશગાથાઓ સાંભળી હતી તે જ આ સુચેષ્ઠા ? અને એ સુજયેષ્ઠા ન હોય તો એલણાભલે, એની સગી બહેન રહી, પણ એનું હરણ કરવામાં અને ગાંધર્વ વિધિથી લગ્ન કરી નાખવામાં પોતે કંઈ પાતક તે નથી કરતા ને ? વળી કઈ એક દિવસે સુજયેષ્ઠાનું સંસ્મરણ થઈ આવે અને પ્રાણ અંદરથી પિકારી ઊઠે તે તે દિવસે કેઈ પણ સાચા પ્રેમીને અકથ્ય વ્યથા થયા વિના ન રહે. .
શ્રેણિકને એવી કઈ ચિંતા ન નડી. એણે જ્યારે ચેલણાની જીભેથી જ સાંભળ્યું કે “ સુચેષ્ઠા, મારી બહેન, પાછળ રહી ગઈ, એને બદલે હું ઝડપાઈ ગઈ!” ત્યારે પણ શ્રેણિકે તે એટલું જ કહ્યું કેઃ “મારે મન તે તું જ સુચેષ્ઠા !”
ચેલણાને મેળવીને શ્રેણિક પરમ સંતેષ પામે અને જેને માટે કઈ સ્થાન હજુ નિશાયું કે નિર્માયું નહતું તે રાજગૃહીની પટરાણીનું સ્થાન મેળવી પિતાને અહભાગી માનવા લાગી. બહેન સુજ્યેષ્ઠાના વિયેગનું દુખ તે હતું જ–ઘણા સમય સુધી એ વ્યથા ચેલણ ભૂલી શકી નહતી, પરંતુ રોગ શોકને શમાવવામાં કુશળ એવા કાળે એ વિયાગનું દુઃખ વિસરાવી દીધું.

Page #208

સુયેષ્ઠા ને ચલણા [ ૧૭૭ ] શ્રમણયુગ આલેખનારી-ઈતિહાસવિધાતાની લેખિની પણ હવે ધમધમાટ કરતી દેડતી દેખાય છે. અત્યાર સુધી જે હાથ થરાતે હતો તે હવે ચેલણાના આગમને એકધારે ગતિમાન બનતે જણાય છે. ચેલણ અને શ્રેણિકની લગ્નગ્રંથિમાં ઇતિહાસરચનાને કઈ ગૂઢ સંકેત હવે જોઈએ. - શ્રેણિક ઉપર ગૌતમ બુદ્ધદેવના ત્યાગ અને તપની ઊંડી અસર હતી. એ વખતે એનું હૃદય કોરા કાગળ જેવું હતું તે વખતે પ્રથમ અક્ષરે બુદ્ધદેવના ત્યાગવિરાગે જ ઊજળી શાહીથી લખેલા. એમ કહેવાય છે કે ગૌતમ બુદ્ધ માતાપિતાને સુંવાળા ખેાળે તજી દઈ કઠોર સાધના માર્ગે વળ્યા ત્યારે ભિક્ષા માટે રાજગૃહમાં રઝળતા અને વાસી રેટલાને ટુકડે મેંમાં પરાણે ધકેલતા એમને મહારાજા શ્રેણિકે પ્રથમ જોયા અને તેમની આકૃતિ તથા બીજાં લક્ષણે ઉપરથી આ નવીન સાધક કેઈ અદ્વિતીય પુરુષ હોય એમ લાગ્યું. તાજ ત્યાગીના વદન ઉપર ઝળકતી આત્મનિર્ભરતા અને અચળ શ્રદ્ધા જોઈને શ્રેણિક એમને અંતરથી ભક્ત બની ગયા. " બીજી વાર પણ આ જ એક પ્રસંગ બન્યા શ્રેણિકે રાજકુમાર જેવા એક શ્રેષ્ઠીના સુકુમાર યુવાનને અતિ દીન અનાથ દશામાં એક બેઠેલે છે. શ્રેણિ કના પ્રથમ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જ એ યુવાને પિતાને અનાથ તરીકે ઓળખાવ્યું. શ્રેણિકનું સ્નેહાળ હૃદય ૧૨

Page #209

[ ૧૭૮] મહાદેવીએ કંપી ઊઠયું. જે યુવાન રાજમહેલના વૈભવને ચગ્ય હતે તે આજે ધરતીની ધૂળમાં આળેટે છે તે જોઈને તેને ભારે દુઃખ થયું કહ્યું -“ચાલ મારી સાથે, હું તને અનાથનહિ રહેવા દઉં. તને જે જોઈએ તે હું આપીશ.”
પછી એ બંનેને સંવાદ આગળ વધે છે અને યુવાન તપસ્વી પિતે કેવા સંગમાં ઘરબહાર નીકળી પડે હત અને પિતાને સનાથ માનનારા વસ્તુતઃ કેટલા અનાથ છે તે વિસ્તારથી સંભળાવ્યું ત્યારે શ્રેણિકના અંતરના દરવાજા એકદમ ઊઘડી પડયા. આપણું જન સાહિત્યમાં જે અનાથી મુનિના નામથી પ્રસિદ્ધ છે તેમને શ્રેણિકને એ રીતે ભેટે થયેલ અને તે દિવસથી જન સાધુસંઘમાં આવા અદ્દભુત તપસ્વીઓ તથા વિરાગીઓ છે એમ જાણીને શ્રેણિક જૈન ધર્મ તરફ આકર્ષએલ.
એલણએ હવે એ પાયા ઉપર શ્રેણિકની ધર્મશ્રદ્ધાનું ચણતરકાર્ય આરંક્યું. ભ૦ મહાવીર પણ એક દિવસે અપાપાનગરીમાં ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ જેવા એ જમા નાના દિગ્ગજ સમા અગિયાર બ્રાહ્મણ પંડિતના મદજવર ઉતારી-પિતાના શિષ્ય બનાવી રાજગૃહીમાં પધાર્યા. માસુ પણ અહીં જ નિગમ્યું.
શ્રેણિક મહારાજા વખતેવખત ભ૦ મહાવીરના દશને જતા અને ભ૦ મહાવીર પણ એમને પરમ ભદ્રિક, સજજન અને શ્રદ્ધાળુ જાણી ઘણુ ઘણુ પ્રશ્નોનાં ઉત્તર આપતાં-શંકાઓનું સમાધાન કરતા. જ્યાં પ્રેણિક મહારાજ હોય ત્યાં ચલણ પણ હોય. ચેલણું તે પિતાના માવતરના ઘેરથી ન સંસ્કાર પામી હતી. શ્રેણિ

Page #210

સુચેષ્ઠા ને ચેલણ
[ ૧૭ ]
કને જૈન શાસનના રંગથી રંગાયેલે જઈને ચેલણા ભારે સંતોષ અનુભવતી.
છતાં કઈ કઈ વાર શ્રેણિકની શ્રદ્ધા જ્યારે હલી ઊઠતી ત્યારે ચેલણને જ એનું સમારકામ કરવું પડતું. તે કાળ ને તે સમયમાં ભ૦ મહાવીર જેવા જ્ઞાનદિવાકરો અને ગૌતમ ગણધર જેવા પ્રકાશમાન જ્યોતિધર હતા, તેમ લોકેની ભદ્રિકતા અને સરલતાને વટાવી ખાનાર દંભીઓ અને પાખંડીઓ પણ હતા. પાખં ડિીઓની સંખ્યા સેંકડોના હિસાબે ગણું શકાય એટલી મોટી હતી. લોકોને આકર્ષવાના એમના જાદુ પણ વિવિધ અને વિચિત્ર હતા. કેઈ જાદુથી, મંત્રતંત્રથી,
તિષથી, સામુદ્રિકથી, વૈદ્યકથી તેઃ કઈ કઈ કેવળ કષ્ટક્રિયા અને વાચાળતાથી બુદ્ધિભેદ અને શ્રદ્ધાભેદની જાળ બિછાવતા.
ચેલણા પિતાની તીક્ષણ બુદ્ધિ અને ભગવાન મહાવીરના શાસન પ્રત્યેની અચળ શ્રદ્ધાના બળે પાખંડીની જાળ કેવી ખૂબીથી ભેદી નાખતી અને શ્રેણિકને સીધા રાજમાર્ગો દેરી જતી તેને થોડો આભાસ નીચેની એક બે કહાણુઓ ઉપરથી મળી શકશે. - શ્રેણિક દરેક ધર્મના સાધુ સંતેને સન્માનતે. એક દિવસે ચાર પાંચ ઢેગીઓ શ્રેણૂિંકના મહેલમાં આવ્યા. તેઓ પોતાને સર્વજ્ઞ કહેવરાવતા. સર્વાનું નામ સાંભળતાં જ શ્રેણિક તેમની સામે ગયેઃ કંઈક ' નો પ્રકાશ આપશે એવી આશાથી એમને પિતાના અંતઃપુરમાં લઈ આ.

Page #211

[ ૧૮ ].
મહાદેવીએ
“ચલણ ! આજે આપણા અહોભાગ્ય કે ચારપાંચ સર્વજ્ઞ પુરુષે આપણે આંગણે આવી ચડ્યા છે.” શ્રેણિકને હર્ષ જાણે કે સમાત નહોતે. ચેલણાએ જરા ય ઔયુક્ય ન દાખવ્યું. એ સમજતી હતી કે આજે તે જાદુ કપટના ખેલ કરનારા પણ પિતાને સર્વજ્ઞ તરીકે ઓળખાવી ભળી જનતાને છેતરી શકે છે. ભ. મહાવીર સિવાય આજે બીજો સાચો સર્વજ્ઞ દુલભ છે.
તે ભલે આજે આપણું મહેલમાં જ રહે અને આહાર પાન પણ અહીં જ કરે એવી વિનંતિ કરે. હું પતે એમના સારુ રસેઈ કરું છું.” ચેલશ્રાએ જવાબ આપે. શ્રેણિક સમજ્યો કે પિતાની શ્રદ્ધા-ભક્તિને પડો ચેલણના ચિત્તમાં પણ પડ્યો છે. નહિંતર પિતે રસોઈ કરવા બેસે છે એમ ન કહે. - શ્રેણિકની વિનંતિને માન આપી સર્વજ્ઞો રાજમહેમિમાં જ રહ્યા અને બીજી તરફ ચેલણાએ એમને જમાડવા ભાતભાતની વાનીએ તૈયાર કરવા માંડી.
સવજ્ઞો વખતસર જમવા બેઠા. ચેલણાએ પોતે આગ્રહ કરીને એમને ખૂબ જમાડ્યા. સવજ્ઞો પણ લાડુભટ્ટની જેમ અકરાંતીયાની પેઠે જમ્યા. ચેલણ એમની ખાવા પીવાની, બેલવા ચાલવાની રીતભાત ઉપરથી આ કઈ ઢગીઓ છે એમ બરાબર કળી ગઈ હતી. જમી રહ્યા પછી એમને પાન સેપારી પણ એલણાએ જ ધર્યા.
પાછા વળતાં સર્વજ્ઞોએ પિતાનાં પગરખાં શોધવા માંડવાં, પણ હાથ ન આવ્યાં. છેડે વખત એમ

Page #212

સુજ્યેષ્ઠા ને ચેલણા
[ ૧૮૧ ]
નીકળી ગયે એટલે એક દાસી દેડતી આવીને કહેવા લાગી કેઃ “ આ તપસ્વીઓનાં પગરખાં કેઈક ઉપાડી ગયું. ”
ચેલણાએ ટાઢકથી જવાબ આપે : “ સર્વજ્ઞો પિતાનાં પગરખાં કયાં છે તે ન જાણે એવું બને જ નહિ. સાધારણ માણસ પણ એટલું તે જાણે જ.”
એટલામાં તે શ્રેણિક મહારાજ પિતે સવને મદદ કરવા એ દિશામાં ચાલ્યા, ચેલણું પણ એમની પાછળ પાછળ ગઈ. | સર્વજ્ઞોનાં મેં લેવાઈ ગયાં હતાં. એક તે ઠાંસીઠાંસીને ભર્યું હતું, આશ્રમે પહોંચવાની ઉતાવળ હતી અને બીજી તરફ કેઈએ મશ્કરી કરવા એમના ઉપાન સંતાડી દીધાં હતાં. સર્વજ્ઞો રેષે તે ભરાયા જ હતા. પણ નિષ્ફળ ક્રોધ કરે શું કામને એમ ધારીને મનમાં ને મનમાં જ સમસમીને ઊભા હતા.
એટલામાં ચેલણ રાણીને સ્વર સંભળાઃ પગરખાં તે તમારી પાસે જ છે. સર્વજ્ઞ થઈને એટલું યે નથી જાણતા ?”
વળી પિલા ધૂતોએ ફરી આસપાસ જોયું. કયાંઈ પગરખાં ન દેખાવાથી શ્રેણિકે ચેલણને સહેજ રેષથી કહેવા માંડયું: “કયાં છે? તમને ખબર હોય તે કહી દે. આવા સંતને નાહકના શા સારુ પજ છે?” .. પણ મેં એક વાર તે કહ્યું ને કે “પગરખાં
એમની પાસે જ છે!” છેક પાસે રહેલી ચીજ પણ ન દેખાતી હોય તે પછી એમની સર્વજ્ઞતા શું કામની?

Page #213

[ ૧૮૨ ] મહાદેવીએ જાણીબૂઝીને ભોળા લોકોને છેતરવાને ધંધે શા સારુ, . લઈ બેઠા હશે?” ચેલણ પણ હવે ચિડાવાને ડોળ કરવા લાગી.
ક્રોધથી ઊકળેલા એક સર્વજ્ઞ તે ત્યાં ને ત્યાં જે બેસી ગયા. એને જીવ ચૂંથાવા લાગેખાધેલું બધું બહાર આવશે એમ લાગ્યું અને સાચે જ થોડી વારે એક પછી એક સર્વજ્ઞોએ ઉલટી કરવા માંડી. કહેવાની જરૂર નથી કે ચેલણાએ જ દાસી મારફત એ સવજ્ઞ હેવાને દાવો કરનારા દંભીઓના પગરખાં મંગાવી, એનું ઝીણું ચૂર્ણ કરી ખાટા-ખારા-તીખા-મધુર રસ સાથે મેળવી એમના પિતાના જ પેટમાં પધરાવી દીધાં હતાં. એટલે તે એ પહેલેથી કહ્યા કરતી કે તમારાં પગરખાં તમારી પાસે છે છતાં બહાર કાં શું છે ? દંભીઓ શરમાયા અને તે દિવસથી સર્વજ્ઞ કહેવરાવીને ભેળી દુનિયાને છેતરવાને ધંધે એમણે મૂકી દીધો.
બીજી વાર પિતાને પરમ ધ્યાની કહેવરાવનારા દંભીએની પણ ચલણએ એવી જ દુર્દશા કરી હતી. કહે છે કે શ્રેણિકની પાસે આવી કેટલાક તાપસ એમ કહેવા લાગ્યા કે અમે ધ્યાનમાં એટલા બધા તલ્લીન બની જઈએ છીએ કે અમને અમારા દેહ કે દુનિયાનું પણ કઈ જ ભાન નથી રહેતું. ધ્યાનાવસ્થામાં અમારા જીવ ઠેઠ બ્રહ્મલોક સુધી પહોંચી જાય છે. શ્રેણિકે તે “કદાચ હશે એમ માની લીધું. પણ ચેલણાએ એમની ફજેતી કરવામાં બાકી ન રાખી.
ધ્યાનપ્રવીણ કહેવાતા એ કોને ચેલણાએ એક

Page #214

સુચેષ્ઠા ને ચલણા [ ૧૮૩ ] તંબુમાં બેસારી ધ્યાનને પ્રયોગ બતાવવાને આગ્રહ કર્યો. ભલી-ભેળી રાજમહેલની નારીને છેતરવી એ તો એમને મન રમતવાત હતી. તાપસેએ તે કબૂલ્યું અને ધ્યાનમાં બેસી ગયા–એમના કહેવા પ્રમાણે એમણે બ્રહ્મલેકની-દેવકની સફર શરુ કરી દીધી. હવે ચેલણુએ તંબુના એક છેડે આગ સળગાવી. ધ્યાનનું નાટક કરનારા એ તાપસેએ આગને નજીક આવતી જોઈ, જીવને તરત જ પાછે બોલાવી લીધું અને મૂઠી વાળીને ત્યાંથી નાસી છૂટયા.
શ્રેણિકે જ્યારે ચેલણાને ઠપકે આપવા માંડે ત્યારે ચેલણએ સહેજ હસતાં જવાબ આપેઃ
મેં તે એમના ભલા માટે આગ લગાડી હતી. જીવ અને દેહને સંબંધ જ અનર્થના મૂળરૂપ છે. બ્રહ્મકમાં ગએલા જીવને પાછો ખેળિયામાં દાખલ થવા જ ન દીધું હોય તે એ બિચારા સંસારમાંથી છૂટી જાયતરી જાય. જો સાચા હેત તે ત્યાં ને ત્યાં કાં ન બેસી રહેત? પ્રાણવિનાના ળિયાને બળતું જોઈને તે તેઓ રાજી થાત. પણ આ તે ધૂત્ત હતા એટલે નાસી ગયા.” - શ્રેણિક શું જવાબ આપે? ચેલણ ઘણી વાર આવા તેફાન કરતી અને શ્રેણિકને એ રીતે નવા નવા બેધપાઠ આપી વીતરાગના શાસનમાં દૃઢ કરતી. શ્રેણિક એ બધું સમજતો અને મૌન રહે.
આવી બુદ્ધિમતી ચલણું પણ એક દિવસે આફતમાં ઘેરાઈ ગઈ. શ્રેણિક અને ચેલણ અભિન્ન હૃદય હવા છતાં–ચેલણાને પરમ પવિત્ર અને પતિવ્રતા માનવા છતાં

Page #215

[ ૧૮૪] મહાદેવીએ . એણિકને ચેલણાના ચારિત્ર વિષે સદેહ ઊપજે. હકીકત, એવી બનેલી કે તે દિવસે શ્રેણિક અને ચેલણ ઉપવનમાં સાથે ફરવા ગયેલાં પોષ મહિનાની ઠંડી એટલી બધી હતી કે ઊનના વસ્ત્રોથી દેહને ઢાંકવા છતાં દાંત કચકચી ઊઠતાં. પંખી પણ ખરે બપોરે માળામાંથી ઊડીને બહાર જવાની હિમ્મત ન કરે તે દિવસે પુષ્કળ હિમ પડયું હતું. વીંછીના ખમાં અને આ હિમના સ્પર્શમાં ઝાઝે ભેદ નહે.
રાત્રિ પહેલાં મહેલમાં પહોંચી જવા શ્રેણિક અને ચેલણ ઉતાવળે પગલે રથ તરફ જતાં હતાં એટલામાં એમણે એક નિગ્રંથ મુનિવરને તળાવની પાસે ખુલ્લા મેદાનમાં કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં બેઠેલા જોયા. શ્રેણિકે અને ચેલણાએ દૂરથી જ એ ઉઘાડા શરીરવાળા તપસ્વીને બે હાથ જોડીને વાંદ્યા. વધુ બેટી થવાય એમ નહતું એટલે તેઓ એકદમ મહેલમાં પહોંચી ગયાં. | મધ્યરાત્રિને સૂનકાર જામ્યો હતો. હાડપિંજરને પણ ખખડાવી દે એવું હિમ વરસતું હતું. જગત આખું થીજી ગયું હોય એમ લાગતું હતું. ચેલણ ઊંઘતી હતી, પણ ટાઢના સુસવાટા એને વારેઘડીએ ઝબકાવી દેતા. શ્રેણિક પાસે જ સૂતા હતા, પણ એની આંખમાં ઊંઘ ન હતી. ચિંતાને લીધે હોય યા તે અસહ્ય ઠંડીને લીધે હોય, પણ તે ઊંઘવાના પ્રયત્નમાં સફળ ન થયે. ચેલણાની જામતી જતી ઊંઘ અને નિશ્ચિતતા ઉપર એને થેડી અદેખાઈ પણ આવી હશે.
એટલામાં ચેલણાએ પડખું ફેરવ્યું. અચાનક જ એના અવશ એણમાંથી તૂટક-છૂટક શબ્દો સર્યાઃ “અરેરે ! ટાઢથી એમને કેટલી વ્યથા થતી હશે ?”

Page #216

સુજયેષ્ઠા ને ચેલણ
[ ૧૮ ]
“એમને એટલે કે ને ?” શ્રેણિકના શંકાશીલ હૈયા ઉપર જાણે કે કેઈએ ખંજર ભેંકી દીધું ! ઊંઘમાં પણ આ ચેલણ કેઈ પરપુરુષને સંભારે છે, ઊંઘના આવેશમાં પોતાના કેઈ પ્રિયતમને જાણે કે સંબંધે છે. પિતાના પતિ સિવાય બીજાનું ચિંતન કરનાર આ ચેલણ ખરેખર કુલટા જ હેવી જોઈએ. મારી ઉપરને એને પ્રેમ દંભાચાર છે. હું જ એ મૂખ કે એના કપટી નેહને મેં સાચે દાંપત્ય નેહ માની લીધે.
શ્રેણિકને આખી રાત ઊંઘ ન આવી. એ પિતે અનેક સ્ત્રીઓને સ્વામી હતે. દરેકની પાસેથી એકનિષ્ઠ સ્નેહની આશા રાખતો. તેમાંયે જે સ્ત્રી પિતાની અધિકાધિક નેહપાત્રી અને માનનીય હોય તેની પાસેથી તે તે વધુ માં વધુ વફાદારી અને શુદધ કંચન જેવા પાતિવત્યની અપેક્ષા રાખે એ સ્વાભાવિક છે. પણ જેને સ્નેહ હંમેશા વહેંચાતો જ રહ્યો છે, પલટાતો જ રહ્યો છે અને જે ચંચળ ચિત્ત કયાંય કરીને ઠામ બેસવાની હંમેશા ના સંભળાવે છે તે અતિ ઊંડા ગહન સ્નેહશાસ્ત્રના રહસ્ય સમજવાને દાવો કઈ રીતે કરી શકે ? ચંચળ મનમાં શંકાઓ અને કુતર્કોને ફાલ ન ઊતરે તે બીજું શું કરે? શ્રેણિક પોતે ભલે એ યુગના લોકાચારને આધીન હોય, પણ જે અંતરથી એકનિષ્ઠ પ્રેમી ન બની શકો હોય તે તેને એ એકનિષ્ઠ પ્રેમ બદલામાં માગવાને શું અધિકાર હેઈ શકે ? ચેલણ જેવી પવિત્ર સન્નારી વિષે પણ એના હદયમાં કુશંકા પ્રકટે અને એ રીતે પિતે જ પિતાની ચંચળતાની છૂપી અછૂપી વેદના કિંવા સજા વેઠે એમાં કઈ શું કરે?

Page #217

[ ૧૮૬] મહાદેવીએ
વળી થોડી વારે ચેલણાએ પાસું ફેરવ્યું અને છાતી ઉપર હાથ પડતાં બાળક ભયભીત બનીને ચીસ પાડે તેમ શેલણા આકંદ કરતી હોય તેમ બેલી ઊઠી: “અરે રે! કેમળ દેહ ઉપર વ્યથાને આ કે અસહા ભાર છે?”
શબ્દ અને તેને અર્થ પૂરે સમજાયે હશે કે નહિ તે તે કોણ જાણે, પરંતુ પવિત્રતા અને એકનિષ્ઠતાને પહેરેગીર શ્રેણિક રાજા એટલું તે એ પ્રકંપ અને ગભરાટ ઉપરથી જોઈ શકો કે “ચેલણાનું મન અત્યારે પતિમાં નથી–બીજે ક્યાંક ભટકે છે. આ વિહવળતા-આ ભય એને જ લીધે છે. ચેલણ પવિત્ર નથી–પતિવ્રતા તે નથી જ.”
પટરાણીના આસનેથી ચેલણા ભ્રષ્ટ થવી જ જોઈએ એવા નિર્ણય ઉપર આવતાં શ્રેણિકને વાર ન લાગી. એને પૂછવાની કે હકીકત સાંભળવાની પણ જરૂર ન જણાઈ. સ્ત્રીને સંપત્તિ માનવા યુગ પ્રાયઃ પૂરે થયો હતે. સ્ત્રીઓમાં પણ વ્યક્તિત્વ છે, સ્ત્રીઓ પણ અનંત શક્તિની અધિકારિણી છે એમ ભ૦ મહાવીર ભાર મૂકીને કહેતા. ચાર મહાવ્રતને બદલે પાંચ મહાવ્રતની ભેજના કરવામાં એમને એ જ ઉદ્દેશ હતે. એટલે કે પહેલાં પરિગ્રહના ત્યાગમાં અર્ધાંગનાને જે ત્યાગ સમાઈ જતું હતું તેને બદલે ધન-દેલત અને માલમિલકતની કેટીમાંથી સ્ત્રીને છૂટી પાડી ભગવાને પિતે જ સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ આપ્યું હતું. લેકસમુદાયમાં એ વાત પ્રચાર પામતી જતી હતી. શ્રેણિક મહારાજા તે હજુ યે સ્ત્રીને અંગત મિલકત જેવી જ ' માનતા

Page #218

સુજ્યેષ્ઠા તે ચેલા [ ૧૮૭ ]
હાવા જોઈએ. સ્ત્રી ન્યાય અને સન્માનની અધિકારિણી છે એમ એમને છ નહાતુ ઠર્યું,
બીજે દિવસે ઊઠતાંની સાથે જ ચેલણાને માટે એકદંડીયેા મહેલ ખડા કરવાની અને એમાં ચેલણાને મંદિની તરિકે રાખવાની શ્રેણિક મહારાજાએ તરકીબ ગાઢવી. ચેલણા સવારમાં ઊઠી અને પેાતાના નજીકમાં નજીક રહેલા પતિથી જાણે કે ઘણે આધે જઇ પડી હોય એમ લાગ્યું.પતિના સ્નેહ અને આદરના અખૂટ ભંડાર જાણે કે એક જ રાતમાં લૂંટાઈ ગયા હતા.
એક રાતમાં જ આખી માજી પલટાઈ ગયેલી જોયા પછી ચેલણાને કેટલી વ્યથા થઈ હશે ? અંતરની એ ઊંડી વ્યથા ઠલવવાનુ એને ખીજું એકે સ્થાન ન હતું. પેાતે શું અપરાધ કર્યાં હતા તે પણ નહેાતી જાણતી. શ્રેણિક સાથે કઈ મતભેદ થયો હાય, શ્રેણિકની કોઈ આજ્ઞાનું જાણ્યે-અજાણ્યે ઉલ્લઘન થયું હોય અથવા તા શ્રેણિક પ્રત્યે કાઇ પ્રકારનું કઠેર વેણુ ખેલાયુ હાય અને પેાતે પતિના સ્નેહ કે આદર ગુમાવી બેઠી હાય તા તેને માટે પશ્ચાત્તાપ પણ થાય, એવા દાષ ખીજી વાર ન કરવાનો નિશ્ચય પણ કરાય. પેાતાના દોષથી સાવ અજાણુ, છતાં શ્રણિકના સ્નેહના ઉન્નત ગિરિશિખર ઉપરથી ગખડેલી અને ધરતીની ધૂળમાં આળાટતી ચેલા શું કરવું તેનો કંઇ નિશ્ચય કરી શકી નહિ.
જે શ્રેણિક એક દિવસે ચેલાની અણુધારી પ્રાપ્તિથી પેાતાને સ્વર્ગ સમાન સુખ વૈભવની પ્રાપ્તિ

Page #219

૧ ૧૮૮ ]
મહાદેવીઓ
થયેલી માનતા, જે શ્રેણિક જલક્રીડામાં ચેલણા સાથે ખેલતાં કિર્દિ થાકતા જ નહિ, જે શ્રેણિક ચેલણાના કેશપાને પેાતાના હાથની આંગળીએથી એકાંતમાં આળતા, જે ઐણિક સુગંધી કસ્તૂરીથી ચેલાના ગાલ અને કપાલ પર વિચિત્ર પત્ર અને વેલીએ આંકતા વખતનુ ભાન પણ ભૂલી જતા તે જ શ્રેણિક આજે હવે ચેલણાનુ` માં જોવામાં પણ પાપ સમજવા લાગ્યા છે. ચેલણા જેવી પાપિણી નારીઓનુ તા નિકંદન જ કાઢી નાખવુ જોઇએ એમ માનવા લાગ્યા છે. પ્રીતિની વિકૃતિમાંથી જે ઇષ્ટ પ્રકટ થાય છે તેની આગમાં બળતા શ્રેણિક સ્નેહસૃષ્ટિના એક બળવાખેારના પાઠ ભજવી રહ્યો.
.
ચેલણા, સાચે જ શું પરપુરુષમાં આસક્ત હશે ? સાચે જ ઊંઘમાં અને સ્વપ્નમાં પણ એ પેાતાના કોઇ પ્રેમિ કને ઝંખતી હશે ? શ્રેણિકની શંકા સાવ નિમૂળ અને અસ્થાને હશે ? નિમૂળ જ હાય તેા પછી સ્વપ્નમાં એ પેાતાના કયા પ્રીતમને સભારતી હશે ? કયા પ્રેમીની જપમાળ રટતી હશે ? સ્વપ્ન હાય, મિથ્યા રટણ હાય તે પણ એને આધાર કે પાયા તે! હાવા જોઇએ ને?
શ્રેણિકની શ`કા છેક નિરાધાર નહાતી. ચેલણા ખરેખર એ વખતે એક સ્વપ્ન નિહાળતી હતી. તટસ્થ દૃષ્ટા તરીકે જ એ સ્વપ્ન જોતી હાત તા એ મૌન સ્ત રુધ રહી શકી હૈાત. પણ એમ નહેાતું. ચેલા મન, પ્રાણ અને અનેરા ઔત્સુકય, અલૌકિક અનુમેદન તેમ અપૂર્વ તન્મયતાથી એ સ્વપ્ન નિહાળતી હતી. સ્વપ્ન પણ એક પુરુષનું જ હતુ. શ્રેણિક સિવાયના બીજા કાઈ

Page #220

સુચેષ્ઠા ને ચલણું
[ ૧૮૯ ]
પુરુષનું ચિંતન એ પરપુરુષ પ્રત્યેની આસતિ ગણાતી હેય અને શ્રેણિક સિવાયના બીજા કેઈ પુરુષ પ્રત્યેની શ્રધ્ધા ભક્તિ જે કૃતજનતા અથવા બેવફાઈ ગણાતી હોય તે ચેલણ એ માટે જવાબદાર ગણાય. શ્રેણિકે જે પૂછ્યું હતું તે તે નિસંકેચપણે કહી શકત-જરાયે આડપડદો રાખ્યા વિના કહી શકત કે આપણે બંનેએ જે મુનિપુંગવને, તળાવની નજીક ખુલ્લા દેહે કડકડતી ટાઢમાં ધ્યાનસ્થ નિહાળ્યા હતા–વાંદ્યા હતા તે મુનિવર પ્રત્યેને ભક્તિભાવથી આકર્ષાઈ એમની કઠોર તપશ્ચર્યાની અનુમોદના કરતા ઊંઘમાં પણ પ્રજતી હતી * ધ્યાનસ્થ મુનિવરે તે ટાઢ તડકા ઉપર વિજય વર્તાવ્યો હશેઃ ટાઢથી નહિ ધ્રુજતા હેય પણ ચેલણાના ભક્તિ અને શ્રદ્ધાના જે તાર એ મુનિવરના તપ સાથે સધાયા હતા અને તેમાંથી જે અનુભૂતિ અને અનુમોદનાની ઝીણું સીતારે વચ્ચે વચ્ચે રણઝણ ઊઠતી હતી તે હતું તે સ્નેહસંગીત પણ એમાં વિકાર, આસક્તિ કે સ્કૂલ વાસનાને એકે સૂર નહે. પવિત્ર અને સુભાગી અંતરમાં જ કે ધન્ય પળે એવી એકાદી મૂઈના આપોઆપ પ્રકટી જાય છે. ચેલણ નિર્દોષ હતી, નિષ્પાપ હતી, નિઃસ્વાર્થ ભક્તિભાવથી તરબળ હતી એટલે જ એના અંતરમાંથી આ દેવી સંગીત છલકાયું હતું. નહતી એમાં મલિનતા કે નહોતી કોઈની તે છલના.
પણ શ્રેણિક એટલા ઊંડા પાણીમાં શા સારુ ઊતરે? મગધની પ્રજાને ન્યાય તેળના રાજવી સંતપુરના

Page #221

[ ૧૮ ] મહાદેવીએ આવા ન્યાય છણવા બેસે તે પછી સામાન્ય પ્રજાજનમાં અને સમ્રાટમાં શું તફાવત રહે ? ચેલણ, અલબત પ્રિય હતી. ચેલણાની ખાતર એ કેઈપણ ભેગ આપવા કે જોખમ ખેડવા તૈયાર હતો, પણ એ જ ચેલણું જે કપટી, દંભી અને દુરાચારિણી નીકળે તે પછી એમાં ન્યાય કે તપાસને અવકાશ જ કયાં રહે છે? ચેલણાના પિતાના મેંમાથી નીકળેલ શબ્દો જ શું એને અપરાધ સાબિત કરવાને બસ નથી ? ચેલણાના ખુલાસાથી રખેને પિતે ભરમાઈ જાય અને પિતે પિતાની નબળાઈથી કદાચ માફ કરી બેસે અને એ રીતે અંતઃપુરમાં વધતા જતા પાપના ઉકરડાને મોટા ડુંગર સમો કદાચ બનાવી દે એવી પણ શ્રેણિ કના દિલમાં ઊંડે ઊંડે બીક તે હશે જ.
“ચેલા જેવી મારા સતત સહવાસમાં રહેનારી નારી પણ મારી નથી તે પછી અંત:પુરની બીજી સ્ત્રીઓ કેણ જાણે કેટલી દુષ્ટ હશે?” વિકૃતિને કી શ્રેણિકના અંતરને ફેલતે ઊંડે ને ઊંડે ઊતરતે હતો. એણે માની લીધું કે ચેલણ જેવી સ્ત્રી જે શુદ્ધ શીલવતી ન હોય તે પછી અંતપુરની બીજી સ્ત્રીઓ સંબંધે વધુ વિચાર કરવા જેવું કંઈ જ નથી રહેતું.
પાકે પહેરો ભરાતો હોય તે જ અંતઃપુરની શીલરક્ષા થઈ શકે એમ શ્રેણિક માનતા અને પિતે ચેલણના સંપર્કમાં આવ્યા પછી પાકે પહેરેગીર રહી શકતે નહેતે એ વાતનું પણ એને ભાન હતું. હવે જે આખું અંતાપુર આવું કલંકિત હોય તે એને રાખીને પણ શું કરવું?

Page #222

સુચેષ્ઠા ને ચેલણ
[ ૧લી ]
તરતજ અભયકુમારને બોલાવીને શ્રેણિકે આજ્ઞા કરી:-“બેટા, મને મારું આખું અંતાપુર અંદરથી સડી ગએલું લાગે છે. એ સડે આગળ ન વધે એટલા સારું એને આગથી સળગાવી દેવું જોઈએ.”
“ જેવી આજ્ઞા, પિતાજી ! ” અભયકુમારે આજ્ઞાંકિત પુત્ર અને વફાદાર સેવકની જેમ જવાબ આપ્યો.
એ રીતે શ્રેણિક ભારે ભાગ્યશાળી હતે. અભયકુમાર જેવા બુદ્ધિનિધાન અને કર્તવ્યપરાયણ પુત્રને એ પિતા હતઃ એક વાર ઈચ્છા માત્ર પ્રકટ કર્યા પછી કે એકાદ વાર આજ્ઞા ઉચ્ચાર્યા પછી શ્રેણિકને ફરી વાર એ વિષે તપાસ કરવાની જરૂર નહતી લાગતી. પિતા શ્રેણિકની ઈચ્છાને અમલ કરવામાં, પિતાજીની કેઈપણ
જના સફળ૫ણે પાર પાડવામાં અભયકુમાર જે બીજો પુત્ર પૃથ્વી ઉપર અવતર્યો જાણ્યો નથી. બુદ્ધિ અને કર્તવ્યનિષ્ઠા ઉપરાંત બાજીને સુધારવાની કળા પણ એને સ્વભાવથી જે વરી હતી. ( પિતાજી પોતાના અંતઃપુર ઉપર રોષે ભરાયા છે, તેથી જ તો તેમણે અંતઃપુરમાં આગ મૂકવાની આજ્ઞા કરી છે એટલું તે અભયકુમાર તરત જ સમજો અને પિતાજીની આજ્ઞાનું પાલન પણ એટલી જ ત્વરાથી કરવું જોઈએ એમ એને લાગ્યું.
પિતાજીની આજ્ઞામાં આવેશ અને અવિચાર હતો. અભયકુમાર જેવા બુદ્ધિનિધાનથી એ વાત છેડી જ અજાણી કે અણસમજાઈ રહે? એણે અંતઃપુરને બાળવાને અને છતાં અંતાપુરને બચાવી લેવાને મધ્યમ

Page #223

[ ૧૨] મહાદેવીએ માગે . પિતાની આજ્ઞાનું એક તરફ પાલન થાય અને બીજી તરફ અંતાપુરનું પણ રક્ષણ થાય એવી યુક્તિ આદરી. કદાચ એ શ્રેણિક જેવા પિતાના સ્વભાવને ઊંડે અભ્યાસી પણ હશે. એટલે જ તેણે અંતઃપુરની પાસે-પડખે જે એક જૂની હસ્તીશાળા હતી તેને સળગાવી મૂકી અને મહારાજાનું આખું અંતાપુર એમાં સપડાઈ ગયું એમ જાહેર કર્યું.
અંત:પુરમાં આગ મૂકવાની આજ્ઞા આપીને શ્રેણિક ëરની બહાર આવ્યા. અત્યારે જે એની પાસે જઈને જુએ તે હંમેશા પ્રફુલ્લ અને પ્રસન્ન રહેનારા શ્રેણિક મહારાજાના મોં ઉપર વિષાદ અને વિહવળતાની કાળી વાદળઘટા છવાયેલી તે જોઈ શકે. ચેલણાની ચિંતાએ અત્યારે એને છેક નિસ્તેજ બનાવી દીધા હતા. શ્રેણિકનો પત્ની અને પુત્રને પરિવાર ઘણે બહાળો હતેમેઘકુમાર અને નંદિષેણ જેવા યુવાન પુત્રે રાજમહેલના વૈભને તુચ્છ ગણી ભ૦ મહાવીરના મુનિસંઘમાં ભળી ગયા હતા. સંસારનું કેઈ સુખ સ્થાયી કે નિર્વિકાર નથી હતું એ વાત શ્રેણિક પોતે પણ જાણતા હતા-ઘણી વાર એ ઉપદેશ તેણે પ્રભુના મુખેથી સાંભળે હતો. અત્યારે શ્રેણિકની પરીક્ષાની પળ હતી. થોડું મને બળ મેળવ્યું હતું તે તે પોતાના વહેમને વિષઘૂંટડે ગળા નીચે ઉતારી ગયો હોત. આટલે સંક્ષુબ્ધ ન બનત.
સુભાગ્યે ભગવાન મહાવીર એ વખતે રાજગૃહીના ઉદ્યાનમાં જ હતા. શ્રેણિકની ઘણીખરી સમસ્યાઓ ભગવાન પળવારમાં ઉકેલી દેતા. ભગવાનના પાદપક્વમાં

Page #224

ચેલણા [ ૧૭ ] વંદન કરી આજે શ્રેણિકે પહેલે જ પ્રશ્ન એ પૂછો કે “ભગવદ્ ! ચેલણ પતિપરાયણ છે કે પતિતા?”
રાજન !” વિના વિલંબે ભગવાને જવાબ વાળ્ય. ચલણ વિષે શંકા કરવી નકામી છે. એ મહાસતી છે અને શીલ-અલંકારથી ભિતી છે.” પ્રાણી માત્રના અંતરના અતિ સૂક્ષ્મ ભાવો હસ્તામલકવત્ જઈ તથા સમજી શકનારા પ્રભુ મહાવીરના આ ખુલાસા પછી શ્રેણિકને બીજો કોઈ પ્રશ્ન પૂછવાની જરૂર ન લાગી. અંતરની એક વ્યથા તે અળગી થઈ, પણ તે અભયકુમારને અંતઃપુરમાં આગ લગાડવાનું કહીને આવ્યું હતું તેનું શું કરવું? એક વ્યથા જતાં બીજ વ્યાકુળતાએ શ્રેણિકના અંતરમાં શૂળ પેદા કર્યું. ભગવાન મહાવીર પાસેથી નીકળી શ્રેણિક મહારાજા સીધા અભયકુમાર પાસે આવ્યા. અંતઃપુરમાંથી નીકળતા ધૂમાડાના ગોટા શ્રેણિકે નગરની બહાર જતી વખતે જ જોયા હતા અને અભયકુમાર જે આજ્ઞાંકિત પુત્ર, પિતાની આજ્ઞાનું પાલન કરવામાં વાર ન લગાડે એ વાતની એમને પૂરી ખાત્રી હતી, એટલે નિદોષ ચલણાનું, પોતાની વહેમ અને કુશંકાની વેદી ઉપર બલિદાન દેવાઈ ગયું હશે એ લગભગ નિશ્ચિત હતું. અભયકુમારને પૂછવાની હિમ્મત પણ એ શી રીતે કરી શકે?
મૂછ એ મૃત્યુની જ સહચારી ગણાય છે. માનવીનાં અસહ્ય સંતાપ અને કષ્ટને શમાવવા, માતાની જેમ જ એ મૂઈ પોતાની ગોદમાં લે છે. વ્યથાને વિસારી દેવાની દુર્બળ માનવીને સરસ તક આપે છે. ૧૩.

Page #225

[ ૧૯૪ ]
મહાદેવીએ
ચેલણા મહાસતી છે અને છતાં અંતઃપુરની આગને ભાગ બની છે એ કલ્પનાએ મહારાજા શ્રેણિકને મૂંચ્છિત બનાવી દીધા. શ્રેણિક અત્યારે હજારો વીંછીએના ડખ વેદી રહ્યા હતા.
ઘેાડી વારે એ જ્યારે જાગ્યા અને શુદ્ધિમાં આવ્યા ત્યારે અભયકુમારે પહેલેથી માંડી બધી વાત કહી સંભળાવી. અંતઃપુરને ઉની આંચ સરખી પણ નથી લાગી— ચેલણા ક્ષેમકુશળ છે એ વાત પણ કહી. ચેલણાએ પણ સ્વપ્નમાં, તપસ્વીની ભારે તિતિક્ષા નિહાળી સહાનુભૂતિ અને ભક્તિના જે વિજળીક આંચકા અનુભવ્યા હતા તે વિગત યથાક્રમે કહી સંભળાવી. શ્રેણિકને હવે એક મેાટી ભયંકર ઘાતમાંથી ઉગો હાય એટલે આહ્લાદ થયા.
સ્નેહના અકળ ને અગમ્ય છતાં વ્યાપક ને વિરાટ ઉદધિમાં આવાં ભરતી--એટ ને વાવાઝોડાં ઘણી વાર આવે છે. શકા, વહેમ ને વિકારના ભયંકર મગરમચ્છ ઘણી વાર નાના--મોટા ત્રાપાને ઝપટ લગાવી જાય છે. એ વખતે તે વિશ્વ આખું અદૃશ્ય બની જતું. હાય અને ગાઢ અંધકાર સિવાય બીજું કાંઈ અસ્તિત્વમાં જ ન હાય એમ લાગે છે. પણ એ ભરતી--એટ શકે છે, મંગળ પ્રભાતનાં કિરણા સ્ફુરતાં દેખાય છે અને સ્નેહસૃષ્ટિના પ્રવાસીએ જાણે નવા અવતાર પામ્યાં હાય તેટલા ઉલ્લાસથી પેાતાના માર્ગ કાપવા મંડી જાય છે. વિશ્નો અને સ ંતાપાની અધારી રાત્રિ વીત્યા પછી જાણે કે આત્માને નવી પાંખે ફૂટતી હોય એમ લાગે છે.

Page #226

ચેલણા
[ ૧૯૫ ]
શ્રેણિક અને ચેલા, શંકાના વમળમાંથી છૂટ્યા પછી જાણે નવું પ્રાત્સાહન અને નવા પ્રાણ પામ્યા હાય તેમ અભિન્ન અને અદ્વૈત બનીને વ્રુંપતી–જીવન નિર્ગમી રહ્યાં. મેટા રાજમહેલમાં ચેલાને જરા આઘે જવું પડે તેા શ્રેણિકના હૈયાના પ્રીતિ–દેર તૂટુ-તૂટુ થઇ જતા. ચેલણા ઘડીવાર આંખ આગળથી અદૃશ્ય થાય તા શ્રેણિકને આખી સૃષ્ટિ સૂની બની ગએલી લાગતી. આ અકળામણુમાંથી બચવા મહારાજાએ દેવવિમાન જેવા સુંદર, નાજુક અને ગમે ત્યાં પશુ ચેલણા નજર સામે જ રહી શકે એવા એક એકડિયા મહેલ બના. એક જ વૃક્ષના થડ અને શાખામાંથી, એકઇડિયા બનાવવા એ સહેલી વાત નહાતો. શ્રેણિકની એ મનેાભાવના કદાચ સ્થૂલ આકાર ન પામી શકત પણ બુદ્ધિનિધાન અભયકુમારે શ્રેણિક મહારાજાનું એ સ્વપ્ન પશુ પેાતાની ખંત અને તપના પ્રતાપે સિધ્ધ કરી બતાવ્યું. એકદડિયા મહેલ ક્રતુ સર્વ ઋતુએ સ કાળ ક્રીડા કરે એવુ એક ઉદ્યાન પણ વક નામના વ્યંતરદેવે ચાજી દીધુ’.
×
×
અધિકાર, અશ્વ, વંશવિસ્તાર અને આરોગ્ય; ભાગેપભેગ, આજ્ઞાધીન સેવક-સેવિકાઓ, સ્વજને અને દેવાધિદેવ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની સાક્ષાત્ સેવાભક્તિ એ સઘળું શ્રેણિક મહારાજા અને ચેલણા પટ્ટરાણીને માટે સહજસુલભ હતું. સ ંસાર જેને સ્વર્ગાપમ કહે એવી સઘળી સુખસામગ્રી એ ઇ'પતોના ચરણમાં
X

Page #227

[ ૧૯૬ ]
મહાદેવીએ
આળાટતી; છતાં એક દિવસ એવા ઊગ્યે કે જે દિવસે ચેલણા અને શ્રેણિકની દુર્દશા અને દેવ જોઈને, રસ્તે જતા રંકને પણુ અરેરાટી છૂટયા વિના ન રહે. સુખ, શાંતિ, સહિસલામતીની પરાકાષ્ઠાની પળેામાં જ એ ભદ્રિક દંપતીના શીરે અણુધારી, કારમી આફતની ઝડો વરસી પડી.
ઉચાટ, આફત કે નજીવા સંતાપ ડાકિયુ કરી શકે એવાં બધાં ખારી-ખારણાં મધ હતાંઃ પ્રયત્નપૂર્વક અધ કયાં હતાં એમ નહિ પણ સ્વાભાવિકપણે જ શ્રેણિક અને ચેલણા કરતા એક અભેદ્ય દુર્ગ રચાઇ ગયા હતા. અને શરીરે તંદુરરત હતાં, ઉલ્લાસમય હતાં. દુશ્મના પણ એમની સરળતા, ભક્તિપરાયણુતા મુક્તક કે પ્રશ’સતા. કાઇ રાગ નહોતા, કઇ વિરોધી નહાતા, કાઇને એમની ઇર્ષા કે અદેખાઇ આવે એવું પણ નહાતુ, છતાં શ્રણિકના પેાતાના જ રાજમહેલમાં એક ખૂણે છૂપા વિદ્નેહની ઊડતી ચીણગારી આવી ચડી. શ્રેણિક એ આગમાં સપડાયા અને ચેલણા પણ એની ઊની જવાળાઓમાંથી ખચી ન શકી.
ભદ્રબાહુ અને વરાહમિહિરના સંબંધમાં એવી એક વાત પ્રચલિત છે કે વરાહમિહિર માટે રાજમાન્ય પંડિત હતા. જ્યાતિષશાસ્ત્રમાં એના જેવા પારગામી હજી કાઈ થયા જાણ્યા નથી. એણે પેાતાના ખેટના એકના એક પુત્રનું આયુષ, યથાશાસ્ત્ર કુ’લી માંધી-તપાસી સે વર્ષનું કહેલું : પેાતાની ગણનામાં કાના-માત્રને પણ ક્રૂર નથી એમ ગર્વપૂર્વક ઉચ્ચારેલ. ભદ્રબાહુસ્વામીને

Page #228

ચલણા [ ૧૭ ] જ્યારે એ વાતની ખબર પડી ત્યારે એમણે નિઃશ્વાસ સાથે ઉચ્ચારેલું કે મારે સહેદર બધુ વરાહમિહિર ગમે તેટલે મેટ પંડિત હોય, પણ એટલો ગમ્મત્ત છે કે કઈ કઈ વાર જે ખરું જોવાનું હોય છે તે જ ભૂલી જાય છે. બાળક સો વર્ષ તે શું પણ એક અઠવાડિયું પણ માંડ જીવશે અને એનો ઘાત પણ એક બિલાડીથી જ થવાનો. વરાહમિહિરે એ વાત હસી કાઢેલી, છતાં ઘરમાં કયાંઈથી બીલાડી પ્રવેશવા જ ન પામે એવી ખાસ તકેદારી રાખી. બરાબર સાતમે કે આઠમે દિવસે બાળકનું અચાનક મૃત્યુ થયું. બિલાડીથી નહિ પણ બારણાને આગળીયે, જૂના જમાનામાં લેખંડને જાડે-લાંબો સળીયે-બારણા પાછળ અગલારૂપે રાખવામાં આવતું હતું તે-પડ્યો અને વરાહમિહિરને બેટને કુળદીપક ઓલવાઈ ગયે. - વરાહમિહિરની ગણના તે બેટી પડી, પણ ભદ્રબાહુસ્વામીનું બિલાડી વિષયક કથન મિથ્યા ઠયું એમ સને લાગ્યું. પછી જ્યારે ભદ્રબાહુ સ્વામી પોતાના સંસારી ભાઈને ત્યાં આશ્વાસન આપવા આવ્યા ત્યારે વરાહમિહિરના પૂછવાથી એમણે અર્ગલા મંગાવી. એના એક છેડા ઉપર જે ગાંઠ હતી તેમાં બિલાડીની આકૃતિ આલેખેલી બતાવી. જીવતી બિલાડીએ નહિ, પણ આકૃતિવાળી-ચિત્રામણની બિલાડીએ બાળકના લલાટનું ભાવી નિર્માણ કર્યું અથવા ભૂંસી નાખ્યું.
શ્રેણિક મહારાજા અજાતશત્રુ હતા, એમને કઈ શત્રુને ભય નહોતે, પણ લલાલેખે ઘરમાંથી જ પુત્રના રૂપમાં એક શત્રુ ઊભું કર્યું. જેને મહારાજાએ અજાત

Page #229

[ ૧૮]
મહાદેવીઓ
મહાદેવીમા
શત્રુનું નામ આપેલું તે જ પિતાના પિતાને વેરી બન્યા. તેણે દગા-ફટકાથી પિતાને કાછપિંજરમાં પૂરી, મગધને મુકુટ પહેરી લીધો. બહારથી આવતી આફત સામે માણસ કિલ્લેબંધી ઊભી કરી નિશ્ચિત રહી શકે, પણ
જ્યાં આકૃતિમાં આલેખાયેલી બિલાડી, પ્રાણ હરવા સમર્થ હોય ત્યાં સ્નેહ અને વાત્સલ્યની હૂંફમાં પળેલા-ઉછરેલા સંતાને પિતૃઘાતી અને એને કર્મની લીલા સિવાય બીજું શું કહેવાય? અને એ અનિવાર્ય ભાવીને તેણે અન્યથા કરી શકે?
શ્રેણિક છે કે હવે વર્ષ અને મહિનાના હિસાબે વૃષ્ય થયા હતા, પણ એમના દેહ અને મનની તાઝગી હજી એની યુવાનીને યાદ કરાવતી. ઇતિહાસમાં જે કે તે શ્રદ્ધાળુ અને ભક્ત તરીકે પંકાઈ ગયા છે, પણ જો તેણે ભગવાન મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધના ઉપદેશને અનુસરી, પિતાની તલવાર મ્યાનમાં ન રાખી હોત તે નજીકના નાનાં-મોટાં રાજ્ય અને ગણતંત્રને માટે પણ એ ભયંકર બની જાત. આવા એક યોદ્ધાને પિતાના જ એક પુત્રના હાથે, છૂપા વિદ્રોહને અંગે, બંદિવાન બન્યા પછી કેટલું દારુણ દુઃખ થયું હશે ? મગધ જેવું અનન્ય સામ્રાજ્ય પિતાના બાહુબળથી સરજાવવાની તાકાત ધરાવનાર એ દ્ધાને એ વખતે એમ જ થયું હશે કે આ પિંજરમાંથી ઘડીક વાર બહાર નીકળું અને ખુલ્લી તલવાર લઈને મેદાનમાં ઊભા રહે તે મારી સામે ઊંચી આંખે જોવાની પણ કેઈ હામ ન ભીડે-આ બાવડામાં હજી પણ ઉલ્કાપાત ઉપજાવવા જેટલું બળ છે.
બીજી જ પળે ભ૦ મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધની

Page #230

ચલણ [૧૯] તપશ્ચર્યા અને સંયમ યાદ આવતાં પુત્રને આ અત્યાચાર પ્રસન્નપણે સહી લેવાની અને અનિવાર્ય ભાવભાવને ભેટવાની ભાવના પણ એ જ પુત્રવત્સલ હિયોમાં સ્પરતી હેય તે તે પણ અસંભવિત નથી.
ચેલણાની સ્થિતિ વધુ કરુણ અને કડી હતી. એ ટી હોવા છતાં અસહાય હતી. પુત્રની ઉદ્ધતાઈ સગી આંખે જેવા છતાં એક અબળા તરીકે એક શબ્દ સરખો ય ઉચ્ચારવાની એની હીમ્મત નહોતી ચાલતી. અંતરથી તે તે શ્રેણિક સાથે બંદીદશા ભોગવવાનું જ પસંદ કરતી હશે. પરંતુ હવે મગધપતિ બનેલા પુત્ર પાસે એટલી નજીવી માગણી કરવા કરતાં ધરતી માર્ગ આપે તે તેમાં સમાઈ જવાનું એ વિશેષ પસંદ કરતી, એટલે તે એ બહુધા મૌન રહેતી.
ચેલણ પહેલેથી જ સમજતી હતી કે પિતે જે પુત્રને જન્મ આપે છે તે એક દિવસ પિતૃઘાતી નીવડવાને. એ ગર્ભમાં હતો તે વખતે જ ચલણને પોતાના પતિનું કમળ કાળનું ભક્ષવાના દેહદ ઉપજેલા. શ્રેણિકે અભયકુમારની મદદથી એ દેહદ ખૂબીથી પુરેલા. પુત્રના જન્મ પછી પણ ચેલાએ તે એને ત્યાગ જ કરેલેએક ઉકરડા ઉપર ફેંકી દીધેલ. સદ્દભાગે તે અને શ્રેણિકના વાત્સલ્ય-પ્રભાવે તે રાજકુમારની જેમ જ ઉછર્યો. ઉકરડા ઉપર એની આંગળી એક કૂકડાએ કરડેલી-પાછળથી એ પાકેલી, પરંતુ શ્રેણિક મહારાજા પિતે એ પુત્રને આરામ આપવા, એની પરૂવાળી આંગળીને પિતાના મેંમાં રાખી, ઊની બાફ આપતા. ચેલણાને

Page #231

[ ૨૦૦ ] મહાદેવીએ આવા સુકુમાર અને નિર્દોષ પુત્રને એકદમ ત્યાગ કરવા બદલ એમણે ઠપકે પણ આપેલ. સાચે જ, શ્રેણિક મહારાજા પિતા તરીકે પણ, સમ્રાટ હોવા છતાં યે, પૂરેપૂરા પુત્રવત્સલ હતા.
દુરાચારિણી, કર્કશાઓ પણ વ્યભિચારથી પેદા થએલા પિતાના પુત્રોને ત્યાગ નથી કરતો, તો પછી આપણું સ્નડના પ્રથમ ફળ જેવા આ પુત્રને અશેકવનની એકાંત ભૂમિ ઉપર ફેંકવામાં તમે નાનોસૂનો અન્યાય નથી કર્યો.” અશેકવનના ઉકરડામાંથી પોતાના બાળકને પાછે ઘરમાં લઈ આવતા શ્રેણિક મહારાજાએ ચેલણાને એ જ શબ્દ સંભળાવેલા. બાળકની કુમળી આંગળી એ વખતે એક કુકડાએ સહેજ કરડી ખાધેલી અને તેથી તે બુંડી બની ગઈ હતી, એટલે કેટલાક સ્નેહીજનો-મિત્રો એને કુણક કહીને પણ સંબોધતા. અજાતશત્રુના નામથી પણ એ ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ છે. માતાને એની ઉપર પ્રથમથી જ બહુ પ્રેમ નહોતે, પણ શ્રેણિકે પિતા તરીકે એને બદલે વાળી આપેલ. કુણિક આખરે કૃતક્તિ નીવડ્યો. - પુત્રના હાથથી બંદીવાન બનેલા, અથવા તે પુત્રના કાવતરામાંથી નાસી છૂટેલા અને અકાળે મૃત્યુની ગાદમાં સૂતેલા રાજવીઓની સંખ્યા એ કાળે અપવાદરૂપ હોવા છતાં અપવાદ જ ઉત્સગની સાથે સ્પર્ધા કરતા હોય એમ જણાય છે. શ્રેણિકના સમકાલીન કોશળના રાજવી પ્રસેનજીતને પણ પોતાના પુત્ર-વિરુધ્ધકના વિદ્રોહને લીધે શ્રાવસ્તીમાંથી ભાગી છૂટવું પડ્યું હતું.રસ્તામાં

Page #232

ચેલણા
[ ૨૦૧ ]
જ વૃદ્ધાવસ્થાને અંગે એનું મૃત્યુ થયું હતુ એવા ઐતિહાસિક ઉલ્લેખ મળે છે. એમ પણ કહેવાય છે કે ગૌતમબુદ્ધના એક દૃષ્ટ અને કાવતરાબાજ પ્રતિસ્પ દેવદત્ત કરીને તે તેની સલાહ અને પ્રેરણાએ આ બન્ને વિદ્રહમાં મુખ્ય ભાગ ભજવેલે.
કુણિકે શ્રેણિકને પજવવામાં-ત્રાસ આપવામાં કંઈ માકી નહાતી રાખી. ચેલણાએ અનુનય વિનયથી રાજ ઘેાડીવાર શ્રેણિક પાસે કેદખાનામાં જવાની કૃણિક પાસેથી પરવાનગી મેળવેલી. અનાહાર, એકાંતવાસ અને આધાતા તેમજ પ્રત્યાધાતાથી ભરેલો અંધારી તેમજ ગંધ મારતી સાવ સંકુચિત સૃષ્ટિમાં વસવા છતાં શ્રેણિક ચેલણાના દર્શને પોતાનું બધું દુઃખ ભૂલી જતા. ઘાર અંધકારમયી રજનીમાં કાંઈક પણ રૂપેરી રેખા તે હાય છે જ. ચેલા શ્રેણિકની રૂપેરી રેખા હતી--કાજળકાળા વાતાવરણમાં ચલણા પ્રકાશિકરણરૂપ હતો. અસંખ્ય અપકારોમાં કિને આ એક ઉપકાર શ્રેણિકને માટે ભારે મૂલ્યવાન બની ગયા.
અઢીખાનાની નિર્જન આરડીમાં જઇને ચેલા પેાતાના પતિદેવને કેવા પ્રકારનું આશ્વાસન આપતી હશે-દુ:ખમાં ધૈર્ય ધરવાનું અથવા આશાવાદના એલાતા દીપકમાં તેલ પૂરવાનું પાતાનું કર્ત્તવ્ય કેવી રીતે મજાવતી હશે તેની તે માત્ર કલ્પના જ કરવાની રહે છે. બાકી આટલી વાત તે સ્પષ્ટ અક્ષરોમાં લખાઇ છે કેઃ “ચલણા રાજ રાજ સે। વાર ધેાયેલી સુરાવડે સ્નાન કરીને, ઉતાવળે પગલે, ભીના કેશે શ્રેણિકની

Page #233

[ ૦૨ ] મહાદેવીઓ પાસે પહોંચતી અને એના કેશપાશમાને ફૂલના દડાની જેમ જ ગોઠવી રાખેલે અડદને લાડ ખાઈને તેમજ ' કેશપાશમાંથી નીતરતા સુરાના બિંદુઓ પીને શ્રેણિક સ્વર્ગનું સુખ અનુભવતે.” પુત્રના હાથના અમાનુષી જુલમનું આકંઠ વિષપાન કરવા છતાં શ્રેણિક બે ઘડી નીલકંઠ સમે દેખાતે.
એવામાં કુણિક પિતે પિતા બન્યા. વાત્સલ્યના માધુર્ય તેમજ દૌર્બલ્યનો એ પતે ભેતા બન્યા. કુણિકની પદ્માવતી નામની સ્ત્રીએ ઉદાયીને જન્મ આપે. એને જન્મત્સવ પણ ભારે ધામધૂમથી ઉજવાયે.
એક દિવસે કુણિક પોતાના બાળકુંવરને ખોળામાં બેસારી, ભેજન કરતે હતે. ચેલણ પણ ત્યાં જ બેઠી હતી, એટલામાં બાળકે પેશાબ –કુણિકના થાળમાં થોડા છાંટા ઉડ્યા. કુણિકે લેશમાત્ર અણગમો કે સૂગ ન દાખવી. હતો તેની તે જ સ્થિતિમાં બેસી રહ્યો. એટલું જ નહિ પણ પીરસાયેલા થાળમાંને છેડે ભાગ તારવી, જુદે પાડી, બાકીને આહાર જમવા મંડી ગયે. એ રીતે એને પોતાના પુત્ર ઉપર કેટલું અસાધારણ હેત હતું તે બતાવી આપ્યું.
ચેલણ જેવી બુદ્ધિમતી અને સમયજ્ઞ નારી એ તકને વ્યર્થ કેમ જવા દે? જે વાત કહું કહું એમ થાય, છતાં કહેતાં જીભ જ ન ઉપડે-રખેને વાતને મહિમા ઊડી જશે એવા ભયથી એષ્ઠ સુધી આવેલા ઉગાર પાછા ગળી જવા પડતા તે વાત કહેવાની ચેલણને આજે–અત્યારે સોનેરી તક મળી ગઈ.
બેટા” જીવનમાં પહેલી જ વાર આટલાં નેહાવેગથી

Page #234

ચેલણ
[ ૨૦૩] કુણિકને સંબોધતી હોય તેમ કહી રહી. “એક દિવસે તારી પરથી સડતી આંગળીને આરામ આપવા તારી જેમ જ તારા પિતાએ ગંદકીને પણ પવિત્ર માની ઍની ગરમી આપેલી. તને તે અત્યારે એ ક્યાંથી યાદ હોય? પણ જેને તે આજે બંદીવાન બનાવ્યા છે એ જ પિતાએ તારા માટે પિતાનું કુણું કાળજું કાઢી આપવા જેટલી તત્પરતા બતાવેલી. અભયકુમાર સિવાય એ વાત બીજું કેઈ નથી જાણતું. વાત્સલ્ય એ વસ્તુ જ એવી છે કે જે ગંદામાં ગંદી ચીજને પણ પવિત્ર બનાવી દે છે. તારા પિતામાં એક દિવસે એ જ વાત્સલ્ય રસ છલકાતો. એ વખતે એમને શી ખબર કે જેની ખાતર પિતે આટલું કષ્ટ વેઠી રહ્યા છે તે જ પુત્ર એમને બંદીખાને નાખી, ભૂખ-તરસ અને કેરડાના મારથી રીબાવી રીબાવીને પ્રાણ લેવાને છે?”
ચેલણા કુશળ તિરંદાજની છટાથી કુણિકના હૃદયને મર્માળા છતાં સુંવાળા વાણથી વધી રહી. જે વચને બે ચાર દિવસ પહેલાં સંભળાવ્યા હતા તે કદાચ વિપરીત રૂપે પરિણમત એ જ વચનેએ કુણિકના વાત્સલ્યપૂર્ણ હૈયાને વધુ આદ્ર બનાવ્યું. ચેલણાએ જાણે કે પોતાની હારમાંથી આખરી વિજય સાધી લીધા.
બીજે જ દિવસે કુણિકે પિતાના પિતાને બંદીવાનની દશામાંથી મુક્ત કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. ચેલણાને જીવનસિધ્ધિ માત્ર બે જ તસુ દૂર હોય એમ લાગ્યું, પણ એ આનંદ, આશા અને આકાંક્ષા ઠગારી નીવડ્યાં.
ઈતિહાસ ઉચ્ચારે છે કે કણિકને મોટા કુહાડા સાથે

Page #235

"[ ૨૦૪]
મહાદેવીએ
પિતાની તરફ ધસી આવતે જોઈને, પુત્ર મને રીબાવીરીબાવીને મારે તે પહેલાં જ જીભ કરડીને મરી જવું બહેતર છે એમ માનીને શ્રેણિકે તે જ ઘડીએ પિતાના પ્રાણ તજી દીધા. - કુણિક તે જાતે હતે પિંજર તેડવા-કુડાડાથી પિંજરના સળિયા તેડીફાડીને પિતાને છૂટા કરવા પણ પાસે જઈને જોયું તે શ્રેણિકનો નિશ્ચણ દેહ પડ્યો હતે. કુણિક પશ્ચાત્તાપ કરતા ત્યાંથી પાછો વળે.
પછી તે વખત વીતતાં કુણિક, હલ્લ-વિહંલ્લ વિગેરે ભાઈઓ અંદર-અંદર લડ્યા, અને વિશાલા નગરી ઉપર વિનાશની નેબતે ગઈ ઊઠી. કુણિક અને તેના સગા મામા વચ્ચે તુમુલ સંગ્રામ થયે. એતિહાસિક યુગના આરંભનું એ યુદ્ધ જૈન સાહિત્યમાં એક આશ્ચર્યરૂપે ઓળખાયું છે. એને મહાશિલાકંટકસંગ્રામ અથવા રથમૂશળસંગ્રામ પણ કહેવામાં આવે છે. લગભગ છ— લાખ જેટલા દ્ધાઓનાં રક્તથી મગધની ભૂમિ તરબળ બની હતી.
હતાશ બનેલી ચેલણાના બધા મરથ ભાંગીને ભૂક્કા થઈ ગયા. હૃદયમાં આકાંક્ષા અને ઉત્કંઠાની જે સ્વર્ગીય કલિકાઓ પ્રyલ્લતી હતી ત્યાં દાવાનળના અગ્નિકણ ધખી ઊઠ્યા. અંતે, ભ, મહાવીર ચંપાપુરી પધાયાં ત્યારે ચેલણ આદિ શ્રેણિકની બીજી કેટલીક સ્ત્રીઓએ સાધ્વીસંઘમાં પ્રવેશી આત્મસાધનાને રાજમાર્ગ અંગી. કાર કર્યો.

Page #236

દુર્ગધા
| |
III
( ૧૨ ) દુર્ગધાનું મૂળ નામ ઢંકાઈ ગયું છે. - વાસવદત્તા નામની મથુરાની મધુરકંઠી ગાયિકા પણ એક દિવસે દુર્ગધ મારતી મૃત્યુની રાહ જોતી, ગઢની બહાર પડી હતી. બીજાને એ શીતળા જેવા રોગને ચેપ

Page #237

[ ર૦૬ ] મહાદેવીએ ન લાગે અથવા રોગને લીધે સવતા પરની ગંધ અસહ્ય થઈ પડે ત્યારે કઈ કઈ વાર કુંટુબીઓ કે સગા સ્નેહીઓ આવા દર્દીઓને ગામબહાર ફેંકી આવતા. વાસવદત્તાને મૃત્યુના મુખમાં પડતી, એક ઉપગુપ્ત નામના ભિક્ષુએ બચાવી લીધેલી. દુધાને કેણ બચાવે ?
વાસવદત્તા એક દિવસે યોવનમ મત્ત બની હતી. ઉપણુપ્ત પણ નવયુવાન હતે. અભિસાર માટે નીકળેલી વાસવદત્તાએ રાત્રીના ગાઢ અંધકારમાં, માત્ર આછા દીપકના પ્રકાશમાં સંન્યાસીને ધરતી ઉપરસૂતેલે નીહાળ્યા ત્યારે એના રૂ૫-લાવણ્યને મદ ઓગળી ગયે. સંન્યાસીની સૌમ્ય કાંતિ અને ક્ષમાસુંદર ચક્ષુએ એને વિવશ બનાવી દીધી. વાસવદત્તાએ લજજાથી માથું ઝૂકાવીને કહેલું કેઃ “તપસ્વી! આ કઠણ ધરતી આપની શય્યાને યોગ્ય નથી-મારે ત્યાં પધારે.” પરંતુ સંન્યાસીએ એ વિનતિનો અસ્વીકાર કરેલે, માત્ર એટલું કહેલું કે “આજે તે જ્યાં જતા હે ત્યાં જાવ! મારે સમય આવશે ત્યારે હું પોતે તમારી પાસે આવીશ.” વાસવદત્તા તે નિરાશ બની ચાલી નીકળી અને લાંબે વખતે એ વાત ભૂલાઈ પણ ગઈ. એ પછી જ્યારે શીતળાની મડામારો ફાટી નીકળી અને સગા-સંબંધીઓ પણ રેગીને રઝળતા મૂકી, પ્રાણના ભયે નાસી છૂટવા લાગ્યા અને વાસવદત્તા મથુરાના ગઢ બહાર ઊંડી ગંધાતી ખાઇમાં પડી સડતી હતી તે વખતે તપસ્વીએ એનું માથું મેળામાં લઈ, ચંદનને આખા શરીરે લેપ કરો; મરતી અચાવી લીધી હતો.

Page #238

દુગંધા [ ૨૦૭ ] દુ ધા યોવનથી અજાણ હતી. જમતાં જ એ ગડગૂમડથી ઢંકાઈ ગઈ હતી. એની માતાને આવી રેગીષ્ટ પુત્રીનું મેં જોયું જ નહોતું ગમતું. ખરી રીતે તે દુર્ગ ધા માતાના ઉદરમાં આવી ત્યારથી એની જનનીને ચેન નહોતું પડતું. દુધાની માતા રાજગૃહીની એક વારવનિતા હતી. એણે ગર્ભપાત કરવા ઘણું ઔષધે અજમાવી જેયાં. એ ઔષધેએ આ દુર્ગધાને. દેહ રે.જર્જર બનાવી દીધો. જનમતાંની સાથે જ માતાએ એને ત્યાગ કર્યો-શહેરના ગઢ પાસે ખાઈમાં મૂકી દીધી.
દુર્ગધા આટલી અવગણના અને અવહેલના વચ્ચે પણ પ્રાણદીપક પ્રકટાવી રહી. રાજગૃહીના મહારાજા બિંબિસાર ભગવાન મહાવીરને વાંદવા જતા હતા તે વખતે બરાબર આ દુર્ગધાવાળી જગ્યા પાસે થઈને નીકળ્યા. મહારાજાની આગળ અંગરક્ષક અને સિનિક ચાલતા હતા તેમણે અચાનક નાક આડા હાથ ધર્યાખમી ન જાય એવી દુર્ગધ આવતી જાણી અકળાઈ ઉઠ્યા. મહારાજાએ અંગરક્ષકોને પૂછ્યું: “બધાએ એકી સાથે નાક આડા હાથ કાં દીધા ?”
સિનિઓએ ખાઈ તરફથી આવતી દુર્ગધની વાત કરી. અને મહારાજાએ તપાસ કરી તે ત્યાં તરતની
જનમેલી પણ જીવતી એક બાલિકા પડેલી દેખાઈ. . એ વખતે તે મહારાજા શ્રેણિક કંઈ ન બોલ્યા પણ
સ્મશાનમાં માણસને જે વિરાગ્ય થાય છે તેવા જ વિચારેના ચકાવે શ્રેણિક મહારાજા ચડી ગયા. કેની એ

Page #239

[ ૨૦૮]
મહાદેવીએ પુત્રી હશે? પૂર્વે કેવા પાપકર્મ કર્યા હશે? કેવાં કઠોર મા બાપને ત્યાં એ જન્મી હશે? કોણ જાણે હિંસક પશુ-પંખી એ બાળાની કેવી દુર્દશા કરી નાખશે? પિતાના સંતાનને આ રીતે અકાળે યમદૂતને હવાલે કરનારાં મા-બાપ કેટલાં નિષ્ફર હૈિયાવાળાં હશે?
ભ૦ મહાવીર જેવા ત્યાગી અને તપસ્વીને વાંદવા જતી વખતે, સંસારની આવી સામાન્ય ઘટનાઓને વિસ્મૃતિના પડદા પાછળ ધકેલી દેવી જોઈએ. પવિત્ર અને ઉન્મત અંતર સાથે ભગવાનની સમિપે જવું જોઈએ. મહારાજા શ્રેણિક એ વાત જાણતા હતા, છતાં દુર્ગ ધાની જે અસહ્ય દુર્ગધે એમનું પિતાનું માથું ચિંતાથી ભરી દીધું હતું તે ગંધ ભૂલાતી નહતી. શ્રેણિક ગંભીર મૌન સાથે આગળ ચાલ્યા.
ભગવાન ! જન્મથી જ આવાં દુર્ગધ મારતાં સંતાને જનમતાં હશે ? એઠવાડની જેમ સડતું એ સંતાન હવે જીવે એ સંભવિત છે?” ગ્ય અવસર મળતાં શ્રેણિકે, મહાવીર ભગવાનને વિનયપૂર્વક પૂછયું.
રાજમાર્ગમાંથી થોડે દૂર તજાએલી પડેલી ગંધાતી એક બાલિકાની જ વાત શ્રેણિક મહારાજા પૂછતા હતા એમ ભ૦ મહાવીર જોઈ શક્યા. એમના જ્ઞાનપ્રકાશમાં એ બાળાને પૂર્વભવ અને સાથે સંકળાયેલી આજની દુર્દશા તરવરી નીકળી. એમણે કહ્યું: “રાજન, એક દિવસે એ બાળિકા સહેજ દુર્ગધ પણ સહી શકતી નહિ. દુર્ગધની એ એટલી ઘણા કરતી કે મેલા-ઘેલા તપસ્વીઓ પણ એના તિરસ્કારથી બચી શકતા નહિ. એક વાર એ સુગંધી જળથી સ્નાન કરી, સુંદર વસ્ત્રો સજી બેઠી હતી.

Page #240

| દુર્ગધા [ ર૦૯) એટલામાં એના પિતાએ આદેશ કર્યો “પુત્રી! સદભાગ્યે આપણે ત્યાં શ્રમણ-મહારાજ આવી ચડ્યા છે. એમને આહાર વહેરાવ!“પુત્રીએ એ આજ્ઞા માથે ચડાવી. પણ શ્રમણને આહાર આપતાં, શ્રમણનાં મેલાં વસ્ત્રમાંથી સહેજ દુર્ગધ આવી. શ્રેષ્ઠીની પુત્રી, એક રીતે ભોળી અને ધર્મપરાયણ હતી. પણ એને થયું કે આ સાધુઓ કઈ કઈ વાર સ્નાન કરતા હોય તો કેવું સારું? શ્રમણ પ્રત્યે એને દુર્ભાવ થયે. એ દુર્ભાવ વિષે પશ્ચાત્તાપ સરખો પણ એણે ન કર્યો. એનું પરિણામ એ આવ્યું કે દુર્ગછાના પ્રતાપે તે આ રાજગૃહીની એક વેશ્યાના ઉદરમાં અવતરી. કર્મના દેશે તે જનમથી જ દુર્ગધા બની. એને લીધે એ તરછોડાઈ.”
હવે તે એ બચી રહી! કાગડા-કૂતરાં એને ખાઈ જશે.” એટલું કહીને શ્રેણિક મહારાજાએ એક ઊંડા નીશ્વાસ નાખ્યો. .
નહિ, રાજન !એક વખતની એ સ્વચ્છ-સુંદર-સુકુમાર શ્રેષ્ઠ પુત્રીએ પોતાનાં પૂર્વ કર્મ ભેળવી લીધાં છે. એ બચી જશે, એટલું જ નહિ પણ આઠમે વર્ષે તે , તમારી પટ્ટરાણી બનશે.” | દુર્ગધા પિતાની પટ્ટરાણી બનશે એ વાત સાંભળી શ્રેણિક આશ્ચર્યમુગ્ધ બની ભગવાનની સામે કયાંઈ સુધી નિહાળી રહ્યા. ભગવાન મહાવીરના મુખમાંથી વિચાર કે નિશ્ચય વિનાની કોઈ વાત કદિ નીકળે જ નહિ એમ ૧૪

Page #241

| [ ૨૧૦ ] મહાદેવી તે એ સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા અને એવી પાર વગરની પ્રમાણભૂત પ્રતીતિઓ પણ મળી ચૂકી હતી. ફરીથી પૂછવાનું શ્રેણિકને મન થયું, પણ ભ. મહાવીરને બીજી વાર પૂછવાથી, ઉત્તર તે એને એ જ મળવાનો હતો એમ લાગવાથી એ પતે જ પિતાના મનને પૂછી રહ્યોઃ “આ, નાક આડા હાથ ધરવા પડે એવી દુર્ગધ મારતી વેશ્યાપત્રી શું મારી પટ્ટરાણી બનશે ? કેણ જાણે?” .
એકદમ માનવામાં ન આવે એવી વાતને યથાર્થતાનું સ્વરૂપ આપતા હોય તેમ ભગવાને પોતે જ ઉમેર્યું
દુર્ગધા તમારી રાણી થશે, પ્રતીતિ એ કે આઠમે વર્ષે તમારી જ પીઠ ઉપર ચડી તમને રમાડશે.” - શ્રેણિક મહારાજા ભગવાન મહાવીરને વાંદી, પાછા પિતાના મહેલમાં આવ્યા. વળતી વખતે પેલી દુધ ન આવી. કદાચ દુર્ગધા બાળાને કાગડા-કૂતરાં તાણી ગયાં હોય અથવા તો કોઈ રાહદારી માનવતાથી પ્રેરાઈ પિતાને ઘેર લઈ ગયે હેય. ગમે તે બન્યું હોય, એ દુર્ગધા પિતાની પટ્ટરાણી શી રીતે બને તેની ઘડ બેસારવા શ્રેણિકે મનના ઘેડા તે ઘણું દેડાવ્યા. પણ તે કંઈ નિર્ણય ન કરી શકે.
ધીમે ધીમે, ન ભૂલાય તેવી જે વાત સાંભળી હતી તે પણ ભુલાઈ ગઈ. જિંદગીમાં કદિ ન ભૂલાય એવા અનુભવે જેને માનતા હોઈએ છીએ તેની ઉપર વિશ્નતિના ગાઢા થર પથરાઈ જાય છે, તે આ તેલ ભ. મહા

Page #242

દુગર્ભધા
[ ૨૧૧ ] વીર સાથે એક સામાન્ય પ્રશ્નોત્તર માત્ર હતા. રાજકાજમાં વ્યસ્ત રહેનારે અને સ્ત્રીઓ તથા પુત્રને બહોળા પરિવાર ધરાવનાર,વિભવી અને વિલાસી મગધપતિ શ્રેણિક મહારાજા એવી વાતો કેટલાક દિવસ સંભારતો બેસી રહે? શ્રેણિક મહારાજાની ત્રેવીસ જેટલી રાણીઓ તે ભ. મહાવીરના શાસનમાં દીક્ષિત થઈ હતી. તે ઉપરાંત પણ એને બીજી કેટલીક રાણીઓ હાવી જોઈએઃ દુર્ગધાવાળી વાતે શ્રેણિકને છેડે ચિંતિત બનાવ્યું, પણ એ ચિંતાને વધુ અવકાશ ન મળે.
રાજગૃહી નગરી, એ જમાનામાં, સૌથી વધુ સમૃદ્ધ અને સુખી નગરી હતી. શ્રેણિક ન્યાય અને વીરતાની મૂતિ સમે હતા, એટલે રાજગૃહીવાસીઓને પરચક્રનો ભય નહોતે. ભ. મહાવીર અને ગૌતમબુધ્ધના સત્કારસમારંભમાં અને ઉપદેશોમાં પણ તે બહુ રસ લેતો. એની ધાર્મિકતા અને શ્રદ્ધાને રંગ પ્રજાના જીવનમાં પણુ ઉતર્યો હતે. પણ એ ઉપરથી રાજગૃહી નીરસ કે શેકીયું હશે એમ નથી માનવાનું. - રાજગૃહીનાં નરનારીઓ કૌમુદી ઉત્સવ જ્યારે ઉજવતાં ત્યારે એમના રંગ, ઉલ્લાસ અને આમેદ-પ્રમોદ જાણે કે હીલોળે ચડતા. તે દિવસે શહેર લગભગ નિર્જન અરણ્ય જેવું બની જતું. વૃદ્ધો અને અશક્ત સિવાય બાળકે, યુવાને, યુવતીઓ અને પ્રૌઢ ઉદ્યાનમાં જઈને કૌમુદીના ઉછળતા રસસાગરમાં યથેચ્છ વિહાર કરતાં. રાજગૃહીની સમૃદ્ધિ અને રસવૃત્તિ કૌમુદી મહત્સવમાં જાણે કે પ્રવા

Page #243

[ ૨૧૨ ]
મહાદેવીએ
હનું રૂપ ધરી મુક્ત ગગાની જેમ વહી નીકળતી. . વિવિધ રંગના વસ્ત્ર પહેરી, જ્યેાનામાં કુંજ-નિકુંજોમાં હરતાં-ફરતાં, પરસ્પરમાં વિનાદ તથા કૌતુક કરતાં અને વાજીંત્રાના નાદ તેમજ સુરીલા સ’ગીતથી ઉપવનને ભરી શ્વેતાં યુવક-યુવતીઓનાં મર્યાદા બંધને અહીં સરી જતાં. મહારાજા શ્રેણિક અને એમના યુવાન પુત્ર પણ ઘણીવાર પ્રજાના આ ઉત્સવ અને ઉન્માદ જોવા જાતે આવતા અને એમાં અભિમાન અનુભવતા.
આવા એક કૌમુદી ઉત્સવમાં, શ્વેત વસ્ત્રામાં સજ્જ અની, સામાન્ય પ્રજાજનની માફ્ક, જનપ્રવાહની ભીડમાં ધકેલાતા શ્રેણિક અને એમના બુદ્ધિનિધાન પુત્ર-અભયકુમાર વગર પ્રયાસે તણાતા હતા. એટલામાં ફાઈના કામળ અંગના સ્પર્શ થતાં શ્રેણિક મહારાજ, જરા ચમકયા. એમણે પાછું વાળીને જોયુ તે એક યુવતી એમની પાછળ જ આવતી હતી. ભૂલથી મહારાજાના હાથ એ યુવતીની છાતી ઉપર પડ્યો હતા. કેઇનુ એ તરફ લક્ષ નહાતુ. મહારાજાએ તત્કાળ પેાતાના હાથ ખેંચી લીધેા. પણ એટલા ક્ષણ માત્રના સ્પર્શે મહારાજાને ઘેનમાં નાખી દીધા. યુવતીના વદન ઉપર એમણે લજજા કે સકાચના આભાસ સરખા ન જોયા. ઘેાડી વારે એમણે પાછું વાળીને જોયું તે યુવતીની આંખેામાં ચાંચલ્ય અને ક્રીડાનુ તાફાન ઉભરાતુ દેખાયું. મહારાજા મેાહની મૂર્છામાં એના હાથ પકડવા જતા હતા, પણ તરતજ એમને પેાતાનું ગૌરવ યાદ આવ્યું. સહેજ સ્વસ્થ મનવાના પ્રયત્ન કર્યો. એમણે ખીજી જ પળે- પેાતાના
.

Page #244

[ ૨૧૩ ]
દુર્ગંધા જમણા હાથની વીંટી આંગળીમાંથી કાઢી, પાછળ આવતી યુવતીનાં એઢણાના એક છેડામાં કાઈ ન જાણે તેમ બાંધી દીધી.
અભયકુમારને સ'કેત કરીને મહારાજા એક માજી લઇ ગયા. એમણે ધીમેથી કુમારને કહ્યુંઃ “ મારા હાથની વીંટી આ ભીડમાં ખાવાઇ છે—ગમે તેમ કરીને એ વીંટીનેા અને એ કાઢી જનારના પત્તો મેળવવા જોઇએ.”
રાજપ્રકરણી તેમજ કૌટુંબિક ગુ'ચા ઉકેલવામાં અભયકુમાર ખૂબ જ નિષ્ણાત અને નિપુણ હતા. સામાન્ય માણસની મતિ મુઝાઈ જાય ત્યાં અભયકુમારની સાદી બુધ્ધિ-યુક્તિ અદ્ભુત કૌશલ્ય દાખવતી. મહારાજા શ્રેણિકનો વીંટીના ચારને પકડવા એ તે અભકુમારને મન રમતવાત હતી.
મહારાજાના હાથની આંગળીમાંથી મહામૂલી વીંટી કાઢી લેવાનું, પ્રથમ તેા, કેાઈ પ્રજાજન સાસ જ ન કરે. અભયકુમારને ઘેાડી શકા એ વખતે જ ઉપજેલી. પરંતુ એ જેટલેા બુદ્ધિનિધાન હતા તેટલે જ પિતૃભક્ત પણુ હતા. આમાં કંઇક પણ અકળ રહસ્ય છે એમ એને લાગ્યું. પિતાની દૃષ્ટિમાં ઘેાડી વ્યગ્રતા પણુ દેખાઇ. અભયકુમારને ખાત્રી થઈ કે આ માત્ર વીંટીના સામાન્ય પ્રશ્ન નથી. વીંટીની પાછળ સંતાઈ રહેલા મન્મથ કઈંક નવુ" કારસ્તાન રચી રહ્યો છે.
ઉદ્યાનનાં બધા દ્વાર બંધ કરાવી, એક જ દરવાજેથી ઉત્સવઘેલાં નર–નારીઓને બહાર નીકળવાના

Page #245

[ ૨૧૪] મહાદેવીઓ એણે આદેશ કર્યો. એકએક નાગરિકની કુમારે તપાસ કરવામાંડી. થોડીવારે એક ભરવાડની પુત્રી આવી-એના વસ્ત્રમાં. છેડે બાંધેલી વીંટી શ્રેણિક મહારાજની હાય એ વિષે અભયકુમારને કંઈ શંકા ન રહી. પૂછયું: “આ વીંટી તમારી પાસે કયાંથી આવી?”
ભરવાડપુત્રીએ જવાબ આપેઃ “એ વીંટી મારી નથી-કેણે બાંધી એ વિષે પણ હું કંઈ નથી જાણતી.” બાલિકા જેવી લાગતી એ સ્વસ્થ અને સુંદર તરૂણીના શબ્દમાં રહેલી પારદર્શક નિર્દોષતા અભયકુમારથી અજાણી ન રહી. - વીંટી છેડેથી છોડતાં એક વાર અભયકુમારે એ મુગ્ધા સામે જોયું. જોતાં જ એની દષ્ટિમાં જે માદકતા છલકાતી હતી તેને નસ પિતાને ચડેલ હોય અને એમાંથી જ આ કુભાંડ રચાયું હોય એમ અભયકુમારને થયું. પણ ગુન્હેગાર પકડાયા પછી ન્યાય તોળવાનું કામ એનું નહેતું. એણે તે વીંટીવાળી એ બાઈને સીધી અંતઃ"પુરમાં એકલી દીધી.
શ્રેણિક મહારાજાની કૃપાને પ્રસાદ પામેલી એ આહીરની કન્યા અંતઃપુરમાં જ રહી. મહારાજાની અનેક રાણીઓમાં એકનો ઉમેરે થશે.
બીજી રાણીઓ અને આ આહીર-કન્યા વચ્ચે એક મોટે ભેદ એ હતું કે બીજી રાણુઓ મહારાજા સાથેની ક્રિડામાં પિતાના આગ્રહ અને સ્વમાન જતાં કરતી મહારાજાના ગૌરવને અણિશુધ્ધ રાખવામાં પોતાનું ગૌરવ

Page #246

દુર્ગધ [ ૨૧૫] માનતી. પણ આ આહીર-કન્યા સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર-ગ્રામ્ય વાતાવરણમાં ઉછરી હતી. નાની વયમાં પ્રકૃતિની ગોદમાં નિર્ભય-નિર્લજપણે વિહરી હતી. લજજો કે સંકેચ એનામાં નહેતાં એમ નહિ, પણ એ માનવા નિયમો કે બંધનથી બહુધા અપરિચિત હતી.
શ્રેણિક મહારાજાના આકર્ષણનું પણ કદાચ એ જ કારણ હોય. આ આહીરકન્યાના અંગે અંગમાંથી તાજું નવપલ્લવિત સ્વાથ્ય અને સૌંદર્ય નીતરતું. પ્રકૃતિ જેમ ઉદ્દામ અને રમતિયાળ બને છે અને રસિકને મુગ્ધ કરે છે તેમ આ આહીર કન્યા પણ પિતાની અકૃત્રિમ ઉદ્દામતા અને ક્રિડાપરાયણતાથી મહારાજાની બહુ માનીતી થઈ પડી. મહારાજાની સમૃદ્ધિ કે પ્રતાપની એને કંઈ પડી જ નહોતી-મહારાજાને એ પિતાના એક સંગી–સોબતી જેવી જ માનતી. બધી રાણીઓમાં આ આહીર-પુત્રીની તેજસ્વીતા જુદી જ છાપ પાડતી.
એક દિવસે શ્રેણિક મહારાજ આ આહીર-બાળા સાથે પાસાની રમત ખેલતા હતા. ભેટે ભાગે મહારાજ હારે તે જીતેલી રાણે મહારાજની પીઠ ઉપર ચડે એવી એક સરત રહેતી. પણ કુળવાન રાણીઓ એવી સરતનું અક્ષરશઃ પાલન કરતા સંકેચાતી. સરતને હેતુ જળવાય અને જીતનારી રાણીનું માન રહે એટલા માટે રાણીઓએ પતે એ તેલ કાઢયે હતે કે મગધના મહારાજાની પીઠ ઉપર રીતસર ચડવું તેના કરતાં પોતાનું એક વસ્ત્ર એમની ઉપર નાખવું એ સવારી કરવા બરાબર જ ગણાય. એ પ્રમાણે બધી

Page #247

[૨૧૬] મહાદેવીએ રાણુઓ રમતમાં પિતાને વિજય માત્ર મહારાજાની પીઠ ઉપર વસ્ત્ર સ્થાપીને ઉજવતી. - આહીર-કન્યા પિતાની સરત પળાવવામાં સ્વતંત્ર હતી. બીજી રાણીઓ જેમ કરતી હોય તેમ પોતે કરવાને બંધાયેલી નહતી, એટલે ગ્રેણિક મહારાજ જેવા પાસાની રમતમાં હાર્યો કે તરત જ મુક્ત હાસ્યથી વિશાળ ખંડને ગજાવતી આ યુવતીએ મહારાજાની પીઠ ઉપર બેસવાની અને ઘોડાની જેમ જ મહારાજાને ચલાવવાની હઠ પકડી. ( હારેલા મહારાજાએ આહીર-આળાને પિતાની પીઠ ઉપર રાજીખુશીથી ચડવા દીધી. પણ એ જ વખતે એમને, ભગવાન મહાવીરે સંભળાવેલી ભવિષ્યવાણી યાદ આવી. પિતે ભગવાનને વાંદવા જતા હતા તે વખતે દુર્ગધ મારતી એક બાળા ગઢ ફરતી ખાઈમાં પડી હતી. તે પ્રસંગ સાંભરી આવ્યો. એમને થયું કે “રખેને આ દુધા તે નહિ હેય?”
ખરેખર એ દુર્ગધા જ હતી. રસ્તે જતી કે એક નિઃસંતાન ભરવાડણે એને બચાવી લીધી હતી. પિતાને બાળક ન હોવાથી આ કન્યાને પોતાની પુત્રીની જેમ ઉછેરી હતી. દુર્ગધા પોતે પણ એ વાતથી સાવ અજાણી હતી. એ પોતે પોતાને ભરવાડની પુત્રી જ માનતી હતી. શ્રેણિક મહારાજે જ્યારે એના પૂર્વભવની તથા આ ભવની તાજી દુર્દશા સંબંધી સવિસ્તર હકીકત એને કહી ત્યારે એ દુગંધાની આંખ આગળના

Page #248

| દુધ [ ૨૧૭ ] બદા પડદા સરી પડ્યા. જે સોનેરી સ્વપ્નમાં રાચતી હતી તે સ્વપ્ન જાણે કે કેઈએ શૂરપણે ઝૂંટવી લીધું. સંસારમાં સર્વત્ર સોનેરી રંગ જેતી આંખે ગંધાતી-ઉડી ખાઈમાં કે માનવશિશુ તરફડતું હોય એવું દશ્ય જોઈ રહી. ઘડીભર તે એને તમ્મર ચડી આવ્યા! પતે એક વાર વનિતાની પુત્રી છે અને એક આહીરની દયાથી જ બચી છે. એ રીતે ઉકરડામાં ઉછરેલી અને અનુકંપાથી પિવાયેલી પિતાની દેહલતા ઉપર એને ઘણા આવી. આવતી કાલે જ્યારે દેહમાં રોગાણુ પ્રવેશશે-વૃદ્ધત્વને પંજો પડશે ત્યારે પણ એ ગંધાતી ખાઈમાં સડતી કાયાની જ પુનરાવૃત્તિ થવાની! આ રીતે તાત્વિક ચિંતનશ્રેણી ઉપર આરૂઢ થએલી દુર્ગધાની જીવન સંબંધી દષ્ટિ જ પલટાઈ ગઈ.
નિર્ભય, નિસંકેચ, રસ-ઉલ્લાસથી ઉભરાતી એ દુર્ગ ધા પછી તે શાંત-સરોવર સમી બની, દીક્ષા લઈ, ભ. મહાવીરના સાધ્વીસંઘમાં લીન થઈ ગઈ.

Page #249

સમા અને જયંતી
a
&
કડ કરી
(DJ
Milli'i'il'
i.
StilipbhI\t if INS
- IIMA
UUkr
Rupli
Jr
LILIH I *
પા; linuous :
.
VIII
કઃ
::
wખા't
-
-
-
-
-
-
-
- - -
(૧૩) “કેણ છે એ અંધારા ખૂણામાં? બહાર નીકળે!” ચેરાક નામના ગામડાના એક પહેરગીરે, ખંડીયેર ઝુંપડીમાં સંતાઈને ભરાઈ બેઠેલા બે જણને ટપાયાં.

Page #250

સમા અને યંતી [૨૧૯ ] પહેરગીરના અવાજમાં સત્તાને મીજાજ હતે. પિતે થોડી જ વારમાં બે ગુન્હેગારે પકડી પાડશે એ આત્મસંતેષ પણ હતા. ટાઢથી ધ્રુજતા અંધારા ઓરડામાં સપડાયેલા બે ચાર જેવા માણસે હવે નાસવા માગે તે પણ નાસી શકે એમ નહતું. બારણાની વચ્ચે યમદૂત જે પહેરગીર ઊભે હતે.
સામેથી કંઈ જવાબ ન મળે. પિતાને હંકારભર્યો અવાજ સાંભળ્યા પછી કોઈ જાગ્યા કે ઉઠ્યા વિના ન રહે એમ એ વિકરાળ આકૃતિવાળે ચોકીદાર માનતે. એણે ફરીથી પેલા બે જણને પડકાર્યા
નથી સાંભળતા ? બહાર નીકળે.–અજવાળામાં. તમારાં મેં તે જોઉં!” રાત્રી જામતી જતી હતી. પહેરગીરના આક્રોશને પડશે આકાશમાં ગુંજી રહ્યો.
છતાં અંધારા ખૂણામાં રહેલા બે જણમાંથી કોઈ
હ્યું–ચાલ્યું નહિ ત્યારે પહેરગીરને લાગ્યું કે-“જરૂર, આ બે જણા ચેર ડાકુ કે ગુપ્તચર છે. કુલીન ગૃહસ્થ કે મુસાફર હેય તે સીધે જવાબ કેમ ન આપે?”
પાસે જઈને જોયું તે બને ધ્યાનસ્થ મુદ્રામાં બેઠા હતા. વાચકેની માહિતી માટે અહીં એટલું કહેવું જોઈએ કે એ બે પૈકીના એક હતા ભ. મહાવીર અને બીજો હતા ગોશાળા. ગોશાળાએ ધાર્યું હોત તે " જવાબ આપી શકત, પણ એ મોટે ભાગે મહાવીરનું
અનુકરણ જ કરતો. ભગવાન વિધિપુરઃસર ધ્યાનસ્થિતમન હતા. એમને તે, મેરૂ ડગે તે પણ પિતાનું

Page #251

[ ૨૨૦ ]
મહાદેવીઓ
મૌન ન ડગે એવા પ્રથમથી જ નિશ્ચય હતા. અને આ આફત કઇ પહેલવહેલી નહેાતી. ઉપસર્ગાનો સામે છેલ્લી હદ સુધી ઝૂઝવાની પૂરેપૂરી તૈયારી કરીને જ ત્રણેક વર્ષ ઉપર ઘેરથી નીકળ્યા હતા. અસ્થિકગામમાં શૂલપાણી-યક્ષના ઘેાર ઉપસર્ગ એમણે શાંતિથી-નિષ્કપપણે વેઠયા હતા. દુઃખ દેનારા શૂલપાણી આખરે થાક–અંતે ભગવાનના ચરણમાં ઝુકી પડયે. તે પછી ભયંકર ફણિધર ચ'ડકૌશિકના અને ગંગા નદી પાર કરવા હાડીમાં બેઠેલા ત્યારે ભય'કર વાવાઝોડું સર્જી, હાડોના શઢ ચીરી નાખનાર અને ઊંડા જલમાં હાડીને ઊંધી વાળવા મથનાર સુષ્ટ્રના ઉપસર્ગ પણ હજી તાજો જ હતા. આકૃત કે કષ્ટ માત્રને પડકારનાર અને આફતને નિ:સત્ત્વ મનાવવાની કળામાં સિદ્ધિ મેળવનાર ભ. મહાવીરનું મૌન તેાડવાની મામુલી પહેરગીરમાં તે કેટલીક તાકાત હોય ?
ગેાશાળાએ, છેક છેલ્લી પળે ભગવાન પેાતાને અચાવો લેશે અને પહેરગીરને ક્ષમા માગવી પડે એવે માર્ગ કાઢશે એવી કદાચ આશા રાખી હશે. મહાવીરના પ્રતાપ એ જાણુતા, એટલે જ એની જીભ જવામ વાળવા સળવળી તે ખરી, પણ તે કઇ ખેલ્યે નહિ.
શૂન્ય ગૃહમાં છાનામાના ભરાઈ બેઠેલા આ બે જણુ સારા માણુસ નહિ હૈાય એવી શકા લઈ જવાનું એક ખીજું કારણુ પણ એ પહેરગીરને હતુ. હમણા હમણા ગુપ્તચરોની અવરજવર આ તરફ વધી પડી હતી. પેાતાના પ્રદેશની છુપી રાખવા જેવી ખાખતા, દુશ્મન રાજા

Page #252

સોમા અને જયંતી [ ૨૧ ] જાણી જાય તે ભારે ખુવારી થયા વિના ન રહે. પહેલાં એવી ઘટનાઓ બની હતી. તેથી આ વખતે પહેરગીરે, ચોર-ડાકુઓ કરતાં પણ ગુપ્તચરાના વિષયમાં બહુ સાવચેત રહેવા મથતા.
છે તે સારા માણસો પણ ગુપ્તચર નહિ હેય તેની શી ખાત્રી ? ” પહેરગીરે પાસે જઈને, બન્નેને ચહેરા જોયા.
જે લેકે કંઈ જવાબ ન વાળે એમને જતા પણ શી રીતે કરવા ? એમના અંતરમાં કંઈ દુરાશય નહિ હોય એમ કેમ મનાય? કંઈક જવાબ વાળે તે વધુ અનુમાન કરવાની સૂઝ પડે.
ફરી ફરીને પહેરગીરે, પાસે આવીને, એમને સમજાવ્યા. પણ કેઈ શબ્દ સરખે ચે બેલતું નથી તેથી એને થયું કે “હવે તે આ લોકોને સીધા કરવા જ પડશે. જોઈએ કયાં સુધી મુંગા રહી શકે છે?”
મૌન માત્ર બનાવટી બુર હશે, ચોકીદારને છેતરવાની એક કળ માત્ર હશે એ નિશ્ચય કરીને પહેરગીરે જરા સખત હાથે કામ લેવાનો નિર્ણય કર્યો.
વખત તે ઘણે વીતી ગયો હતો. પ્રાતઃકાળ થવાની તૈયારી હતી. અજવાળું થતાં આ બે ઢગીઓ કદાચ થાપ આપીને નાસી જાય એવી બીક પણ ખરી. પહેરગીરે આસપાસ જોયું. છેડે આઘે એક લાંબું રાંઢવું પડેલું દેખાયું. એની દુબુદ્ધિને વેગ મળે.
તરત જ દોડતે જઈને જાડુ રાંઢવું એ લઈ આવ્યા અને બનને મૌનધારીઓને બાંધી, હવે આ લોકોને

Page #253

[ રરર ] મહાદેવીએ પાંશરા કેમ કરવા તેની યુક્તિ શત શાંતિથી બેસી રહ્યો.
ઉજજડ ઘરની પાસે જ એક અવાવરૂ કૂ હતે. પહેરગીરે વિચાર કર્યો કે આ લેકોને મારવા-ઝુડવા કરતા, ટાઢવાળી રાત્રિના પાછલા પહેરે કૂવામાં ગળકા ખવરાવવા એ જ ઠીક છે. નહિ બોલે તે ક્યાં જશે? કૂવામાં બે-ત્રણ ગળકા ખવરાવીશ એટલે આપમેળે એમનાં મેં ઉઘડી જશે.
આ વિચાર કરી એ પરમાધામી જેવા પહેરગીરે ભગવાન મહાવીરને અને ગોશાળાને બાંધીને કૂવામાં ઉતાર્યા. જેમણે પોતાના ક્ષમા અને અપ્રતિકારના બળ ઉપર ઉપસર્ગ માત્રને સામને કરવાનો નિર્ણય કર્યો હતો, અને જેમણે ઈંદ્રને પણ વચ્ચે ન પડવાનું સાફ સાફ સંભળાવી દીધું હતું તે સહાય કે બચાવ માટે કેઈની સામે શા સારૂ જુએ? પ્રાણાંત કચ્છની તૈયારીવાળે સાધક બળાત્કારે ઉંડા કૂવામાં ગળકા ખાતાં થડે જ અકળાય?
બને મૌનધારીઓને કૂવામાં ગળકા ખવરાવતે પહેરગીર પિતે જ હવે તે થાક્ય હતે. એની ધારણ ખોટી પડી હતી. બીજી તરફ સૂર્યદેવનાં લાલ લોચન ઉઘડતાં હતાં. લોકેને અવરજવર શરૂ થઈ ગયો હતે.
એટલામાં બે સાધ્વીઓ એ રસ્તે થઈને નીકળી. એમણે દૂરથી કઈ કાળમુખ આદમી, બે તપસ્વીઓને રંજાડતો હોય એવું દશ્ય નીહાળ્યુંઃ પાસે આવીને જોયું તે સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર મહાવીર જ દેખાયા. મહાવીર

Page #254

સમા અને જયંતી [ ૨૨૩ ] જેવા વિશ્વવંદ્ય પુરુષને એક પહેરગીર સતાવે છે તે જાણીને એમને બહુ દુઃખ થયું. તરત જ એમણે પેલા પહેરગીરને કહ્યું: “ભાઈ, તમે કોને રંજાડી રહ્યા છે તેનું તમને ભાન છે? આ મહાવીર કે સામાન્ય માનવી નથી. સિદ્ધાર્થ મહારાજાના પુત્ર છે–મોટા ચમરબંધીઓ એમના પાદમાં મુકુટમંડિત મસ્તક નમાવે છે. અજાણતાં તમે ભારે અપરાધ કર્યો છે. એમની ક્ષમા માગે, આ વિશ્વવત્સલ પુરુષ કોઈની ઉપર ક્રોધ નથી કરતા એટલે તમને સહેજે માફી મળી જશે.” ' આમ કહીને, પહેરગીરને વધુ જુલમ કરતે રેકનારી અને ભ. મહાવીરને વધુ ત્રાસમાંથી એ વખતે બચાવી લેનારી બંને સાધ્વીઓઃ સમા અને જયંતી આપણું વંદનને યોગ્ય બને છે,
આ બે બહેનસમાં અને જયંતી, પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શાસનની સામગ્રીઓ હતી. પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શાસનના ભલભલા સાધુઓ પણ મહાવીરને ઓળખી શક્યા નહોતા. કેટલીક સાધ્વીઓ તે નિર્વાહની ખાતર પરિત્રાજિકાઓ પણ બની હતી. પાર્શ્વ પ્રભુના કેટલાક સાધુઓ, ચિત્રવિચિત્ર વસ્ત્રો અને પાત્ર રાખતા હોવા છતાં પિતાને નિગ્રંથ તરીકે ઓળખાવતા. એ જોઈને એક વાર ગોશાળ ટકેર પણ કરેલી કે “તમે તે જૂઠા છે-તમને નિગ્રંથ કણ કહે? લેકેને ધૂતવા ખાતર જ આ વેષ ધર્યો છે. બાકી ખરા નિગ્રંથ જેવા હિય તે, ચાલ મારી સાથે, મારા ધમાચાર્ય મહાવીર તમને બતાવું. ખરા નિગ્રંથ તે એ મહાવીર છે જેને નથી પરવા વસ્ત્રની કે નથી પરવા દેહની. ”

Page #255

[ ર૨૪ ] મહાદેવીએ
વસ્તુતઃ મહાવીર અને પાર્શ્વનાથ પ્રભુની વચ્ચે કાળને લાંબા ગાળે નહે. ૧૫૦-૨૦૦ વર્ષની અંદર જ ક્રાંતિનું એવું એક મહાપૂર ફરી વળ્યું હતું કે પાર્શ્વનાથના વિદ્વાન સાધુઓ પણ મહાવીરને પૂરેપૂરા પીછાની શક્યા નહોતા. મહાવીરના માતાપિતા પણ પાશ્વપ્રભુના જ અનુયાયી હતા. આવી અંધાધુંધીમાં સોમા અને યંતીએ પ્રભુ મહાવીરને ઓળખ્યા.
સમા અને યંતીની જેમ, કૂપિકા નામના ગામ પાસે પણ ચોકીદારેએ ભ. મહાવીર અને ગોશાળાને ગુપ્તચર માની પકડેલા. એ વખતે પ્રગલ્લા અને વિજયા નામની બે સાધ્વીઓ-જે પરિત્રાજિકા બનીને એ જ ગામમાં રહેતી હતી તેમણે પ્રભુની ઓળખાણ આપી, નિરર્થક ત્રાસમાંથી બચાવી લીધા હતા. રાક અને કૂપિકા ગામના અને પહેરેગીરેએ, છેવટે, પ્રભુના પાદપદ્યમાં નમી, પિતાના દુષ્કૃતની ક્ષમા માગેલી.
સમા અને જયંતી સાધ્વીઓની જેમ એમના ભાઈ ઉત્પલની એક નિમિત્તશાસ્ત્રી તરીકેની થોડી હકીકત ભ. મહાવીરના ચરિત્રમાંથી મળે છે. પણ તે અહીં અસ્થાને ગણાય. ઉત્પલ અષ્ટાંગ નિમિત્તમાં કુશળ હતો અને ભગવાન મહાવીરને પણ અનુરાગી હતા. આવા ભાઈની બે બહેને–સોમા અને જયંતી, ભગવન મહાવીરના યુગની મહાદેવીઓમાં ઉચ્ચ સ્થાન પામે એ સ્વાભાવિક છે.

Page #256

મહારની શ્રી રેવતી
નામ,
* (૧૪) મહાશતક, ભ. મહાવીરને અગ્રગણ્ય શ્રધ્ધાળુ શ્રાવક હિતે. વૈભવ અને ભેગપગની વચ્ચે પણ સંયમ અને સાદાઈથી જીવવાને મંત્ર અને મહાવીર તરફથી મળે
- ૧૫ -

Page #257

[ રર૬ ] મહાદેવીએ હતેા. મહાશતક, ભ૦ મહાવીરના સંપર્કમાં આવ્યું તે પહેલાં ખૂબ પરિશ્રમી અને પુરુષાથી હવે જોઈએ. દેશ દેશાંતરમાં એની નીતિ અને પ્રામાણિકતાની ખ્યાતિ ફેલાઈ હતી.
મહાશતક તેર સ્ત્રીઓને સ્વામી હતે. પિતે પુરુવાર્થના બળે પુષ્કળ ધન-સંપત્તિ ઉપાઈ હતી. તેમાં દરેક સ્ત્રી જે લખલૂટ સેનું-રૂપું તથા બીજાં દ્રવ્યો લઈ આવતી તેને ઉમેરે થવાથી મહાશતકના સંપત્તિસાગરમાં મેટી તેર નદીઓ આવી મળી હોય એમ જ લાગે. મહાશતક સુખી અને નિશ્ચિત હતે. ભેગ અને એશ્વર્યથી ધરાઈ ગએલા શક્તિશાલીએ જ્યારે ત્યાગના માગે વળે છે ત્યારે એ ત્યાગ પણ તેજેદિપ્ત બને છે. મહાશતકે ભ. મહાવીરને ઉપદેશ ઝીલ્ય. વતની આરાધનામાં કેમે કમે એણે એટલી પ્રગતિ કરી કે ભ. મહાવીરના શ્રાવકે માં એનું નામ ઘરગતું બન્યું.
બાર-બાર સ્ત્રીઓને સ્વામી મહાશતક રહ્યો ત્યાં સુધી તે એને સંસારરથ ચીલે ચીલે ચાલ્યા. તેરમી રેવતી આવતાં જ મહાશતકના જીવનમાં એક દુર્ઘટના ઉપસ્થિત થઈ. મહાશતકની સાથે એને કઈ રીતે મેળ નહેાતે મળતું. બીજી બાર સ્ત્રીઓ સાથે પણ આ રેવતી નિરંતર કલહ કર્યા કરતી. મહાશતક સંયમી અને નમ્ર હોવા છતાં રેવતીના વર્તનથી ઘણીવાર ચિંતામગ્ન બની જતા.
રેવતી ભારે સ્વચ્છેદી અને અભિમાનિની હતી. એ માનતી કે “મારા પતિ–મહાશતક ઉપર મારે એક

Page #258

- મહાશતકની સ્ત્રી રેવતી [ રર૭ ] લાને જ અધિકાર રહેવું જોઈએ.” રેવતી શ્રીમંત માતાપિતાની મેઢે ચડાવેલી પુત્રી હતી-સ્વભાવે ચંચળ અને ઉદ્દામ મને વૃત્તિવાળી હતી. મોટા પરિવારમાં સમાધાનીથી કેમ રહેવું એ એને આવડતું જ નહોતું. રેવતીનાં પગલાં થતાં મહાશતકનું ઘર એક યુદ્ધમેદાન જેવું થઈ પડયું.
સ્વછંદી રેવતીએ ધીમે ધીમે ખીજાએલી સર્ષિણનું સ્વરૂપ ધર્યું. પોતાની બાર શેયને એ ભરખી ગઈ. એક યા બીજી રીતે એમને ઝેર આપીને, પોતે જેને કંટકરૂપ માનતી હતી તેમને કાંટાની જેમ જ ઉખેડીને ફેકી દીધી.
મહાશતકને એથી ઘણે આઘાત થયે. ઉપરાઉપરી આઘાત પામતું મહાશતકનું હૈયું વલેવાઈ જતું. પણ પતે શ્રમણનાયક ભ. મહાવીરને શ્રાવક છે-મહાવીરને શ્રાવક કડવું વેણ સરખું પણ કેઈને ન કહે, એમ માની શાંત રહેતે. ઝેરના માત્ર ઘુંટડા નહિ, પણ ઘડાના ઘડા એ સહિષ્ણુ શ્રાવક મહાશતક પી ગયા. રેવતને શાંતિથી સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરવા છતાં પરિ ણામ વિપરીત આવવાથી મહાશતક પિતાના એક જુદા ગૃહમાં મૌનપણે રહેવા લાગ્યા.
મહાશતક મોટે ભાગે મૌન રહે છે, ખાવાપીવાના પદાર્થોમાં પણ એક સાધુને છાજે એ સંયમ પાળે છે–પોતાની સાથે છૂટથી બોલચાલતું નથી એ જોઈને રેવતી અંદરથી બળી મરતી. કોઈ કઈ વાર

Page #259

[ ૨૨૮ ]
મહાદેવીએ
ખીજાએલી વાઘણની જેમ ઉગ્ર પણ ખનતી અને મહાશતકને કડવાં વેણુ સંભળાવતી.
રેવતીની પજવણીથી રીઢો ખની ગએલે મહાશતક માટે ભાગે, આવે વખતે ભ, મહાવીરે ઉપદેશેલા સૂત્રેાનુ સ્મરણ કરી, પેાતાના સયમમાં સ્થિર રહેતા. ભગવાન મહાવીર કહેતા કે મરવાની આળસે જીવતા-મડદાલ બળદો મહાવિકટ અરણ્ય પાર કરવામાં મદદરૂપ નથી ખની શકતા, વચ્ચે જ ગળીયા થઇને બેસી જાય છે; તેમ અસયમ, આવેશ અને પ્રમાદને વશ બનેલા સાધકે વચ્ચે જ રહી જાય છે-લક્ષ્યને સાધી શકતા નથી. વિકારાથી ભરેલા વાતાવરણની વચ્ચે રહીને જે પેાતાના આત્મસયમને અડગ રાખી શકે છે તે જ વહેલા માટે સસાર–અરણ્ય તરી જાય છે. રેવતીને આદેશ મહાવીરના પરમ શ્રાવક મહાશતકના મેરુ સમા મૌનની સાથે અથડાઇ પાછે વળી જતા.
બૌધ્ધ સાહિત્યમાં, મજિઝમનિકાયમાં, એક કથા છે: વૈદૈહિકા નામની એક ગૃહિણી શાંત અને નમ્ર હતો. એની શાંતિ અને નમ્રતા લેાકેામાં દૃષ્ટાંતરૂપ બની હતી.
કાળી નામની દાસીએ વિચાર કર્યા કે ખરેખર, મારી શેઠાણી શાંત અને નમ્ર હશે કે અશાંતિનું કોઇ કારણ ન મળવાથી શાંત તથા નમ્ર દેખાતી હશે ? એક વાર પરીક્ષા તે કરવા દે. ’
મીજે દિવસે કાળી, રાજ કરતાં ભૂખ મેડી ઊડી. શેઠાણીએ પૂછ્યું: “ આજે કેમ મેડી થઇ ? મારા ઘરમાં એમ નહિ ચાલે, સમજી ?”

Page #260

મહાશતકની સી રેવતી [ રર૯ ] કાળીએ કંઈ જવાબ ન આપે. એને માત્ર એટલું સમજાયું કે વિદેહિકામાં ગુસ્સો તે છેઃ જેલ તો ખરી કે એ ગુસ્સો ક્યાં સુધી પહેચે છે.
વળતે દિવસે પણ કાળી મોડી ઉઠી. ઉપરાઉપરી બે દિવસ કાળીએ કરેલું હોવાથી વિદેહિકાને ક્રોધ કાબૂમાં ન રહ્યો. એણે કાળીને એવી મારી કે એના માથામાંથી લેહી નીકળ્યું. લોકો ભેગા થઈ ગયા. સૌને ખાત્રી થઈ કે વિદેહિકાની શાંતિ માત્ર એક બુરખે જ હતા, નમ્રતા પણ કૃત્રિમ જ હતી. વસ્તુતઃ એના દિલમાં કોધની ચીતા ભભૂકતી હતી–માત્ર નિમિત્તના અભાવે એની જ્વાળાઓ બહાર નહોતી દેખાતી. વિદેહિકાની પ્રથમની ખ્યાતિ બે દિવસની અંદર જ વિલુપ્ત થઈ ગઈ.
વ્રતના આરાધકે માટે આવા એક-બે નહિ પણ અનેક ભયસ્થાને રહેલાં છે. ભગવાન મહાવીરના મહાશતક જેવા શ્રાવકે એ ન જાણતા હોય એમ કેમ બને? કપરી કસ્રોટીની પળે પણ એ પોતાની શાંતિ જાળવવા યથાશક્તિ પ્રયાસ કરતા.
ચૌદ ચૌદ વરસ સુધી મહાશતકે પિતાની કંકાસપ્રિય સ્ત્રી-રેવતીનાં મેણું-ટોણાં–ટીકા-ટીખળ સહન કર્યા. એક દિવસે મહાશતકના મૌનને વાસુકી નાગ જરા ડગી ગયે. ધરતીકંપ જેવી નાની શી દુર્ઘટના બની ગઈ. પૂરી સાવચેતી રાખવા છતાં જીભે જરા છૂટ
“લઈ લીધી. "
મહાશતકથી એટલું બેલી જવાયું. “રેવતી! હવે હદ થાય છે. યાદ રાખજે, સાત રાતની અંદર તું

Page #261

[૨૩૦ ] મહાદેવીએ મરીને નારકીમાં જઈશ. ત્યાં ચેરાશી હજાર વરસ સુધી નારકીનું દુઃખ ભોગવીશ.”
મહાશતકે ધાકધમકી આપવા આ વાત જોડી કાઢી નહોતી. તપ અને ધ્યાનથી એની ચિત્તવૃત્તિ અત્યાર સુધીમાં એવી નિર્મળ બની હતી કે રેવતીની નારકીય ગતિ એને પ્રત્યક્ષ દેખાતી હતી. એને જે દેખાયું હતું તે જ તેણે રેવતીને કહ્યું હતું. એકે અક્ષર ઉપજાવી કાઢેલે કે બનાવટી નહોતે. અલબત્ત મહાશતક ગુસ્સે થએલે અને કેધના આવેશમાં આ યથાર્થ વાત જરા આવેશપૂર્વક કહેલી.
પરિસ્થિતિ પણ તે દિવસે એવી હતી કે મહાતકનું ધિર્ય સહેજે ડગી જાય. રેવતીએ પુષ્કળ દારૂ પીધેલ અને માંસાહાર પણ ઠંસી ઠાંસીને કરેલો. પ્રથમથી જ રેવતી માંસલુપ હતી. સુરાપાનમાં એ એટલી જ આસક્તિ ધરાવતી. રાજગૃહીમાં જે દિવસે હિંસા કરવાની રાજ્ય મનાઈ કરી હોય તે દિવસે પણ રેવતીને સુરા અને માંસ વિના નહોતું ચાલતું. પોતાના પિયરીયા મારફતે ગાયના વાછરડા મરાવી પોતાની જિહવાન લુપતાને સંતોષતી.
આવી રીતે સુરાપાનથી ઉન્મત્ત બનેલી છૂટા કેવાળી રેવતી મહાશતક પાસે એની પિષધશાળામાં આવી. પવિત્ર દેવમંદિરમાં કઈ રાક્ષસીએ પ્રવેશ કર્યો હોય એમ જ આપણને લાગે. મહાશતક કંઈ ન બોલ્ય. પણ જ્યારે રેવતીએ મહાશતકની સામે યથેચ્છ ચેનચાળા કરવા માંડ્યા ત્યારે તે મુંઝાયે. •

Page #262

મહાશતકની સ્ત્રી રેવતી [૨૩૧ ] ઉગ્ર તપથી મહાશતક ઘણે કૃશ અને દુર્બળ થયો હતા. સંસારની લગભગ સઘળી જ ગ્રંથીઓ એણે ઢીલી કરી વાળી હતી. મોહ-મમતા જેવું બહુ નહતું રહ્યું. મૃત્યુના દૂતને સત્કારવા તૈયાર થઈને જ બેઠા હતા. જાણે કે પોતાના મિત્ર-મૃત્યુદેવ માટે વરમાળ ગુંથીને ઉત્સુક ભાવે રાહ જોઈ રહ્યો હતો. અંતરમાં અને બહાર
જ્યારે આવી શુચિતા વિલસી રહી હોય ત્યારે કે ઈ. સ્વછંદી ઉન્મત્ત બનીને આવેચેનચાળા કરીને પજવે તે ગ્લાનિ થયા વિના કેમ રહે?
મહાશતકના મુખમાંથી, આવી સ્થિતિમાં, કર્કશ વેણ સરી પડ્યાં. નારકીય યાતનાની વાત સાંભળી રેવતીને પણ ભારે આઘાત થયો. મહાશતકે કહ્યું હતું તેમ સાત રાતની અંદર જ એ મૃત્યુ પામી. - જે રેવતી સ્વચ્છેદી હતી, પતિને પણ પજવતી અને જે નરકગતિને પામી છે તેને ભ. મહાવીરના યુગની મહાદેવીઓમાં શી રીતે સ્થાન મળે? રેવતી મહાદેવી તે નહતી જ. માત્ર ભ. મહાવીરના યુગની એક ગમે તેવી પણ નારી હતી. ભ. મહાવીર સમસ્ત નારી જાતિ પ્રત્યે કેવી દષ્ટિથી જોતા તેને થોડે આભાસ આ રેવતીની કથામાંથી મળે છે. એટલા સારુ જ મહાશતકની સ્ત્રી રેવતીનું ચરિત્ર અહીં સંક્ષિપ્તમાં આપ્યું છે. . - રેવતીના મૃત્યુ બાદ થોડા દિવસની અંદર જ ભ. મહાવીર રાજગૃહીમાં પધાર્યા. લેકેમાં રેવતીના મૃત્યુની વાત ખૂબ ચર્ચાને પાત્ર બની હતી. રેવતી સાત રાતની

Page #263

[ ર૩૫ ] મહાદેવીએ અંદર ગુજરી જવાથી લોકેએ બહુ વિચિત્ર અનુમાને બાંધેલાં કઈ કહેતું કે “બિચારી રેવતી બીકમાં ને બીકમાં ભરખાઈ ગઈ. સ્વામીનાં આક્રોશયુક્ત વચને સાંભળવાથી એનું હૈયું બેસી ગયું.”
કઈ કહેતું કે “એ તે ઠીક થયું કે રોહિણી તે મરી ગઈ, નહિતર મહાશતક પિતે કદાચ એને અકાળે મારી નાખત. મહાશતક એટલે બધે ઉશ્કેરાયા હતા કે રેવતીને જીવતી રહેવા ન દેત.”
પાઠાફે આ હકીકત રાજગૃહીની લેકજીભ ઉપર ચડી ચૂકી હતી. ભ. મહાવીરે એ વાત સાંભળી, ગૌતમસ્વામી મારફત, મહાશતકને કહેવરાવ્યું કેઃ “મહાશતક, તારી ભૂલ થઈ છે. તારે પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને નિર્મળ થવું જોઈએ. શ્રાવકથી કોઈને પણ કડવું વેણ ન કહેવાય. સાચું હોય તે પણ ન કહેવાય. સત્ય હિતકારી હોય તેની સાથે તે પ્રિય પણ હોવું જોઈએ. વ્રતધારીથી અનિષ્ટ અને અપ્રિય વાત કેમ બેલાય?”
ગોતમ સ્વામીએ, મહાશતકને એ સંદેશ સંભળાવ્યું. મહાશતકે તરત જ પિતાની ભૂલ કબૂલી લીધી. પિતે જે કડવાં વેણ પિતાની પત્નીને કહ્યાં હતાં, તે બદલ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી નિર્મળ થે. મહાશતક આખરે દેવગતિને પામ્યા.

Page #264

કપિલા
*
II IIuli
દાજ
:hilI
u/
II
!
( ૧૫ ). ભગવાન મહાવીરના મુખેથી, પ્રસંગોપાત, શ્રેણિકે જ્યારે સાંભળ્યું કે પોતે અહીંથી મૃત્યુ પામ્યા પછી નરકગતિએ જવાનું છે ત્યારે તેની આકુલતા વધી પડી. પિતે મોટે રાજાધિરાજ હતું અને તે ઉપરાંત મહાવીર

Page #265

[ ૨૩૪ ]
મહાદેવીઆ
દેવના પરમ ભકત હતા, છતાં નરકતિ નસીમાંથી નથી ટળી તે જાણી એને બહુ બેચેની થઇ.
k
ભગવન્ ! આ નરકગતિમાં જવું ન પડે. એવા શું કોઇ ઇલાજ નથી ?” શ્રેણિકે દયામણા રવરે પૂછ્યું. મહાવીરે કર્મના ફળની વારતવિક સ્થિતિ સમજા વવાના પ્રયત્ન કર્યો, પણ શ્રેણિકના વ્યાકુલ ચિત્ત ઉપર તાત્ત્વિક ઉપદેશની કઇ અસર ન થઇ. વિશેષમાં મહાવીરે એને ખિન્ન ન થવાની સલાહ આપી તેમજ વિષ્યમાં “ તું પદ્મનાભ નામના પ્રથમ તીર્થંકર થવાના છે” એમ પણ કહ્યું, છતાં નરકગતિના ભય તેા ઊભે જ રહ્યો. શ્રેણિકે ફરી પૂછ્યું: “ એ નરકત ટાળવાના કઈ જ ઉપાય નથી ? પ્રભુ !
""
મહાવીરે હવે શ્રેણિકને ખીજી રીતે સમજાવવાની યુક્તિ આદરી. “ એક ઉપાય છે, ’' ભગવાન માલ્યા.
2)
શ્રેણિકના મુખમડળ ઉપર ઉલ્લાસનું તેજ ફરી વળ્યું. “ મહાવીર પ્રભુ જેવા પુરુષ, જેમની સેવામાં દેવા-ઈંદ્રો ખડા રહે એની પાસે ઉપાય ન હોય એમ કેમ અને ? અને હું તે રહ્યો ભ. મહાવીરને પ્રથમ પંક્તિના અનુયાયી. ” આવી કેાઈ વિચારશ્રેણીની શીતળ લહેરી અનુભવતા શ્રેણિક ભ. મહાવીર સામે અનિમેષઆશાભરી દષ્ટિએ જોઇ રહ્યો. એ-ચાર મહિના કે પાંચ-પંદર વર્ષ પછી કાઇને શૂળીએ ચડાવવાના હાયએને પેાતાને એ વાતની જાણ કરવામાં આવે તે એને જીવન-આનંદ કયાં સુધી ટકે ? શ્રેણિકની સ્થિતિ પણ અત્યારે એવી જ-અથવા તે એ કરતાં પણુ - ખરામ

Page #266

કપિલા [ ૧૩૫ ] હતી. નારકીની યંત્રણાઓ એણે સાંભળી હતી. ભ. મહાવીર એમાંથી બચવાને ઈલાજ બતાવે છે તે જોઈને શ્રેણિક પુલકિત બને.
ધર્મનાયકેને-ભવોને એકલી તાત્વિક વાત કહી દેવાથી નથી ચાલતું. દદીની જેમ જિજ્ઞાસુઓ અને મુમુક્ષુઓને એકની એક જ વાત વિવિધ સ્વરૂપે કહેવી પડે છે. ભ. મહાવીરની, સામાન્યજનેને પણ ગૂઢ વાત સરળ શબ્દોમાં સમજાવવાની કળા એમના ઉપનયો અને ઉદાહરણોમાં દેખાય છે. એમને “ નિયતિ ”કર્મફળ નિષ્ફળ નથી જતાં એ જ વાત કહેવાની હતી-નારકીનું જે આયુષ બંધાયું હોય તે તે વેઠવું જ જોઈએ એ સત્ય સમજાવવું હતું. ઔષધ તે એ જ હતું, પણ એનું બાહ્ય સ્વરૂપ પલટાવવા મહાવીરે શ્રેણિકને કહ્યું:
તમારા રાજ્યમાં એક કાલસૌરિક નામનો કસાઈ છે, એ રોજ પાંચસે જેટલા પાડાઓનો વધ કરે છે....”
ઓળખું છું, કહે, કહો. એને આપ ફરમાવે તેવી સજા કરવા તૈયાર છું. મારું નરકનું આયુષ તૂટવું જોઈએ.” હર્ષઘેલે શ્રેણિક વચ્ચે જ બોલ્ય.
સજાની વાત જ નથી, એક દિવસ પણ જે એ પાડાઓની હિંસા બંધ કરે તે તમારે નારકમાં જવાની જરૂર ન રહે.”
ભ. મહાવીર વાક્ય પૂરું કરે તે પહેલાં જ શ્રેણિક બેલ્યો “ એ તો મારા માટે રમતવાત છે. કાલે જ પાડાને વધ કરનાર કાલસૌરિકને બંધ કરું.”

Page #267

[૨૩૬ ] મહાદેવીઓ
તે સાથે તમારી દાનશાળામાં કપિલા નામની એક દાસી રહે છે, એ જે શ્રમને-તપસ્વીઓને દાન આપે તે તમારી નરકગતિ નિવારી શકાય.” .
કાલસોરિકને હિંસા કરતો રેકો અને કપિલા જેવી એક દાસી પાસે, પિતાની જ દાનશાળામાંથી તપસ્વીઓને આહાર અપાવે એમાં તે એ કયે ભારે પુરુષાર્થ કરવાનું હતું ? એક આદેશ જ કરવાની જરૂર હતી. ચપટી વગાડવા જેટલું એ સહજ-સરળ હતું.
કાલસૌરિકને એક દિવસ કારાગ્રહમાં પૂરી રાખ્યો હોય અથવા તે હેડમાં ના હોય તે તેનામાં પાડાનો વધ તે ઠીક, કીડીની હિંસા કરવા જેટલી પણ શક્તિ કે સ્મૃતિ ન રહે. પણ પાછા શ્રેણિકે વિચાર કર્યો કે ધારે કે કારાગ્રહમાંથી છટકી જાય-હેડ તેડીને નાસી જાય તે પાછું નારીનું દુઃખ ઊભું રહે. આખરે શ્રેણિકે અજબ ઉપાય ચિંત. કાલસૌરિકને પગે બાંધીને એક અંધારા કૂવામાં ઊંધે માથે લટકાવ્ય હેય તે પાણીની અંદર એ પાડાને વધ કરવા માગે તે પણ કઈ રીતે કરી શકવાને હતું ?
બીજી તરફ કપિલા દાસીને, જે કઈ શ્રમણ-ભિક્ષક કે સાધુ-સંત આવે તેમને છૂટે હાથે પોતાની દાનશાળામાંથી જ વહરાવવાની સ્પષ્ટ આજ્ઞા કરી. બને ઠેકાણે, હોશિયાર પહેરગીરે મૂકી દીધા.
બીજે દિવસે શ્રેણિકે મહાવીર પ્રભુ પાસે આવી નિવેદન કર્યું: “ભગવન્! કાલસીરિકે ગઈ કાલને

Page #268

[ ૨૩૭ ]
કપિલા આખા દિવસ અહિંસકપણે ગુજાર્યો છે. અને કપિલાએ પણ પેાતાના સગા હાથે શ્રમણેા-તપસ્વીઓને છૂટથી આહારાદિક આપ્યાં છે. ”
૮૮
ભ. મહાવીરના કમલદલ જેવા બીડાયેલા સુકુમાર એછો ઉપર કરુણામિશ્રિત સ્મિત ફરકયું. એમણે શ્રેણિક મહારાજાને ઉદ્દેશીને કહ્યું: “ લેાહી નથી રેડાયું, પણુ હિંસા તે। કૂવામાં પણ થઈ છે. પૂછી જોજો એ કાલસૌરિક કસાઈને, એણે પાણીમાં પાડા ચીતરીને, એકે એક કાલ્પનિક. પાડાની ગરદન ઉપર કૃપાણ ફેરવ્યુ છે. આ માનસિક હિંસા વાચિક તેમજ કાયિક હિંસા કરતાં વધુ ભયંકર હાય છે. હાથે પગે એડીએથી બધાએલે। માનવી ભલે કાયાથી કેાઈની હિંસા ન કરી શકે, પણ એના મનેાભાવ તે હિંસાથી ખદબદતા જ રહે છે. અહિંસા મહારથી નથી આવતી. શુધ્ધ અંતર એ એનુ ઉદ્ભવસ્થાન છે, કાલસૌરિકને હિંસા કરતે રોકવાનું કેાઈ રાજા-મહારાજામાં કે દેવી-દેવતામાં પણ સામર્થ્ય નથી. તમે એને ખળાત્કારે અહિંસક ન અનાવી શકે. ”
“ એ જ પ્રમાણે કપિલા દાસીનું. ” ભ. મહાવીર વધુ સ્પષ્ટતા કરી: “ દાન આપવામાં કપિલાએ બાકી નથી રાખી. અન્નભંડાર રાજવીના હતા–ભિક્ષુકા અને શ્રમણેા પણ સુપાત્ર હતા. માત્ર કપિલાની મનેાદશા દાનીને શૈલે એવી નહાતી. આહાર વહેારાવતાં પણુ કપિલાએ એમ જ ચિંતવેલુ કે–“ મારું શું છે ? શ્રેણિક મહારાજાના આ ચાટવા ભલે દાન દેતે. મારે ને આ

Page #269

[ ર૩૮ ] મહાદેવીએ દાનને લેવાદેવા જ કયાં છે?” આવી શુષ્ક અને દશાવાળી કપિલા, પિતાને હાથે દાન કરવા છતાં એ દાનના પુણ્ય કે ગૌરવથી છેક વંચિત જ રહી છે.”
શ્રેણિક હવે એટલું સમજ્યો કે નિયતિ જેટલી નિષ્ફર-નિર્મમ અને નિશ્ચિત હોય છે તેટલી જ આ બે વ્યકિતઓ પણ ઊંધી ખોપરીવાળી હતી. નિયતિની જ એ બે છાયામૂર્તિઓ હતી. કાલસીરિક કસાઈ કે કપિલા દાસીની મનોદશા પલટાવવાનું જેમ અશક્ય અને અસંભવિત હતું તેમ નિયતિની ઘટમાળને મિથ્યા બનાવવી એ કેઈન પણ હાથની વાત નથી.
કપિલાને મહાવીરદેવના યુગની મહાદેવી તે ન કહેવાય એનું અંતર કઈ જુદા જ તત્વેથી ઘડાએલું હતું. ભ. મહાવીરે શ્રેણિક સાથેની વાતચીતમાં, કપિલાને નિયતિના એક પ્રતીક તરીકે જ ઓળખાવેલી હેય એમ લાગે છે. શ્રેણિક મહારાજનો અન્નભંડાર, એક રીતે કપિલાનો જ હતે. અસંખ્ય ભિક્ષુઓ, શ્રમણે, તાપસે એના હાથથી વિવિધ આહાર-સામગ્રી પામી, સંતુષ્ટ બનતા. માત્ર એ આહારદાનની કપિલાએ અનુમેદના જ કરી હતી તે તે સહેજે તરી જાત. કપિલાએ પિતાની સંકુચિત-ગંધાતી વાસનાસૃષ્ટિમાં ગેંધાઈ રહેવાનું પસંદ કર્યું ઘરઆંગણે વહેતી દાનની ભાગીરથીમાં સ્નાન કરવાનું એને ન સૂઝયું. માત્ર અનુમેદવારૂપે હાથ-પગ પલાન્યા હેત તેપણ એ તીર્થોદકના પ્રતાપે નવું સ્વર્ગીય જીવન પામી જાત. મહાવીર પ્રભુના યુગમાં વસવા છતાં, મહાવીરનું માહાન્ય ડે

Page #270

કપિલા [ ર૩૯ ] ઘણે અંશે સમજવા છતાં એણે પિતાના પૂર્વગ્રહ અને અભિનિવેશના પુરાણું અંધકારમય ભેંયરામાં જ પડી રહેવાનું પસંદ કર્યું. કપિલાએ પોતાના આત્માની સ્વાભાવિક ભવ્યતાને વિકસવાની કેઈ તક જ ન આપી. એક અભવી તરીકે એણે પિતાનું આખું જીવન વીતાવ્યું.
ભ. મહાવીરે એમના યુગનાં હિંસાત્મક યજ્ઞયાગ અને બીજા નાના મોટા અને અત્યાચાર સામે જેહાદ જગવી-અહિંસાને મંત્ર દશે દિશાઓમાં ગુંજતે કર્યો. એના પરિણામે ઘણા નિર્દોષ પશુઓ અભયદાન પામ્યાં, કુલીનના જુલમની ધુંસરીએથી દીનદુર્બળ ઉદ્ધાર પામ્યા. પણ મહાવીરની અહિંસાના પતિતપાવની ધારા, એટલેથી જ અટકી જતી નથી. પ્રમાદ પણ હિંસા છેવાચિક અને માનસિક પ્રમાદવાળા આચરણમાં હિંસાનાં બીજ છુપાયેલાં પડયાં છે એ મોલિક સિધ્ધાન્તની ઝાંખી આ કાલસૌરિક અને કપિલાના નાના જીવનપ્રસંગમાં મળે છે. એક બંદિવાનના રૂપમાં હોવા છતાં હિંસારત છે, બીજી દાન આપવા છતાં કૃપણ છે.
- કાલસૌરિક જે જરા કપિલા જેવો થઈ શક્યો હોત તે તે પાણીમાં પાડાનાં ચિત્ર આંકી, વધ કરતે વિરો હતઃ “હાશ, બળાત્કારે પણ આજે હિંસાના પાપમાંથી
બ ” એમ કહીને પિતાના દિલ ઉપર ભાર હળવે - કરી શક્યા હોત. કપિલા પણ જરા કાલસૌરિક થઈ
શકી હોત તો ભિક્ષુકને અન્નદાન આપતાં તે ચિંતવત કે-“શ્રેણિકના અન્નભંડાર સાધુ-સંત કાજે, મારા હાથે

Page #271

[૨૪૦ ] મહાવીઓ લૂંટાવાય છે એ મારું કેટલું અહેભાગ્ય! આ રીતે ભલે બીજા હજારે ભંડારે લૂંટાતા!”
પણ જેમને જીવનદષ્ટિ જ નથી લાધી એમના સંબંધમાં આવી કલ્પનાઓ કરવાને કંઈ અર્થ નથી. કપિલા અને કાલસૌરિકની જીવનનૈયા અવળી દિશાઓમાં જ ધકેલાતી હતી. સ્પષ્ટ અને સમ્યગદર્શનથી એ બન્ને વંચિત રહ્યાં હતાં.
કપિલાના જીવનમાં કેઈ અનુકરણીય તત્ત્વ નથીઃ માત્ર એનાં અવળા જીવનવહેણ જોયા પછી એટલું ભ૦ મહાવીર પાસે પ્રાથએઃ “કદાચ સ્વતંત્રપણે કઈ મહાન સત્કાર્ય અમારાથી ન થાય-ભારે પુરુષાર્થ પણ ન પુરાવી શકીએ-સામર્થ્ય અને વિકાસમાં થેડા પાછળ રહી જઈએ, પણ સત્કાર્યને–ભવ્ય પુરુષાર્થને, ત્યાગના કે દાનના સામર્થ્યને અમે અનુદી શકીએ એટલે થે પ્રકાશ તે અમારી પાસે જે છે તે રહેવા દેજે! ભગવન્! અમારી જીવનદષ્ટિને ક્રમે ક્રમે એ રીતે શુદ્ધ અને સમ્યગૂ બનાવજે!”

Page #272
આનંદ પ્રેસ–ભાવનગર.