________________
એ આતને સામને કર્યો. પોતે નિષ્કલંક રહીને કૌશબીને બચાવી લીધું. ચંડપ્રદ્યોતને શરમાવી પાછો વાળે.
આમ પરસ્પરમાં આક્રમણ કરતા, એ યુગના મહાન રાજવીઓ એક બીજાને બહુ નહિ ઓળખતા હોય એમ લાગે. પણ વસ્તુતઃ તેઓ નિકટના સંબંધીઓ હતા. રાજઐશ્વર્યા અને રમણીઓના સૌંદર્યને મેહ એમને ઉન્મત્ત બનાવી મુકો. અંગદેશ ઉપરના મગધના આક્રમણમાં, શતાનિક અને દધિવાહનના સંગ્રામમાં, ચંડપ્રોત અને સિંધુ-સૌવીરના ઉદયનના એક દાસી માટેના વિગ્રહમાં આ નર્યા ઉન્માદ સિવાય બીજી કઈ નીતિ નથી દેખાતી. પ્રજા ભલે સમૃદ્ધિશાલી અને પુરુષાર્થવાળી હેય, પણ મહારાજાઓની આ સાઠમારીમાં સહિસલામતી કે નિશ્ચિતતા જેવી વરતુ તે માત્ર શબ્દકેષમાં જ હશે. ભ. મહાવીર અને બુદ્ધદેવના ઉપદેશના પ્રતાપે રાજા તથા પ્રજાના, અતુલ ઐશ્વર્યમાંથી પરિણમતા સ્વેચ્છાચાર, કુલાભિમાન * તથા પરપીડન ઉપર અંકુશે તે જરૂર મુકાયાં હતાં. ભેગએશ્વર્ય અને અધિકારની ક્ષણિકતા પણ એમને સમજાઈ હતી, પરંતુ સંસ્કારોનું ધરાતળ બહુ સમુન્નત નહતું. એટલું છતાં ચંદનબાળા જેવી એક ક્ષત્રીય બાળાનું શૈર્ય, સુલાસા જેવી સારથી ગૃહિણીની અડગ શ્રદ્ધા, જયંતી જેવી શ્રાવિકાનું તાવિક ચિંતન અને ચર્ચા, મૃગાવતી તથા ચેલાણ સમી પટરાણીઓની અંતઃશુદ્ધિ, ધરાતલની અંદર વહેતા સંસ્કારિતાના નિર્મળ જળની આપણને પ્રતીતિ આપી જાય. છે. કોઈ પણ રાષ્ટ્રની એ ખરી ચિરંતન સમૃદ્ધિ છે.
