Book Title: Adhyatma Kamal Marttand
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003836/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya kitane hI arsese isa grantharatnako anuvAdake sAtha prakAzita karanekA vicAra cala rahA thA, parantu apane vidvAnoMko saMsthAke dUsare kAmoMse yatheSTa abakAza na milasakaneke kAraNa anuvAda-kArya barAbara TalatA rahA / Akhira do vidvAnoMne dRr3hatAke sAtha isa kAryako apane hAthoM meM liyA aura usake phalasvarUpa prastuta anuvAda taiyAra huA, jo taiyAra honeke bAda chapAI Adi kI yogya vyavasthA na bana sakane ke kAraNa kucha samaya taka yoM hI par3A rahA / antako zrImAn lA0 jugalakizorajI jaina kAgajI(mAlika pharma dhUmImala dharmadAsa) cAvar3I bAjAra dehalIne saMsthAke pahalese ArDaraprApta ruke par3e hue prakAzana-kAryoMko zIghra prakAzita karadenekA AzvAsana diyA aura usake liye itanI tatparatA tathA udAratAse kAma liyA ki saMsthAke eka do vidvAnoMko barAbara samayapara prUpharIDiMga Adi kAryoMko sampanna karate hue svakIya dekharekhameM granthoMko chapA leneke liye bar3e Adara-satkAra tathA kauTumbika premake sAtha apane pAsa rakkhA aura abhI taka rakha rahe haiN| sAtha hI unake liye presa-zrAdikI saba kucha suvidhA tathA yogya vyavasthA krdii| usIke phalasvarUpa aAja yaha grantha unhIM ke presameM mudrita hokara pAThakoMke hAthoMmeM jA rahA hai, kucha grantha isase pahale prakAzita ho cuke haiM aura kucha prakAzita honevAle haiN| ataH ina saba granthoMke sundara prakAzanakA pradhAna zreya ukta saujanyamUrti udArahRdaya lA* jugalakizorajI ko prApta hai, aura isake liye unheM jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya vaha saba thor3A haiM / saMsthA unake isa dhArmika sahayoga tathA upakArake liye sadA unakI RNI rhegii| ___yaha grantha Azvina mAsake antameM hI chapakara tayyAra hogayA thA, jaisA ki isake TAiTila pejase prakaTa hai, jo usI samaya chapa gayA thaa| parantu prastAvanA usa vakta taka tayyAra nahIM ho sakI thii| kArtikameM kalakattAke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vIrazAsana mahotsava kA bhI kitanA hI kArya sAmane AgayA thA, jisase jarA bhI avakAza nahIM mila skaa| kalakattAse vApisImeM kucha yAtrAkA progrAma rahA aura kucha dUsarA kAma chapane lgaa| isIse prastAvanA derase chapa sakI, isa vilambake kAraNa pAThakoMko jo pratIkSAjanya kaSTa uThAnA par3A usakA hameM kheda hai, aura isa majabUrI ke liye hama unase kSamA cAhate haiM / adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' prastAvanAkI viSaya-sUcI viSaya. 1 1. grantha (adhyAtmakamalamArtaNDa) aura usakI upayogitA 2. granthakartA kavirAjamalla aura unake dUsare prantha 3. paJcAdhyAyI aura lATIsaMhitA 4. paJcAdhyAyIkI kartRtva-viSayaka khoja 5. grantha-racanAkA samaya-sambandhAdika 6. prantha-nirmANakA sthAna-sambandhAdika 7. lATIsaMhitAkA nAmakaraNa 8. jambUsvAmi-carita 6. mathurAmeM saiMkar3oM jainastUpoMke astitvakA patA 10. kavivarakI dRSTimeM zAha akabara 11. chandovidyA (piGgala) 12. piGgalake padyoMparase rAjA bhAramalla 13. upasaMhAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA grantha aura usakI upayogitA prastuta grantha 'adhyAtmakamala-mArtaNDa' kA viSaya usake nAmase hI prakaTa hai-yaha adhyAtmarUpa kamaloMko vikasita karanevAlA sUrya hai| isameM aAtmAke pUrNa vikAsako siddha karaneke liye mokSa tathA mokSamArgakA nirUpaNa karate hue, samyagdarzana aura samyagjJAnake viSayabhUta jIvAdi samatattvoM aura unake antargata bheda-prabhedoM tathA dravya-guNa-paryAyoMke svarUpa para acchA prakAza DAlA gayA hai; aura isa taraha adhyAtma-viSayase sambandha rakhanevAle prAyaH sabhI pramukha prameyoMko thor3emeM hI spaSTa karanekA saphala prayatna kiyA gayA hai| granthakI lekhana-zailI bar3I mArmika hai, bhASA bhI prAJjala, maMjI huI, jaMcI-tulI sUtrarUpiNI tathA prAsAdAdi-guNa-viziSTa hai| aura yaha saba granthakArakI suabhyata anubhUta lekhanIkA pariNAna hai| granthameM cAra pariccheda aura unameM kula 101 padya haiM / itanese svalpakSetrameM kitanA adhika prameya ( jJeya-viSaya ) UhApoha ke sAtha bharA gayA hai aura samayasArAdi kitane mahAn granthoMkA sAra khIMcakara rakhA gayA hai yaha granthake adhyayanase hI jAnA jA sakatA hai athavA usa viSayAnukramaNikA parase bhI pAThaka kucha anubhava kara sakate haiM jo granthake zurUmeM lagAI gaI hai, aura isase unheM granthakArakI agAdha vidvattA ke sAtha usakI racanA-cAturI (nirmANa kauzalya) kA bhI kitanA hI patA cala sakatA hai| aisI hAlatamaM yadi yaha kahA jAya ki yahA~ adhyAtma-samudrako kRz2ameM banda kiyA gayA athavA sAgarako gAgarameM bharA gayA hai to zAyada atyukti nahIM hogii| granthake antameM isa zAstrake samyaka adhyayanakA phala yaha batalAyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa hai ki usase darzanamoha-tattvajJAna-viSayaka bhrAnti-dUra hokara niyamase sadRSTi ( samyagdRSTi ) kI prApti hotI hai| aura yaha saddRSTi hI sAre zrAtma-vikAsa athavA mokSa-prAptikI mUla hai| ataH isa parase granthakI upayogitA aura bhI spaSTa hojAtI hai| __isa granthake Adi aura antameM maMgalAcaraNAdirUpase kisI prAcAryavizeSakA koI smaraNa nahIM kiyA gyaa| Adima aura antima donoM padyoMmeM 'samayasAra-kalaza' ke racayitA zrIamRtacandrasUrikA anusaraNa karate hue zuddhacidrUpa bhAvako namaskAra kiyA gayA hai aura granthakA kartA vAstavameM zabdoM tathA arthoko batalAkara apaneko usake kartRtvase alaga kiyA hai| jaisA ki donoM granthoMke nimna padyoMse prakaTa hai :"namaH samayasArAya svAnubhUtyA ckaaste| citsvabhAvAya bhAvAya sarvabhAvAntaracchide / / (Adima) "svazakti-saMsUcitavastutattvairvyAkhyA kRteyaM samayasya shbdaiH| svarUpaguptasya na kiJcidasti krtvymevaamRtcndrsuureH||(antim) --samayasArakalaza "praNamya bhAvaM vizadaM cidAtmakaM samastatatvArthavidaM svabhAvataH / pramANa siddhaM nayayuktisaMyutaM vimuktadoSAvaraNaM smnttH| (prAdi0) - "arthAzcAdyavasAnavarjatanavaH siddhAH svayaM mAnatastallakSmapratipAdakAzca zandA niSpannarUpAH kila / bho vijJAH paramArthataH kRti riyaM zabdArthayozca svato navyaM kAvyamidaM kRtaM na viduSA tadrAjamallena hi // (antima) _ -adhyAtmakamalamArtaNDa - hA~, 10 ve padyameM gautama (gaNadhara), vakragrIva aura amRtacandrasUrikA nAmollekha : jarUra kiyA hai aura unheM jinavara-kathita jIvA'jIvAdi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tattvoMke prarUpaNameM pramANarUpase svIkRta kiyA hai| jinameM 'vakragrIva' nAma yahA~ kundakundAcAryakA vAcaka hai; kyoMki kucha paTTAvaliyoMmeM kundakundAcAryake pA~ca nAmoMkA ullekha karate hue vakragrIva bhI eka nAma diyA hai| unhIM parase isa nAmako apanAyA gayA jAna par3atA hai, jo aitihAsika dRSTise abhI vivAdApanna cala rahA hai| granthakartA kavirAjamalla aura unake dUsare grantha isa granthake kartA kavi rAjamalla athavA paNDita rAjamalla haiM jo 'kavi' vizeSaNase khAsa taura para vibhUSita the aura jo jaina samAjameM eka bahuta bar3e vidvAna, satkavi evaM granthakAra ho gaye haiN| isa granthameM yadyapi antha-racanAkA koI samaya nahIM diyA hai, phira bhI kavivarake dUsare do granthoMmeM racanAkAla diyA huA hai aura usase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki Apa vikramakI 17 vIM zatAbdImeM usa samaya hue haiM jaba ki akabara bAdazAha bhAratakA zAsana karatA thaa| akabara bAdazAhake sambandhameM kucha jJAtavya bAtoMkA ullekha bhI Apane apane granthoM meM kiyA hai aura dUsarI bhI kucha aitihAsika ghaTanAyoMkA patA unase calatA hai, jinheM yathAvasara aAge prakaTa kiyA jAyagA / isa granthakI eka prAcIna pratikA ullekha piTarsana sAhabakI saMskRta granthoMke anusandhAna-viSayaka 4thI riporTameM naM0 2365 para pAyA jAtA hai, jo saMvat 1663 vaizAkha sudi 13 zanivArakI likhI huI hai*, aura isase spaSTa hai ki yaha grantha vikrama saM0 1663 se pahale bana cukA thaa| kitane pahale ? yaha abhI anusandhAnAdhIna hai| _* "iti zrImadadhyAtmakamalamArtaNDAbhidhAne zAstre saptatattvanavapadArthapratipAdakazcaturthaH zrutaskandhaH samAptaH // 4 // graMthAgrasaMkhyA 205 saMvat 1663 varSa sAkha sudi 13 zanivAsare bhaTTAraka zrI kumAraseNi tadAmnAye agrotakAnvaye goilagotre sAhu pIthu tadbhAryA sUrAhI tatputra paMDita chajamala adhyAtmakamalakI prati likSApitaM / likhitaM paMDita sohilu // " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa kavivarane kula kitane granthAMkI racanA kI yaha to kisIko mAlUma nahIM; parantu abhI taka ApakI maulika kRtiyoMke rUpameM prastuta grantha ke lAvA cAra granthoMkA hI aura patA calA hai, jinake nAma haiM-1 jambUsvAmicarita, 2 lATIsaMhitA, 3 chandovidyA ( piGgala ), aura 4 paJcAdhyAyI / inameM se chandovidyAko chor3akara zeSa saba grantha prakAzita bhI ho cuke haiN| 4 eka chaThA grantha ApakA aura bhI batalAyA jAtA hai aura vaha hai 'samayasAra kalazakI hindI TIkA' jise bra0 zItalaprasAdajIne zrAjase koI 14 varSa pUrva sUrata se isa rUpameM prakAzita karAyA hai ki pahale amRtacandra zrAcAryakA saMskRta kalaza tadanantara 'khaMDAnvaya- sahita artha' ke rUpameM yaha TIkA, isake bAda apanA 'bhAvArtha' aura phira paM0 banArasIdAsajIke samayarace' ke hindI pdy| isa TIkAkI bhASA purAnI jayapurI (DhuMDhArI ) athavA mAravAr3I gujarAtI jaisI hindI hai, TIkAke Arambha tathA antameM koI maMgalAtmaka athavA samApti sUcaka hindI padya nahIM hai, jisakI piMgala meM ye hue hindI padyoMke sAtha tulanA kI jAtI, aura na TIkAkI bhASAke anurUpa aisI koI sandhi hI dekhane meM AtI hai, jisase TIkAkArake nAmAdikakA kucha vizeSa paricaya milatA / kavivara pa0 banArasIdAsajIne apane hindI samayasAra nATaka meM amRtacandrIya saMskRta nATakakI eka bAlabodha sugama TIkAkA ullekha kiyA hai aura use pAMDe ( paMDita ) rAjamallajI kRta likhA hai / sAtha hI, pAMDe rAjamallajIko samayasAra nATakakA marmI batalAte hue, yaha bhI prakaTa kiyA hai ki unakI isa TIkA parase rA nagarameM bodha vacanikA phailI, kAla pAkara adhyAtma-zailI athavA maMDalI jur3I aura usa maMDalIke paM0 rUpacandajI Adi pA~ca pramukha vidvAnAMkI preraNAko pAkara unhoMne ukta rAjamallIya TIkA ke AdhArapara apanI yaha hindI chandobaddha racanA kI hai aura use grAzvina sudi 13 saM0 1663 ko ravivAra ke dina pUrA kiyA hai / isa kathana ke kucha padya isa prakAra haiM: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "pAMDe rAjamalla jinadharmI, samayasAra nATakake mrmii| tinheM garaMthakI TIkA kInI, bAlabodha sugama kara diinii||23|| ihavidhi bodha-vacanikA phailI, samai pAi adhyAtama shailii| pragaTI jagamAhIM jinavAnI, gharaghara nATaka-kathA bkhaanii||24|| nagara Agare mAMhi vikhyAtA, kAraNa pAi bhaye bahu jnyaataa| paMca puruSa ati nipuna pravIne, nisadina jnyaankthaa-rsbhiine||2|| nATaka samayasAra hita jIkA, sugamarUpa rAjamala TIkA / kavitabaddha racanA jo hoI, bhAkhA grantha par3he saba koI // 35 // taba banArasI manameM AnI, kIjai to pragaTai jinvaanii| paMca puruSakI AjJA lInI, kavitabaMdhakI racanA kInI // 36 / / sorahasai tirANave bIte, AsumAsa sitapakSa vitIte / terasI ravivAra pravInA, tA dina graMtha samApata kInA // 37 // " TIkAko dekhanese mAlUma hotA hai ki vaha acchI mArmika hai, sAtha hI sarala tathA subodha bhI hai| aura hamAre prastuta granthakAra eka bahuta bar3e anubhavI tathA adhyAtma-viSayake mArmika vidvAna hue haiM; jaisAki unake isa adhyAtmakamalamArtaNDase hI spaSTa hai, jisameM samayasArake kitanehI kalazoMkA anusaraNa unake marmako acchI tarahase vyakta karate hue kiyA gayA hai, jisakA eka namUnA tRtIya kalazako lakSyameM rakhakara likhA gayA granthakA cauthA padya hai ( dekho pRSTha 3) aura dUsarA namUnA Upara dI huI Adiantake padyoMkI tulanA hai / TIkAmeM usa prakArakI vidvattA evaM tarka-zailIkI jhalaka jarUra hai, aura isaliye bahuta saMbhava hai ki ye hI kavi rAjamallajI isa TIkAke bhI kartA hoM; parantu TIkAkI bhASA kucha sandeha jarUra utpanna karatI hai-chaMdovidyAke hindI padyoMkI bhASAke sAtha usakA pUrA mela nahIM miltaa| ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa sakatA hai ki yaha kavivarakI pahalekI racanA ho tathA gadya aura padyakI unakI bhASAmeM bhI antara ho / kucha bhI ho, apanI bhASA parase yaha AgarAkI banI huI to mAlUma nahIM hotI-mAravAr3a AdikI taraphake kisI sthAnakI banI huI jAna par3atI hai| kaba banI? yaha kucha nizcitarUpase nahIM kahA jaasktaa| yadi ye hI kavi rAjamallajI isake katA hoM to yaha hosakatA hai ki isakI racanA jambUsvAmicaritakI racanA gatasaMvat 1632se pahale huI ho; kyoMki jambUsvAmicarita para una vicAroM evaM saMskAroMkI chAyA par3I huI jAna par3atI hai jinakA pUrvameM samayasArakI TIkA likhate samaya utpanna honA svAbhAvika hai aura jisakA namUnA Age ukta caritake paricayake avasara para diyA jaaygaa| yaha TIkA kisake liye athavA kinako lakSya karake likhI gaI, yaha bhI nizcitarUpase nahIM kahA jaasktaa| kyoMki TIkAmeM aisA koI ullekha nahIM hai, jaba ki kavivarake dUsare granthoMmeM isa prakArakA ullekha dekhA jAtA hai ki kisa granthakA nirmANa kisake nimitta athavA kisakI preraNAko pAkara huyA hai, aura jise Age yathAvasara prakaTa kiyA jaaygaa| yahA~ isa TIkAkA prArambhika bhAga jo 'namaH samayasArAya' isa maMgala kalazake anantara usakI vyAkhyAke zrAdya aMzake rUpameM hai nIce diyA jAtA hai, jisase pAThakoMko TIkAkI bhASA aura usakI lekhana-paddhatikA kucha anubhava prApta ho sakeH _ "TIkA-bhAvAya namaH bhAva zabdai kahijai padArtha / padArtha saMjJA chai satvasvarUpakahuM / tihate yahu athu ThaharAyau ju koI sAsvato vasturUpa tIhaiM mhAMko namaskAru / so vasturUpa kisau chai / citsvabhAvAya cit kahijai cetanA soI chai svabhAvAya kahatAM svabhAva sarvasva jihikauM tihikauM mhAMko namaskAru / ihiM vizeSaNa kahatAM doi samAdhAna hauhi chai| eka tau bhAva kahatAM padArtha, je padArtha keI cetana chai, keI acetana cha, tihiM mAhai cetana padArtha namaskAru karivA yogya chai, isau ay Upajai chai / dUjo samAdhAna isau ju yadyapi vastuko guNa vastu hI mAhai garbhita chai, vastu guNa eka hI satva chai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tathApi bhedu upajAi kahavA jogya chai / vizeSaNa kahivA pASai vastuko jJAnu upajai nahIM / punaH kiM viziSTAya bhAvAya aura kisau chai bhAva / samayasArAya samaya kahatAM yadyapi samaya zabdakA bahuta artha chai tathApi evasara samaya zabda samAnyaparne jIvAdi sakala padArtha jAnivA / tihiM mAMhi ju koI sArAya kahatA sAra hai / sAra kahatAM upAdeya chai jIva vastu, tihiM kauM mhAMko namaskAru | ihiM vizeSaNako yahu bhAva chai - sAra panau jAni cetanA padArthaM kauM namaskAru pramANa rAkhyo / asAra panauM jAni acetana padArthakoM namaskAra niSedhyau / Age koI vitarka karasI ju saba hI padArtha ApanA panA guNa virAjamAna hai, svAdhIna hai, koI kisa hI kau zrAdhIna nahIM, jIva padArthakauM sArapanauM kyoM ghaTai chai / tihiko samAdhAna karivAkahuM doi vizeSaNa kahyA / "+ 1 paMcAdhyAyI aura lATIsaMhitA paJcAdhyAyIkA lADhIsaMhitA ke sAtha ghaniSTa sambandha hai, ataH yahA~ donoMkA eka sAtha paricaya karAyA jAtA hai / kavivarakI kRtiyoMmeM jisa paMcAdhyAyI granthako sarvapradhAna sthAna prApta hai aura jise svayaM granthakArane grantha-pratijJAmeM grantharAja likhA hai vaha Ajase koI 38-36 varSa pahale prAyaH zraprasiddha thA - kolhApura, ajamera zrAdike kucha thor3e se hI zAstra bhaNDAroMmeM pAyA jAtA thA aura bahuta hI kama vidvAn usake astitvAdise paricita the / zaka saMvat 1828 ( I0 san 1606 ) meM akalUja ( zolApura) nivAsI gAMdhI nAthAraMgajIne ise kolhApurake 'jainendra mudraNAlaya' meM chapAkara binA granthakartA ke nAma aura binA kisI prastAvanA ke hI prakAzita kiyA / tabhI se yaha grantha vidvAnoMke + vinAH / I sUratakI ukta mudrita pratimeM bhASAdikA kucha parivartana dekhane meM AyA, ataH yaha aMza 'nayAmandira' dehalIkI saM0 1755 dvitIya jyeSTha vadi 4 kI likhI huI pratipasse udadhRta kiyA gayA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa vizeSa paricayameM AyA, vidvadvarya paM. gopAladAsajIne ise apane ziSyoM ko par3hAyA, unake eka ziSya paM0 makkhanalAlajIne isapara bhASATIkA likhakara use vIranirvANa saM0 2444 (san 1918) meM prakaTa kiyA, aura isa taraha para samAjameM isakA pracAra uttarottara bddh'aa| apane nAma parase aura granthake Adima maGgalapadyameM prayukta hue 'pazcAdhyAyAvayavaM' isa vizeSaNapada parase bhI yaha grantha pA~ca adhyAyoMkA samudAya jAna par3atA hai| parantu isa vakta jitanA upalabdha hai use adhikase adhika Der3ha adhyAyake karIba kaha sakate haiM, aura yaha bhI ho sakatA hai ki vaha eka adhyAya bhI pUrA na ho| kyoMki granthameM adhyAya-vibhAgako lie hue koI sandhi nahIM hai aura na pA~coM adhyAyoMke nAmoMko hI kahIM sUcita kiyA hai| zurUmeM 'dravyasAmAnyanirUpaNa' nAmakA eka prakaraNa prAyaH 770 zlokoMmeM samApta kiyA gayA hai, use yadi eka adhyAya mAnA jAya to yaha grantha Der3ha adhyAyake karIba hai aura yadi adhyAyakA eka aMza (prakaraNa) mAnA jAya to ise eka adhyAyase bhI kama samajhanA caahie| bahuta karake vaha prakaraNa adhyAyakA eka aMza hI jAna par3atA hai, dUsarA 'dravyavizeSanirUpaNa' nAmakA aMza usake Age prAraMbha kiyA gayA hai, jo 1145 zlokoMke karIba honepara bhI adhUrA hai| parantu vaha zrAdya prakaraNa eka aMza ho yA pUrA adhyAya ho, kucha bhI sahI, isameM sandeha nahIM ki prakRta grantha adhUrA hai-usameM pA~ca adhyAya nahIM haiM aura isakA kAraNa granthakArakA use pUrA na kara sakanA hI jAna par3atA hai| mAlUma hotA hai granthakAra mahodaya ise likhate hue akAlameM hI kAlake gAlameM cale gaye haiM, unake hAthoM isa granthako pUrA honekA avasara hI prApta nahIM hosakA, aura isIse yaha grantha apanI vartamAna sthitimeM pAyA jAtA hai-usapara granthakArakA nAma taka bhI upalabdha nahIM hotaa| ___ granthake prakAzana-samayase hI janatA isa bAtake jAnaneke lie barAbara utkaMThita rahI ki yaha grantha kaunase AcArya athavA vidvAnkA banAyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA huA hai aura kaba banA hai| parantu vidvAn loga 18-19 barSa taka bhI isa viSayakA koI ThIka nirNaya nahIM kara sake aura isalie janatA barAbara aMdheremeM hI calatI rhii| granthakI praur3hatA, yuktivAditA aura viSayapratipAdana-kuzalatAko dekhate hue kucha vidvAnoMkA isa viSayameM taba aisA khayAla hogayA thA ki yaha grantha zAyada puruSArthasiddhaya pAya Adi graMthoMke tathA samayasArAdikI TIkAoMke kartA zrIamRtacandrAcAryakA banAyA huA ho| paM0 makkhanalAlajI zAstrIne to isapara apanA pUrA vizvAsa hI prakaTa kara diyA thA aura paMcAdhyAyI-bhASATIkAkI apanI bhUmikAmeM likha diyA thA ki "paMcAdhyAyIke kartA anekAnta-pradhAnI zrAcAryavarya amRtacandrasUri hI haiN|" parantu isake samarthanameM mAtra anekAntazailIkI pradhAnatA aura kucha viSaya tathA zabdoMkI samAnatAkI jo bAta kahI gaI usase kucha bhI santoSa nahIM hotA thA; kyoMki mUlagranthameM kucha bAteM aisI pAI jAtI haiM jo isa prakArakI kalpanAke viruddha par3atI haiN| dUsare, uttaravartI granthakAroMkI kRtiyoMmeM usa prakArakI sAdhAraNa samAnatAoMkA honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai| kavi rAjamallane to apane adhyAtmakamalamArtaNDa (padya naM0 10) meM amRtacandrasUrike tattvakathanakA abhinandana kiyA hai aura unakA anusaraNa karate hue kitane hI padya unake samayasAra-kalazoMke anurUpa taka rakkhe haiN| astu / / paM0 makkhanalAlajIkI TIkAke prakaTa honese koI 6 varSa bAda arthAt aAjase koI 20 varSa pahale san 1924 meM mujhe dillI paMcAyatI mandirake zAstra bhaNDArase, bA. pannAlAlajI agravAlakI kRpA-dvArA, 'lATIsaMhitA' nAmaka eka azrutapUrva grantharatnakI prApti huI, jo 1600 ke karIba zlokasaMkhyAko liye hue zrAvakAcAra viSaya para kavi rAjamallajIkI khAsa kRti hai aura jisakA paMcAdhyAyIke sAtha tulanAtmaka adhyayana karane para mujhe yaha bilakula spaSTa hogayA ki paJcAdhyAyI bhI kavi rAjamallajIkI hI kRti hai| isa khojako karake mujhe usa samaya bar3I prasannatA huI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa kyoMki maiM bhI usase pahale granthake kartRtva-viSayaka andhakArameM bhaTaka rahA thaa| aura isaliye maiMne 'kavirAjamalla aura paMcAdhyAyI' nAmaka lekhameM apanI khojako nibaddha karake use 'vIra' patra (varSa 3 aMka 12-13)ke dvArA vidvAnoMke sAmane rakkhA / sahRdaya evaM vicArazIla vidvAnoMne usakA abhinandana kiyA-use apanAyA, aura tabhIse vidvajanatA yaha samajhane lagI ki paMcAdhyAyI kavirAjamallajIkI kRti hai / Aja taka usa khojapUrNa lekhakA kahIMse bhI koI prativAda athavA virodha nahIM huaa| pratyuta isake, paM0 nAthUrAmajI premIne mANikacandra-granthamAlAmeM lATIsaMhitAko prakAzita karate hue usake sAtha use bhI uddhRta kiyA, aura jambUsvAmicaritake prakAzanAvasarapara usakI bhUmikAmeM zrI jagadIzacandrajI zAstrI ema0 e0 ne sApha taura para yaha ghoSaNA kI ki____ "aAjase aneka varSa pUrva jaba sva0 paM0 gopAladAsajI varaiyAkI kRpAse jaina vidvAnoMmeM paMcAdhyAyI nAmaka graMthake paThana-pAThanakA pracAra huA, usa samaya logoMkI yaha mAnyatA (dhAraNA ?)hogaI thI ki yaha grantha amRtacandrasUrikI racanA hai| parantu lATIsaMhitAke prakAza meM Anepara yaha dhAraNA sarvathA nirmala siddha huii| aura aba to yaha aura bhI nizcayapUrvaka kahA jAsakatA hai ki paMcAdhyAyI, lATIsaMhitA, jambUsvAmicarita aura adhyAtmakamalamArtaNDa ye cAroM hI kRtiyA~ eka hI vidvAn paM0 rAjamallake hAthako haiM / " parantu yaha dekhakara bar3A kheda hotA hai ki mere ukta lekhake koI ATha varSa bAda san 1932 meM jaba paM0 devakInandanajIne paMcAdhyAyIkI apanI TIkAko kAraMjA-aAzramase prakAzita karAyA taba unhoMne yaha jAnate-mAnate aura patroM dvArA merI usa katR tva-viSayaka khojako svIkAra karate hue tathA yaha AzvAsana dete hue bhI ki usake anurUpa hI graMthakartAkA nAma TIkAke sAtha prakAzita kiyA jAyagA, apanI usa TIkAko binA granthakartA ke nAmake hI prakAzita kara diyaa| ekAeka kisIke kahane-sunanekA unapara kucha aisA prabhAva par3A jAna par3atA hai ki unhoMne na to mere ukta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lekhake anukUla yA pratikula kucha likhanekI himmata kI, na apane sahapAThI paM0 makkhanalAlajIke matako hI apanAyA aura na granthakartA ke nAmAdiviSayameM apanI aorase do zabdoMkA likhanA athavA samAjameM calI huI sAmayika carcAkA ullekha karanA hI apanA koI kartavya samajhA, ora isaliye itane bar3e granthakI mAtra eka pejakI aisI bhUmikA likhakara. hI granthako prakAzita kara diyA jisameM granthakartAke nAmAdika-paricaya-viSayako sparza taka nahIM kiyA gayA hai aura isa taraha apane pAThakoMko granthakartA ke viSayameM ghora andhakArameM hI rakhanA ucita samajhA hai !!! yahA~ para maiM Apake eka patra tA0 3 janavarI san 1631 kI kucha paMktiyA~ uddhRta kara denA ucita samajhatA hU~ jo Apane mujhe 400zlokoMkI TIkA chapajAnepara likhA thA aura jisakI ye paMktiyA~ prakRta viSayase khAsa sambandha rakhatI haiM : "400 zloka chapa cuke haiM pUrvArdha pUrNa hote hI zrImAnakI sevAmeM bhejanekA vicAra hai| merA mata nizcaya hogayA hai ki grantha zrIvidvadvarya rAjamallajI kRta hI hai so maiM bhUmikAmeM likhanevAlA huuN|" / ina paMktiyoMmeM diye hue nizcaya aura AzvAsana parase pAThaka mere ukta kheda-vyaktIkaraNake aucityako bhale prakAra samajha sakate haiM / paJcAdhyAyIkI ka tva-viSayaka khoja aba pAThaka yaha jAnaneke liye jarUra utsuka hoMge ki vaha yuktivAda athavA khoja kyA hai jisake AdhAra para paJcAdhyAyIko kavirAjamallakRta siddha kiyA gayA hai, aura usakA jAna lenA isaliye bhI Avazyaka hai ki aba taka paMcAdhyAyIke jitane bhI saMskaraNa prakAzita hue haiM ve saba granthakartAke nAmase zUnya haiM aura isaliye unaparase pAThakoMko granthake kartRtva viSayameM kucha bhrama hosakatA hai| ataH usako yahA~para saMkSepameM hI prakaTa kiyA jAtA hai, aura isase pAThakoMko donoM granthoM ( paMcAdhyAyI aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 adhyAtma-kamala-mArtaNDa lATIsaMhitA) kA yatheSTa paricaya bhI mila jAyagA, jisako denA bhI yahA~ iSTa hai : (1) paMcAdhyAyImeM, sakyaktvake prazama-saMvegAdi cAra guNoMkA kathana karate hue, nIce likhI eka gAthA granthakAra-dvArA uddhRta pAI jAtI hai: saMveo Niveo ziMdaNa garuhA ya uvasamo bhttii| vacchallaM aNukaMpA aTThaguNA huMti sammatte // yaha gAthA, jisameM samyakatvake saMvegAdika aSTaguNoMkA ullekha hai, vasunandizrAvakAcArake samyaktva prakaraNakI gAthA hai-vahA~ mUlarUpase naM0 46 para darja hai aura isa zrAvakAcArake kartA prAcArya vasunandI vikramakI 12vIM zatAbdIke antima bhAgameM hue haiN| aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki paMcAdhyAyI vikramakI 12vIM zatAbdIse bAdakI banI huI hai, aura isalie vaha una amRtacandrAcAryakI kRti nahIM ho sakatI jo ki vasunandIse bahuta pahale ho gaye haiN| amRtacandrAcArya ke 'puruSArthasiddhathu pAya' granthakA to 'yenAMzena sudRSTiH' nAmakA eka padya bhI isa granthameM uddhRta hai, jise granthakArane apane kathanakI pramANatAmeM 'uktaM ca' rUpase diyA hai aura isase bhI yaha bAta aura jyAdA puSTa hotI hai ki prakRta grantha amRtacandrAcAryakA banAyA huA nahIM hai| __ yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki paM0 makkhanalAlajI zAstrIne apanI bhASA TIkAmeM ukta gAthAko 'kSepaka' batalAyA hai aura usake liye koI hetu yA pramANa nahIM diyA, sirpha phuTanoTameM itanA hI likha diyA hai ki"yaha gAthA paMcAdhyAyI meM kSepaka rUpase AI hai|" isa phuTanoTako dekhakara bar3A hI kheda hotA hai aura samajhameM nahIM AtA ki unake isa likhanekA kyA rahasya hai !! yaha gAthA paMcAdhyAyImeM kisI taraha para bhI kSepaka-bAdako milAI huI-nahIM ho sakatI, kyoMki granthakArane agale hI padyameM usake uddharaNako svayaM svIkAra tathA ghoSita kiyA hai, aura vaha padya isa prakAra hai: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA uktagAthArthasUtre'pi prazamAdi-catuSTayam / nAtiriktaM yato'styatra lakSaNasyopalakSaNam / / 467|| isa padyaparase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki granthakArane ukta gAthAko svayaM uddhRta karake use apane granthakA eka aMga banAyA hai aura usake viSayakA spaSTIkaraNa karane athavA apane kathanake sAtha usake kathanakA sAmaMjasya sthApita karanekA yahIMse upakrama kiyA hai-agale kaI padyoMmeM isI viSayakI carcA kI gaI hai| phira ukta gAthAko kSepaka kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| (2) paMcAdhyAyImeM granthakartAne apaneko jagaha jagaha 'kavi' likhA haiM'kavi' rUpase hI apanA nAmollekha kiyA hai, jaisAki Age calakara (naM0 5 se ) pAThakoMko mAlUma hogA, aura amRtacandrasUri apane granthoM meM kahIM bhI apaneko 'kavi' nahIM likhate haiN| isase bhI yaha jAnA jAtA hai ki paMcAdhyAyI amRtacandrAcAryakI kRti nahIM hai| astu / yaha to huaA amRtacandrAcArya ke dvArA prakRta granthake na race jAne Adi-viSayaka sAmAnya vicAra, aba granthake vAstavika kartA aura usake nirmANa-samaya-sambandhI vizeSa vicArako liijie| (3) paMcAdhyAyIkI jaba lATIsaMhitAke sAtha tulanAtmaka-dRSTise Antarika jA~ca (parIkSA)kI jAtI hai to yaha mAlUma hotA hai ki ye donoM grantha eka hI vidvAnakI racanAeM haiN| donoMkI kathanazailI, lekhana-praNAlI athavA racanA-paddhati eka-jaisI hai| UhApohakA DhaMga, padavinyAsa aura sAhitya bhI donoMkA samAna hai / paMcAdhyAyImeM jisa prakAra kiJca, nanu, atha, api, arthAt, ayamaH, ayaM bhAvaH, evaM, naivaM, maivaM, nohya, na cAzaMkyaM, ceta, no cet, yataH,tataH, atra,tatra,tadyathA ityAdi zabdoMke pracura prayoga ke sAtha viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai, usI taraha vaha lATIsaMhitAma bhI pAyA jAtA hai / saMkSepameM, donoM eka hI lekhanI, eka hI TAipa aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa eka hI TakasAlake jAna par3ate haiN| isake sivAya, donoM granthoMmeM saiMkar3oM padya bhI prAyaH eka hI pAye jAte haiM aura unakA khulAsA isa prakAra hai:.. (ka) lATIsahitAke tIsare sargameM, samyagadRSTike svarUpakA nirUpaNa karate hue, nanUllekhaH kimetAvAn' ityAdi padya na0 34 (mudritameM 27) se tadyathA sukhaduHkhAdi' isa padya naM0 60 (mudritameM 54) taka jo 27 padya diye haiM ve ve hI haiM jo paMcAdhyAyI TIkAke uttarArdhameM naM0 372 se 366 taka aura mUla pratimeM naM0 374 se 401 taka darja haiN| isI taraha 61 (mudritameM 55) nambarase 126 ( mudritameM 116)veM naM0 takake 66 padya bhI prAyaH ve hI haiM jo saTIka pratimeM 401 se 476 taka aura mUla pratimeM 412 se 476 taka pAye jAte haiN| hA~, 'athAnurAgazabdasya' nAmakA padya naM0 435 ( 437 ) paMcAdhyAyI meM adhika hai / ho sakatA hai ki vaha lekhakoMse chUTa gayA ho, lATIsaMhitAke nirmANasamaya usakI racanA hI na huI ho yA granthakArane use lATIsaMhitAmeM denekI jarUrata hI na samajhI ho / inake sivAya, isI sargameM, naM0 161 ( mudritameM 152) se 182 ( mudritameM 173) takake 22 padya aura bhI haiM jo paMcAdhyAyI ( uttarArddha) ke 721 ( 725 ) se 742 ( 746 ) nambara takake padyoMke sAtha ekatA rakhate haiN| (stra) lATIsaMhitAkA cauthA sarga, jo AzIrvAda ke bAda 'nanu sudarzanasyaitata'padyase prArambha hokara 'uktaH prabhAvanAMgo'pi' : padya para samApta hotA hai, 323 padyoMke karIbakA hai / inameMse nIce likhe do padyoMko chor3akara zeSa sabhI padya paMcAdhyAyIke uttarArdha (dvitIya prakaraNa )meM naM0 477 (480 ) se 720 (724) aura 743 (747 ) se 821 (825) taka prAyaH jyoMke tyoM pAye jAte haiM yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 268 (274) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yenAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati / / 266 (275) ye donoM padya 'puruSArthasiddhaya pAya' grantha ke padya haiM aura 'yenAMzena sudRSTiH' nAmake usa padyake bAda 'uktaM ca' rUpase hI uddhRta kiye gaye haiM jo paMcAdhyAyImeM bhI naM0 774 (778) para uddhRta hai| mAlUma hotA hai ye donoM padya paMcAdhyAyIkI pratiyoMmeM chUTa gaye haiN| anyathA, prakaraNako dekhate hue inakA bhI ukta padyake sAthameM uddhRta kiyA jAnA ucita thA / isI taraha paMcAdhyAyImeM bhI 'yathA prajvalito vahniH' aura 'yataH sidraM pramANAdve' ye do padya (naM0 528, 557 ) ina padyoMke silasile meM bar3he hue haiM / sambhava hai ki ve lATIsaMhitAkI pratiyoMmeM chUTa gaye hoM / isa taraha para 438 padya donoM granthomeM samAna haiM-athavA yoM kahanA cAhie ki lATIsaMhitAkA eka cauthAIse bhI adhika bhAga paMcAdhyAyIke sAtha eka-vAkyatA rakhatA hai| ye saba padya dUsare padyoMke madhyameM jisa sthitiko liye hue haiM usaparase yaha nahIM kahA jAsakatA ki ve 'kSepaka' haiM yA eka granthakArane dUsare granthakArakI kRtiparase unheM curAkara yA uMTAkara aura apane banAkara rakkhA hai / lATIsaMhitAke karttAne to apanI racanAko 'anucchiSTa' aura 'navIna' sUcita bhI kiyA hai aura usase yaha pAyA jAtA hai ki lATAsaMhitAmeM thor3ese 'uktaMca' padyoMko chor3akara * yathA : matyaM dharmarasAyano yadi tadA mAM shikssyopkrmaan| sAroddhAramivApyanugrahatayA svalpAkSaraM sAravat // ArSa cApi mRdUktibhiH sphuTamanucchiSTaM navInaM maha nirmANaM paridhehi saMghanRpatirmayopyavAdIditi // 7 // * zrutvetyAdivacaH zataM mRdurucinirdiSTanAmA kaviH / netuM yAvadamAghatAmabhimataM sopakramAyodyataH // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 adhyAtma-kamala-mArtaNDa zeSa padma kisI dUsare granthakArakI kRtiparase nakala nahIM kiye gaye haiM / aisI hAlata meM padyoMkI yaha samAnatA bhI donoM granthoMke eka kartRtvako ghoSita karatI haiN| sAtha hI, lATIsaMhitAke nirmANakI prathamatAko bhI kucha batalAtI hai / ina samAna padyoMmeMse koI-koI padya kahIM kucha pATha-bhedako bhI liye hue haiM aura usase adhikAMzameM lekhakoMkI lIlAkA anubhava honeke sAthasAtha paMcAdhyAyI ke kitane hI padyoMkA saMzodhana bhI hojAtA hai, jinakI azuddhiyoMko tIna pratiyoM parase sudhAranekA yatna karane para bhI paM0 makkhanalAlajI zAstrI sudhAra nahIM sake aura isalie unheM galatarUpameM hI unakI TIkA prastuta karanI pdd'ii| ina padyoMmeM se kucha padya namUne ke taura para, lATIsaMhitA meM diye hue pAThabhedako koSThaka meM dikhalAte hue, nIce diye jAte haiM : dravyataH kSetratazcApi kAlAdapi ca bhAvataH / nAtrANamaMzato'pyatra kutastaddhiya (dvIrma) hAtmanaH / / 535|| mArgo (i) mokSasya cAritraM tatsadbhakti (sadddagjJapti) puraHsaram / sAdhayatyAtmasiddhayarthaM sAdhuranvarthasaMjJakaH ||667 // madyamAMsamadhutyAgI tyaktodumbara-paMcakaH / nAmataH zrAvakaH kSAnto (khyAto) nAnyathApi tathA gRhI // 726 || zeSebhyaH kSutpipAsAdi- pIDitebhyo'zubhodayAt / dInebhyo dayA (Sbhaya) dAnAdi dAtavyaM karuNArNavaiH / / 731 / / nitye naimittike caivaM (tya) jinabimbamahotsave / zaithilyaM naiva karttavyaM tatvajJaistadvizeSataH // 73 // athAtaddharmaNaH pakSe (arthAnnAdharmiNa: pakSI) nAvadyasya manAgapi / dharmapakSakSatiryasmAdadharmotkarSapoSa (ropa) NAt ||14|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 ina padyoMparase viza pAThaka sahajameM hI paMcAdhyAyIke pracalita athavA mudrita pAThakI azuddhiyoMkA kucha anubhava kara sakate haiM aura sAtha hI ukta hindI TIkAko dekhakara yaha bhI mAlUma kara sakate haiM ki ina azuddha pAThoMkI vajahase usameM kyA kucha gar3abar3I huI hai| kisI kisI padya kA pATha-bheda svayaM granthakartAkA kiyA huA bhI jAna par3atA hai, jisakA eka namUnA isa prakAra hai: uktaM diGmAtramatrApi prasaMgAd-gurulakSaNam / zeSaM vizeSato vakSye (jJeyaM) tatsvarUpaM jinAgamAt // 714|| yahAM 'vakSye' kI jagaha 'jJeyaM' padakA prayoga lATIsaMhitAke anukUla jAna par3atA hai; kyoMki lATIsa~hitAmeM isake bAda gurukA koI vizeSa svarUpa nahIM batalAyA gayA, jisake kathanakI 'vakSye' padake dvArA paMcAdhyAyImeM pratijJA kI gaI hai, aura na isa padameM kisI hRdayastha yA karastha dUsare granthakA nAma hI liyA hai, jisake sAtha usa svarUpa-kathanakI pratijJA-zRGkhalAko jor3A jA sktaa| aisI hAlatameM yahA~ pratyeka granthakA apanA pATha usake anukUla hai, aura isaliye donoMko eka granthakartAkI hI kRti samajhanA caahie| (ga) lATIsaMhitAkI svataMtra kathana-zailIkA spaSTa AbhAsa karAneke liye yahA~ namUneke taurapara usake kucha aise padya bhI uddhRta kiye jAte haiM jo paMcAdhyAyImeM nahIM haiM: nanu yA pratimA proktA darzanAkhyA tdaadimaa| jainAnAM sA'sti sarveSAmAdavatinAmapi // 144 / / maivaM sati tathA turyaguNasthAnasya shuunytaa| nUnaM hakapratimA yasmAd guNe paJcamake matA // 14 // -tRtIya sarga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa' nanu vratapratimAyAmetatsAmAyikaM vrataM / tadevAtra tRtIyAyAM pratimAyAM tu kiM punaH // 4 // satyaM kintu vizeSo'sti prasiddhaH prmaagme| sAticAraM tu tatra syAdatrAtIcAravarjitam ||shaa kiJca tatra trikAlasya niyamo nAsti dehinAM / atra trikAlaniyamo munermUlaguNAdivat // 6 // tatra hetubazAtkApi kuryAtkuryAnna vA kacit / sAticAra-vratatvAdvA lathApi na vratakSatiH // 7 // anAvazyaM trikAle'pi kArya sAmAyikaM ca yat / anyathA vratahAniH syAdatIcArasya kA kathA / / 8 / / anyatrA'pyevamityAdi yaavdekaadshsthitiH| vratAnyeva viziSyante nArthAdarthAntaraM kvacit / / 6 / / zobhate'tIva saMskArAtsAkSAdAkarajo maNiH / saMskRtAni bratAnyeva nirjarA hetavastathA // 10 // -saptama srg| sArI lATIsaMhitA isI prakArake UhApohAtmaka padyoMse bharI huI hai| yahA~ vistAra-bhayase sirpha thor3e hI padya uddhRta kiye gaye haiM / ina padyoMparase vijJa pAThaka lATIsaMhitAkI kathanazailI aura usake sAhitya AdikA acchA anubhava prApta karaneke liye bahuta kucha samartha ho sakate haiM, aura paMcAdhyAyIke sAtha tulanA karanepara unheM yaha spaSTa mAlUma hosakatA hai ki donoM grantha eka hI lekhanIse nikale hue haiM aura unakA TAipa bhI eka hai| (4) paMcAdhyAyIke zurUmeM maMgalAcaraNa aura grantha karanekI pratijJArUpase jo cAra padya diye haiM ve isa prakAra haiM: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pAdhyAyAvayaM mama katuprentharAjamAtmavazAt / lokanidAnaM yasya vacastaM stube mahAvIram // 1 // zeSAnapi tIrthakarAnanantasiddhAnahaM namAmi samam / dharmAcAryAdhyApaka sAdhuviziSTAnmunIzvarAnvande ||2|| jIyAjanaM zAsanamanAdinidhanaM suvandyamanavadyam / yadapi ca kumatArAtI nadayaM dhUmadhvajopamaM dahati // 3 // iti vanditapaJcaguruH kRtamaGgala - satkriyaH sa eSa punaH / nAmnA paJcAdhyAyIM pratijAnIte cikIrSitaM zAstram ||4|| 16 inameM kramazaH mahAvIra tIrthaMkara, zeSa tIrthaMkara, ananta siddha aura zrAcArya, upAdhyAya tathA sAdhupada se viziSTa munIzvaroMkI vandanA karake jaina - zAsanakA jayaghoSa kiyA hai| aura phira apanI isa vandanA kriyAko maGgalasatkriyA batalAte hue grathakA nAmollekha- pUrvaka usake racanekI pratijJA kI gaI hai| ye hI saba bAteM isI krama tathA zrAzayako liye hue, zabdoM athavA vizeSaNAdi padoM ke kucha hera-phera yA kamI- bezI ke sAtha lATIsaMhitA ke zurUmeM bhI pAI jAtI haiN| yathA jJAnAnandAtmAnaM namAmi tIrthaMkara mahAvIram / Jain Educationa International yaccati vizvamazeSaM vyadIpi nakSatramekamicanabhasi 1 || namAmi zeSAnapi tIrthanAyakAnanantabodhAdicatuSTayAtmanaH / smRtaM yadIyaM kila nAmabheSajaM bhaveddhi vighnaughagadopazAntaye ||2|| praduSTakarmASTakavipramuktakAMstadatyaye cASTaguNAnvitAniha / samAzraye siddhagaNAnapi sphuTaM siddheH pathastatpadamicchatAM nRNAm // trayIM namasyAM jinaliGgadhAriNAM satAM munInAmubhayopayoginAM / padatrayaM dhArayatAM vizeSasAtpadaM muneradvitayAdihArthataH ||4|| For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma kamala-mArtaNDa jayanti jainAH kavayazca tagiraH pravartitA yaivssmaagdeshnaa| " vinirjitajADayamihAsudhAriNAM tamastamoreriva rshmibhirmht|| itIva sanmaGgalasatkriyAM dadhannadhIyamAnonvayasAtparaMparAm / upajJalATImiti saMhitAM kavizcikIrSati zrAvakasavratasthitim / / ina maGgalapadyoMkI paMcAdhyAyIke ukta maGgalapadyoMke sAtha, mUla pratipAdya viSayakI dRSTise, kitanI adhika samAnatA hai ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| donoM granthoMke maGgalAcaraNoMke stuti-pAtra hI eka nahIM balki unakA krama bhI eka hai | sAtha hI 'mahAvIraM', 'zeSAnapi tIrthakarAn'-'zeSAnapi tIrthanAyakAn', 'anantasiddhAn'--'siddhamaNAn', 'jIyAt'-'jayanti', 'iti','kRtamaGgalasakriya':-'sanmaGgalasakriyAM dadhan', 'cikIrSitaM',-'cikIrSati' ye pada bhI ukta samAnatAko aura jyAdA samudyotita kara rahe haiN| isI taraha paMcAdhyAyIkA 'AtmavazAt' racA jAnA aura lATI saMhitAkA 'upajJA' (svopanA) honA bhI donoM eka hI Azayako sUcita karate haiM / astu; maGgala padyoMkI isa sthitise yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki donoM grantha eka hI vidvAnke race hue haiN| (5) isake sivAya, paMcAdhyAyImeM granthakArane apaneko 'kavi' nAmase ullekhita kiyA hai--jagaha jagaha 'kavi' likhA hai / yathAH atrAntaraGgaheturyadyapi bhAvaH kavizuddhataraH / hetostathApi hetuH sAdhvI sarvopakAriNI buddhiH / / 5 / / tatrAdhijIvamAkhyAnaM vidadhAti yathA'dhunA / kaviH pUrvAparAyattaparyAlocavicakSaNaH / / (u0) 160| ukto dharmasvarUpopi prsNgaatsNgtoNshtH| kavirlabdhAvakAzastaM vistArAdvA kariSyati // 775 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 lATIsaMhitAmeM bhI granthakAra mahodaya apaneko 'kavi' nAmase nAmAGkita karate aura 'kavi' likhate haiM / jaisA ki Upara uddhRta kiye hue padya naM0 6, naM0 775 (yaha padya lATIsaMhitAke caturthasargameM naM0 270-mudrita 276para darja hai ) aura nIce likhe padyoM parase prakaTa hai tatra sthitaH kila karoti kaviH kavitvam / tadvardhatAM mayi guNaM jinazAsanaM ca ||1-86(mu087)| proktaM sUtrAnusAreNa yathANuvratapaMcakaM / guNavratatrayaM vaktumutsahedadhunA kaviH // 6-117 (mu0 106) isI taraha aura bhI kitane hI sthAnoMpara zrApakA 'kavi' nAmase ullekha pAyA jAtA hai, kahIM kahIM asalI nAmake sAtha kavi-vizeSaNa bhI jur3A huA milatA hai, yathA-'sAnandamAste kviraajmllH'(56)| aura ina saba ullekhoMse yaha jAnA jAtA hai ki lATIsaMhitAke kartAkI kavirUpase bahuta prasiddhi thI, 'kavi' unakA upanAma athavA padavizeSa thA aura ve akele (ekamAtra) usIke ullekha-dvArA bhI apanA nAmollekha kiyA karate the-'jambUsvAmicarita' aura chandovidyAmeM bhI 'kavi' nAmase ullekha hai| isIse paMcAdhyAyImeM jo abhI pUrI nahIM ho pAI thI, akele 'kavi' nAmase hI ApakA nAmollekha milatA hai| nAmakI isa samAnatAse bhI donoM grantha eka kavikI do kRtiyA~ mAlUma hote haiN| isameM sandeha nahIM ki kavi rAjamalla eka bahuta bar3e vidvAn aura satkavi hogaye haiN| kavike lie jo yaha kahA gayA hai ki 'vaha naye naye sandarbha-naI naI maulika racanAeM-tayyAra karanemeM samartha honA caahiye| vaha bAta unameM z2arUra thI aura ye donoM grantha usake jvalanta udAharaNa jAna par3ate haiN| ina granthoMkI lekhana-praNAlI aura kathana-zailI apane meM "kvinuutnsNdrbhH|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 adhyAtma-kamala-mArtaNDa DhaMgakI eka hI hai| lATIsaMhitA kI sandhiyoM meM ! rAjamallako 'syAdvAdAna - vadya - gadya-padya - vidyAvizArada - vidvanmaNi' likhA hai aura ye donoM kRtiyA~ unake isa vizeSaNake bahuta kucha anukUla jAna par3atI haiM / -- lATIsaMhitAko dekhakara yaha nahIM kahA jAsakatA ki paMcAdhyAyI usake karttAse bhinna kisI aura UMce darjeke vidvAnkI racanA hai / astu / maiM samajhatA hU~, Uparake ina saba ullekhoM, pramANoM athavA kathanasamuccayaparase isa viSaya meM koI sandeha nahIM rahatA ki paMcAdhyAyI aura lATIsaMhitA donoM eka hI vidvAna kI do viziSTa racanAe~ haiM, jinameM se eka pUrI aura dUsarI adhUrI hai| pUrI racanA lATIsaMhitA hai aura usameM usake karttAkA nAma bahuta spaSTarUpase 'kavirAjamalla' diyA hai / isalie paMcAdhyAyI ko bhI 'kavirAjamalla' kI kRti samajhanA cAhie, aura yaha bAta bilakula hI sunizcita jAna par3atI hai - isameM sandehake liye sthAna nahIM / grantha-racanAkA samaya-sambandhAdika lATI saMhitAko kavirAjamallane vi0 saM0 1641 meM AzvinazuklA dazamI ravivAra ke dina banAkara samApta kiyA hai| jaisA ki usakI prazastike nimna padyoMse prakaTa hai : zrInRpati (nRpa) vikramAdityarAjye pariNate sati / sahaikacatvAriMzadbhirabdAnAM zataSoDaza // 2 // + eka sandhi namUne ke taura para isa prakAra hai : "iti zrIsyAdvAdAnavadyagadyapadyavidyAvizArada - vidvanmaNi-rAjamallaviracitAyAM zrAvakAcArA'paranAma - lATIsaMhitAyAM sAdhudUdAtmaja - phAmana - manaH sarojAraviMda- vikAzanaikamArtaNDamaNDalAyamAnAyAM kathAmukhavarNanaM nAma prathamaH sargaH / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 tatrApya'zvinImAse sitapakSe shubhaanvite| dazamyAM dAzaratheH(thezca)zobhane ravivAsare // 3 // paMcAdhyAyI bhI isI samayake karIbakI-vikramakI 17vIM zatAbdIke madhyakAlakI-likhI huI hai| usakA prArambha yA to lATIsaMhitAse kucha pahale hogayA thA aura use bIcameM rokakara lATIsaMhitA likhI gaI hai aura yA lATIsaMhitAko likhaneke bAda hI, satsahAyako pAkara, kavike hRdayameM usake racanekA bhAva utpanna huA hai arthAt, yaha vicAra paidA huA hai ki use aba isI TAipa athavA zailIkA eka aisA grantharAja bhI likhanA cAhie jisameM yathAzakti aura yathAvazyakatA jainadharmakA prAyaH sArA sAra khIMcakara rakha diyA jaay| usIke pariNAmasvarUpa paMcAdhyAyIkA prArambha huaA jAna par3atA hai| aura use 'grantharAja' yaha upanAma bhI granthake Adima maMgalAcaraNameM hI de diyA gayA hai| parantu paMcAdhyAyIkA prArambha 'pahale mAnanekI hAlatameM yaha mAnanA kucha Apattijanaka jarUra mAlUma hotA hai ki, usameM una sabhI padyoMkI racanA bhI pahale hI se ho cukI thI jo lATIsaMhitAmeM bhI samAnarUpase pAye jAte haiM aura isaliye unheM paMcAdhyAyI parase uThAkara lATIsaMhitAmeM rakkhA gayA hai| kyoMki isake viruddha paMcAdhyAyImeM eka padya nimna prakArase upalabdha hotA hai: nanu taha(sudarzanasyaitallakSaNaM syaadshesstH| kimathAstyaparaM kiJcillakSaNaM tadvadAdya naH // 477 // yaha padya lATIsaMhitAmeM bhI caturtha sargake zurUmeM koSThakollekhita pAThabhedake sAtha pAyA jAtA hai / isameM 'tadvadAdya naH' isa vAkyakhaNDake dvArA yaha pUchA gayA hai ki, samyagdarzanakA yadi koI aura bhI lakSaNa hai to 'use aAja hameM batAiye / 'vada adya naH' ina zabdoMkA paMcAdhyAyIke sAtha koI sambandha sthira nahIM hotA-yahI mAlUma nahIM hotA ki yahA~ 'na:' (hameM) zabdakA vAcya kaunasA vyakti-vizeSa hai; kyoMki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 adhyAtma-kamala-mArtaNDa paMcAdhyAyI kisI vyakti-vizeSake prazna athavA prArthanApara nahIM likhI gaI hai| pratyuta isake, lATIsaMhitAmeM ukta zabdoMkA sambandha suspaSTa hai / lATIsaMhitA agravAla-vaMzAvataMsa maMgalagotrI sAhu dUdAke putra saMghAdhipati 'phAmana' nAmake eka dhanika vidvAnake lie, usake prazna tathA prArthanApara, likhI gaI hai, jisakA spaSTa ullekha saMhitAke 'kathAmukhavarNana' nAmake prathama sargameM pAyA jAtA hai / phAsanako saMhitAmeM jagaha jagaha AzIrvAda bhI diyA gayA hai / aura use mahAmati, upajJApraNI, sAmyadharmanirata, dharmakathArasika tathA saMghAdhinAtha jaise vizeSaNoM ke sAtha ullekhita kiyA hai / sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki vairATake bar3e bar3e mukhiyAoM athavA saradAroMmeM bhI usakA vacana mahatsUtra (AgamavAkya)ke samAna mAnA jAtA hai| ukta padyase pahale bhI, caturthasargakA prArambha karate hue, AzIrvAdakA eka padya pAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai: idamidaM tava bho vaNijAMpate ! bhavatu bhaavitbhaavsudrshnN| viditaphAmananAmamahAmate ! rasika ! dharmakathAsu ythaarthtH||1|| isase sApha jAnA jAtA hai ki isa padyameM jisa vyakti-vizeSako sambodhana karake ArzIvAda diyA gayA hai vahI agale padyakA praznakartA aura usameM prayukta hue 'naH' padakA vAcya hai / lATIsaMhitAmeM praznakartA phAmanake liye 'na:' padakA prayoga kiyA gayA hai, yaha bAta nIce likhe padyase aura bhI spaSTa ho jAtI hai| sAmAnyAdavagamya dharmaphalitaM jJAtuM vishessaadpi| bhaktyA yastamapIpRchad vRSarucirnAmnA'dhunA phaamnH|| dharmatvaM kimathAsya heturatha kiM sAkSAt phalaM tttvtH| svAmitvaM kimatheti sUriravadatsarvaM praNunaH kaviH / / 77 // 78 // aisI hAlatameM nahIM kahA jA jakatA ki ukta padya naM0 477 paMcAdhyAyIse uThAkara lATIsaMhitAmeM rakkhA gayA hai| balki lATIsaMhitAse uThA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 kara vaha paMcAdhyAyI meM rakkhA huA jAna par3atA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki ukta padya usa vAkya khaNDa meM samucita parivartanakA honA yA to chUTa gayA aura yA granthake bhI nirmANAdhIna honeke kAraNa usa vakta taka usakI z2arUrata hI nahIM samajhI gaI / aura isalie paMcAdhyAyIkA prArambha yadi pahale huA ho to yaha kahanA cAhie ki usakI racanA prAyaH usI hada taka ho pAI thI jahA~se zrAge lATIsaMhitA meM pAye jAnevAle samAna padyoMkA usameM prAraMbha hotA hai / anyathA, lATIsaMhitA ke kathana sambandhAdiko dekhate hue, yaha mAnanA hI jyAdA acchA aura adhika saMbhAvita jAna par3atA hai ki paMcAdhyAyIkA likhA jAnA lATIsaMhitAke bAda prAraMbha huA hai / parantu paMcAdhyAyIkA prAraMbha pahale huA ho yA pIche, isameM sandeha nahIM ki vaha lATIsaMhitA ke bAda prakAza meM AI hai aura usa vakta janatA ke sAmane rakkhI gaI hai jaba ki kavimahodayakI ihalokayAtrA prAyaH samApta ho cukI thI / yahI vajaha hai ki usameM kisI sandhi, adhyAya, prakaraNAdike yA granthakarttA ke nAmAdikakI yojanA nahIM ho sakI, aura vaha nirmANAdhIna sthiti meM hI janatAko upalabdha huI hai| mAsUma nahIM granthakartA mahodaya isameM aura kina kina viSayoMkA kisa hada taka samAveza karanA cAhate the aura unhoMne apane isa grantharAjake pAMca mahAvibhAgoM - adhyAyoM-- ke kyA kyA nAma soce the| hA~, granthameM vizeSa kathanakI bar3I bar3I pratijJAoM ko lie hue kucha sUcanA - vAkya z2arUra pAye jAte haiM, jinake dvArA isa prakArakI sUcanA kI gaI hai ki yaha kathana to yahA~ prasaMgavaza digdarzanamAtrake rUpameM athavA zirUpameM kiyA gayA hai, isa viSayakA vistRta vizeSa kathana yathAvakAza ( yathA sthala) Age kiyA jAyagA / aise kucha vAkya isa prakAra haiM: uktaM diGmAtramatrApi prasaMgAdgurulakSaNam / zeSaM vizeSato badaye tatsvarUpaM jinAgamAt // 714|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa ukta diGmAvato'pyatra prasaMgAdvA gRhivAm / vakSye copAsakAdhyAyAt sAvakAzAt savistaram // 742 / / uktaM dharmasvarUpo'yaM prsNgaatsNgtoNshtH| kavilabdhAvakAzastaM vistarAdvA kariSyati // 77 / / inameMse prathama padyameM 'gurulakSaNa', dUsaremeM 'gRhivata' aura tIsaremeM 'dharmasvarUpa ke vizeSa kathanakI pratijJA kI gaI hai, jisakI pUrti granthake upalabdha bhAgameM kahIM bhI dekhanemeM nahIM AtI / aura isaliye mAlUma hotA hai ki granthakAra mahodaya sacamuca hI, Adya padyakI sUcanAnusAra, ise 'grantharAja' hI banAnA cAhate the aura isameM jaina AcAra, vicAra evaM siddhAntasambandhI prAyaH sabhI viSayoMkA pUrvApara-paryAlocana-pUrvaka vistArake sAtha samAveza kara denA cAhate the| kAza, yaha grantha kahIM pUrA hogayA hotA to siddhAnta-viSaya aura jaina-AcAra-vicArako samajhaneke liye adhikAMza granthoMko dekhanekI jarUrata hI na rahatI-yaha akelA hI pacAsoM granthoMkI jarUratako pUrA kara detaa| niHsaMdeha, aise grantharatnakA pUrA na ho sakanA samAjakA bar3A hI durbhAgya hai| kavivarase bahuta samaya pahale vikramakI havIM zatAbdImeM bhagavajinasenAcAryane bhI 'mahApurANa' nAmase eka isase bhI bahuta bar3e grantharAjakA Ayojana kiyA thA aura usameM ve sArI hI jinavANIkAusake cAroM hI anuyogoMkI mUla bAtoMkA-saMkSepa tathA vistArake sAtha samAveza kara denA cAhate the aura use isa rUpameM prastuta kara denekI icchA rakhate the jisakI bAvata yaha kahA jAsake ki 'yannehAsti na tat kvacit' arthAt jo isameM nahIM vaha kahIM bhI nahIM / parantu mahApurANake antargata 24 * kavivara pUrvAparake paryAlocanameM dakSa the, yaha bAta svayaM unake nimna vAkyase bhI jAnI jAtI hai "kaviH pUrvAparAyattaparyAlocavicakSaNaH ||utt0 160 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA purANoMmeMse ve 'AdipurANa'ko bhI pUrA nahIM kara sake !-prastAvita granthakA 24vA~ bhAga bhI nahI likha sake !! jinhoMne AdipurANako dekhA hai ve samajha sakate haiM ki prAcArya mahodayane apanI pratibhA aura prAJjala lekhanIse kitane kitane viSayoMko kisa DhaMgase usameM samAviSTa kiyA hai| bAdako unake ziSya guNabhadrAcAryane AdipurANako pUrA jarUra kiyA hai aura zeSa 23 purANa bhI likhe haiM, parantu ve saba milakara bhI adhUre zrAdipurANake barAbara nahIM, aura phira unameM vaha bAta kahA~ jo AdipurANameM pAI jAtI hai| ve to prAyaH granthakA adhUrApana dUra karane aura sAmAnya viSayoMkI sAdhAraNa jAnakArI karAneke liye likhe gaye haiN| saca pUchiye to mahApurANake mansUbe zrIjinasenake sAtha hI gaye ! aksara kAgaja patroMmeM ve bAteM noTa kI huI rahatI hI nahIM jo hRdayameM sthita hotI haiM / isIse guNabhadrAcArya mahApurANako usa rUpameM pUrA na kara sake jisa rUpameM ki bhagavajjinasena use pUrA karanA cAhate the| aura isaliye eka anubhavI evaM pratibhAzAlI sAhitya-kalAkArake ekAeka uTha jAnese samAjako bahuta bar3I hAni pahu~catI haiM-usakA eka prakArase bar3A khajAnA hI usase china jAtA hai| yahI bAta kavi rAjamallajIke acAnaka nidhanase huI ! astu| isI prakArakA eka Ayojana kavivara rAjamallajIke bAda bhI kiyA gayA hai aura vaha vidvadvara paM0 ToDaramalajIkA hindI "mokSamArgaprakAza" grantha hai| ise bhI grantharAjakA rUpa diyA jAneko thA, parantu paMDita jI akAlameM kAla-kavalita hogaye aura ise pUrA nahIM kara sake ! isa taraha ye samAjake durbhAgyake tIna khAsa namUne haiM / dekhiye, samAjakA yaha durbhAgya kaba samApta hotA hai aura kaba ina tInoM prakArake prastAvita grantharAjoM se kisI bhI eka uttama grantharAjakI sAGgopAGga racanAkA yoga bhir3atA hai aura samAja ko usase lAbhAnvita honekA sunaharI avasara milatA hai| ___yahA~para maiM itanA aura bhI batalAdenA cAhatA hU~ ki lATIsaMhitAkI racanA jisa prakAra sAhu phAmana nAmake eka dhanika evaM dharmAtmA sajanakI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa prArthanApara aura mukhyatayA usake liye huI vaise paMcAdhyAyIkI racanA kisI vyaktivizeSakI prArthanA para athavA kisI vyaktivizeSako lakSyameM rakhakara usake nimitta nahIM huii| use granthakAramahodayane usa samayakI AvazyakatAoMko mahasUsa (anubhUta) karake aura apane anubhavoMse sarvasAdhAraNako lAbhAnvita karanekI zubhabhAvanAko lekara svayaM apanI svatantra rucise likhA hai aura usameM pradhAna kAraNa unakI sarvopakAriNI buddhi hai, jaisA ki maMgalAcaraNa aura granthapratijJAke anantara grantha-nimittako sUcita karanevAle svayaM kavivarake nimna do padyoMse prakaTa hai :"atrAntaraGgaheturyapi bhAvaH kvervishuddhtrH|| hetostathApi hetuH sAdhvI sarvopakAriNI buddhiH // 5 // sarvo'pi jIvalokaH zrotuMkAmo vRSaM hi sugamoktyA / vijJaptau tasya kRte tatrA'yamupakramaH zreyAn // 6 // pahale padyameM granthake hetu ( nimitta )kA nirdeza karake dUsare padyameM yaha batalAyA gayA hai ki sArA vizva dharmako sugama uktiyoM dvArA sunanA cAhatA hai, usIke liye yaha saba grantharacanAkA prayatna hai| isameM sandeha nahIM ki kavivara mahodaya apane isa prayatnameM bahuta kucha saphala hue haiM aura unhoMne yathAsAdhya bar3I hI sugama uktiyoM-dvArA isa granthameM dharmako samajhaneke sAdhanoMko juTAyA hai| grantha-nirmANakA sthAna-sambandhAdika kavi rAjamallane lATIsaMhitAkA nirmANa 'vairATa' nagarake jinAlayameM baiThakara kiyA hai / yaha vairATanagara vahI jAna par3atA hai jise 'bairATa' bhI kahate haiM aura jo jayapurase karIba 40 mIlake phAsale para hai| kisI samaya yaha virATa athavA matsyadezakI rAjadhAnI thI aura yahIM para pANDavoMkA guptavezameM rahanA kahA jAtA hai / 'bhImakI dUMgarI' Adi kucha sthAnoMko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 26 loga aba bhI usI vakta ke batalAte haiM / lATIsaMhitAmeM kavine, isa nagarakI muktakaNThase prazaMsA karate hue, apane samayakA kitanA hI varNana diyA hai aura usase mAlUma hotA hai ki yaha nagara usa samaya bar3A hI samRddhizAlI evaM zobhAsampanna thaa| yahA~ koI daridrI najara nahIM AtA thA, prajAmeM paraspara asUyA athavA IrSAdveSAdike vazavartI hokara chidrAnveSaNakA bhAva nahIM thA, vaha paracakrake bhayase rahita thI, saba loga khuzahAla nIroga tathA dharmAtmA the, eka dUsarekA koI kaNTaka nahIM thA, corI vagairahake aparAdha nahIM hote the aura isase nagarake loga daMDakA nAma bhI nahIM jAnate the| akabara bAdazAhakA usa samaya rAjya thA aura vahI isa nagarakA svAmI, bhoktA tathA prabhu thaa| nagara koTa-khAIse yukta thA aura usakI parvatamAlAmeM kitanI hI tA~ bekI khAneM thIM jinase usa vakta tA~bA nikAlA jAtA thA aura use galAgalUkara nikAlanekA eka bar3A bhArI kArakhAnA bhI koTake bAhara, pAsameM hI, dakSiNa dizAkI aora sthita thaa| nagarameM UMce sthAnapara eka sundara prottuMga jinAlaya-digambara jaina mandira-thA, jisameM yajJasthaMbha aura samRddha koSThoM (koThoM) ko lie hue cAra zAlAe thIM, unake madhyameM vedI aura vedIke Upara uttama zikhara thaa| kavine isa jinAlayako vairATa nagarake sirakA mukuTa batalAyA hai| sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki vaha nAnA prakArakI raMgaviraMgI citrAvalI___* lATIsaMhitAmeM bhI pANDavoMke ina paraMparAgata cinhoM ke astitvako sUcita kiyA hai / yathA-- krIDAdizRMgeSu ca pANDavAnAmadyApi cAzcaryaparaMparAGkAH / yA kAzcidAlokya balAvaliptA darpa vimuJcanti mhaablaa'pi|47|| * vairATa aura usake aAsapAsakA pradeza Aja bhI dhAtuke mailase AcchAdita hai, aisA DA0 bhANDArakarane apanI eka riporTa meM prakaTa kiyA hai, jisakA nAma agale phuTanoTameM diyA gayA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma kamala-mArtaNDa se suzobhita hai aura usameM nirgrantha jainasAdhu bhI rahate haiN| isI mandirameM baiThakara kavine lATIsaMhitAkI racanA kI hai / bahuta sambhava hai ki paMcAdhyAyI bhI yahIM likhI gaI ho; kyoMki yaha sthAna kaviko bahuta pasanda AyA hai, jaisAki Ageke eka phuTanoTase mAlUma hogA aura yahA~se anyatra kavikA jAnA pAyA nahIM jAtA / astu, yaha UMcA adbhuta jinamandira sAdhu dUdAke jyeSThaputra aura phAmanake bar3e bhAI 'nyotA' ne nirmANa karAyA thA aura isake dvArA eka prakArase apanA kIrtistambha hI sthApita kiyA thA; jaisA ki saMhitAke nimna padyase prakaTa hai: tatrAdyasya varo suto varaguNo nyotAhasaMghAdhipo yenaitajinamandiraM sphuTa miha prottuMgamatyadbhutaM / vairATe nagare nidhAya vidhivatpUjAzca bahvayaH kRtAH atrAmutra sukhapradaH svayazasaH staMbhaH samAropitaH // 72 // aAjakala vairATa grAmameM purAtana vastuzodhakoMke dekhane yogya jo tIna cIjeM pAI jAtI haiM unameM pArzvanAthakA mandira bhI eka khAsa cIja hai aura vaha sambhavataH yahI mandira mAlUma hotA hai jisakA kavine lATIsaMhitA meM ullekha kiyA hai / isa saMhitAmeM saMhitAko nirmANa karAnevAle sAhu * pArzvanAthakA yaha mandira digambara jaina hai; aura digambara jainoMke hI adhikAra meM hai| isa mandirake pAsake kampAuNDa (ahAte) kI dIvArameM eka lebavAlI zilA cinI huI hai aura usapara zaka saMvat 1506 (vi. san 1644) 'indravihAra' apara nAma 'mahodayaprAsAda' nAmake eka zvetAmbara mandira ke nirmApita tathA pratiSThita honekA ullekha hai / isa parase DA0 Ara0 bhANDArakarane 'ArkiyolaoNjikala sarve vesTarna sarkila progresa riporTa saMn 1910' meM yaha anumAna kiyA hai ki ukta mandira pahale zvetAmbaroMkI milkiyata thA (dekho 'prAcIna lekhasaMgraha' dvitIya bhaag)| parantu bhANDArakara mahodayakA yaha anumAna, lATIsaMhitAke ukta kathanako dekhate hue samucita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA phAmanake vaMzakA bhI yatkiJcita vistArake sAtha varNana hai aura usase phAmanake pitA, pitAmaha pitRvyoM, bhAiyoM aura sabake putra-pautroM tathA striyoMkA hAla jAnA jAtA hai / sAtha hI, yaha mAlUma hotA hai ki ve loga bahuta kucha vaibhavazAlI tathA prabhAva-sampanna the| inakI pUrvanivAsa-bhUmi 'DaukanI' nAmakI nagarI thI aura ye kASThAsaMghI mAthuragaccha puSkaragaNake bhaTTArakoMkI usa gaddIko mAnate the--usake anuyAyI athavA aAmnAyI thejisapara kramazaH kumArasena, hemacandra, padmanaMdI, yaza kIrti aura kSemakIrti nAmake bhaTrAraka pratiSTita hue the|| kSemakIrti bhaTrAraka usa pratIta nahIM hotA aura isake kaI kAraNa haiM-eka to yaha ki lATIsaMhitA ukta zilAlekhase sAr3he tIna varSa ke karIba pahalekI likhI huI hai aura usameM vairATa-jinAlayako, jo kitane hI barSa pahale bana cukA thA, eka digambara jaina-dvArA nirmApita likhA hai| dUsarA yaha ki, zilAlekhameM jisa mandirakA ullekha hai usameM mUlanAyaka pratimA vimalanAthakI batalAI gaI hai, aisI hAlatameM mandira vimalanAthake nAmase prasiddha honA cAhiye thA, pArzvanAthake nAmase nhiiN| aura tIsarA yaha ki, zilAlekha eka kampAuNDa kI dIvAra meM pAyA jAtA hai, jisase yaha bahuta kucha saMbhava hai ki yaha dUsare mandira kA zilAlekha ho, usake gira jAne para kampAuNDakI naI racanA athavA marammata ke samaya vaha usameM cina diyA gayA ho| isake sivAya, donoM mandiroMkA pAsapAsa tathA eka hI ahAtemeM honA bhI kucha asaMbhavita nahIM hai| pahale kitane hI mandira donoM sampradAyoMke saMyukta taka rahe haiM; usa vakta Ajakala jaisI behUdA kazAkazI nahIM thii| jaisA ki prathamasargake nimna paryose prakaTa hai:zrImati kASThAsaMghe mAthuragacche'tha puSkare ca gnne| lohAcAryaprabhRtau samanvaye vartamAne ca // 64|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa samaya maujUda bhI the aura unake upadeza tathA prAdezase ukta jinAlayameM kitane hI raMga-biraMge citroMkI racanA huI thI aura usa racanAko karanevAlA 'sArtha' nAmakA koI lipikAra hogayA thA jaisA ki nimna vAkyase prakaTa hai: zrAsItsUrikumArasenaviditaH paTTasthabhaTTArakaH syAdvAdairanavadyavAdanakharairvAdIbhakumbhebhabhit / yenedaM yugayogibhiH paribhRtaM samyagdRgAditrayI nAnAratnacitaM vRSapravahaNaM ninye'dya pAraM param // 65 // tatpa?'jani hemacandragaNabhRdbhaTTArakorvIpatiH kASThAsaMghanabhoGgaNe dinamaNimithyAndhakArArijit / yannAmasmRtimAtrato'nyagaNino vicchAyatAmAgatAH / khadyotA iva vAthavApyuDugaNA bhAntIva bhAsvatpuraH // 66 // tatpa?'bhavadarhatAmavayaH zrIpadmanandI gaNI vidyo jinadharmakarmaThamanAH prAyaH satAmagraNIH / bhavyAtmapratibodhanodbhaTamatirbhaTTArako vAkpaTuyasyAdyApi yazaH zazAGkavizadaM jAgarti bhUmaNDale // 67|| tatpa? paramAkhyayA muniyazaHkIrtizca bhaTTArako nairgranthyaM padamArhataM zrutabalAdAdAya niHzeSataH / sarpidugdhadadhItutailamakhilaM paJcApi yAbadrasAn tyaktvA janmamayaM tadugramakarotkarmakSayArtha tapaH // 68 // tatpa'styadhunA pratApanilayaH zrIkSemakIrtirmuniH heyAdeyavicAracArucaturo bhaTTArakoSNAMzumAn / yasya proSadhapAraNAdisamaye pAdodavindUtkaraijarjAtAnyeva zirAMsi dhautakaluSANyAzAmbarANAM nRNAm ||66|| teSAM tadAmnAyaparaMparAyAmAsItpuro DaukaninAmadheyaH / tadvAsinaH kecidupAsakAH syuH surendrasAmagyupamIyamAnAH // 70|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA citrAlIryadalIlikhat trijagatAmAsRSTisargakramAd AdezAdupadezatazca niyataM zrIkSemakIrteH guroH / gurvAjJAnativRttitazca viduSastAlhUpadezAdapi vairATasya jinAlaye lipikarastatsArthanAmA'pyabhUta // 4 // vairATa nagarameM usa samaya bhaTTAraka hemacandrakI prasiddha aAbhnAyako pAlanevAle 'tAlhU' nAmake eka vidvAna bhI the, jinake anugrahase phAmanako dharmakA svarUpa jAnane AdimeM kitanI hI sahAyatA milI thii| parantu usakA vaha saba jAnanA usa vakta taka prAyaH sAmAnya hI thA jaba taka ki kavirAjamalla vahA~ pahu~ce aura unase dharmakA vizeSa svarUpAdi pUchA jAkara lATIsaMhitAkI racanA karAI gii| * kavirAjamalla vairATa nagarake nivAsI nahIM the; balki svayaM hI kisI ajJAta kAraNavaza vahA~ pahu~ca gaye the, yaha bAta nIce likhe padyase prakaTa hai, jo saMhitAmeM phAmanakA varNana karate hue diyA gayA hai: yenAnantaritAbhidhAnavidhinA saMghAdhinAthena yaddhammorAmayazomayaM nijavapuH kattuM ciraadiipsitm|| tanmanye phalavattaraM kRtamidaM labdhvA'dhunA satkavim / varATe svayamAgataM zubhavazAdurvIzamallAhvayam // 76 // bahuta saMbhava hai ki AgarAke bAda (jahA~ saM0 1633 meM jambUsvAmicarita kI racanA huI) nAgaura hote hue aura nAgaurameM (jahA~ chandovidyA racI gaI) kucha arse taka Thaharakara kavivara vairATa nagara pahu~ce hoM aura apane antima samaya taka vahIM sthita rahe hoM; kyoMki yaha nagara aApako bahuta pasanda AyA mAlUma hotA hai / Apane isakI prazaMsA tathA mahimAke gAnameM svataH prasanna hokara 48 (11 se 58) kAvya likhe haiM aura apane isa kIrtanako nagarakA alpa stavana batalAyA hai; jaisA ki usake antake nimna kAvyase prakaTa hai: ityAdyanekaimahimopamAnairATanAmnA nagaraM vilokya / stotaM manAgAtmatayA pravRttaH sAnandamAste kavirAjamallaH // 18 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 zradhyAtma-kamala-mArtaNDa isa taraha para kavirAjamallane vairATa nagara, akabara bAdazAha kASThAsaMghI bhaTTAraka-vaMza, phAmana - kuTumba, svayaM phAmana aura vairATa - jinAlayakA kitanA hI guNagAna tathA bakhAna karate hue lATIsaMhitAke racanA - sambandhako vyakta kiyA hai / parantu kheda hai ki itanA lambA likhanepara bhI Apane apane viSayakA koI khAsa paricaya nahIM diyA - yaha nahIM batalAyA ki Apa kahA~ ke rahanevAle the, kisa hetuse vairATa nagara gaye the; kaunase vaMza, jAti, gotra athavA kulameM utpanna hue the; Apake mAtA-pitA tathA vidyAdi - gurukA kyA nAma thA aura Apa usa samaya kisa padameM sthita the / lATIsaMhitAseadhyAtmakamalamArtaNDa Adi se bhI ina saba bAtoMkA koI patA nahIM calatA / hA~, lATIsaMhitAko prazasti meM eka padya nimna prakArase jarUra pAyA jAtA hai - eteSAmasti madhye gRhavRSarucimAn phAmanaH saMghanAthastenoccaiH kAriteyaM sadanasamucitA saMhitA nAma lATI / zreyorthaM phAmanIyaiH pramuditamanasA dAnamAnAsanAdyaiH / svopajJA rAjamallena viditaviduSA''mnAyinA haima candre / / 47 (38) isa padyase granthakarttA ke sambandha meM sirpha itanA hI mAlUma hotA hai ki ve hemacandakI AmnAyake eka prasiddha vidvAn the aura unhoMne phAmanake dAna- mAna-sanAdikase prasannacitta hokara lATIsaMhitAkI racanA kI hai / yahA~ jina hemacandrakA ullekha hai ve ve hI kASThAsaMghI bhaTTAraka hemacandra jAna par3ate haiM jo mAthura -gacchI puSkara-gaNAnvayI bhaTTAraka kumArasenake paTTaziSya tathA padmanandi - bhaTTAraka ke paTTa-guru the aura jinakI kavine saMhitAke prathama sarga ( padya naM0 66 ) meM bahuta prazaMsA kI hai- likhA hai ki, ve bhaTTArakoMke rAjA the, kASThA saMgharUpI AkAzameM mithyAndhakArako dUra karanevAle sUrya the aura unake nAmako smRtimAtrase dUsare zrAcArya nisteja ho jAte the athavA sUryake sanmukha khadyota aura tArAgaNa jaisI unakI dazA hotI thI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura ve phIke par3a jAte the| inhIM bha0 hemacandrakI AmnAyameM 'tAlhU' vidvAnko bhI sUcita kiyA hai| isase isa viSayameM koI sandeha nahIM rahatA ki kavirAjamalla eka kASThAsaMghI vidvAna the| Apane apaneko hemacandrakA ziSya yA praziSya na likhakara aAnAyI likhA hai aura phAmanake dAna-mAna-pAsanAdikase prasanna hokara lATIsaMhitAke likhaneko sUcita kiyA hai, isase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki Apa muni nahIM the| bahuta saMbhava hai ki Apa gRhasthAcArya hoM yA tyAgI brahmacArIke padapara pratiSThita rahe hoN| parantu isameM sandeha nahIM ki Apa eka bahuta bar3e pratibhAzAlI vidvAn the, jainAgamoMkA adhyayana tathA anubhava aApakA bar3hA car3hA thA aura Apa saralatAse viSayake pratipAdanameM kuzala evaM grantha-nirmANakI kalAmeM dakSa the| lATIsaMhitAkA nAmakaraNa zrAvakAcAra-viSayaka granthakA 'lATIsaMhitA' yaha nAma-karaNa bahuta hI azrutapUrva tathA anokhA jAna par3atA hai, aura isa liye pAThaka isa viSayameM kucha jAnakArI prApta karaneke jarUra icchuka hoNge| ataH yahA~para isakA kucha spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| isa granthameM kaThina padoM tathA lambe-lambe durUha samAsoMkA prayoga na karake sarala padoM va mRdu samAsoM tathA komala uktiyoMke dvArA zrAvakadharmakA saMgraha kiyA gayA hai aura usake pratipAdana meM ucita vizeSaNoMke prayogakI aora yatheSTa sAvadhAnI rakhI gaI hai| sAtha hI, saMyuktAkSaroMkI bharamAra. bhI nahIM kI gii| isI dRSTiko lekara granthakA nAma 'lATIsaMhitA' rakkhA gayA jAna par3atA hai; kyoMki 'lATI' eka rIti / hai-racanApaddhati hai-aura vaidarbhI, gaur3I, pAJcAlI aura lATI ye cAra rItiyA~ haiM, jo kramazaH vidarbha, gaur3a, pAJcAla aura lATa (gujarAta) dezameM utpanna hue kaviyoMke dvArA sammata haiN| sAhityadarpaNake 'lATI tu rIti vaidarbhI-pAJcAlyo Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa usakA aisA hI svarUpa hai, jaisA ki sAhityadarpaNakI vivRttimeM uddhRta 'lATI' ke nimna lakSaNase prakaTa hai mRdupada-samAsasubhagA yuktairvana cAtibhUyiSTA / ucita-vizeSaNapUrita-vastunyAsA bhavellATI / granthakI racanA-paddhati isa lakSaNake bilkula anurUpa hai| isake sivAya, granthakArane grantharacanekI prArthanAkA jo nyAsa granthameM kiyA hai vaha isa prakAra hai satyaM dharmarasAyano yadi tadA mAM zikSayopakramAt sAroddhAramivA'pyanugrahatayA svalpAkSaraM saarvt| ArSa cApi mRdUktibhiH sphuTamanucchiSTaM navInaM mahanirmANaM paridhehi saMghanRpatirbhUyo'pyavAdIditi // 30 // isameM grantha kisa prakArakA honA cAhiye use batalAte hue kahA gayA hai ki 'vaha sAroddhArakI taraha svalpAkSara, sAravAn , pArSa, sphuTa (spaSTa), anuchiSTa, navIna tathA mahatvapUrNa honA cAhiye aura yaha saba kArya mRdu uktiyoMke dvArA sampanna kiyA jAnA cAhiye-kaThina tathA durUha padasamAsoMke dvArA nhiiN|' ataH yahA~ 'mRdUktibhiH' jaise padoMke dvArA, jo lATI rItike saMdyotaka haiM ('lATI tu mRdubhiH padaiH'), isa 'lATI' rItike rUpameM grantharacanAkI sUcanA kI gaI hai aura isa rItike anurUpa hI granthakA nAmakaraNa kiyA gayA jAna par3atA hai-jaba ki paMcAdhyAyIkA nAmakaraNa usake adhyAyoMkI saMkhyAke anurUpa aura zeSa tIna granthoMkA nAmakaraNa unake viSayake anurUpa kiyA gayA hai / isase, jisa anucchiSTa tathA rantare sthitA' isa lakSaNake anusAra vaidarbhI-mizrita pAJcAlIko lATI kahate haiM aura isa liye usameM madhuratA, mRdUktiyoM tathA sukumAra padoMkI bahulatA hotI hai / (dekho, sAhityadarpaNa, savRtti, nirNayasA0 pR0 466-66) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 37 navIna granthake racanekI prArthanA kI gaI hai usake anurUpa, nAmameM bhI navInatA zrAI hai / pranthanirmANakI ukta prArthanApara se granthakI maulikatA, sAratA aura usakI prakRtikA bhI kitanA hI bodha ho jAtA hai| jambUsvAmi-carita jase koI 16 - 17 varSa pahale mujhe isa granthakA sarvaprathama darzana dehalIkI eka pratiparase huA thA, jisake maiMne usI samaya vistRta noTsa le liye the aura phira anekAntake prathama varSakI 3rI kiraNa ( mAgha saM0 1686 ) meM, 'kavirAjamallakA eka aura prantha' isa zIrSakake sAtha, isakA paricaya prakAzita kiyA thaa| usI paricayaparase granthakI sUcanAko pAkara aura usI eka pratike AdhArapara saM0 1663 meM 'mANikacandra granthamAlA' ke dvArA isakA uddhArakArya huA hai / yaha prAcIna grantha- prati dehalIseThake kUMceke jainamaMdirameM maujUda haiM, bahuta kucha jIrNa-zIrNa hai -- kitanI hI jagaha kAg2az2a kI TukkiyA~ lagAkara usakI rakSA kI gaI hai, usI vakta ke karIbakI likhI huI hai jaba ki isa granthakI racanA huI thI aura unhIM sAdhu ( sAhu ) ToDarakI likhAI huI hai jinhoMne kavise isakI racanA karAI thI / granthakI racanAkA samaya, antako gadya prazastimeM vikrama gatAGka saM0 1632 caitra sudi zraSThamI diyA hai arthAt yaha prakaTa kiyA hai ki saM0 1633 ke veM dina yaha grantha samApta kiyA gayA hai / yathAH "atha saMvatsaresmin zrInRpavikramAdityagatAbda saMvat 1632 varSe caitrasudipa vAsare punarvasu nakSatre zrI argalapuradurge zrIpAtisAhi jalA (la) dIna akabara sAhipravartamAne zrImatkASThAsaMghe mAthura gacche puSkaragaNe lohAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI malaya kIrtidevAH / tatpaTTe bhaTTArako guNabhadrasUridevAH / tatpaTTe bhaTTArakazrIbhAnukItiM devAH / paTTe bhaTTAraka zrIkumAra senanAmadheyAstadAmnAye'protakAnvaye garga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 adhyAtma-kamala-mArtaNDa * gotre bhaTAniyA kolavAstavya - zrAvakasAdhuzrI X eteSAM - madhye paramasuzrAvaka - sAdhuzrIToDareNa jaMbusvAmicaritraM kArApitaM likhApitaM ca karmakSayanimittaM || || likhitaM gaMgAdAsena // " isase yaha grantha lATIsaMhitA se 6-10 varSa pahalekA banA huA hai / isameM kula 13 sarga haiM aura mukhyatayA antima kevalI zrIjambUsvAmI tathA unake prasAdase sanmArgameM laganevAle 'vidyuccara' kI kathA kA varNana hai, jo bar3I hI sundara tathA rocaka hai / kavine svayaM isa caritako eka sthAnapara, 'romAJcajanane kSama' isa vizeSaNake dvArA, romAJcakArI ( roMgaTe khar3e karanevAlA ) likhA hai / isakA pahalA sarga ' kathAmukhavarNana' nAmakA 148 padyoMmeM samApta huA hai aura usameM kathAke racanA sambandhako vyakta karate hue kitanI hI aitihAsika bAtoMkA bhI ullekha kiyA hai| akabara bAdazAhakA kIrtana aura usakI gujarAta - vijayakA varNana karate hue likhA hai ki usane 'jaz2iyA' kara chor3a diyA thA aura 'zarAba' banda kI thI / yathAH - " mumoca zulkaM tvatha jejiyA'bhighaM sa yAvadaMbhodharabhUdharAdharaM / 27 // " pramAdamAdAya janaH pravarttate kudharma vargeSu yataH pramattadhIH tato'pi madyaM tadavadyakAraNaM nivArayAmAsa vidAMvaraH sa hi ||26|| garemeM usa samaya akabara bAdazAha ke eka khAsa adhikArI ( sarvAdhikArakSamaH ) ' kRSNA maMgala caudharI' nAmake kSatriya the jo 'ThAkura' tathA 'rajAnIputra' bhI kahalAte the aura indrazrI ko prApta the| unake Age 'gaDhamallasAhu' nAmake eka vaiSNava dharmAvalambI dUsare adhikArI the jo bar3e X yahA~ bindusthAnIya bhAgameM sAdhu ToDarake pUrvajoM tathA vartamAna kuTustrIjanoMke nAmAdikakA ullekha hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paropakArI the aura jinheM kavivarane paropakArArtha zAzvatI lakSmI prApta karanerUpa AzIrvAda diyA hai / isa granthakI racanA karAnevAle ToDarasAhu ina donoMke khAsa prItipAtra the aura unheM TakasAlake kArya meM dakSa likhA hai"tatra ThakkurasaMjJakazca arajAnIputra ityAkhyayA kRSNAmaMgalacaudharIti viditaH kSAtraH svvNshaadhipH| zrImatsAhijalAladIna-nikaTaH sarvAdhikArakSamaH sArvaH sarvamayaH pratApanikaraH zrImAnsadAste dhruvam // 56 // " yenAkAri mahArimAnadamanaM vittaM bRhaccArjitam kAliMdIsaridambubhiH savidhinA snAtvAtha vizrAMtike / tAmAruhya tulAmatulyamahimAM sauvarNyazobhAmayImaindrazrIpadamAtmasAtkRtavatA saMrAjitaM bhUtale // 5 // tasyAgre gar3hamallasAhumahatI sAdhUktiranvarthato yasmAtsvAmiparaM balezamapi taM gRhNAti na kApyayam / zrImadvaiSNavadharmakarmanirato gaMgAditIrthe rataH zrImAneSa paropakArakAraNe labhyAcchriyaM zAzvatIm // 58 / / tayordvayoH prItirasAmRtAtmakaH sa bhAti naanaattksaardksskH| kathaM kathAyAM zravaNotsukaH syAdupAsakaH kazca tadanvayaM vade / 5 / / ToDarasAhu gargagotrI agravAla the, bhaTAniyAkola( alIgar3ha )nagarake rahane vAle the aura kASTAsaMghI bhaTTAraka kumArasenake aAmnAyI the| kumArasena ko bhAnukIrtikA, bhAnukItiko guNabhadrakA aura guNabhadrako malayakIrti bhaTTArakakA paTTaziSya likhA hai / parantu lATIsaMhitAmeM, jo vi0 saM0 1641 meM banakara samApta huI hai, ye hI granthakAra inhIM kumArasena bhaTTArakake paTTapara kramazaH hemacandra, padmanandI, yaza-kIrti aura kSemakIrti bhaTTArakoMkA honA likhate haiM aura prakaTa karate haiM ki isa samaya kSemakIti bhATTAraka maujUda haiN| isase yaha sApha mAlUma hotA hai ki dasa varSake bhItara cAra paTTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa badala gaye haiM aura ye bhaTTAraka bahuta hI alpAyu hue haiN| saMbhava hai ki unakI isa alpAyukA kAraNa koI Akasmika mRtyu athavA nagarameM kisI vatrAkA phaila jAnA rahA ho / 40 kavi rAjamallane isa granthameM apanA koI vizeSa paricaya nahIM diyA / hA~, 'kavi' vizeSaNa ke atirikta "syAdvAdA'navadya gadya-padya-vidyAvizArad" yaha vizeSaNa isa granthameM bhI diyA gayA hai| sAtha hI, grantharacanekI sAhu ToDarakI prArthanAmeM apane viSaya meM itanI sUcanA aura kI hai ki Apa mahAbuddhisampanna hote hue 'paropakArake liye kaTibaddha' the aura kRpAsindhuke usa pAra pahu~ce hue the - bar3e hI kRpAparAyaNa the / yathAH-- yUyaM paropakArAya baddhakatA mahAdhiyaH / uttIrNAzca paraM tIraM kRpAvArimahodadheH // 126 // tato'nugrahamAdhAya bodhayadhvaM tu me manaH / jambUsvAmipurANasya zuzrUSA hRdi vartate // 127 // bahuta saMbhava hai ki Apa koI acche tyAgI brahmacArI hI rahe hoM -gRhasthake jAla meM phaMse hue to mAlUma nahIM hote / astu; isa grantha parase itanA to spaSTa hai ki kucha varSoM taka gare meM bhI rahe haiN| aura Agare ke bAda hI vairATa nagara pahu~ce haiM, jahA~ ke jinAlaya meM baiThakara Apane 'lATIsaMhitA' kI racanA kI hai| eka bAta aura bhI spaSTa jAna par3atI hai aura vaha yaha ki isa carita - antha kI racanA karate samaya kavivara yuvA avasthAko prApta the - praur3hA athavA vRddhAvasthAkA nahIM; kyoMki gurujanoMkI upasthiti meM jambUsvAmicarita - ke racane kI jaba unase mathurA-sabhA meM prArthanA kI gaI to usake uttarameM * yathAH "nigrahasthAnameteSAM purastAdvakSyate kaviH / " ( 2 - 116) sarbato'sya sulakSmANi nA'laM varNayituM kaviH ( 2-216) - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA unhoMne apaneko sabase choTA (laghu) batalAte hue spaSTa kahA hai ki vaha darje meM hI nahIM kintu unameM bhI choTA hai : sarvebhyo'pilaghIyAMzca kevalaM na kramAdiha / vayaso'pi laghubuddho guNAnAdibhistathA // 1-134 // umrakA yaha choTApana kavivara ke jJAnAdiguNoMko dekhate hue 35-36 varSase kamakA mAlUma nahIM hotA, aura isaliye saM0 1641meM lATIsaMhitA. kI racanAke samaya ApakI avasthA 45 varSake lagabhaga rahI hogii| adhyAtmakamalamArtaNDa aura paMcAdhyAyI jaise graMthoMke liye, jo Apake pichale tathA antima jIvanakI kRtiyA~ jAna par3atI haiM, yadi pA~ca varSakA samaya aura mAna liyA jAya to ApakI yaha lokayAtrA lagabhaga 50 varSakI avasthA meM hI samApta huI jAna par3atI hai| __isake sivAya, granthaparase yaha bhI jAna par3atA hai ki kavivara isa granthakI racanAse pahale samayasArAdi adhyAtmagranthoMke acche abhyAsI hogaye the, unheM unameM rasa zrArahA thA aura isIse usa samayake tAz2A vicAroM evaM saMskAroMkI chAyA isa granthapara par3I huI jAna par3atI hai| jaisA ki nIceke kucha vAkyoMse prakaTa hai : mRdUktyA kathitaM kishcidynmyaapylpmedhsaa| svAnubhUtyAdi tatsarva parIkSyoddhartumarhatha // 143 // ityArAdhitasAdhUktihadi paMcagurUna nayan / jambUsvAmi-kathA-vyAjAdAtmAnaM tu punAmyaham / / 144 // so'hamAtmA vizuddhAtmA cidrapo rUpavarjitaH / ataH paraM yakA saMjJA sA madIyA na sarvataH / / 14 / / yajjAnAti na tannAma yannAmApi na bodhavat / iti bhedAttayo ma kathaM kartR niyujyate // 156 / / athA'saMkhyAtadezitvAccaiko'haM dravyanizcayAt / nAmnA paryAyamAtratvAdanantatve'pi kiM vade // 14 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 adhyAtma-kamala-mArtaNDa dhanyAste paramAtmatattvamamalaM pratyakSamatyakSataH sAkSAtsvAnubhavaikagamya mahasAM vindanti ye sAdhavaH / sAndraM sajjatayA na majjanatayA prakSAlitAntarmalAstatrAnanta sukhAmRtAmbusarasIhaMsAzca tebhyo namaH // 148 // - prathama sarga inameM 'jambUsvAmi-kathA ke bahAne maiM apanI zrAtmAko pavitra karatA hU~' aisA kahakara batalAyA hai ki - 'maiM vaha (paraM brahmarUpa ) grAtmA hU~, vizuddhAtmA hU~, cidrUpa hU~, rUpavarjita hU~, isase Age aura jo saMjJA ('rAjamalla' nAma) hai vaha merI nahIM hai / jo jAnatA hai vaha nAma nahIM hai aura jo nAma hai vaha jJAnavAn nahIM hai, donoMke isa bhedake kAraNa nAma (saMjJA) ko kaise kartA ThaharAyA jAya ? maiM to dravyanizcayase-dravyArthika nayake nizcayAnusAraasaMkhyAtapradezirUpase eka hU~, nAmake mAtra paryAyapanA aura anantatvapanA honese maiM apaneko kyA kahU~ ? - kisa nAmase nAmAGkita karU ? ve sAdhu dhanya haiM jo svAnubhavagamya nirmala gADha paramAtmatatvako sAkSAt zratIndriyarUpase pratyakSa jAnate haiM aura jinhoMne majjanatA se nahIM kintu sajjatA se antarmoMko dho DAlA hai aura usa paramAtmatatvarUpa sarovara ke haMsa bane hue haiM jo ananta sukhasvarUpa amRtajalakA AdhAra hai una sAdhutroM ko namaskAra / ' isa prakArakA bhAva granthakArane lATIsaMhitAke ' kathAmukhavarNana' nAmake pahale sargameM athavA anyatra kahIM bhI vyakta nahIM kiyA, aura isaliye yaha adhyAtma-granthoMke kucha hI pUrvavartI tAjA adhyayana-janya saMskAroMkA pariNAma jAna gr3atA hai| isa granthameM kAvya-racanA karate samaya durjanoM kI bhItikA kucha ullekha jarUra kiyA hai aura phira sAhasake sAtha kaha diyA hai yadi saMti guNA vANyAmatraudAryAdayaH kramAt / sAdhavaH sAdhu manyante kA bhItiH zaThavidviSAm || 141 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA parantu lATIsaMhitAdi dUsare granthoMmeM isa prakArakI durjana-bhItikA koI ullekha nahIM hai, aura isase mAlUma hotA hai ki kavivarake vicAroMmeM isake bAdase hI parivartana ho gayA thA aura ve aura UMce uTha gaye the| isa granthakA Adima maMgalAcaraNa isa prakAra hai :uddIpIkRtaparamAnandAdyAtmacatuSTayaM ca budhaaH| nigadanti yasya garbhAdhutsavamiha taM stuve vIram / / 1 / / bahiraMtaraMgamaMgaM saMgacchadbhiH svabhAvaparyAyaiH / pariNamamAnaH zuddhaH siddhasamUho'pi vo zriyaM dizatu / / 2 / / caritramohArivinirjayAdyatirvirajyazayyAzayanAzanAdapi / vrataM tapaH zIlaguNAzca dhArayaMtrayIva jIyAdyadivA munitryii|3| raveH karAlIva vidhunvatI tamo yadAntaraM syaatpdvaadi-bhaartii| padArthasArthI padavIM dadarza yA manombuje me padamAtanotu sA / / / yahA~ maMgalarUpameM vIra (arhanta), siddhasamUha aura munitrayI (prAcArya, upAdhyAya, sAdhu) ina paMcaparameSThikA jisa kramase smaraNa kiyA gayA hai usIkA anusaraNa lATIsaMhitA aura paMcAdhyAyImeM bhI pAyA jAtA hai| bhAratI ( sarasvatI ) kA jo smaraNa yahA~ 'syAdvAdinI' ke rUpameM hai vahI adhyAtmakamalamArtaNDameM 'jagadambabhAratI' ke rUpameM aura lATIsaMhitAmeM 'jaina kavivaroMkI bhAratI ke rUpameM ('jayanti jainAH kavayazca tad giraH') upalabdha hotA hai| aura antako paMcAdhyAyImeM use hI 'jainazAsana' ('jIyAjjaina zAsanam') rUpase ullekhita kiyA hai| aura isa taraha ina granthoMkI maMgalazaraNI prAyaH eka pAI jAtI hai| hA~, eka bAta aura bhI isa sambandhameM noTa karalene kI hai aura vaha yaha ki isa jambUsvAmicaritake dvitIyAdi sargoM meM pahale eka eka padya dvArA una sAhu ToDarako AzIrvAda diyA gayA hai jinhoMne granthakI racanA karAI hai aura jinheM granthameM aneka guNoMkA AgAra, mahodAra, tyAgI (dAnI), Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa yazasvI, dharmAnurAgI, dharmatatpara aura sudhI ghoSita kiyA hai| tadanantara vRSabhAdi-vardhamAna-paryanta do do tIrthaMkaroMkI vandanAdirUpa pratyeka sargameM alaga alaga magalAcaraNa kiyA gayA hai| lATIsaMhitAke dvitIyAdi sa!meM usakA nirmANa karAnevAle phAmanako AzIrvAda to diyA gayA hai parantu sarga-kramase alaga alaga maMgalAcaraNakI bAtako chor3a diyA hai, adhyAtpakamalamArtaNDAdi dUsare granthoMmeM bhI dobArA maMgalAcaraNa nahIM kiyA gayA hai aura yaha bAta racanA-sambandhameM jambUsvAmicaritake bAda kavike kucha vicAra-parivartanako sUcita karatI hai / jAna par3atA hai unhoMne dobArA tibArA zrAdirUpase punaH maMgalAcaraNako phira Avazyaka nahIM samajhA aura granthakA eka hI prArambhika maMgalAcaraNa karanA unheM ucita jAna par3A hai| isIse lATIsaMhitA aura paMcAdhyAyImeM mahAvIrake anantara zeSa tIrthaMkaroMkA bhI smaraNa samuccayarUpameM kara liyA gayA hai| mathurAmeM saikar3oM jainastUpoMke astitvakA patA__ kavi rAjamallake isa 'jambUsvAmicarita' se-usake 'kathAmukhavarNana' nAmaka prathama sargase-eka khAsa bAta kA patA calatA hai, aura vaha yaha ki usa vakta-akabara bAdazAhake samayameM-mathurA nagarIke pAsakI bahirbhUmi para 500 se adhika jaina stUpa the| madhyameM antya kevalI jambUsvAmIkA stUpa (niHsahI-sthAna ) aura usake caraNoM meM hI vidyuccara munikA stUpa thaa| phira unake zrAsa-pAsa kahIM pA~ca, kahIM zrATha, kahIM dasa aura kahIM bIsa ityAdi rUpase dUsare muniyoMke stUpa bane the / ye stUpa bahuta purAne hone kI vajahase jIrNa-zIrNa hogaye the / sAhu ToDarajI jaba yAtrAko nikale aura mathurA pahu~cakara unhoMne ina stUpoMkI isa hAlatako dekhA to unake hRdayameM unheM phirase naye karA denekA dhArmika bhAva utpanna huaa| cunA~ce Apane bar3I udAratAke sAtha bahuta dravya kharca karake unakA nUtana saMskAra kraayaa| stUpoMke isa navIna saMskaraNameM 501 stUpoMkA to eka samUha aura 13 kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dUsarA, aise 514 stUpa banAye gaye aura unake pAsa hI 12 dvArapAla Adika bhI sthApita kiye gaye / jaba nirmANakA yaha saba kArya pUrA ho gayA taba caturvidha saMghako bulAkara utsavake sAtha saM0 1630 ke anantara (saM0 1631 kI) jyeSTha zuklA dvAdazIko budhavArake dina 6 ghar3Ike Upara pUjana tathA sUrimantrapurassara isa tIrthasama * prabhAvazAlI kSetrakI pratiSThA kI gaI x / isa viSayako sUcita karane vAle padya isa prakAra haiM athaikadA mahApuryAM mathurAyAM kRtodymH| yAtrAyai siddhakSetrasthacaityAnAmagamatsukham // 7 // tasyAH paryantabhUbhAge dRSTvA sthAnaM manoharam / maharSibhiH samAsInaM pUtaM siddhAspadopamam // 20 // tatrApazyatsadharmAtmA niHsahIsthAnamuttamam / aMtyakevalino jaMbUsvAmino madhyamAdimam / / 8 / / tato vidyuccaro nAmnA muniH syAttadanugrahAt / atastasyaiva pAdAnte sthApitaH pUrvasUribhiH // 2 // tataH ke'pi mahAsatvA duHkhasaMsArabhIravaH / saMnidhAnaM tayoH prApya padaM sAmyaM samaM dadhuH / / 3 / / * 'tIrtha' na kahakara 'tIrthasama' kahanekA kAraNa yahI hai ki kavi-dvArA jambUsvAmIkA nirvANa-sthAna, mathurAko na mAnakara, vipulAcala mAnA gayA hai ('tato jagAma nirvANaM kevalI vipulaaclaat')| sakalakIrtike ziSya jinadAsa brahmacArIne bhI vipulAcalako hI nirvANasthAna batalAyA hai| mathurAko nirvANasthAna mAnanekI jo prasiddhi hai vaha kisa AdhArapara avalambita hai, yaha abhI taka bhI kucha ThIka mAlUma nahIM ho skaa| ____x pratiSThA ho jAneke bAda hI sabhAmeM jambUsvAmIkA carita racaneke liye kavi rAjamallase prArthanA kI gaI hai, jisake do padya pIche (pR040para) uddhRta kiye gaye haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa tato dhUtamahAmohA akhaMDavratadhAriNaH ! svAyuraMte yathAsthAnaM jagmustebhyo namo namaH // 8 // tataH sthAnAni teSAM hi tayoH pArzve suyuktitaH / sthApitAni yathAmnAyaM pramANanayako vidaiH / / 8 / / kacitpaMca kaciccASTau kvacidaza tataH param / kacidviMzatireva syAt stUpAnAM ca yathAyatham / / 87 // tatrApi cirakAlatve dravyANAM pariNAmataH / stUpAnAM kRtakatvAcca jIrNatA syAdavAdhitA ||8|| tAM [ca dRSTvA sa dharmAtmA navyamuddhartumutsakaH / syAdyathA jorNapatrANi vasaMta-samaye navam / / 6 // mano vyApArayAmAsa dharmakArya sa buddhimAn / tAvaddharmaphalAstikyaM zraddadhAno'vadhAnavAn // 6 // jJAtadharmaphalaH so'yaM stUpAnyabhinavatvataH / kArayAmAsa puNyArthaM yazaH kena nivAryate // 114 / / yazaH kRte dhanaM tenuH keciddhrmkRte'rthtH| taddvayArthamasau dadhe yathA svAdumahauSadham // 115 / / zIghraM zubhadine lagne maMgaladravya pUrvakam / sotsAhaH sa samAraMbhaM kRtavAnpuNyavAniha / / 116 / / tato'pyekAgracittena sAvadhAnatayA'nizam / mahodAratayA zazvanninye pUrNAni puNyabhAk // 11 // zatAnAM paMca cApyaikaM zuddhaM cAdhitrayodazam / stUpAnAM tatsamIpe ca dvAdazadvArikAdikam // 118 // saMvatsare gatAbdAnAM zatAnAM SoDazaM kramAt / zuddhaistriMzadbhirabdaizca sAdhikaM dadhati sphuTam // 11 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 zubhe jyeSThe mahAmAse zukla pakSe mahodaye / dvAdazyAM budhavAre syAd ghaTInAM ca navopari // 120 // paramAzcaryapadaM pUtaM sthAnaM tIrthasamaprabham / zubhraM rukmagireH sAkSAtkUTaM lakSamivocchritaM // 12 // pUjayA ca yathAzakti sUrimaMtraiH pratiSThitam / caturvidhamahAsaMghaM samAhUyA'tra dhImatA // 122 / / ye saba stUpa aAja mathurAmeM nahIM haiM, kAlake prabala aAghAta tathA virodhiyoMke tIvra mata-dveSane unheM dharAzAyI kara diyA hai, unake bhagnAvazeSa hI Aja kucha TIloMke rUpameM cInheM jA sakate haiM / Ama taurapara jainiyoMko isa bAtakA patA bhI nahIM ki mathurAmeM kabhI unake itane stUpa rahe haiM / bahutase stUpAMke dhvaMsAvazeSa to sadRzatAke kAraNa galatIse bauddhoMke samajha liye gaye haiM ora tadanusAra jainI bhI vaisA ho mAnane lage haiM / paraMtu Upara ke ullekha-vAkyoMse prakaTa hai ki mathurAmeM jaina stUpoMkI eka bahuta bar3I saMkhyA rahI hai / aura usakA kAraNa bhI hai / 'vidyuccara' nAmakA eka bahuta bar3A DAka thA, jo rAjaputra honepara bhI kisI durabhinivezake vaza corakarmameM pravRtta hokara corI tathA DakaitI kiyA karatA thA, aura jise Ama jainI 'vidyuta cora' ke nAmase pahacAnate haiN| usake pA~casau sAthI the| jambUsvAmIke vyaktitvase prabhAvita hokara, unakI asAdhAraNa nispRhatAviraktatA-aliptatAko dekhakara aura unake sadupadezako pAkara usakI A~kheM khulI, hRdaya badala gayA, apanI pichalI pravRtti para use bhArI kheda huA aura isaliye vaha bhI svAmIke sAtha jinadIkSA lekara jainamuni bana gyaa| yaha saba dekhakara usake 'prabhava' Adi sAthI bhI, jo sadA usake sAtha ekajAna ekaprANa hokara rahate the, virakta ho gaye aura unhoMne bhI jainamuni-dIkSA le lii| isa taraha yaha 501 muniyoMkA saMgha prAyaH eka sAtha hI rahatA tathA vicaratA thaa| eka bAra jaba yaha saMgha vihAra karatA huA jA rahA thA to ise mathurAke bAhara eka mahodyAnameM sUryAsta hogayA aura isaliye municaryA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mAtaeDa ke anusAra saba muni usI sthAna para Thahara gaye * / itanemeM kisI vanadevatAne aAkara vidyucarako sUcanA dI ki yadi tuma loga isa sthAnapara rAtako Thaharoge to tumhAre Upara aise ghora upasarga hoMge jinheM tuma sahana nahIM kara sakoge, ataH pA~ca dinake liye kisI dUsare sthAna para cale jaao| isa para vidyacarane saMghake kucha vRddha muniyoMse parAmarza kiyA, parantu mucicaryAke anusAra rAtako gamana karanA ucita nahIM samajhA gyaa| kucha muniyoMne to dRDhatAke sAtha yahA~ taka kaha DAlA ki"astaM gate divAnAthe neyaM kAlocitA kriyA // 12-133 / / vibhyatAM kIdRzo dharmaH svAminiHzaMkitAbhidhaH / upasargasaho yogI prasiddhaH paramAgane / -134 // bhavatvatra yathAbhAvyaM bhAvikarma zubhA'zubham / tiSThAmo vayamadyaiva rajanyAM maunvRttyH|-13|| 'sUryAstake bAda yaha gamana-kriyA ucita nahIM hai| Darane vAloMke niHzaMkita nAmakA dharma kaisA ? AgamameM upasargoMko sahanevAlA hI yogI prasiddha hai / isaliye bhAvI zubha-azubha-karmAnusAra jo kucha honA hai vaha ho raho, hama to Aja rAtako yahIM mauna lekara rheNge|' ___ tadanusAra sabhI munijana mauna lekara sthira ho gye| isake bAda jo upasarga-paramparA prArambha huI use yahA~ batalAkara pAThakoMkA citta dukhAnekI narUrata nahIM hai-usake smaraNamAtrase roMgaTe khar3e hote haiM / rAtabhara nAnA * atha vidyuccaro nAmnA paryaTanniha sanmuniH / ekAdazAMgavidyAyAmadhItI vidadhattapaH // 12-125 // athAnyedyuH su niHsaMgo munipNcshtairvRtH| mathurAyAM mahodyAnapradezeSvagamanmudA / / -126 // tadAgacchatsa vaila(ra)ktyaM bhAnurastAcalaM shritH| ghoropasargameteSAM svayaM draSTumivAkSamaH // -127 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 46 prakArake ghora upasarga jArI rahe aura unheM dRDhatAke sAtha sAmyabhAvase sahate hue hI muniyoMne prANa tyAga kiye haiN| unhIM samAdhiko prApta dhIra vIra muniyoMkI pavitra yAdagArameM unake samAdhisthAnake taurapara ye 501 stUpa ekatra banAye jAna par3ate haiN| bAkI 13 stUpoMmeM eka stUpa jambUsvAmIkA hogA aura 12 dUsare munipuMgavoMke / jambUsvAmIkA nirvANa yadyapi isa grantha meM vipulAcala para batAyA gayA hai, phira bhI cU~ki jambUsvAmI mathurAmeM vihAra karate hue Aye the, kucha arse taka Thahare the aura vidyuccara Adike jIvanako palaTanevAle unake khAsa guru the, isalie sAthameM unakI bhI yAdagArake taurapara unakA stUpa banAyA gayA hai| ho sakatA hai ki ye 13 stUpa usI sthAna para hoM jisapara Ajakala caurAsImeM jambUsvAmIkA vizAla maMdira banA huA hai aura 501 stUpoMkA samUha kaMkAlI TIleke sthAnapara ( yA usake saMnikaTa pradezameM) ho, jahA~se bahutasI jainamUrtiyA~ tathA zilAlekha Adi nikale haiN| purAtatvajJoM dvArA isa viSayakI acchI khoja honekI jarUrata hai| jainavidvAnoM tathA zrImAnoMko isake lie khAsa parizrama karanA caahiye| kavivarakI dRSTi meM zAha akabara kavivara rAjamallajI zAha akabarake rAjyakAlameM hue haiM aura kucha varSa taka akabarakI rAjadhAnI AgarAmeM bhI rahe haiM, jise argaladurgake nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai, aura isase unheM dillIpati akabara* vijahartha tato bhUmau zrito gandhakuTI jinaH / magadhAdimahAdezamathurAdipurIstathA // 12-116 // kurvan dharmopadezaM sa kevalajJAnalocanaH / varSASTAdazaparyantaM sthitastatra jinAdhipaH // -120 // tato jagAma nirvANaM kevalI vipulAcalAt / karmASTakavinirmuktaH zAzvatAnantasauravyabhAk / / -121 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa ko kucha nikaTase dekhanekA bhI avasara prApta huA hai| Apa akabarako bar3I UMcI dRSTise dekhate the aura use adbhuta udayako prApta tathA dayAlu ke rUpameM pAte the| ApakI naz2arameM akabara nAmakA hI akabara nahIM thA, balki guNoMmeM bhI akabara ( mahAn ) thA, aura isaliye yaha usakI sArthaka saMjJA thI-'jalAladIna' nAma tathA 'g2Az2I' upapadase bhI usakA ullekha kiyA gayA hai| akabarakI rAjyavyavasthA kaisI thI aura usakI prajA kitanI sukhI thI, isakA kucha anubhava vairATanagarake usa varNanase bhale prakAra ho sakatA hai jo kavivarane lATIsaMhitAke 48 kAvyoMmeM kiyA hai aura jisakA kucha saMkSipta sAra Upara lATIsaMhitAke nirmANa-sthAnake varNana (pRSTha 26 ) meM diyA jAcukA hai| jaba rAjyakA eka nagara itanA suvyavasthita aura sukhasamRddhise pUrNa thA taba svayaM rAjadhAnIkA nagara aAgarA kitanA suvyavasthita aura sukhasamRddhise pUrNa hogA, isakI kalpanA vijJa pAThaka svayaM kara sakate haiN| kavivarane to, AgarA nagarakA saMkSepataH varNana karate hue aura use 'nagarA'dhipA'dhipati' tathA 'samastavastvAkara' batalAte hue, sAMketikarUpameM itanA hI kaha diyA hai ki-'rAjanItike mahAmArgako chor3akara jo loga unmArgagAmI yA amArgagAmI the unakA nigraha honeserAjanItike viruddha unakI pravRttike chuTajAnese-aura sAdhuvargoMkA vahA~ saMgraha honese vaha nagara 'sArasaMgraha' ke rUpameM hai| akabara bAdazAhake yazarUpI candramAse dina dina vRddhiko prApta hue 'mahAsamudra'svarUpa isa nagaroMke saratAja (rAjA) AgarekA varNana maiM kaise karU 1 : "rAjanItimahAmArgAdutpathA'pathagAminAm / nigrahAtsAdhuvargANAM saMgrahAtsArasaMgraham // 42 // * athAsti dillIpatiradbhutodayo dayAnvito bbbr-nnd-nndnH| akabbaraH zrIpadazobhito'bhito na kevalaM nAmatayArthato'pi yaH // 5 // -jambUsvAmicarita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "rAjJo yazaH zazAGkena varddhamAnaM dinaM dinam / varNayAmi kathaM cainaM nagarezaM mahArNavam // 44 // -prathama sarga isa parase yaha sahajameM hI samajhA jA sakatA hai ki akabara rAjanItikA kitanA bhArI paNDita thA, usako amalI jAmA pahanAnemeM kitanA dakSa thA aura sAtha hI prajAkI sukha-samRddhikI ora usakA kitanA lakSya thaa| 'jaz2iyA' karako uThA denA, jisase hinda pise jArahe the, aura zarAbako banda kara denA bhI usakI rAjanaitika dUradRSTitA tathA prajAhitake kArya the| zarAbabandIke akabara uddezyako vyakta karate hue kavivarane sApha likhA hai ki-'zarAbase pramattadhI (pAgala) huaA manuSya pramAdameM par3akara kudharmavargoMmeM pravRtta hotA hai, isaliye vaha pApakI kAraNa hai-prajAmeM pApoM (gunAhoM)kI vRddhi karanevAlI hai-isIse usako banda kiyA gayA hai|' lATIsaMhitAmeM vairATanagarakA varNana karaneke anantara akabarakI 'cagattA' (cag2atAI) jAti aura usake pitAmaha 'bAbara' bAdazAha tathA pitA 'humAyU~' bAdazAhakA kIrtana karake akabarake viSayameM jo do kAvya diye haiM ve isa prakAra haiM : tatputro'jani sArvabhaumasadRzaH prodyatpratApAnalajvAlAjAlamatallikAbhirabhitaH prajvAlitArivrajaH / zrImatsAhiziromaNistvakabaro niHzeSazeSAdhipaiH nAnAratnakirITakoTighaTitaH sragbhiH zritAMhidvayaH / / 6 / / zrImaDiMDIrapiNDopamitamitanabhaH pANDurAkhaNDakI-- kRSTaM brahmANDakANDaM nijabhujayazasA maNDapADambaro'smin / * dekho, pUrvameM (pR038 para) uddhRta jambUsvAmicaritake prathama sargakA padya naM0 26 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamalala-mArtaNDa yenAssa pAtisAhiH pratapadakabara prakhyavikhyAtakIrtijayAdbhoktAtha nAthaH prabhuriti nagarasyAsya vairATanAmnaH // 62 // inameM kabarako sArvabhauma sadRza - cakravartI samrAT ke samAna - tathA zAhaziromaNi batalAte hue likhA hai - 'ki usake bar3hate hue pratApAnalakI jvAlAoM se zatrusamUha saba zrorase bhasma hogayA hai aura jo rAjA avazeSa rahe haiM una sabakI mAlAoM tathA ratnajaDita mukuToMse usake caraNa sevita haiM / usakI kIrti khaNDa hai, samudraphenake samAna dhavala hai, zrAkAzake samAna vizAla hai aura usake dvArA isa (vairATa) nagara meM brahmANDakANDa ( vizvakA bahuta bar3A samUha ) khiMca zrAyA hai|' sAtha hI, usa vikhyAta - kIrti pratApI karako vairATa nagarakA bhoktA, nAtha aura prabhu batalAte hue use jayavanta rahanekA AzIrvAda diyA gayA hai / 52 jambUsvAmicaritameM to maMgalAcaraNake anantara hI pUveM padyase 31 veM padya taka akabarakA stavana kiyA gayA hai, jisameM usakI jAti, vaMza aura pUrvajoM ke varNanake sAtha-sAtha usakI bAlyAvasthA, yuvAvasthA tathA cittaur3a (citrakUTa) vijaya aura sUratake durjayadurgasahita gujarAta vijayakA saMkSipta varNana bhI gayA hai / jaz2iyA karako chor3ane aura zarAbabandIkI bAtakA bhI isI meM samAveza hai / isa saba varNanameM akabarako adbhutodaya, dayAnvita, zrIpadazobhita, varamati, sAmrAjyarAjadvapu, tejaHpuJjamaya, zazIva dIsa aura vidAMvara jaise vizeSaNoMke sAtha ullekhita kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki uddhRta vIrakarma karate hue bhI usameM dayAlutA svAbhAvika thI, kramase athavA yugapat navoM rasoMke sevanakI acintya zakti thI, usane bandhubuddhi prajAkA usI taraha pAlana kiyA hai jisa taraha ki indra svargake devoMkA pAlana karatA hai / usakA 'kara' jagatake liye duSkara nahIM thaa| kisI bhI kAraNako pAkara use mada nahIM huA aura 'isakA vadha karo' yaha bacana to svabhAvase hI usake mu~hase kahIM nikalA nahIM, aura isaliye vaha isa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA samaya sudharmarAjakI taraha vartamAna hai athavA usakA rAjya sudharmarAjya hai|' aura antameM akabarake mAna-dAnAdi asaMkhyaguNoMkA pUrA stavana karane meM apaneko asamartha batalAte hue likhA hai phi-'yaha digmAtrarUpase jo kathana kiyA hai vaha usI prakArakA hai jisa prakAra ki samudrase aJjalimeM jalagrahaNa kiyA jAtA hai| isa varNanake kucha padya, jo kAvyarasase bhare hue haiM, isa prakAra haiM :"asti sma cAdyApi vibhAti jAtiH parA cagattAbhidhayA pRthivyaam| paraMparAbhUriva bhUpatInAM mahAnvayAnAmapi mAnanIyA // 6 // tadatra jAtAvapi jAtajanmanaH samekachatrIkRtadigvadhUvarAn / prakAzituM nAlamihAnubhUbhujaH kavIndradvaMdo lasadindukIrtigANA ataH kutazcitkRtasAhisaMjJakaH sa mAnanIyo vidhivadvipazcitAm yathA kathA bAbara-vaMzamAzritA prakAzyate sadbhiratho nirntrm||8|| suzrI barapAtisAhirabhavanirjitya zatrUnbalAd dillIzo'pi samudravArivasanAM kSoNI kalatrAyatAm / kurvannekabalo digaMgajamalaM krIDan yathecchaM vibhuH syAdbhUpAlakapAlamaulizikharasthAyIva sragyadyazaH // // tatputro'jani bhAnumAniva girerAkramya bhUmaMDalam bhUpebhyo karamAharannapi dhanaM yacchan janebhyo'dhikam / udgacchatsvakarapratApatarasA mAtsaryamabdheradhaH prajJApAlatayA jaDatvamaharanAmnA humAU~ nRpaH // 10 // tatsUnuH zriyamudvahana bhujabalAdekAtapatro bhuvi zrImatsAhirakabbaro varamatiH sAmrAjyarAjadvapuH / tejaHpuJjamayo jvalajvalanajajvAlAkarAlAnalaH sarvArIna dahatti sma nirdayamanA unmUlya mUlAdapi ||1shaa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .4 adhyAtma kamala-mArtaNDa "gajAzvapAdAtirathAdikeSu yo maMtrAsidurgadraviNeSu koTiSu / lilekha lekhAM bhavitavyatAzrito balaM svsaadvikrmmaatrsNbhvm||14 labdhAvakAzAdathavA prasaMgAdyato hatA durjnkiNkraakraaH| tadatra nAmApi na gRhyate mayA laghuprahANau nanu pauruSaM kiyt||15 athAstikizcidyadi citrakUTakamukhyAtilekhIkRtacitrakUTakam / atoraNastambhamavApa helayA kimadbhutaM tatra smaanmaantH||16|| jagaja gAjI gujarAtamadhyago mRgAdhipAdapyadhikaH prbhaavtH| madacyuto vairigajastadAnImitastato yAti palAyamAnaH // 17 // tato'pi dhRtvA girigahvarAditaH zritA vadhaM kecana bandhanaM kSaNAt / mahAhayo maMtrabalAdivAhatAH prapeturApannidhisaMnidhAnake // 18 // na kevalaM digvijaye'sya bhUbhRtAM sahasrakhaNDairiha bhAvitaM bhRzam / bhuvo'pi nimnonnatamAnayAnayA calaccamUbhArabharAtimAtrataH // 1 // api kramAtsUratisaMjJako girerapAMnidheH saMnidhitaH smtsrH| kadApi kenApi na khaNDito yatastato'sti durgo balinAMhi durjyH||20 anena so'pi kSaNamAtravegAdanekakhaNDaiH kRtajarjaro jitaH / vilaMdhya vAdhi raghunAthavattayA paraM vizeSaH kalikautukAdiva / / 21 / / "tathAvidho'pyuddhatavIrakarmaNi dayAlutA cA'sya nisargatA'bhavat / krameNa yugapannavadhA rasAH sphuTamacintyacitrA mahatAM hi shktyH||24|| prapAlayAmAsa prajAH prajApatirakhaNDadaNDaM yadakhaNDamaNDalam / akhaNDalazcaNDavapuH surAlayaM zritAmarAneva sa bandhubuddhitaH / / 2 / / "vadhainametadvacanaM tadAsyato na nirgata vApi nisrgtshcitiH| anena tadyUtamudastamenasaH sudharmarAjaH kila vartate'dhunA // 28 // - X Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "azeSataH stotumalaM na mAdRzo samAnadAnAdiguNAnasaMkhyataH / tato'sya digmAtratayAzituM kSame payodhito vA jalamaJjali sthitm||30 ciraM-ciraMjIva cirAyurAyatau prajAziSaH santasamagrimAgrimam / yathAbhinandurvasudhA sudhAdhipaM kalAbhirenaM parayA mudA mude // 31 / / - jambU0 prathamasarga isa saba kathana parase spaSTa hai ki kavikI dRSTimeM akabara kitanA mahAn thA aura vaha apane guNoMke kAraNa kavike hRdayapara kitanA adhikAra kiye hue thaa| apanI isa mahAnatA aura prajAvatsalatAke kAraNa hI use kavike zabdoMmeM prajAke 'ciraM-ciraMjIva' aura 'cirAyurAyatau' jaise AzIrvAda nirantara bar3I prasannatAke sAtha prApta hote rahate the| chandovidyA (piGgala )___isa granthakA bhI sarvaprathama darzana mujhe dehalIke eka zAstrabhaNDArakI pratiparase huA hai| san 1641 ke zurUmeM maiMne isakA prathama paricaya 'anekAnta ke pAThakoMko diyA thA aura usa samaya isakI dUsarI prati khojanekI khAsa preraNA bhI kI thii| parantu dUsare zAstrabhaNDAroMmeM isakI koI prati upalabdha nahIM horahI hai-munizrI puNyavijayanI pATana(gujarAta) Adi ko likhakara zvetAmbara zAstrabhaNDAroMmeM bhI khoja karAI gaI kintu kahIM bhI isa granthake astitvakA patA nahIM claa| ataH dehalIko kavirAjasallake dUsare do granthoM (lATIsaMhitA aura jambUsvAmicarita) kI taraha isa granthakI bhI surakSAkA zreya prApta hai| aura isaliye granthakA paricaya denese pahale maiM isa granthapratikA paricaya karA denA ucita samajhatA huuN| yaha granthaprati dehalIke paMcAyatI mandirameM maujUda hai| isakI patra-saMkhyA silI huI pustakake rUpameM 28 hai, pahale patrakA prathama pRSTha khAlI hai, 28 veM patrake antima pRSTapara tIna paMktiyA~ haiM-usake zeSa bhAgapara kisIne bAdako chandaviSayaka kucha noTa kara rakkhA hai aura madhyake 18 veM patrake prathama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa pRSThapara likhate samaya 17ve patrake dvitIya pRSTakI chApa laga jAneke kAraNa vaha khAlI chor3A gayA hai| patrakI lambAI 83 aura caur3AI 53 iMca hai| pratyeka pRSThapara prAyaH 20 paMktiyA~ hai, parantu kucha pRSThoMpara 21 tathA 22 paMktiyA~ bhI haiN| pratyeka paMktimeM akSara saMkhyA prAyaH 14 se 18 taka pAI jAtI hai, jisakA aausata prati paMkti 16 akSaroMkA lagAnese granthakI zloka-saMkhyA 550 ke karIba hotI hai| yaha prati dezI rapha kAgajapara likhI huI hai aura bahuta kucha jIrNa-zIrNa hai, sIla tathA pAnIke kucha upadravoMko bhI sahe hue hai, jisase kahIM kahIM syAhI phaila gaI hai tathA dUsarI tarapha phUTa AI hai aura aneka sthAnoMpara patroMke parasparameM cipaka jAneke kAraNa akSara aspaSTase bhI ho gaye haiN| hAlameM naI sUcIke vakta jilda ba~dhAlene Adike kAraNa isakI kucha rakSA hogaI hai| isa graMthaprati para yadyapi lipikAla diyA huA nahIM hai, parantu vaha anumAnataH dosau varSase kamakI likhI huI mAlUma nahIM hotii| yaha prati 'mahama' nAmake kisI grAmAdikameM likhI gaI hai aura ise 'syAmarAma bhojaga' ne likhAyA hai; jaisA ki isakI "mahamamadhye liSAvitaM syAmarAmabhojaga // " isa antima paMktise prakaTa hai| kavivarakI maulika kRtiyoMke rUpameM jina cAra granthoMkA abhI taka paricaya diyA gayA hai ve saba saMskRta bhASAmeM haiM; parantu yaha graMtha saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ina cAra bhASAoMmeM hai, jinameM bhI prAkRta aura apabhraMza pradhAna haiM aura unameM chandazAstrake niyama, chandoMke lakSaNa tathA udAharaNa diye haiM; saMskRtameM bhI kucha niyama, lakSaNa tathA udAharaNa diye gaye haiM aura granthake prArambhika sAta padya tathA samApti-viSayaka antima padya bhI saMskRta bhASAmeM haiM, zeSa hindImeM kucha udAharaNa haiM aura kucha udAharaNa aise bhI haiM jo apabhraMza tathA hindIke mizritarUpa jAna par3ate haiN| isa taraha isa grantha parase kavivarake saMskRta bhASAke atirikta dUsarI bhASAoM meM racanA ke acche namUne bhI sAmane aAjAte haiM aura unase Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrApakI kAvyapravRtti evaM racanAcAturya Adi para acchA prakAza par3atA hai| chandovidyAkA nidarzaka yaha piGgalagrantha rAjA bhAramallake liye likhA gayA hai, jinheM 'bhArahamalla' tathA kahIM kahIM chandavaza 'bhArU' nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai aura jo lokameM usa samaya bahuta bar3e vyaktitvako liye hue the| chandoMke lakSaNa prAyaH bhAramallajIko sambodhana karake kahe gaye haiM, udAharaNoMmeM unake yazakA khulA gAna kiyA gayA hai aura isase rAjA bhAramallake jIvana para bhI acchA prakAza par3atA hai-unakI prakRti, pravRtti, pariNati, vibhUti, sampatti, kauTumbika sthiti aura lokasevA aAdikI kitanI hI aitihAsika bAteM sAmane AjAtI haiN| aura isa taraha rAjA bhAramallakA kucha khaNDa itihAsa mila jAtA hai, jo kavivara rAjamalla jaise vidvAnkI lekhanIse likhA honeke kAraNa korA kavitva na hokara kucha mahattva rakhatA hai| isase vidvAnoMko dUsare sAdhanoM parase rAjA bhAramallake itihAsakI aura aura bAtoMko khojane tathA isa granthaparase upalabdha huI bAtoM para vizeSa prakAza DAlaneke liye protsAhana milegA aura isa taraha rAjA bhAramallakA eka acchA itihAsa tayyAra hoskegaa| - kavivarane, apanI isa racanAkA sambandha vyakta karate hue, maMgalAcaraNAdikake rUpameM jo sAta saMskRta padya zurUmeM diye haiM ve isa prakAra haiM: kevalakiraNa dinezaM prathamajineza divAnizaM vNde| yajyotiSi jagadetadvyomni nakSatramekamiva bhAti / / 1 / / jina iva mAnyA vANI jinavaravRSabhasya yA punaH phaNinaH / varNAdibodhavAridhi-tarAya potAyate tarA jagataH / / 2 / / AsInnAgapurIyapakSanirataH sAkSAttapAgacchamAna / sUriH zrIprabhucandrakIrtiravanI mUrddhAbhiSikto gnnii| tatpaTTe tviha mAnasUrirabhavattasyApi paTTe'dhunA saMsamrADiva rAjate suraguruH zrIharkha(pa)kIrtimahAna / / 3 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 1 adhyAtmakamalamArtaNDa zrImacchImAlakule samudayadudayAdradevada [tta ] sya / ravivi rA~kyAMNakRte vyadIpi bhUpAlabhAramallAhvaH ||4|| bhUpatiriti suvizeSaNamidaM prasiddhaM hi bhAramallasya / siMghAdhipatirvaNijAmiti vakSyamANepi ||5|| anyedyaH kutukolvaNAni paThatA chaMdAMsi bhUyAMsi bho sUnoH zrIsurasaMjJakasya purataH zrImAla cUDAmaNeH / Ittasya manISitaM smitamukhAtsaMlakSya pakSmAnmayA digmAtrAdapi nAmapiGgalamidaM dhArSa TyAdupakramyate ||6|| citraM mahadyadiha mAna-dhano yazaste chaMdomayaM nayati yatkavirAjamallaH / yadvAdrayopi nijasAra miha dravanti puNyAdayomayatanostava bhAramalla || 7 || inameM se prathama padyameM prathamajinendra ( AdinAtha ) ko namaskAra kiyA gayA hai aura unheM 'kevala kiraNadineza' batalAte hue likhA hai ki 'unakI jJAnajyotimeM yaha jagat zrAkAzameM eka nakSatrakI taraha bhAsamAna hai / ' apanI lATIsaMhitA ke prathama padyameM tIrthaMkara mahAvIrako namaskAra karate hue 'bhI kavivarane yahI bhAva vyakta kiyA hai, jaisA ki usake " yacciti vizvamazeSaM vyadIpi nakSatramekamiva nabhasi " isa uttarArdhase prakaTa hai / sAtha hI, usameM mahAvIrakA vizeSaNa 'jJAnAnandAtmAnaM' likhakara jJAnake sAtha Anandako bhI jor3A hai / lATIsaMhitA ke prathama padyameM chaMdovidyA ke prathama padyakA jo yaha sAhityika saMzodhana aura parimArjana dRSTigocara hotA hai usase aisI dhvani nikalatI huI jAna par3atI hai ki, kavikI yaha kRti lATIsaMhitA ke kucha pUrvavartinI honI cAhiye vazarte ki lATIsaMhitA ke nirmANa se pUrva nAgapurIya-tapAgacchake bhaTTAraka harSakIrti paTTArUr3ha ho cuke hoM / * lATIsaMhitAkA nirmANakAla zrAznizuklA dazamI vi0 saM0 1641 hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dUsare padyameM prathama jinendra zrIvRSabha(AdinAtha)kI vANIko jinadevake samAna hI mAnya batalAyA hai, aura phaNIkI vANIko akSarAdibodhasamudrase pAra utaraneke liye naukAke samAna nirdiSTa kiyA hai| tIsare padyameM yaha nirdeza kiyA hai ki Ajakala harSakIrti nAmake sAdhu samrATakI taraha rAjate haiM, jo ki mAnasUri + ke paTTaziSya aura una zrIcaMdrakIrtike prapaTTaziSya haiM jo ki nAgapurIya pakSa (gaccha ) ke sAkSAt tapAgacchI sAdhu the| cauthe-pA~caveM padyoMmeM batalAyA hai ki-zrImAlakulameM devadattarUpI udayAcalake sUryakI taraha bhUpAla bhAramalla udayako prApta hue aura ve raoNkyANoM-rAkyANagotravAloM ke liye khUba dIptamAn hue haiM / bhAramallakA 'bhUpati (rAjA)' yaha vizeSaNa suprasiddha hai, ve vaNika saMghake adhipati haiN| chaThe padyameM, apanI isa racanAke prasaMgako vyakta karate hue, kavijI likhate haiM ki-'eka dina maiM zrImAlacUr3AmaNi devaputra (rAjA bhAramalla) ke sAmane bahutase kautukapUrNa chaMda par3ha rahA thA, unheM par3hate samaya unake pUrA nAma 'mAnakIrti' sUri hai / ye bhaTTAraka vaizAkha zuklA saptamI saM0 1633 se pahale hI paTTArUr3ha ho cuke the; kyoMki isa tithiko inake ziSya muni amIpAlane sindUraprakaraNa granthakI eka prati apane liye likhAI hai; jaisAki usakI nimna prazastise prakaTa hai_ "saMvata 1633 varSe vaizAkhamAse zuklapakSe saptamyAM tithau zukravAre lekhaka-pAThakayoH zubhaM bhavatu / tailAd' 'pustikA / zrImannAgapurIya-tapAgacchAdhirAja-bhaTTAraka-zrImAnakItisUri-sUripuraMdarANAM ... ziSyeNa muninA amIpAlena svAdhyayanAya likhApitA ibrAhimAbAde / " (dekho, amRtalAla maganalAla zAhakA 'prazastisaMgraha' dvi0 bhA0 pR0 132 / .. :: vakkhANie gota vikkhAta. rAkyANi etassa ||166 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa mukhakI muskarAhaTa aura dRSTikaTAkSa (A~khoke saMketa ) parase mujhe unake manakA bhAva kucha mAlUma par3a gayA, unake usa manobhilASako lakSya meM rakhakara hI digmAtrarUpase yaha nAmakA 'piMgala' grantha dhRSTatA se prArambha kiyA jAtA hai / ' sAtaveM padya kavivara apane manobhAvako vyakta karate hue likhate haiM'he bhAramalla ! mAna-dhanakA dhAraka kavirAjamalla yadi tumhAre yazako chaMdoddha karatA hai to yaha eka bar3e hI Azcarya kI bAta hai / athavA zrApa tejomaya zarIrake dhAraka haiM, Apake puNyapratApase parvata bhI apanA sAra bahA dete haiM / ' isa pichale pase yaha sApha dhvanita hotA hai ki kavirAjamalla usa samaya eka acchI khyAti evaM pratiSThAprApta vidvAn the, kisI kSudra svArtha ke vaza hokara koI kavi-kArya karanA unakI prakRtimeM dAkhila nahIM thA, ve sacamuca rAjA bhAramallake vyaktitva se unakI satpravRttiyoM evaM saujanyaseprabhAvita hue haiM, aura isIse chaMdazAstrake nirmANake sAtha sAtha unake yazako aneka chaMdoMmeM varNana karanemeM pravRtta hue haiM yahA~ eka bAta aura bhI jAna lenekI hai aura vaha yaha ki, tIsare padya meM jina 'harSakIrti' sAdhukA unakI guru paramparA ke sAtha ullekha kiyA gayA hai a nAgaurI tapAgaccha zrAcArya the, aisA 'jainasAhityano saMkSipta itihAsa' nAmaka gujarAtI grantha se jAnA jAtA hai| mAlUma hotA hai bhAramalla isI nAgaurI tapAgacchaka AgnAyake the, jo ki nAgaurake rahanevAle the, isIse unake pUrva unakI AmnAyake sAdhuoM kA ullekha kiyA gayA hai / kavi rAjamallane apane dUsare do granthoM (jambUsvAmicaritra tathA lATIsaMhitA) meM kASThAsaMtrI mAthuragacchake zrAcAryoM kA ullekha kiyA hai, jinakI prAmnAyameM ve zravakajana the jinakI prArthanApara athavA jinake liye ukta graMthoMkA nirmANa kiyA gayA hai / dUsare do graMtha ( adhyAtmakamalamArtaNDa aura paMcAdhyAyI ) cUMki kisI vyaktivizeSako prArthanApara yA usake liye nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA likhe gaye haiM + isaliye unameM kisI AmnAyavizeSake sAdhuaoMkA vaisA koI ullekha bhI nahIM hai| aura isase eka tattva yaha nikalatA hai ki kavi rAjamalla jisake liye jisa graMthakA nirmANa karate the usameM usakI aAmnAyake sAdhuoMkA bhI ullekha kara dete the, ataH unake aise ullekhoMparase yaha na samajha lenA cAhiye ki ve svayaM bhI usI aAmnAyake the| bahuta saMbhava hai ki unheM kisI AmnAyavizeSakA pakSapAta na ho, unakA hRdaya udAra ho aura ve sAmpradAyikakaTTaratAke paGkase bahuta kucha UMce uThe hue hoN| ___ kavirAjamallane dUsare granthoMkI taraha isa granthameM bhI apanA koI khAsa paricaya nahIM diyA-kahIM kahIM to "malla bhaNai' 'kavimalla kahai' jaise vAkyoM dvArA apanA nAma bhI prAdhA hI ullekhita kiyA hai| jAna par3atA hai kavivara jahA~ dUsaroMkA paricaya denemeM udAra the vahA~ apanA paricaya denemeM sadA hI kRpaNa rahe haiM, aura yaha saba unakI apane viSayameM udAsInavRtti evaM UMcI bhAvanAkA dyotaka hai jisakI zikSA unheM 'samayasAra' parase milI jAna par3atI hai-bhale hI isake dvArA itihAsajJoMke prati kucha anyAya hotA ho| ukta sAtoM saMskRta padyoMke anantara prastAvita chandograMthakA prArambha nimna gAthAse hotA hai : + paMcAdhyAyIke viSayameM isa prakArakA spaSTIkaraNa Upara kiyA jA cukA hai / aura adhyAtmakamalamArtaDake tRtIya caturtha padyoMse prakaTa hai ki usakI racanA mukhyataH apane AtmajJAnake liye aura apane AtmAse saMtAnavartI mohako tathA usa samyakcaritrakI cyutiko dUra karaneke lie kI gaI hai jo darzana-jJAnase yukta aura moha-dobhase vihIna hotA hai| isake liye vidadhe svasaMvide' aura 'gacchatvadhyAtma-kaMja-dhumaNi-paraparA-khyApanAnme cito'stam' ye vAkya khAsa taurase dhyAnameM rakhane yogya haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmakamalamArtaNDa dIho saMjuttavaro biMdujuo yAliyo (1) vi crnnNte| sa gurU vaMkadumatto apaNo lahu hoi zuddha ekapalo / / 8 / / isameM guru aura laghu akSaroMkA svarUpa batalAte hue likhA hai-'jo dIrgha hai, jisake parabhAgameM saMyukta varNa hai, jo bindu (anusvAra-visarga) se yukta hai, . pAdAnta hai vaha guru hai, dvimAtrika hai aura usakA rUpa vakra (s) hai| jo ekamAtrika hai vaha laghu hotA hai aura usakA rUpa zuddha-vakratAse rahita sarala (1)-hai|' ____ isI taraha Age chandazAstrake niyamoM, upaniyamoM tathA niyamoMke apavAdoM AdikA varNana 64 veM padya taka calA gayA hai, jisameM aneka prakArase gaNoMke bheda, unakA svarUpa tathA phala, SaNmAtrikAdikA svarUpa aura prastArAdikakA kathana bhI zAmila hai| isa saba varNanameM aneka sthaloMpara dUsaroMke saMskRta-prAkRta vAkyoM ko bhI "anye yathA" "aNNe jahA" jaise zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai, aura kahIM binA aise zabdoMke bhI / kahIM kahIM kisI prAcAryake matakA spaSTa nAmollekha bhI kiyA gayA hai / jaise: ".. 'payAsino piMgalAyarahi // 20 // " "aha caumattaha NAmaM phaNirAo paigaNaM bhaNaI "28" "ehu kahai kuru piMgalaNAgaH / '46 / " "solahapae 'A jo jANai NAirAibhaNiyAI / so chaMdasatthakusalo savvakaINaM ca hoi mahaNIzro // 43 // AdyA jJeyeti mAtrANAM patAkA paThitA budhaiH| zrIpUjyapAdapAdAbhirmatA hi(hI)ha vivekibhiH / / isase mAlUma hotA hai ki kavirAjamallake sAmane aneka prAcIna chandazAstra maujUda the-zrIpUjyapAdAcAryakA gAlabana vaha chandazAstra bhI thA jise zravaNa velgolake zilAlekha naM0 40 meM unakI sUkSmabuddhi (racanAcAturya) ko khyApita karanevAlA likhA hai aura unhoMne una Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sabakA dohana evaM bAloDana karake apanA yaha grantha banAyA hai| aura isaliye yaha grantha apane viSayameM bahuta pramANika jAna par3atA hai| granthake antima padyameM isa granthakA dUsarA nAma 'chandovidyA' diyA hai aura ise rAjAoMkI hRdayagaMgA, gambhIrAntaH sauhityA, jainasaMghAdhIza-bhArahamallasammAnitA, brahmazrIko vijaya karanevAle bar3e bar3e dvijarAjoMke nitya diye hue saiMkar3oM AzIrvAdoMse paripUrNA likhA hai| sAtha hI, vidvAnoMse yaha nivedana kiyA hai ki ve isa 'chandovidyA' granthako apane sadanugrahakA pAtra bnaaeN| vaha padya isa prakAra hai kSoNIbhAjAM hRtsurasaridaMbho gaMbhIrAntaHsauhityAM jainAnAM kila saMghAdhIzai rahamallaiH kRtasanmAnA / brahmazrIvijaI(yi)dvijarAjJAM nityaM dattAzIHzatapUrdhyA vidvAMsaH sadanugrahapAtrAM kurvatvemAM chandovidyAM / / isase mAlUma hotA hai ki yaha grantha usa samaya aneka rAjAoM tathA bar3e bar3e brAhmaNa vidvAnoMko bhI bahuta pasanda AyA hai / piGgalake padyoMparase rAjA bhAramalla jina rAjA bhAramallake liye yaha piGgala grantha racA gayA hai ve nAgaurI tapAgacchakI amnAyake eka sadgRhastha the*, vaNiksaMghake adhipati the, . 'rAjA' unakA suprasiddha vizeSaNa thA, zrImAlakulameM unhoMne janma liyA thA, 'rAMkyANi' unakA gotra thA aura ve 'devadatta' ke putra the, itanA paricaya Upara diyA jA cukA hai| aba rAjA bhAramallakA kucha anya aitihA___ * Apake sahayogase tapAgaccha vRddhiko prApta huA thA, aisA nimna vAkyase spaSTa jAnA jAtA hai jalaNihi-uvamANiM zrItapAnAmagacchiM, himakara jima bhUyA bhUpatI bhAramallaH // 264 // (mAlinI) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmakamalamArtaNDa sika paricaya bhI saMkSepameM saMkalita kiyA jAtA hai, jo ukta piGgalagraMthaparase upalabdha hotA hai| sAthameM yathAvazyaka aise paricayake kucha vAkyoMko bhI brekaTAdimeM unake chaMdanAma sahita uddhRta kiyA jAtA hai, aura isase piGgala. granthameM varNita chaMdoM ke kucha namUne bhI pAThakoMke sAmane aAjAya~ge aura una parase unheM isa graMthakI sAhityika sthiti evaM racanA-cAturI AdikA bhI kitanA hI paricaya sahajameM prApta ho jAyagAH (1) bhAramallake pUrvaja 'raMkArAU' the, ve prathama bhUpAla (rAjapUtax) the, punaH zrImAla the, zrIpurapaTTaNake nivAsI the, phira bAbU dezameM guruke upadezako pAkara zrAvakadharmake dhAraka hue the, dhana-dharmake nivAsa the, saMghake tilaka the aura surendra ke samAna the| unhIMkI vaMza-paramparAmeM dharmadhuraMdhara rAjA bhAramalla hue haiM paDhamaM bhUpAlaM puNu sirimAlaM siripurapaTTaNavAsu , puNu AbUdesiM guruuvaesiM sAvayadhammaNivAsu / dhaNadhammahaNilayaM saMghahatilayaM raMkArAu suriMdu , tA vaMzaparaMra dhammadhuraMdhara bhArahamalla NariMdu // 11 // (marahaTTA) (2) bhAramallakI mAtAkA nAma 'dharamo' aura strIkA nAma 'zrImAlA' thA, isa bAtako kavirAjamalla eka acche alaMkArika DhaMgameM vyAkta karate hue 'paMkavANi' chandake udAharaNameM likhate haiMsvAti buMda suravarSa niraMtara, saMpuTa sIpi dhamo udrNtr| jammo mukatAhala bhArahamala, kaMThAbharaNa sirIavalIvala ||7|| isameM batalAyA hai ki sura ( devadatta )varSAkI svAtibUMdako pAkara dharmoMke udararUpI sIpasaMpuTameM bhAramallarUpI muktAphala (motI) utpanna huA x jAsu paDhamai caMsa rajapUta / zrIraMkavasudhAdhipati jaina, dharma-varakamaladinakara, tAsu vaMsa rAkyANi sirI,-mAlakuladhuradhuraMdhara / ||123||(r1) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanI zrAra vaha zrImAlAkA kaNThAbharaNa bnaa| kitanI sundara kalpanA hai ! (3) bhAramallake SutroM meM ekakA nAma 'indrarAja' aura dUsarekA 'ajayarAja thA indrarAja indrAvatAra jasu naMdanu di8, ajayarAja rAjAdhirAja saba kajagariRs / svAmI dAsa nivAsu lacchibahu sAhisamArNa, soyaM bhArahamalla hema-haya-kuara-dAneM // 131 / / (roDaka) ina donoM putroMke pratApAdikA kitanA hI varNana aneka padyoMmeM diyA hai / aura bhI laghuputra athavA putrIkA kucha ullekha jAna par3atA hai; parantu vaha aspaSTa ho rahA hai| (4) rAjA bhAramalla nAgaura meM eka bahuta bar3e koTayAdhIza hI nahIM kintu dhanakubera the, aisA mAlUma hotA hai| Apake gharameM aTUTa lakSmI thI, lakSmIkA pravAha nirantara bahatA thA, savA lAkha pratidinako zrAya thI, deza *zrImAlAke alAvA bhArahamallakI eka dUsarI strI chajU jAna par3atI hai, jo indrarAja putrakI mAtA thI; jaisA ki uttarAdhyayanavRttikI nimna dAnaprazastise prakaTa hai aura jisameM bhArahamallako 'saMghaI', unakI strI chajUko saMghavaNiM aura putra indrarAjako saMghavI likhA hai| yaha bhI sambhava hai ki chajU zrImAlA kA hI nAmAntara athavA mUla nAma ho; parantu granthameM (tribhaMgI chaMdake udAharaNameM) 'mata sauki sunAvahu' jaise vAkya-dvArA zrImAlAkI sautakA saMketa honese yaha sambhAvanA kucha kama jAna par3atI hai: "zrImat nRpa vikramataH saMvat 1636 varSe pAtisAha zrI akabararAjye zrI bairATanagare zrImAlajJAtIya saMghai bhArahamala / tat bhAryA saMghavaNi chajU tat putraratna saMghavI indrArAjena svapuNyAthai vRttiriyaM vihraapitaa| gaNicaritrodayAnAM ciraM nandatu ||"-ukt prazastisaMgraha dvi0bhAga pR0126 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 adhyAtmakamalamArtaNDa dezAntaroMmeM lAkhoMkA vyApAra calatA thaa| sA~bharakI jhIla, aura aneka bhU-parvatoMkI khAnoMke Apa adhipati the| sambhavataH TakasAla bhI Apake hAthameM thii| aApake bhaNDArameM pacAsa karor3a sonekA TakAazarphiyA~. maujUda mAnI jAtI thiiN| dAnake bhI Apa pUre dhanI the| akabara bAdazAha ApakA sammAna karatA thA, itanA hI nahIM balki ApakI Ana taka mAnatA thA, aura isIse Apa dhana tathA pratiSThAmeM akabarake samAna hI samajhe jAte the / ina saba bAtoMke Azayako liye hue aneka padya vividha chaMdoMke udAharaNoMmeM pAye jAte haiN| do cAra padyoMko yahA~ namUneke taura para uddhRta kiyA jAtA hai "rAMkyANipasiddho lacchisamiddho bhUpati bhArahamallaM, dhammaha ukkiTThau dANagariTThau diTThau rANA(?)ariurasallaM / / varavaMsaha babbara sAhi akabbara sabbarakiyasammANaM, hiMdU turikANA tauriM gANA rAyA mANahi ANaM ||117(gritt) "koDiya paMca mukAti liyo bahu desa niraggala, sAMbhara sara DiMDavAna avani TakasAra samaggala / bhU-bhUdhara-dara-udara khanita agaNita dhanasaMgati, devatanaya sirimAla sujasa bhArahamala bhUpati // 126 // " (vastu) "ayaM bhAramallo sirImAlavaMsiM, gRhe sAsaI lacchi koTI shssN| savAlakkha TaMkA uvai bhAnumittI, sirIsAhisammANiyA jAsu kittI // 16 // " (bhujaMgaprayAta) "nAgauradesamhi saMghAdhinAtho sirImAla, rAkyANivaMsiM sirI bhAramallo mahIpAla / sAkuMbharInAtha thappo sirI sAhi saMmANi, rAjAdhirAjovamA cakkavaTTI mahAdANi / / 170 / / (gajAnaMda) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 87 "devadattakulakamaladivAkara sujasu payAsiyaM, : sirImAlavaravaMsa avanipati puhami vikAsiyaM / sAMbhari sara DiMDavAna sakaladhara khAni vakhANiyaM, bhArahamalla vimalaguNa akabarasAhi smaanniyN||172shaa(giNduk) jAsu [ya] vuTTi hoi NavaNidhi ghara kAmiNi kaNaka-kuMjaraM, maMgala gIta vinoda viciha pari duMduhisadda sundaraM / savAlakkha uppajai dinaprati tettiyaM dinadAniyaM, bhAramalla saba sAhasiromaNi sAhiakabaramANiyaM ||174(duvii) "tau mAniyahi bhaMDAra, TaMkA koDi pacAsa jai, kaladhautamayaM / lAkhanisahu vyohAra, to kavijana sevaka ahava, devataNamayaM 166 ___ (cUlikAcAraNa chaMda) (5) jina sthAnoMse rAjA bhAramallako vipula dhana-sampattikI prApti hotI thI unakA ullekha 'mAlAdhara' chaMdake udAharaNameM nimna prakArase kiyA gayA hai caraNayuga-sevikA manahu dAsI sAkuMbharI meM akhila yahu ceTikA sarasa DIDavAnA purii| avani anukUliyA draviNa-mola-lIyA nagA,... . nikhilamiya jassa so jayau bhAramallo nnio||27shaa .. (6) rAjA bhAramallake rojAnA kharcakA moTA lekhA lagAte hue jo "chappaya chaMdakA udAharaNa diyA hai vaha nimna prakAra hai, aura usase mAlUma * sAkumbharI, DIDavAnApurI aura mukAtasara ina tIna sthAnoM para tIna TakasAle bhI thIM aisA sundarI chaMdake nimna udAharaNase prakaTa hai:-.. DiDivAna mukAtAsara sahiyaM sAkumbhari sauM TakasAra tayaM / bhaNi bhArahamallaM ariurasallaM sAhi sanAkhata kittimayaM / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmakamalamArtaNDa hotA hai ki rAjA bhAramalla (ausatana) pacAsa hajAra TakA pratidina bAdazAha (akabara ) ke khajAnemeM dAkhila karate the, pacAsa hajAra Takara majadUroM tathA naukaroMko bA~Tate the aura pacIsa hajAra TakA unake putroMpautrAdikoMkA pratidinakA kharca thA savAlakkha umgavai bhAnu taha jJAnu gaNijjaI, TaMkA sahasa pacAsa sAhi bhaMDAru bhriji| TakA sahasa pacAsa roja je karahiM masakkati, TaMkA sahasa pacIsa sutanusuta kharacu dina-prati / sirimAla vaMsa saMghAdhipati bahuta baDhe suniyata zravaNa / kulatAraNa bhArahamalla-sama kauna baDhau caDhihai kavaNa / / 12 / / (7) rAjA bhAramalla acchI cunI huI caturaMga senA rakhate the, jisameM unakI hAthiyoMkI senAko ghUmatI huI maMdhahastiyoMkI senA likhA hai "ghummaMtagaMdhagayavarasenA iya mAra mallassa // 17 // (8) rAjA bhAramala kI jor3akA koI dUsarA aisA vaNika (vyApArI) zAyada usa samaya (akabara ke rAjyameM) maujUda nahIM thA jo bar3abhAgI honeke sAtha sAtha vipula lakSmIse paripUrNagRha ho, karuNAmaya prakRtikA dhAraka ho aura nitya hI bahudAna diyA karatA ho| zrApakA prabhAva bhI bahuta bar3hA car3hA thA, akabara bAdazAhakA putra rAjakumAra ( yuvarAja) bhI Apake darabArameM milane ke liye pAtA thA aura sUcanA bhejakara isa bAtakI pratIkSAmeM rahatA thA ki Apa aAkara usakI 'juhAra' (salAma) kabUla kareM / ina donoM bAtoMko kavivarane dohA aura soraThA chaMdoMke udAharamoMmeM nimna prakArase vyakta kiyA hai| pichalI bAta aise rUpameM citrita kI gaI hai jaise kavivarakI svayaM A~khoM-dekhI ghaTanA hai"bar3abhAgI ghara lacchi, bahu, karuNAmaya dinadAna / nahiM kou vasudhAvadhi vaNika,bhArahamalla-samAna 188||"(dohaa) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "ThAr3e to darabAra, rAjaku~vara vasudhAdhipati / lIje na-iku juhAru, bhAramalla sirimAlakula 164 / / " (soraThA) (6) isa granthameM rAjA bhAramallako zrImAlacUDAmaNi, sAhiziromaNi, zAhasamAna, umAnAtha, saMghAdhinAtha, dAridradhUmadhvaja, kIrtinabhacandra, deva-tarusurataru, zreyastaru, patitapAvana, puNyAgAra, cakrI-cakravartI, mahAdAnI, mahAmati, karuNAkara, roruhara, roru-bhI-nikandana, akabaralakSmI-gau-gopAla, jinavaracaraNakamalAnurakta aura niHzalya jaise vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA gayA hai aura unakA khulA yazogAna karate hue prazaMsAmeM-unake dAna-mAna pratApAdike varNanameM kitane hI padya aneka chaMdoMke udAharaNarUpase diye haiN| yahA~ unameMse bhI kucha padyoMko nasuneke taura para uddhRta kiyA jAtA hai| isase pAThakoMko rAjA bhAramallake vyaktitvakA aura bhI kitanA hI paricaya tathA anubhava prApta ho skegaa| sAtha hI, isa chaMdovidyA-granthake chaMdoMke kucha aura namUne bhI unake sAmane aAjAya~ge: avaNiuvaNNA pAdapa re, vadanaravaNNA paMkaja re / caraNamavaNNA gajapati re, nainasuraMgA sAraMga re| tanuruhacaMgA morA re, bacanaabhaMgA kokila re| taruNi-piyArA bAlaka re, girijaTharavidArA kulisaM re|| arikulasaMghArA raghupati re, hama nainahu diTThA caMdA re| . ___ dAnagariTThA vikrama re, mukha cacai sumiTThA amRta re // 10 // na na pAdapa-paMkaja-gajapati-sAraMga-morA-kokila-bAla-tulaM, na na kulisaM raghupati caMdA narapati amRta kimuta sirImAlakulaM / bakasai majarAji garIbaNivAja avAja surAja virAjatu hai, saMghapatti siromaNi bhArahamallu ghiradu bhuvappati gAjatu hai (pomAvatI) ina padyoMmeM rAjA bhAramallako pAdapa, paMkaja, gajapati sAraMga (mRga) mora, kokila, bAlaka, kuliza (vajra), raghupati, caMdramA, vikramarAjA aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmakamalamArtaNDa amRtase, apane apane viSayako upamAmeM, bar3hA huA batalAyA hai arthAt yaha darzAyA hai ki ye saba apane prasiddha guNoMkI dRSTi se rAjA bhAramallakI barAbarI nahIM kara skte| bali-veNi-vikrama-bhoja-ravisuta-parasarAma-samaMciyA, haya-kanaka-kuMjara-dAna-rasa-jasabeli ahanisi siNciyaa| taba samaya satayuga samaya tretA samaya dvApara gAiyA, aba bhAramalla kRpAla kaliyuga kulaha~ kalaza car3hAiyA (harigIta) ___ yahA~ rAjA bali, veNi, vikrama, bhoja, karaNa aura parazurAmake viSayameM yaha ullekha karate hue ki unhoMne ghor3oM, hAthiyoM tathA soneke dAnarUpI rasase yaza-belakoM dinarAta siMcita kiyA thA, batalAyA hai ki unakA vaha samaya to satyuga, tretA tathA dvAparakA thA; parantu Aja kaliyugameM kRpAlu rAjA bhAramallane una rAjAoMke kIrtikulagRha para kalaza car3hA diyA hai-arthAt dAnadvArA sampAdita kIrtimeM Apa unase bhI Upara hogaye haiM-bar3ha gaye haiN| sirimAla suvaMso puhami pasaMso saMghanaresura dhammadhuro, karuNAmayacittaM paramapavittaM hIravije guru jAsu vro| haya-kuMjara-dAnaM guNijana-mAnaM kittisamuddaha pAra thaI, dinadIna dayAlo vayaNarasAlo bhArahamalla sucakkavaI / / (sundarI) isameM anya sugama vizeSaNoMke sAtha bhAramallake gururUpameM hIravijayasUrikA ullekha kiyA hai, bhAramallakI kIrtikA samudra pAra honA likhA hai aura unheM 'sucakravartI' batalAyA hai| maraNe vihiNA ghaDiyo, koviha ego vi vissasavvaguNakAya / sirimAlabhAramallo, NaM mANasathaMbho NaragavvaharaNAya // (skaMdha) yahA~ kavivara utprekSA karake kahate haiM ki 'maiM aisA mAnatA hU~ ki vidhAtA ne yadi vizvake sarvaguNa-samUhako liye hue koI vyakti ghaDA hai to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vaha zrImAla bhAramalla hai, jo ki manuSyoMke garvako haraneke liye 'mAnastaMbha' ke samAna hai| siribhAramalladiNamaNi-pAyaM sevaMti eyamaNA / tesiM dariddatimiraM NiyameNa viraNassade sigghaM ||15||(viggaahaa) isameM batalAyA hai ki 'jo ekamana hokara bhAramallarUpI dinamaNi (sUrya) kI pAdasevA karate haiM unakA daridrAndhakAra niyamase zIghra dUra hojAtA hai| prahasitavadanaM kusumaM sujasu sugaMdhaM sudAnamakaraMdaM / tuva devadattanaMdana dhAvati kavimadhupaseNi madhuluddhA // (uggAhA) __ yahA~ yaha batalAyA hai ki-'devadattanandana-bhAramallakA praphullita mukha aisA puSpa hai jo suyaza-sugaMdha aura sudAnarUpI madhuko liye hue hai, isIse madhulubdha kavi-bhramaroMkI paMkti usakI ora daur3atI hai-dAnakI icchAse usake cAroM ora ma~DarAtI rahatI hai| khANa | sulitAna masanaMda hadabhummiyA, sajja-raha-vAji-gaja-rAji mddhummiyaa| tujjha darabAra dinaratti turagA gayA, deva sirimAlakulanaMda karie mayA // 26 / / (nizipAla) isameM khAna, sulatAna, masanada aura saje hue ratha-hAthI-ghor3oMke ullekhake sAtha yaha batalAyA hai ki rAjA bhAramallake darabArameM dinarAta turaka loga Akara namaskAra karate the--unakA tA~tAsA baMdhA rahatA thA / eka sevaka saMga sAhi bhaMDAra koDi bharijie, eka kitti paDhaMta bhojiga dAna dAima dijie| bhAramalla-pratApa-vaNNaNa sesaNAha asakko , ekajIhamao amArisa kema hoi sasakkao // 274 / / (cacarI) grintha-pratimeM aneka sthAnoMpara 'kha' ke sthAnapara 'Sa' kA prayoga pAyA jAtA hai tadanusAra yahA~ 'pANa' likhA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa isa padyameM bhAramallake pratApakA kIrtana karanemeM apanI asamarthatA vyakta karate hue likhA hai ki- 'eka naukara ko sAtha lekara eka karor3a takakI rakama zAhake bhaMDArameM bharadI jAtI thI-mArgameM rakamake chIna liye jAne AdikA koI bhaya nahIM ! aura eka kIrti par3hane vAle bhojakIko dAyimI ( sthAyI ) dAna taka de diyA jAtA thA - aisA karate hue koI saMkoca athavA cintA nahIM ! ( ye bAteM bhAramallake pratApakI sUcaka haiM ) / bhAramallake pratApakA varNana karane ke liye ( sahasrajihna ) zeSanAga bhI samartha hai, hamAre jaisA eka jIbhavAlA kaise samartha ho sakatA hai ?' 72 aba chandoMke udAharaNoMmeM diye hue saMskRta padyoMke bhI kucha namUne lIjiye, aura unapara se bhI rAjA bhAramallake vyaktitvAdikA anumAna kIjiye : ! ayi vidhe / vidhivattava pATavaM yadiha devasutaM sRjata sphuTaM / jagati sAramayaM karuNAkaraM nikhiladIna samuddharaNakSamaM || (drutavilaM 0 ) 'he vidhAtA ! terI caturAI bar3I vyavasthita jAna par3atI hai, jo tUne yahA~ devasuta bhAramallakI sRSTi kI hai, jo ki jagatameM sArabhUta hai, karuNAkI khAni hai aura sampUrNa dInajanoMkA uddhAra karanemeM samartha hai / ' manye na devatanujo manujo'yameva, nUnaM vidheriha dayArditacetaso vai / jaivitta (jIvatva ? ) hetuvazato jagatI janAnAM, zreyastaruH phalitavAniva bhAramallaH || 256 // ( vasaMtatilaka) yahA~ kavivara utprekSA karake kahate haiM ki - 'maiM aisA mAnatA hU~ ki yaha devatanuja bhAramalla manuja nahIM hai, balki jagatajanoMke jIvanAthaM vidhAtAkA citta jo dayAse zrArdita huA hai usake phalasvarUpa hI yaha 'kalyANavRkSa' yahA~ phalA hai - arthAt bhAramallakA janma isa lokake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 73 vartamAna manuSyoMko jIvanadAna dene aura unakA kalyANa sAdhane ke liye vidhAtAkA nizcita vidhAna hai|' satyaM jADyatamoharo'pi dinakRjantoIzorapriyazcandrastApaharo'pi jADyajanako dossaakroNshukssyii| nirdoSaH kila bhAramalla ! jagatAM netrotpalAnaMdakacandreNoSNakareNa saMprati kathaM tenopameyo bhavAn // 276 / / (zArdUla) 'yaha saca hai ki sUrya jaDatA aura aMdhakArako haranevAlA hai; parantu jIvoMkI A~khoMke liye apriya hai-unheM kaSTa pahu~cAtA hai / isI taraha yaha bhI saca hai ki candramA tApako haranevAlA hai; parantu jar3atA utpanna karatA hai, doSAkara hai ( rAtrikA karanevAlA athavA doSoMkI khAna hai ) aura usakI kiraNeM kSayako prApta hotI rahatI haiN| bhAramalla ina saba doSoMse rahita hai, jagajanoMke netrakamaloMko Anandita bhI karane vAlA hai| isase he bhAramalla ! Apa vartamAnameM candramA aura sUrya ke sAtha upameya kaise ho sakate haiM ? aApako unakI upamA nahIM dI jA sakatI-Apa unase bar3he alaM viditasaMpadA divija-kAmadhenvAhvayaiH, kRtaM kila rasAyanaprabhRtimaMtrataMtrAdibhiH / kutazcidapi kAraNAdatha ca pUrNapuNyodayAta , yadIha suranaMdano nayati mAM hi dRggocaraM / / 266 / / (pRthvI) ___ kisI bhI kAraNa athavA pUrNapuNyake udayase yadi devasuta bhAramalla mujhe apanI dRSTikA viSaya banAte haiM to phira divya kAmadhenu AdikI prasiddha sampadAse mujhe koI prayojana nahIM aura na rasAyaNa tathA maMtrataMtrAdise hI koI prayojana hai-inase jo prayojana siddha hotA hai usase kahIM adhika prayojana anAyAsa hI bhAramallakI kRpAdRSTise siddha ho jAtA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 adhyAtma kamala-mArtaNDa kSitipatikRtasevaM yasya pAdAravinda, nijajana-nayanAlI,gabhogAbhirAmaM / jagati viditametadbharilakSmInivAsaM, sa ca bhavatu kRpAlopyeSa me bhAramallaH // 265 / / (mAlinI) 'jinake caraNakamala bhUpatiyoMse sevita haiM aura svakIyajanoMkI dRSTipaMktirUpI bhramaroMke liye bhogAbhirAma haiM, aura jo isa, jagatameM mahAlakSmIke nivAsasthAna haiM, aise ye bhAramalla mujhapara 'kRpAla' hoveM / ' pichale donoM padyoMse mAlUma hotA hai ki kavirAjamalla rAjAbhAramallakI kRpAke abhilASI the aura unheM vaha prApta bhI thii| ye padya mAtra usake sthAyitvakI bhAvanAko liye hue haiN| (10) jaba rAjA bhAramalla itane bar3he car3he the taba unase IrSAbhAva rakhanevAle aura unakI kIrti-kaumudI evaM khyAtiko sahana na karanevAle bhI saMsArameM kucha hone hI cAhiye; kyoMki saMsArameM adekhasakA bhAvakI mAtrA prAyaH bar3hI rahatI hai aura aise logoMse pRthvI kabhI zUnya nahIM rahI jo dUsaroM ke utkarSako sahana nahIM kara sakate tathA apanI durjana-prakRtike anusAra aise bar3he car3he sajanoMkA aniSTa aura amaMgala taka cAhate rahate haiM / isa sambandhameM kavivarake nIce likhe do padya ullekhanIya haiM, jo ukta kalpanAko mUrtarUpa de rahe haiM : "je vessavaggamaNuzrA rIsi kuvvaMti bhAramallassa / devehi vaMciyA khalu abhagA'vittA NarA hu~ti ||158||"(gaahaa) "ciMtati je vi citte amaMgalaM devadattataNayassa / te savvaloyadiTThA raNaTThA puradesalacchibhummiparicattA (gAhiniyA) pahale padyameM batalAyA gayA hai ki- 'vaizyavargake jo manuSya bhAramalla kI rIsa karate haiM-IrSAbhASase unakI barAbarI karate haiM-ve devase ThagAye gaye athavA bhAgyavihIna haiM; aise loga abhAgI aura nirdhana hote haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 75 dUsare padyameM yaha spaSTa ghoSita kiyA hai ki-'jo cittameM bhI devadattaputrabhAramallakA amaMgala cintana karate haiM ve saba logoMke dekhate-dekhate pura, deza, lakSmI tathA bhUmise parityakta hue naSTa ho gaye haiN|' isa padyameM kisI khAsa A~khoMdekhI ghaTanAkA ullekha saMnihita jAna par3atA hai| ho sakatA hai ki rAjA bhAramallake amaMgalArtha kinhIMne koI SaDyantra kiyA ho aura usake phalasvarUpa unheM vidhi( daiva )ke athavA bAdazAha akabarake dvArA dezanirvAsanAdikA aisA daNDa milA ho jisase ve nagara, deza, lakSmI aura bhUmise paribhRSTa hue antako naSTa hogaye hoN| upasaMhAra-- - isa prakAra yaha kavirAjamalla ke 'piMgalagrantha',granthako upalabdhaprati aura rAjA bhAramallakA saMkSipta paricaya hai / maiM cAhatA thA ki granthameM Ae hue chaMToMkA kucha lakSaNa-paricaya bhI pAThakoMke sAmane tulanAke sAtha rakkhU parantu yaha dekhakara ki prastAvAnAkA kalevara bahuta bar3ha gayA hai aura idhara isa pUre granthako hI aba vIrasevAmaMdirase prakAzita kara denekA vicAra ho rahA hai, usa icchAko saMvaraNa kiyA jAtA hai| isa paricayake sAtha kavirAjamallake sabhI upalabdha granthoMkA paricaya samApta hotA hai| ina granthoMmeM kavirAjamallakA jo kucha paricaya athavA itivRtta pAyA jAtA hai usa sabako isa prastAvanAmeM yathAsthAna saMkalita kiyA gayA hai| aura usakA mihAvalokana karanese mAlUma hotA hai kiH___ kavivara kASThAsaMdhI mAthuragaccI puSkaragaNI bhaTTAraka hemacandrakI aAmnAyake pramukha vidvAna haiM / jambUsvAmicaritako likhate samaya (vi0 saM0 1632meM) ve aAgarAmeM sthita haiM, yuvAvasthAko prApta haiM do eka varSa pahale mathurAkI eka do bAra yAtrA kara pAe haiM aura vahA~ke jIrNa-zIrNa tathA unake sthAna para navanirmita jaina stUpoMko dekha pAe haiM, jainAgama-granthoMke acche abhyAsI haiM, AdhyAtmika granthoMke adhyayanase unakA aAtmA U~cA uThA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 adhyAtma-kamala-mArtaNDa huA hai, ve dhArmika bhAvanAtroMse prerita haiM, paropakArake liye baddhakakSa athavA kRtasaMkalpa haiM aura jambUsvAmicaritakI racanAke bahAne apane AtmAko pavitra karanemeM lage hue haiN| sAtha hI, gadya-padya-vidyAke vizArada haiM, kAvyakalAmeM pravIna haiM aura unakA koI acchA kavikArya pahalese janatAke sAmane Akara pasanda kiyA jA cukA hai; isIse mathurAmeM jainastUpoMkI pratiSThAke samaya(saM0 1631 meM) unase jambUsvAmicaritake racanekI khAsataura para prArthanA kI gaI hai| AgarAmeM rahate hue, mathurA-jainastUpoMkA jIrNoddhAra karAnevAle agravAlavaMzI gargagotrI sAhu ToDarakA unheM sadAzraya tathA satsaMga prApta haiM aura unhIMke nimittako pAkara ve kRSNAmaMgala caudharI aura gaDhamalla sAhu jaise kucha bar3e rAjyAdhikAriyoM tathA sajanapuruSoMke nikaTa paricayameM Ae hue haiM / sAtha hI akabara bAdazAhake prabhAvase prabhAvita hai, maMgalAcaraNake anantara hI unakA stavana kara rahe haiM, unake rAjyako sudharmarAjya mAna rahe haiM aura unakI rAjadhAnI AgarA nagarako 'sArasaMgraha' ke rUpameM dekha rahe haiM / AgarAse calakara kavivara nAgaura pahu~ce haiM, vahA~ zrImAlajJAtIya saMghAdhipati ( saMghaI ) rAjAbhAramallake vyaktitvase bahuta prabhAvita hue haiM, unake dAna-sammAna tathA saujanyamaya vyavahArane unheM apanI aora itanA AkRSTa kara liyA hai ki ve apane vyaktitvako bhI bhUla gaye haiM / eka dina rAjA bhAramallako bahutase kautukapUrNa chaMda sunAkara ve unake vinodameM bhAga le rahe haiM aura unakI tadanukUla ruciko pAkara unake liye 'piGgala'nAmake eka gaMgAjamunI chandazAstrakI racanA kara rahe haiM, jo prAyaH umI kautukapUrNa manovRtti tathA vinodamaya sthiriTako liye hue hai aura jisameM aneka ati. zayoktiyoM evaM alaMkAroMke sAtha rAjA bhAramallakA khulA yazogAna kiyA gayA hai aura isa yazogAnako karate hue ve svayaM hI usapara apanA Azcarya vyakta kara rahe haiM aura use bhAramallake vyaktitvakA prabhAva batalA rahe haiN| nAgaurase kisI taraha virakta hokara kavivara svayaM hI vairATa nagara pahu~ce haiM aura use dekhakara bar3e prasanna hue haiM / yaha nagara unako bahuta pasanda hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 77 nahIM AyA balki saba prakArase apane anukUla a~cA hai| isIse ve antako yahIM sthita ho gaye haiM aura yahA~ke atIva darzanIya vairATa-jinAlayameM rahane lage haiM, jahA~ saMbhavataH kASThAsaMghI bhaTTAraka kSemakIti-jaise kucha jaina muni usa samaya nivAsa karate the aura jo aksara jaina sAdhuaoMkI nivAsabhUmi banA rahatA thaa| yahAM unheM munijanoMke satsamAgama tathA tAlhU jaise vidvAn kI goSThIke alAvA agravAlavaMzI maMgalagotrI sAhu phAmanakA satsahAya evaM satsaMga prApta hai, unake dAna-mAna-aAsanAdikase ve santuSTa haiM aura unhIMkI prArthanApara unhIMke jinAlayameM sthita hokara eka satkavike rUpameM lATIsaMhitAkI racanA kara rahe haiN| isa racanAke samaya (vi0 saM0 1641 meM) unakI lekhanI pahalese adhika prauDha tathA gaMbhIra banI huI hai, unakA zAstrAbhyAsa tathA anubhava bahuta bar3hAcar3hA naz2ara AtA hai aura ve sarala tathA mRdUktiyoMdvArA yuktipurassara likhanekI kalAmeM aura bhI adhika kuzala jAna par3ate haiM / lATIsaMhitAkA nirmANa karate hue unake hRdayameM paMcAdhyAyI nAmase eka aise 'grantharAja' ke nirmANakA bhAva ghara kiye hue hai jisameM dharmakA sarala tathA komala uktiyoM dvArA sabake samajhane yogya vizada tathA vistRta vivecana ho| aura use pUrA karane ke liye ve saMbhavataH lATIsaMhitAke anantara hI usameM pravRtta hue jAna par3ate haiM, jisake phalasvarUpa granthake prAyaH do prakaraNoMko ve likha bhI cuke haiN| parantu antako daivane unakA sAtha nahIM diyA, aura isaliye kAlakI pukAra hote hI ve apane saba saMkalpoMko baTorate hue usa grantharAjako nirmANAdhIna-sthitimeM hI chor3akara svarga siMdhAra gaye haiM !! adhyAtmakamalamArtaNDako ve isase kucha pahale banA cuke the, aura vaha bhI unake antima jIvanakI racanA jAna par3atI hai| isake sivAya, aAgarA pahu~canese pahaleke unake jIvanakA koI patA nahIM / yaha bhI mAlUma nahIM ki ye AgarA kabase kaba taka Thahare, kahA~ kahA~ hote hue nAgaura pahu~ce tathA isa bIcameM sAhityasevAkA koI dUsarA kAma unhoMne kiyA thA ki nahIM / aura na una bAtoMkA hI abhI taka kahIMse koI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 adhyAtma-kamala-mArtaNDa patA calA hai jinheM prastAvanAke pRSTha 34 para noTa kiyA gayA hai, ataH ye saba vidvAnoM ke liye khojake viSaya haiN| saMbhava hai isa khojameM kavivarake aura bhI kisI grantharatnakA patA cala jAya / ___ yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki kucha vidvAna 'rAyamalla' nAmase bhI hue haiM, jinheM kahIM kahIM 'rAjamalla' bhI likhA hai; jaise (1) huMbar3a jJAtIya varNI rAyamalla, jinhoMne vi0 saM0 1667 meM bhaktAmara stotrakI sAdhAraNa saMskRta TIkA likhI hai| aura (2)mUlasaMghI bhaTTAraka anantakIsike ziSya brahma rAyamalla, jinhoMne vi0 saM0 1616meM 'hanumAnacaupaI' aura saM0 1633meM bhaviSyadatta kathA' hindImeM likhI hai / ye granthakAra apane sAhityAdikaparase lATIsaMhitAdi ukta pA~coM mUla granthoMke kartA kavirAjamallase tathA samayasAranATakako nirdiSTa hindITIkAke kartA pA~De(paM0) rAjamallase bhI bilkula bhinna haiM / isI taraha saMvat 1615meM paM0padmasundarake dvArA nirmita 'rAyamallAbhyudaya' nAmakA kAvyagrantha jina 'rAyamalla ke nAmAGkita kiyA gayA hai unakA bhI 'kavirAjamalla ke sAtha koI mela nahIM hai-ve hastinAgapurake nikaTavartI carasthAvara (carathAvala) nagarake nivAsI goilagotrI agravAla 'sAhu rAyamalla' haiM; jo do striyoMke svAmI the, putrakuTumbAdikI vipula sampattise yukta the aura unhoMne zropadmasundarajIse ukta caturviMzatijinacaritrAtmaka kAvyagranthakA nirmANa karAyA hai| aura isaliye kavirAjamallake granthoM tathA unake vizeSa paricayakI khojameM nAmakI samAnatA athavA sadRzatAke kAraNa kisIko bhI dhokhemeM na par3anA cAhiyesAhityakI parakha (antaHparIkSaNa), racanAzailIkI jA~ca, pArasparika tulanA aura saMgha tathA aAmnAya AdikA ThIka sambandha milAkara hI kavirAjamalla ke viSayakA koI nirNaya karanA caahiye| vIrasevAmandira, sarasAvA / tA0 11-1-1645 ) jugalakizora muqhtAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya (1) sampAdana aura anuvAda Ajase koI sataraha sAla pahale mukhtAra zrI paM0 jugalakizora jIne 'kavi rAjamalla aura paMcAdhyAyI' zIrSaka apane lekhameM isa 'adhyAtmakamalamArtaNDa' granthake upalabdha honekI sUcanA kI thI, jisase isake prati janatAkI jijJAsA bar3hI thii| usake koI nau varSa bAda ( vikrama saM0 1963 meM) yaha grantha paM0 jagadIzacandrajI zAstrI, ema0 e0 dvArA saMzodhita hokara mANikacanda di0 jaina grantha-mAlAmeM 'jambUsvAmIcarita' ke sAtha prakAzita huA thaa| __ granthakI bhASA saMskRta hone ke sAtha sAtha prauDha aura durUha hone ke kAraNa zAyada hI kucha logoMkA dhyAna isake paThana-pAThana aura pracAra-prasArakI ora gayA ho| aura isa taraha yaha mahatvapUrNa grantha sarvasAdhAraNa adhyAtma-premiyoMke svAdhyAyakI cIz2a nahIM bana sakA / aura mere khyAlase prAyaH granthagata-durUhatAke hI kAraNa isakA aba taka anuvAdAdi bhI rukA par3A rahA / astu, anyatra kahIMse bhI isa ora prayatna hotA hayA na dekhakara aura janatAko isa grantha-ratnake svAdhyAyase vaJcita pAkara vIra-sevA-mandirane yaha ucita aura Avazyaka samajhA ki anuvAdAdike sAtha isakA eka upayogI aura sundara saMskaraNa nikAlA jaave| tadanusAra yaha kArya maiMne aura suhRdUra paM0 paramAnanda jI zAstrIne apane hAthoM meM liyA aura ise yathAsAdhya zIghra sampanna kiyA, parantu presa Adi kucha anivArya kAraNoM ke vaza yaha kArya isase pahale prakAzameM na A skaa| aba yaha pAThakoMke hAthoM meM jA rahA hai, yaha prasannatAkI bAta hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kha ) (2) prati-paricaya yadyapi isa granthakI likhita prati koziza karanepara bhI hameM prApta na ho skii| aura isa liye ukta granthamAlAmeM mudrita pratike AdhArapara hI apanA anuvAda aura sampAdanakA kArya karanA pdd'aa| isa pratikI AdhArabhUta do pratiyoMkA paricaya bhI paM0 jagadIzacandajI zAstrIne karAyA hai, jo vi0saM0 1663 aura vi0 saM0 1844 kI likhI huI haiM aura jo donoM hI azuddha batalAI gaI haiN| prastuta saMskaraNakI AdhArabhUta ukta chapI pratimeM bhI kitanI hI azuddhiyA~ pAI jAtI haiM / inakA saMzodhana prastuta saMskaraNameM arthAnusandhAnapUrvaka yathAsAdhya apanI orase kara diyA gayA hai aura upalabdha azuddha pAThako phuTanoTameM de diyA gayA hai, jisase pAThakagaNa usase avagata ho ske| . (3) prastuta saMskaraNa-paricaya 'adhyAtmakamalamArtaNDa' jitanA mahatvapUrNa grantha hai zAyada utanA sundara yaha saMskaraNa nahIM bana skaa| phira bhI isa saMskaraNameM mUla viSayako pATha-zuddhike sAtha artha aura bhAvArthake dvArA spaSTa karanekA bharasaka prayatna kiyA gayA hai| isake alAvA phuTanoToMmeM granthAntaroMke kahIM kahIM kucha uddharaNa bhI de diye gaye haiM / prastAvanA, viSayAnukramaNikA aura padyAnukramaNI AdikI bhI saMyojanA kI gaI hai| aura ina sabase yaha saMskaraNa bahuta kucha upayogI bana gayA hai| ____ antameM apane sahRdaya pAThakoMse nivedana hai ki isa anuvAdAdimeM kahIM koI truTi raha gaI ho to ve hameM sUcita karanekI kRpA kareM, jisase agale saMskaraNameM usakA sudhAra ho ske| vIra-sevA-mandira, sarasAvA ( sahAranapura) darabArIlAla tA0 4-6-1644 (nyAyAcArya) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDakI viSayAnukamaNikA ---*0::0* viSaya 1. prathama-pariccheda 1. maMgalAcaraNa aura pratijJA 2. granthake nirmANameM granthakArakA prayojana 3. mokSakA svarUpa 4. vyavahAra aura nizcaya mokSamArgakA kathana 5. vyavahAra-samyaktvakA svarUpa 6. nizcaya-samyagdarzanakA kathana 7. vyavahAra-samyagjJAnakA svarUpa 8. nizcaya-samyagjJAnakA svarUpa 6. samyagdarzana aura samyagjJAnameM abhedakI AzaGkA _ aura usakA samAdhAna 10. vyavahAra-samyakcAritra aura nizcayasarAga cAritrakA svarUpa 11. nizcaya-vItarAgacAritra aura usake bhedoMkA svarUpa 20 2. dvitIya-pariccheda 1. tattvoMkA nAma-nirdeza 22 2. puNya aura pApakA Asrava tathA bandhameM antarbhAva 22 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha ) viSaya 3. tattvoMkA pariNAma aura pariNAmibhAva 4. dravyoMkA sAmAnyasvarUpa 5. dravyakA lakSaNa 6. guNakA lakSaNa 7. sAmAnyaguNakA svarUpa 8. vizeSaguNakA svarUpa 6. paryAyakA svarUpa aura usake bheda 10. dravyavasthAvizeSarUpa dravyajaparyAyakA svarUpa 11. svAbhAvika dravyaja-paryAyakA svarUpa 12. vaibhAvika dravyaja-paryAyakA svarUpa 13. guNa-paryAyoMkA varNana 14. svabhAva-guNaparyAyakA svarUpa 15. vibhAva-guNaparyAyakA svarUpa 16. eka hI samayameM dravyameM utpAdAditrayAtmakatvakI siddhi 17. utpAdakA svarUpa 18. vigamakA svarUpa 16. dhrauvyakA svarUpa 20. dravya, guNa aura paryAyakA satsvarUpa 21. dhrauvyAdikA dravyase kathaMcit bhinnatva 22. utpAdAdi aura guNa-guNyAdimeM avinAbhAvakA pratipAdana 23. dravyameM satva aura asatvakA vidhAna 24. dravyameM ekatva aura anekatvakI siddhi 25. dravyameM nityatA aura anityatAkA pratipAdana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 3. tRtIya-pariccheda (1) jIva-dravya-nirUpaNa 1. jIvadravyake kathanakI pratijJA 2. jIvakA vyutpattipUrvaka lakSaNa 3. nIvadravyakI apane hI pradeza, guNa aura paryAyoMse siddhi 4. jIvadravyakA zuddha aura azuddharUpa 5. jIvadravyake sAmAnya aura vizeSaguNoMkA kathana 46 6. mukti-avasthAmeM jIvadravyake svabhAvapariNamanakI siddhi 47 7. jIvadravyake vaibhAvika bhAvoMkA varNana 8. jIvake samala aura vimala do bhedoMkA varNana 6. 'vimala' AtmAkA svarUpa 50. 'samala' AtmAkA svarUpa 11. AtmAke anya prakArase tIna bheda aura unakA __ svarUpa 10. AtmAke kartRtva aura bhoktRtvakA kathana 13. antarAtmAkA vizeSavarNana 14. AtmAmeM zuddha aura azuddhabhAvoMke virodhakA parihAra 15. AtmAmeM zuddha aura azuddhabhAvoMke honekA samarthana 56 16. upayogakI apekSA AtmAke tIna bheda aura zubhopayoga tathA azubhopayogakA svarUpa 17. zuddhopayogI AtmAkA svarUpa 46 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 ( ca ) viSaya (2) pudgala-dravya-nirUpaNa 18. pudgaladravyake varNanakI pratijJA 16. zuddha-pudgaladravyakI apane hI pradeza, guNa aura paryAyase siddhi 20. azuddha pudgaladravya ke pradezoMkA kathana 21. pudgalaparamANumeM rUpAdike zAzvatatvakI siddhi 22. pudgaladravyakI anvayasaMjJaka aura pradezapracayaja paryAyoMkA kathana 23. pudgaladravyakI azuddha paryAyoMkA pratipAdana 65 24. pudgaladravyake bIsa guNa aura zuddha guNaparyAyakA kathana 25. zuddha-pudgalaparamANumeM pA~ca hI guNoMkI saMbhAvanA aura una guNoMkI zaktiyoM meM dharmaparyAyakA kathana 68 26. skandhoMke rUpAdikoMmeM paudgalikatvakI siddhi . aura unakI azuddhaparyAya (3,4 ) dharma-adharmadravya-nirUpaNa 27. dharma aura adharmadravyake kathanakI pratijJA 28. dharma aura adharma-dravyoMkI pradeza, guNa aura paryAyoMse siddhi 26. dharmadravyakA svarUpa 30. adharmadravyakA svarUpa 31. dharma aura adharma-dravyoM meM dharmaparyAyakA kathana (5) AkAza-dravya-nirUpaNa 32. AkAza-dravyakA varNana 33. lokAkAza aura alokAkAzakA svarUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 34. AkAzadravyakI apane pradezoM, guNoM, paryAyoMse siddhi aura usake kArya tathA dharmaparyAyakA kathana 78 35. 'AkAza' dravyakI dravyaparyAyakA kathana (6) kAla-dravyakA nirUpaNa 76 ( tru ) 76. 36. kAla - dravyakA svarUpa aura usake bheda 37. nizcayakAla - dravyakA svarUpa 83 38. kAladravyakI zuddha dravyaparyAya aura usakA pramANa 84 84 36. vyavahArakAlakA lakSaNa 40. vyavahArakAlako nizcayakAlakI paryAya kahanekA ekadezIya mata 41. kAladravyako astikAya na hone aura zeSa dravyoMko astikAya hone kA kathana 4. caturtha - pariccheda 4. ukta viSayakA spaSTIkaraNa 5. punaH udAharaNapUrvaka spaSTokaraNa 6 karmabandhavyavasthA tathA dravyAstrava aura dravyabandhakA lakSaNa 7. dravyabandhake bheda aura unake kAraNa 8. yoga aura kaSAyake eka sAtha honekA niyama Jain Educationa International He E 1. jIvake vaibhAvika bhAvoM kA sAmAnyasvarUpa aura unakA bhAvAsrava tathA bhAvabandharUpa honekA nirdeza pa 2. vaibhAvikabhAvoMke bheda aura unakA svarUpa 3. vaibhAvikabhAvoMke bhAvAsrava aura bhAvabandharUpa hone meM zaMkA-samAdhAna For Personal and Private Use Only 85. 86 6.1 63 w m 63 x w z 67 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ja ) viSaya 6. bhAvasaMvara aura bhAvanirjarAkA svarUpa 10. eka zuddhabhAvake bhAvasaMvara aura bhAvanijarA donoMrUpa honemeM zaMkA-samAdhAna 11. dRSTAnta dvArA ukta kathanakA spaSTIkaraNa 12. dravyasaMvarakA svarUpa 13. dravyanirjarAkA lakSaNa 14. mokSake do bheda 15. bhAvamokSakA svarUpa 16. dravyamokSakA svarUpa 17. nirjarA aura mokSameM bheda 18. puNyajIva aura pApajIvoMkA kathana 16. zAstra - samApti aura zAstrAdhyayanakA phala 20. granthakArakA antima nivedana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only pRSTha hada 100 101 101 102. 102. 103 104 104 105 105 106 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SPOR. zrIsyAdvAdAnavadya-vidyAvizArada-vidvanmaNi-kavi-rAjamallaviracitaadhyAtmakamalamArtaNDa [ sAnuvAda ] prathama pariccheda ----*:0:*.--- maMgalAcaraNa aura pratijJA praNamya bhAva vizadaM cidAtmakaM samasta-tattvArtha-vidaM svbhaavtH| pramANa-siddhaM naya-yukti-saMyutaM vimukta-doSAvaraNaM smnttH||1|| anantadharma samayaM hayatIndriyaM kuvAdivAdAmahatasvalakSaNam / ave'pavargapraNidhetumadbhutaM padArthatatvaM bhavatApazAntaye // 2 // (yugmam ) artha-jo svabhAvase hI sarvapadArthokA jJAyaka hai. pramANase siddha hai. naya aura yuktise nirNIta hai, sarva prakArake doSoM--rAgadveSamohAdikoM-tathA jJAnAvaraNAdi AvaraNoMse mukta hai, atyanta nirmala hai aura caitanyasvarUpa hai usa bhAvako-zuddha AtmasvabhAvarUpa ___* 'ave'pavargasya ca hetumadbhutaM' ityapi pATaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA vItarAga paramAtmAko namaskAra karake maiM (rAjamalla) mokSa-prApti tathA bhava-tApakI zAntike liye--saMsArameM honevAle mohAdijanya pariNAmoMkI samAptike liye-anantadharmavAle usa samayakAAtmadravyakA varNana karatA hU~ jo atIndriya hai-cakSurAdi indriyoMse gamya nahIM hai-, jisakA svarUpa kuvAdiyoMke pravAdoMse akhaNDita hai-mithyA-matiyoMkI mithyA-yuktiyoMse khaNDanIya nahIM hai aura jo adbhuta padArthatattva hai-anekaprakArakI vicitratAoMko liye hue hai| . bhAvArtha-cidAtmaka zuddha AtmasvabhAvarUpa paramAtmAko namaskAra karake maiM sAMsArika saMtApako zAnta karane aura zAzvata nirAkulatAtmaka mokSako prApta karaneke liye ananta dharmAtmaka atIndriya aura abhedasvarUpa jIva-tattvakA mukhyataH kathana karatA huuN| sAtha hI, gauNarUpase ajIvAdi zeSa padArthoM tathA tattvoMkA bhI varNana karatA huuN| namo'stu tubhyaM jagadamba bhArati prasAdapAtraM kuru mAM hi kiGkaram / tava prasAdAdiha tattvanirNayaM yathAsvavodhaM vidadhe svasaMvide // 3 // artha-he jaganmAtA sarasvati ! maiM tumheM sAdara praNAma karatA hU~, mujha sevakako apanI prasannatAkA pAtra banAo-mujhapara prasanna hoo, maiM tumhArI prasannatAse hI isa pranthameM jIvAdi-tattvoMkA nirNaya apanI buddhike anusAra AtmajJAnakI prAptike liye karatA huuN| bhAvArtha-maiM isa granthakI racanA lokameM khyAti, lAbha tathA pUjAdikI prAptikI dRSTise nahIM kara rahA hU~ / kintu isameM sAkSAta to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa AtmajJAnakI prApti aura paramparAse dUsaroMko bodha karAnA hI merA eka vizuddha lakSya hai / ataH he lokamAtA jinavANI ! tuma mujhapara prasanna hoo, jisase maiM isa granthake nirmANa kAryako pUrA karanemeM samartha houuN| ___ granthake nirmANa meM granthakArakA prayojanamohaH santAnavartI bhava-vana-jalado dravyakaughahetustattvajJAnanamUrtirvamanamiva khalu zraddadhAnaM na tattve / moha-kSobhapramuktA[] dRgavagama-yutAtsaccaritrAccyutizca gacchatvadhyAtmakaJjadhumaNiparaparikhyApanAnme cito'stm||4|| artha-jo santatise calA ArahA hai-bIja-vRkSAdikI taraha anAdikAlase pravartamAna hai, bhavarUpI vanako siMcana karanevAlA jalada hai-use bar3hAneke liye megha-svarUpa hai, jJAnAvaraNAdi dravyakarma-samUhakA kAraNa hai, tattvajJAnakA vighAtaka mUrtarUpa haihitAhitavivekakA sAkSAt vinAza karanevAlA hai aura vamanake samAna tattvameM zraddhAko utpanna nahIM hone detaa| aisA vaha moha, aura moha-kSobhase vihIna tathA samyagdarzana-samyagjJAnase yukta jo samyakacAritra, usase jo cyuti horahI hai vaha, isa taraha ye donoM ( moha aura ratnatraya-cyuti ) hI 'adhyAtmakamalamArtaNDa' ke vizada vyAkhyAnase mere cit-AtmAse astako prApta hove-dUra hoveM / * zradIta na tattve' ityapi pAThaH saccaritrAdyatA yam ityapi / para-paritihetomohanAmno'nubhAvA--- dvirtmnubhaavyvyaaptiklmaapitaayaaH| mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrte-- bhavatu samayasAravyAkhyayaivAnubhUteH / / 3||-smysaarklshaa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA bhAvArtha-anAdikAlIna moha-zatruse saMsArake sabhI prANI bhayabhIta haiN| mohase hI saMsAra bar3hatA hai, jJAnAvaraNAdi dravyakarma utpanna hote haiM aura unase punaH rAga-dveSa-krodha-mAna-mAyA aura lobhAdi vibhAvapariNAmoMkI sRSTi hotI hai| mohake rahate hue jIvako AtmatattvakI pratIti nahIM ho pAtI-vaha bhramavaza apane cidAnandasvarUpase bhinna strI-mitra aura dhana-sampadAdi parapadArthomeM Atma-buddhi karatA rahatA hai-apanese sarvathA bhinna hote hue bhI inheM abhinna hI samajhatA hai| aura inhIMkI prApti evaM saMrakSaNameM apanI amUlya mAnava-paryAyako yoM hI ga~vA detA haiaAtmasvarUpakI ora dRSTipAta bhI nahIM krpaataa| yaha saba mohakA vicitra vilAsa hai| ataH granthakAra kavivara rAjamallajI apanI yaha icchA vyakta karate haiM ki merA yaha moha aura moha-kSobhase rahita tathA samyagdarzana-samyagjJAnase yukta aise samyakacAritrase jo cyuti ho rahI hai vaha bhI isa adhyAtmakamalamArtaNDake prakAzana evaM parizIlanase mere AtmAse vinAzako prApta hove-mujhe zuddharatnatrayakI prApti hove / AcArya amRtacandrane bhI samayasArakI TIkA karate hue usake kalazAke tRtIya padyameM samayasArakI vyAkhyAse khyAti, lAbha aura pUjAdikI koI apekSA na rakhate hue kevala paramavizuddhikI-vItarAgatAkI-kAmanA kI hai| kyoMki Atma-pariNati anAdikarmabaMdhase aura mohakarmake vipAkase niraMtara kaluSita rahatI hai-rAga-dveSAdi-vibhAva-pariNatise malina rahatI hai| isI taraha ukta kalazAkA hindI padyarUpa anuvAda karanevAle paM0 banArasIdAsajI bhI eka padyameM parama-zuddhatA-prAptikI aAkAMkSA vyakta karate haiM / vaha padya isa prakAra hai: hU~ nizcaya tihu~kAla zuddha cetanamaya-mUrati / para-pariNati-saMyoga bhaI jaDatA visphUrati // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mAtaNDa parahetu pAya, cetana para- raccaya / karata, nara bahuvidha naccaya || mohakarma jyoM dhatUra- rasapAna aba samayasAra varNana karata paramazuddhatA hohu mujha / nayA banArasidAsa kahi miTo sahaja bhramakI aru |||4|| mokSakA svarUpamokSaH svAtmapradezasthitavividhavidheH karmaparyAyahAnirmUlAttatkAlacittAdvimalataraguNodbhRtirasyA yathAvat / syAcchuddhAtmopalabdheH paramasamarasI bhAvapIyUSatRptiH zukladhyAnAdibhAvA parakaraNatanoH saMvarAnnirjarAyAH // 5 // 5 artha - apane AtmapradezoMke sAtha ( eka kSetrAvagAharUpase ) sthita nAnAvidha jJAnAvaraNAdi karmoMkA karma-paryAyarUpase atyanta kSaya hojAnA -- unakA AtmAse pRthaka hojAnA dravya-mokSa hai, aura isa dravya - mokSakAlIna AtmAse jo yathAyogya vizuddha guNoMkA AvirbhAva hotA hai vaha bhAva- mokSa hai, jo ki zuddhAtmAkI upalabdhisvarUpa hai / isa zuddhAtmAkI upalabdhi honepara hI paramasamatArasarUpa amRtakA pAna hokara tRpti (AtmasaMtuSTi) hotI hai / aura yaha zuddhAtmAkI upalabdhi zukladhyAnAdirUpa saMghara tathA nirjarAAvirbhUta hotI hai / Jain Educationa International bhAvArtha-Agama meM mokSake dravyamokSa aura bhAvamokSa aise do bhedoM kA varNana karake mokSa ke svarUpakA kathana kiyA gayA hai / unhIM donoM mokSoMkA svarUpa yahA~ batalAyA gayA hai / dUdha-pAnIkI taraha AtmAke sAtha jJAnAvaraNAdi AThoM karma mile hue haiM, unakI For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmaMdira-granthamAlA karmaparyAyarUpase Atyantika nivRtti honA to dravya-mokSa hai aura AtmA ke anantajJAnAdi vimala guNoM kA AvirbhAva hokara svAtmopalabdhi honA bhAva - mokSa hai / isIko yoM kaha sakate haiM ki -sAmAnyatayA svAtmopalabdhikA nAma mokSa hai, athavA atmAkI usa avasthAvizeSakA nAma mokSa hai jisameM sampUrNa karmama - lakalaMkakA abhAva ho jAtA hai aura AtmAke samasta acintya svAbhAvika jJAnAdiguNa aura avyAbAdhasukhaguNa prakaTa hojAte haiM / / yaha zuddhAtmAkI upalabdhirUpa mokSa karmoMke sarvathA kSayase hotA hai| aura karmoke kSayake kAraNa saMbara aura nirjarA haiM / ye saMvara aura nirjarA bhI gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parIpahajaya, cAritra, tapa karmoMkA tathA zukladhyAnAdike dvArA hote haiM - saMvarase to nUtana Agamana rukatA hai aura nirjarAse saMcita karmokA sarvathA kSaya hotA hai / isa taraha samasta karmoMke kSINa hojAnepara AtmA meM anantadarzana aura anantajJAnAdi guNasamUhakI udbhUti hotI hai| aura usa samaya AtmA samasta saMkalpa-vikalparUpa mohajAla se sarvathA vimukta hokara apane cidAnandamaya vijJAnaghana svabhAva meM sthita ho jAtA hai / yahI AtmAkI sabase paramocca avasthA hai / aura isa paramocca avasthAko prApta karanA hI pratyeka mumukSu prANIkA ekamAtra lakSya hai / granthakArane yahA~ isI paramazAnta mokSAvasthAkA svarUpa batalAyA hai / + "niravazeSanirAkRtakarmamalakalaGkasyAzarIsyAtmano'cintyasvAbhAvika jJAnAdiguNamavyAbAdhasukhamAtyantikamavasthAntaraM mokSa iti / " - sarvArthasiddhi 1-1 (bhUmikA) + 'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / ' Jain Educationa International ---tattvArtha sUtra 10-2 For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa vyavahAra aura nizcaya mokSamArgakA kathanasamyagdRgjJAnavRttaM tritayamapi yutaM mokssmaagoN| vibhaktAsarva svAtmAnubhUtirbhavati ca tadidaM nizcayAttattvadRSTaH / etadrutaM ca jJAtvA nirupadhi-samaye svAtmatatve nilIya yo nirbhedo'sti bhUyassa niyatamacirAnmokSamApnoti caatmaa||6 __ artha-vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra ina tInoMkA aikya mokSamArga hai-karmabandhanase chUTanekA upAya hai-aura vAstavika arthako viSaya karanevAle nizcayanayase samyagdarzanAditrayasvarUpa jo svAnubhUti hai vaha mokSamArga hai| isa prakAra vyavahAra aura nizcayarUpa mokSamArgakI dvividhatAko jAnakara jo AtmA upadhirahita samayameM-vibhAvapariNatike abhAvakAlameM-svakIya AtmatattvameM lIna hokara abhedabhAvarUpa pariNata hotA hai-vaha niyamase zIghra hI mokSako prApta karatA hai| simyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' tattvArthasUtra, 1-1 sammattaNANajuttaM cArittaM rAga-dosa-parihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laddhabuddhINaM / / 106 // dhammAdIsaddahaNaM sammat NANamaMgapuvvagadaM / ciTTA tavaM hi cariyA vavahAro mokkhamaggo tti // 160 // -paMcAstikAye, zrIkundakundAcAryaH *NiJcayaNayeNa bhaNido tihi tehiM samAhido hu jo appA / Na kuNadi kiMci vi aNNaM Na muyadi so mokkhamaggo tti // 161 // -paMcAstikAye, zrIkundakundAcAryaH 'samyagdarzanajJAnacAritrasamAhita aAtmaiva jIvasvabhAvaniyatacaritratvAnnizcayena mokSamArgaH / ' --paMcAstikAyaTIkAyAM, amRtacandrAcAryaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevAmandira-granthamAlA bhAvArtha - tokSamArga do prakArakA hai-- vyavahAra mokSamArga aura nizcaya mokSamArga / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakU - cAritra ina tInoMkI ekatA vyavahAra mokSamArga hai / aura ina tInoM svarUpa svAtmAnubhUti nizcaya mokSamArga hai / jo bhavya jIva mokSamArga-kathanakI isa dvividhatAko jAnakara AtmasvarUpa meM lIna hote haiM aura AtmAko pudgalAdi paradravyoMse sarvathA bhinna saccidAnandamaya eka jJAyakasvarUpa hI anubhava karate haiM, ve zIghra hI Atmasiddhi prApta hote haiM / vyavahAra samyaktvakA svarUpa yacchuddhAnaM jinokteratha nayabhajana | tsapramANAdavAdhyAtpratyakSAccAnumAnAt kRtaguNaguNinirNItiyuktaM guNADhyam / tattvArthAnAM svabhAvAd dhruvavigamasamutpAdalakSmaprabhAjAM tatsamyaktvaM vadanti vyavaharaNanayAd karmanAzopazAnteH ||7|| artha-svabhAvase utpAda, vyaya aura dhauvyalakSaNako liye hue tattvArthokA - jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tatvoMkA athavA puNya-pApasahita nava padArthoMkAjinendra bhagavAn ke vacanoM( Agama ) se, pramANasahita naigamAdinayoMke vicAra se, abAdhita ( nirdoSa ) pratyakSa tathA anumAnaseaura karmoMke ( darzanamohanIya tathA anantAnubandhI kaSAyoM ) ke kSaya, upazama tathA kSayopazama se guNa-guNIke nirNaya se yukta tathA niHzaMkitAdiguNoMse sahita jo zraddhAna hotA hai use vyavahAranaya se samyaktva kahate haiM - arthAt vaha vyavahAra samyaktva hai / bhAvArtha - jIva, jIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sapta tatvoMkA athavA puNya-pApasahita navapadArthoM kA vipa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa rItAbhinivezarahita aura pramANa-nayAdike vicArasahita jo zraddhAna hotA hai use vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| ina sAta tattvoMkA upadeza karanevAle sacce deva, zAstra aura gurukA tInamUr3hatA aura aSTamadase rahita zraddhAna karanA bhI vyavahAra samyagdarzana hai / isake tIna bheda haiM-upazamasamyaktva, 2 kSAyikasamyaktva aura 3 kSAyoyazamikasamyaktva / 1. upazamasamyaktva-anAdi aura sAdi mithyAdRSTi jIvake kramazaH darzanamohanIyakI eka vA tIna aura anantAnubaMdhIkI cAra ina pA~ca athavA sAta prakRtiyoM ke upazamase jo tattvazraddhAna hotA hai use upazama samyaktva kahate haiN| yaha samyaktva kSAyikake samAna hI atyanta nirmala hotA hai| jaise kIcar3a sahita pAnImeM katakaphala DAla denese usakI kIcar3a nIce baiTha jAtI hai aura pAnI svaccha evaM nirmala ho jAtA hai usI prakAra ukta pA~ca vA sAta prakRtiyoMke upazamase jo Atma-nirmalatA athavA vimala-ruci hotI hai vaha upazama samyakttva kahalAtI hai|| * jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva karttavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat / -puruSArthasiddhaya pAye, zrIamRtacandrasUriH zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // -ratnakANDazrAvakAcAre, svAmisamantabhadraH * (ka) saptaprakRtyupazamAdaupazamikasamyaktvaM / 1 // anaMtAnubaMdhinaH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH cAritramohasya / 'mithyAtva-samyamithyAtva-samyaktvAni trINi darzanamohasya / aAsAM saptAnAM prakRtinAmupazamAdaupazamikaM samyaktvamiti / ' --tattvArtharA0 2-3 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA 2. kSAyikasamyaktva-anantAnubaMdhIkI cAra aura mithyAtvakI tIna ina sAta prakRtiyoMke sarvathA kSayase jo nirmala tattva-pratIti hotI hai vaha kSAyika samyaktva kahalAtI hai|| 3. kSayopazamika samyaktva-anaMtAnubaMdhi-krodha-mAna-mAyAlobha aura mithyAtva, samyagmithyAtva ina 6 prakRtiyoMmeM kinhIM ke upazama aura kinhIM ke kSayase tathA samyaktva prakRtike udayase jo samyaktva hotA hai usa kSAyopazamika samyaktva kahate haiN| nizcayasamyagdarzanakA kathanaeSo'haM bhinnalakSmo dRgavagamacaritrAdisAmAnyarUpo hyanyadyatkiMcidAbhAti bahuguNigaNavRttilakSma paraM tat / dharma cAdharmamAkAzarasamukhaguNadravyajIvAntarANi mattaH sarva hi bhinnaM prprinntirpyaatmkrmprjaataa|| 8 // nizcityetIha samyagvigatasakaladRgmohabhAvaH sa jIvaH samyagdRSTirbhavenizcayanayakathanAt siddhakalpazca kiMcit / (kha) 'anaMtAnubaMdhi-krodha-mAna-mAyA-lobhAnA samyaktva-mithyAtva samyagmithyAtvAnAM ca saptAnAmupazamAdupajAtaM tattvazraddhAnaM aupazamikaM samyaktvaM / ' -vijayodayA 31 'tAsAmeva saptaprakRtInAM kSayAdupajAtavastu-yAthAtmyagocarA zraddhA kSAyikadarzanam / ' --vijayodayA 31 * 'tAsAmeva kAsAMcidupazamAt anyAsAM ca kSayAdupajAtaM zraddhAnaM kSayopazamikam / ' -vijayodayA 31 *ego me sassado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA // --niyamasAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa yadyAtmA svAtmatatve stimitanikhilabhedakatAnA babhAti sAkSAtsaddRSTi revAyamatha vigatarAgazca lokekapUjyaH // 6 // (yugmam) artha-maiM pudgalAdi para-dravyoMse bhinna lakSaNa hU~-sAmAnyataH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcaritrAdi-svarUpa huuN| mere caitanya-svarUpase anya jo kucha bhI pratibhAsita hotA hai vaha saba aneka guNa-guNImeM vyApta lakSaNa vAle para-padArtha haiM / dhamadravya, adharmadravya, AkAzadravya, kAladravya, dUsare jIvadravya aura pudgaladravya bhI merese bhinna haiN| tathA AtmA aura karmake nimittase honevAlI rAga-dveSa-krodha-mAna-mAyA aura lobhAdirUpa pariNati bhI mujhase bhinna hai| isa taraha nizcayakara jisa AtmAkA sampUrNa darzanamoharUpa pariNAma bhale prakAra naSTa hogayA hai vaha nizcayanayase samyagdRSTi hai / aura yadi yaha AtmA samasta saMkalpa-vikalparUpa bhedajAlase rahita hokara svAtma-tattvameM sthira hotA hai to vaha siddha paramAtmAke hI prAyaH sadRza hai / rAgAdi-vibhAva-bhAvoMse rahita yaha nizcayasamyagdRSTi jIva hI vItarAga hai aura lokameM advitIya __ bhAvArtha-maiM zuddha caitanya svarUpa hU~, jJAtA dRSTA huuN| saMsArake ye saba padArtha merI AtmAse bhinna haiM, maiM unakA nahIM hU~ aura na ve mere haiM; kyoMki ve para haiN| mere jJAyaka svarUpake sivAya jo bhI anya padArtha dekhane jAnane yA anubhava karane meM Ate haiM ve merI AtmAse sarvathA jude jude haiN| parantu yaha AtmA viparItAbhinivezake kAraNa unheM vyartha hI apane mAna rahA hai-strI, putra, mitra aura dhana sampadAdi para-padArthoM meM Atmabuddhi kara rahA hai| yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAra sevAmandira-granthamAlA viparIta kalpanA hI isake duHkhakA mUla kAraNa hai| parantu jaba AtmAmeM darzanamohakA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAtA hai usa samaya viveka-jyoti jAgRta hokara AtmAmeM saddRSTikA udaya-AvirbhAva ho jAtA hai aura vaha apane svarUpameM hI lIna ho jAtA hai| sadRSTike udita hote hI ve saba purAtana saMkalpa-vikalpa vilIna ho jAte haiM jo Atma svarUpakI upalabdhimeM bAdhaka the, jinake kAraNa svasvarUpakA anubhava karanA kaThina pratIta hotA thA aura jinake udaya-vaza AtmA apane hitakArI jJAna aura vairAgyako duHkhadAI anubhava kiyA karatA thaa| saddRSTi honepara una rAgAdi-vibhAva-bhAvoMkA vinAza ho jAtA hai aura AtmA apane usI vijJAnaghana cidAnandasvarUpa meM tanmaya ho jAtA hai| yaha saba saddRSTikA hI mAhAtmya hai| vyavahArasamyagjJAnakA svarUpajIvAjIvAditattvaM jinavaragaditaM gotamAdiprayuktaM vakragrIvAdisUktaM sadamRtavidhusUryAdigItaM yathAvat / tattvajJAnaM tathaiva svaparabhidamalaM dravyabhAvArthadakSaM saMdehAdipramuktaM vyavaharaNanayAtsaMviduktaM dRgAdi // 10 // artha-jo jIva,ajIva,Azrava,baMdha,saMvara, nirjarA aura mokSa rUpa sapta tattva jinendra bhagavAnake dvArA kahe gae haiM aura gautamAdi gaNadharoMke dvArA prayukta hue haiM-dvAdazAMgazrutarUpameM race gae haiM / vakragrIvAdi (kundakundAdi) AcAryoMke dvArA pratipAdita haiM aura zrIamRtacandrAdi AcAryoMke dvArA jisa prakAra gAe gae haiM, unakA * mUlaM saMsAraduHkhasya deha evAtmadhIstataH / -- samAdhitantre, zrIpUjyapAdaH . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa usIprakAra tattvajJAna tathA sva-parakA bhedavijJAna karAne vAlA hai| dravya-bhAvarUpa padArthake dikhAnemeM dakSa hai| saMdehAdise mukta haisaMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyAdi mithyAjJAnoMse rahita hai aura samyagdarzanapUrvaka hotA hai vaha vyavahAranayase samyagjJAna hai arthAt use vyavahAra samyagjJAna jAnanA cAhiye / / ___ bhAvArtha-naya aura pramANoMse jIvAdipadArthoMko yathArthajAnanA samyagjJAna hai* arthAt jo padArtha jisa rUpase sthita hai usakA usI rUpase parijJAna karanA samyagjJAna kahalAtA hai| yaha samyagjJAna hI sva aura parakA bhedavijJAna karAne meM samartha hai aura vastuke yAthAtathyasvarUpako saMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAya-rahita jAnatA hai / samyagjJAnakA hI yaha mAhAtmya hai ki jisa pUrvApArjita azubha karmasamUhako ajJAnI jIva karor3oM varSakI tapazcaryAse bhI dUra nahIM karapAtA usI karma-samUhako jJAnI kSaNamAtrameM dUra kara detA hai / tAtparya yaha ki bhedajJAnI caitanyasvabhAvake ghAtaka karmokA nAza kSaNamAtrameM usI tarahase kara detA hai jisa taraha tRNoMke Dherako agni jalA detI hai| sva-parake bhedavijJAnadvArA jinhoMne zuddhasvarUpakA anubhava prApta kara liyA hai ve hI karmabandhanase chUTa kara siddha hue haiM / aura jo usase zUnya haiM* 'nayapramANavikalpapUrvako jIvAdyarthayAthAtmyAvagamaH samyagjJAnam / ' -savArthasiddhi 1-1 xjaM aNNANI kammaM bavedi bhavasayamahatsakoDIhiM / taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa / / + kSayaM nayati bhedajJazcindra papratighAtakam / kSaNena karmaNAM rAzi tRNAnAM pAvakaM yathA // 12 // --tattvajJAnataraMgiNI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cIra sevA mandira - granthamAlA parapadArthokI pariNatiko hI Atma-pariNati mAna rahe haiM ve hI karmabaMdhana se baMdha rahe haiM / / isI bhAvako adhyAtmakavi paM0 banArasIdAsajI nimra zabdoM meM prakaTa karate haiM : bhedajJAna saMvara jina pAyo, so cetana zivarUpa kahAyo / bhedajJAna jinake ghaTa nAhIM, te jar3a jIva baMdhe ghaTa mAhIM || || isa taraha samyagjJAna hI vastuke yathArthasvarUpakA avabodhaka hai aura usIse heyopAdeyarUpa tattvakI vyavasthA hotI hai / ataH hameM tattvazraddhAnI banane ke sAtha sAtha samyagjJAnaprAptikA bhI anuSThAna karate rahanA cAhiye / 14 nizcayasamyagjJAnakA svarUpasvAtmanyevopayuktaH parapariNatibhiccidguNagrAmadarzI ciccitparyAya bhedAdhigamapariNataccAdvikalpAvalIDhaH / saH syAtsadbodhacandraH paramanayagatatvAdvirAgI kathaMciccedAtmanyeva magnazcyutasakalanayo vAstava jJAnapUrNaH // 11 // artha - jo apane svarUpa meM hI upayoga-viziSTa hai-- parapadArthoMkI pariNati se bhinna hai, caitanyarUpa guNasamUhakA dRSTA hai--cetanAke cidAtmaka paryAya-bhedoM kA parijJApaka hone se savikalpa hai - jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanArUpa paryAyabhedoM kA jAnanevAlA hai ataeva savikalpa hai, virAgI hai-- rAgadveSAdise rahita hai aura kathaMcita svAtmA meM hI magna hai - sthira hai, gamAdi + bhedavijJAnataH siddhaH siddhA ye kila tasyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila Jain Educationa International kecana / kecana || -nATakasamayasAra 6 For Personal and Private Use Only 6). Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa sampUrNa nayoMke vyApArase rahita hai, vAstavikajJAnase paripUrNa hai, vaha nizcayanayase samyagjJAnarUpa candramA hai-arthAt nizcayasamyagjJAna hai| ___ bhAvArtha-jo apane jJAyakasvarUpameM sthira hotA huA parapadA rthokI pariNatise bhinna caitanyAtmaka guNasamUhakA dRSTA hai, cetanAke paryAyabhedoMkA jJAyaka hai ataeva savikalpa hai, rAga-dveSAdise rahita hai, aura naya-pravRttise vihIna hai use nizcaya samyagjJAna kahate haiM / vizeSArtha--yahA~ cetanA-paryAyoMkA jo granthakArane 'ciJcitparyAyabheda' zabdoM dvArA ullekha kiyA hai usakA khulAsA isa prakAra hai--cetanA athavA cetanAke pariNAma tIna rUpa haiMjJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA / aise aneka jIva haiM jinake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa mohanIya aura vIryAMtarAya rUpa karmokA udaya hai aura karmodayake kAraNa jinakI Atmazakti avikasita hai-karmodayase sarvathA DhakI huI hai, ataeva iSTa aniSTarUpa kArya karane meM asamartha haiM-nirudyamI haiM aura vizeSatayA sukha-duHkharUpa karmaphalake hI bhoktA haiM, aise ekendriya jIva pradhAnatayA karmaphalacetanAke dhAraka hote haiN| aura jina jIvoM* kammANaM phalamekko ekko kajjaM tu NANamadha eko / cedayadi jIvarAsI cedagabhAveNa tiviheNa // -- paMcAsti0 38 pariNamadi cedaNAe yAdA puNa ceraNA tidhA bhaNidA / sA puNa NANe kamme phalammi vA kammaNo bhaNidA // --pravacanasAra 31 + 'eke hi cetayitAraH prakRSTataramohamalImasena prakRSTatarajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena prakRSTataravIryAtarAyA'vasAditakAryakAraNasAmAH sukhaduHkharUpaM karmaphalameva prAdhAnyena cetayante / ---paMcAsti tatva0 TI0 38 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vIrasevAmandira-granthamAlA jIvoMke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura mohanIyakarmakA vizeSa udaya pAyA jAtA hai aura karmodayase jinakI cetanA malina hai-rAgadveSAdise AcchAdita hai-vIryAMtarAyakarmake kiMcit kSayopazamase iSTa aniSTarUpa kArya karanekI jinheM kucha sAmarthya prApta ho gaI hai aura isalie jo sukha-duHkharUpa karmaphala ke bhoktA haiM, aise doindriyAdika jIvoMke mukhyatayA karmacetanA hotI hai| ___jina jIvoMkA moharUpI kalaMka dhula gayA hai, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura voryAMtarAya karma ke azeSa kSayase jinheM anantajJAnAdikagaNoMkI prApti hogaI hai, jo karma aura unake phala bhoganemeM vikalpa-rahita haiM, Atmika parAdhInatAse rahita svAbhAvika anAkulatAlakSaNarUpa sukhakA sadA AsvAdana karate haiN| aise jIva kevala jJAnacetanAkA hI anubhava karate haiN| ___ parantu jina jIvoMke sirpha darzanamohakA hI upazama, kSaya athavA kSayopazama hotA hai, jo tatvAthake zraddhAnI haiM athavA dazenamohake abhAvase jinakI dRSTi sUkSmArthinI ho gaI hai--sUkSma padArthakA avalokana karane lagI hai-aura jo svAnubhava ke rasase paripUrNa haiM, * 'anye tu prakRSTataramohamalImasenApi prakRSTajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena manAgvIryAntarAyakSayopazamAsAditakAryakAraNasAmarthyA: sukhaduHkhAnurUpakarmaphalAnubhavanasaMbalitamapi kAryameva prAdhAnyena cetayaMte / ' -paMcAsti0 tattva0 TI0 38 'anyatare tu prakSAlitasakalamohakalaMkena samucchinnakRtsnajJAnAvaraNatayA'tyaMtamunmudritamamastAnubhAvena cetakasvabhAvena samastavIryAtarAyakSayAsAditAnaMtavIya api nirjINakarmaphalatvAdatyaMtakRtakRtyatvAcca svato'vyatiriktaM svAbhAvikaM sugvaM jJAnameva cetayaMta iti / ' --paMcAsti tatva0 TI0 38 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zradhyAtma-kamala-mArtaNDa 17 vratadhAraNakI icchA rakhate hue bhI cAritramohake udayase jo lezamAtra bhI vratako dhAraNa nahIM kara sakate, aise una samyagdRSTi jIvoMke bhI jJAnacetanA hotI hai| aura cAritramohAdika karmoMkA udayarahanese karmacetanA bhI unake pAI jAtI hai| isIse samyagdRSTi donoM cetanAoMkA astitva mAnA jAtA hai / samyagdarzana aura samyagjJAnameM abhedakI AzaGkA aura usakA samAdhAna ko bhitsaMviddazo nanu samasamaye saMbhavatsattvattaH syAdekaM lakSma dvayorvA tadakhilasamayAnAM ca nirNItireva / dvAbhyAmevAvizeSAditi matiriha cennaiva zaktidvayAtsyAHsaMvinmAtre hi bodho rucirativimalA tatra sA sadddageva // 12 // zaGkA - samyagjJAna aura samyagdarzanameM kyA bheda hai ? kyoMki ye donoM samakAla meM eka hI sAtha utpanna hote haiM aura donoMkA eka hI lakSaNa hai| jina padArthokA eka hI lakSaNa ho aura jo eka hI samaya me paidA hote hoM ve padArtha eka mAne jAte haiM, aisA khila siddhAntoM athavA sampradAyoM dvArA nirNIta hI hai / ataeva ina donoM ko abhinna hI mAnanA cAhiye ? samAdhAna - aisA mAnanA ThIka nahIM hai; kyoMki jJAna aura darzana ye judI judI do zaktiyA~ haiM / saMvitti sAmAnya ke honepara hI tattva bodha hotA hai, tattva bodha honepara atyanta nirmala rucirUpa zraddhA hotI hai aura vaha zraddhA hI samyaktva hai / ataH samyagjJAna jahAM tattva - bodharUpa hai vahAM samyagdarzana tattva- rUci rUpa hai, isaliye donoM abhinna nahIM haiM - bhinna bhinna hI haiM / 'zaktirdvayAt' pAThaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA ____bhAvArtha-yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna samakAla meM hI hote haiM jaba darzanamohanIya karmake upazama, kSaya aura kSayopazamase AtmAmeM samyagdarzana utpanna hotA hai usI samaya hI jIvake pahalese vidyamAna matiajJAna aura zrutaajJAna donoM hI samyakarUpase pariNamana karate haiM arthAt ve apanI mithyAjJAnarUpa pUrva paryAyakA parityAga kara matijJAna aura zrutajJAnarUpa samyagjJAnaparyAyase yukta hote haiM tathApi donoM meM kArya-kAraNa-bhAva hone tathA bhinna lakSaNa honese bhinnatA hai| jaise meghapaTalake vinAza honepara sUryake pratApa aura prakAza donoMkI eka sAthahI abhivyakti hotI hai parantu ve donoM svarUpataH bhinna bhinna hI haiM-eka nahIM ho skte| ThIka usI taraha samyagdarzanake sAtha samya jJAnake honepara bhI ve donoM eka nahIM ho sakate; kyoMki samyakadarzana to kAraNa hai aura samyagjJAna kArya hai itanA hI nahIM; donoMke lakSaNa bhI bhinna bhinna haiM / samyagdarzanakA lakSaNa to rUci, pratIti athavA nirmala zraddhA hai aura samyagjJAnakA lakSaNa tattva-bodha hai-jIvAdi padArthokA yathArtha parijJAna hai / ataH lakSaNoMkI bhinnatA bhI donoMkI ekatAkI bAdhaka hai / isaliye samyagdarzana aura samyagjJAna donoM bhinna haiN| * 'yadA'sya darzanamohasyopazamAtkSayAtkSayopazamAdA aAtmA samyagdarzanaparyAyeNAvibhavati, tadaiva tasya matyajJAnazratAjJAnanivRttipUrvaka matijJAnaM zrutajJAnaM cAvirbhavati / dhanapaTala vigage savituH pratApa prakAzAbhivyaktivat / ' -sarvArthasiddhiH 1-1 + 'pRthagArAdhanamiSTaM darzanasahabhAvinApi bodhasya / lakSaNabhedena yatA nAnAtvaM saMbhavatyanayoH / / 32 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 16 vyavahAra samyakacAritra aura nizcaya sarAgasamyakacAritrakA svarUpapaMcAcArAdirUpaM dRgavagamayutaM saccaritraM ca bhAktaM dravyAnuSThAnahetustadanugatamahArAgabhAvaH kathaMcit / bhedajJAnAnubhAvAdupazamitakaSAyaprakarSasvabhAvo bhAvo jIvasya saH syAtparamanayagataH syAcaritraM sraagm||13|| artha-jo paMca zrAcArAdisvarUpa hai-darzana, jJAna, cAritra tapa aura vIrya ina pAMca AcAra tathA Adipadase uttama-kSamAdi daza-dharma aura SaDAvazyakAdi kriyAsvarUpa hai-tathA samyagdarzana aura samyagjJAnase yukta hai vaha vyavahAra samyakacAritra hai| isa vyavahAra samyakacAritrameM dravya-kriyAoMke karane meM kucha anukUla sthUla rAga pariNAma huA karatA hai isI liye yaha vyavahAra cAritra kahA jAtA hai| bhedajJAnake prabhAvase jisameM kaSAyoMkA prakarSasvabhAva zAnta ho jAtA hai vaha jIvakA bhAva nizcayanayase sarAga samyak cAritra hai| bhAvArtha-paMca mahAvratAdirUpa teraha prakArake cAritrakA anuThAna karanA vyavahAracAritra hai aura svasvarUpamAtra meM pravRtti karanA nizvayacAritra hai| isa taraha vyavahAra aura nizcayake bhedase cAritra do prakArakA hai, jisakA khulAsA isa prakAra hai : samyagjJAnaM kArya samyaktvaM kAraNaM vadanti jinAH / jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tasmAt // 33 // kAraNa-kAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi / dIpa-prakAzayoriva samyaktva-jJAnayoH sughaTam // 34 // __-puruSArthasiddhaya pAye, zrIamRtacandraH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vIrasevAmandira-granthamAlA ___samyagdarzana aura samyagjJAna sahita vrata, gupti, samiti AdikA anuSThAna karanA, darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIryarUpa paMca AcAroMkA pAlanA tathA uttamakSamAdi dazadhA dharmakA AcaraNa karanA aura SaDAvazyakAdi kriyAyoMmeM yathAyogya pravartanA, yaha saba vyavahAra samyakacAritra hai| athavA azubhakriyAoMse-viSaya, kaSAya,hiMsA jhUTha,corI,kuzIla aura parigraharUpa kriyAoMse-nivRtti tathA zubhopayogajanaka kriyAoMmeM-dAna,pUjana,svAdhyAya-tattvaciMtana, dhyAna, samAdhi aura icchAnirodhAdi uttama kriyAoMmeM-pravRtti karanA vyavahAra samyakacAritra hai| isa cAritrameM prAyaH sthala rAga pariNati banI rahatI hai isaliye ise vyavahAra cAritra kahA jAtA hai, aura jisameM bhedavijJAnake dvArA kaSAyoMkA prakarSasvabhAva zAnta kara diyA jAtA hai aisA vaha jIvakA pariNAmavizeSa nizcaya sarAgasamyakcAritra hai| nizcayavItarAgacAritra aura usake bhedoMkA svarUpasvAtmajJAne nilIno guNa iva guNini tyakta-sarva-prapazco rAgaH kazcinna buddho khalu kathamapi vA'buddhijaH syAttu tasya / sUkSmatvA hi gauNaM yativaravRSabhAH syAdvidhAyetyuzanti taccAritraM virAgaM yadi khalu vigaletso'pi saakssaadviraagm||14|| iti zrImadadhyAtmakamalamArtaNDAbhidhAne zAstre mokSa-mokSamArga lakSaNapratipAdakaH prathamaH pricchedH|| artha-jo jIva guNImeM guNake samAna svAtma-jJAna meM lIna hai-Atma-svarUpameM hI sadA niSTha rahatA hai-saba prapacoMse rahita * asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cAritaM / vada-samidi-guttirUvaM vavahAraNyAdu jiNa-bhaNiyaM ||-drvysNgrh 45 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 21 hai vaha nizcayavItarAgacAritrI hai / usake nizcayase buddhipUrvaka rAma nahIM hotA, kisI prakAra abuddhijanya rAga ho bhI to sUkSma hI hotA hai / ataH usake isa cAritrako gaNadharAdidevoMne gauNa vItarAgacAritra kahA hai / aura yadi vaha sUkSma - rAga bhI nahIM rahatA to use sAkSAt nizcayavItarAgacAritra kahA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki vItarAgacAritrvAle muniyoMke koI bhI buddhijanya rAga nahIM hotA- unake svazarIrAdi athavA parapadArtha meM kiMcit bhI buddhipUrvaka rAga nahIM hotA; kintu abuddhijanya rAga kathaMcit pAyA jA sakatA hai, para vaha sUkSma hai; aise cAritrako munipuMgava gauNarUpa vItarAgacAritra kahate haiM / usa sUkSma abuddhijanya rAgake bhI vinAza hone para vaha cAritra sAkSAt vItarAgacAritra kahalAtA hai / bhAvArtha - jo cAritra svAtma-pravRttirUpa hai, kaSAyarUpI kalaMka se sarvathA mukta hai athavA darzanamoha aura cAritramohake udayajanita moha-kSobhase sarvathA rahita jIvake atyanta nirvikAra pariNAma svarUpa hai aura jise 'sAmya' kahA gayA hai use hI vItarAgacAritra, nizcayacAritra athavA nizcayadharma bhI kahate haiM / isa cAritra ke bhI do bheda haiM- 1 gaurAvItarAgacAritra aura 2 sAkSAtvItarAgacAritra / jo svAtmAmeM hI sadA niSTha rahate haiM, bAhya saMkalpa-vikalpoMse sarvathA rahita haiM, jinake AtmA athavA para-padArtha meM kiMcit bhI buddhijanya rAga nahIM pAyA jAtA, kisI taraha abuddhijanya-rAga * 'moha- khoha - vihIgo pariNAmo appaNo hu samo / ' pravacanasAre, zrIkundakundAcAryaH sAmyaM tu darzana- cAritramohanIyodayApAditasamastamoha-kSobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya pariNAmaH / ' - pravacanasAra TI0 7 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vIrasevAmandira-granthamAlA pAyA bhI jAya to vaha atyanta sUkSma hotA hai-bAhyameM dRSTigocara nahIM hotA-aise muniyoMke usa cAritrako gauNavItarAgacAritra kahate haiN| aura jina munIzvaroMkA vaha atyanta sUkSma abuddhijanya rAga bhI vinaSTa ho jAtA hai unake cAritrako sAkSAtvItarAgacAritra kahate haiM, jo muktikA sAkSAtkAraNa hai| isa prakAra 'zrIadhyAtmakamalamArtaNDa' nAmaka adhyAtma-granthameM mokSa aura mokSamAgakA kathana karanevAlA prathama pariccheda samApta huaa| dvitIya pariccheda tattvoMkA nAma-nirdezajIvAjIvAvAsravabandhau kila saMvarazca nirjaraNaM / mokSastattvaM samyagdarzanasaddhodhaviSayamakhilaM syAt // 1 // artha-jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye saba hI tattva samyagdarzana aura samyagjJAnake viSaya haiMinakA zraddhAna samyagdarzana aura inakA bodha samyagjJAna hai| puNya aura pApakA Asrava tathA baMdhameM antarbhAvaAsravabandhAntargatapuNyaM pApaM svabhAvato na pRthak / tasmAnoddiSTaM khalu tattvadRzA sUriNA samyak // 2 // artha-puNya aura pApa, Asrava tathA bandhake antargata haiM-- unhIMmeM samAviSTa haiM-, svabhAvase pRthak nahIM haiN| isa kAraNa tattvadarzI AcArya mahodayane inakA prathaka kathana nahIM kiyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa bhAvArtha-karma ke do bheda haiM-puNyakarma aura pApakarma / mana, vacana aura kAyakI zraddhApUrvaka pUjA, dAna, zIla saMyama aura tapazcaraNAdirUpa zubha kriyAoMmeM pravRtti karanese puNyakarmakA arjana hotA hai aura hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, lobha, IrSyA aura asUyAdirUpa mana, vacana tathA kAyakI azubha-pravRttise pApakarma hotA hai / puNya tathA pApa Asrava aura bandha donoM hI rUpa hote haiM, kyoMki zubha pariNAmoMse puNyAsrava aura puNyabaMdha hotA hai aura azubha pariNAmoMse pApAsrava tathA pApabaMdha hotA hai| isIse puNya aura pApakA antarbhAva Asrava aura bandha meM kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki tattvadarzI AcArya mahodayane inakA sAta tattvoMse bhinna varNana nahIM kiyaa| vizeSArtha-yahA~ isa zaMkAkA samAdhAna kiyA gayA hai ki puNya aura pApa bhI alaga tattva haiM unheM jIvAdi sAta tattvoMke sAtha kyoM nahIM ginAyA ? granthakArane isakA uttara saMkSepa meM aura vaha bhI bar3e spaSTa zabdoMmeM yaha diyA hai ki puNya aura pApa vastutaH prathak tattva nahIM haiM, unakA Asrava aura bandha tattvameM hI antarbhAva ho jAtA hai| mAlUma hotA hai paM0 rAjamallajIne AcArya umAsvAtike usa sUtrako lakSyameM rakhakara hI yaha zaMkA aura samAdhAna kiyA hai jisameM AcArya mahArAjane ullikhita jIvAdi sAta tattvoMkA hI kathana kiyA hai| isa sUtrakI TIkA karanevAle prAcArya pUjyapAdane bhI isa zaMkA aura samAdhAnako apanI sarvArthasiddhimeM sthAna diyA hai| * dekho, tattvArthasUtra0 1-4 / 1 'iha puNyapApagrahaNaM ca kartavyaM, nava padArthA ityanyairapyuktatvAt / na kartavyam , tayorAsrave bandhe cAntarbhAvAt / ' -sarvArthasi0 1.4 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA tattvoMkA pariNAma aura pariNAmibhAvajIvamajIvaM dravyaM tatra tadanye bhavanti monAntAH / citpudgalapariNAmAH kecitsaMyogajAzca vibhjnjaaH||3|| artha-ukta sAta tattvoMmeM jIva aura ajIva ye do tattva to dravya haiM-pariNAmI haiM aura mokSa paryanta ke zeSa pA~ca tattva jIva aura ajIva (pudgala) ina donoMke pariNAma haiM, jinameM kucha pariNAma to saMyogaja haiM aura kucha vibhaagj| bhAvArtha-Asrava aura bandha ye do tattva jIva aura pudgalake saMyogase niSpanna hote haiN| isa kAraNa inheM saMyogaja pariNAma kahate haiN| tathA saMvara, nirjarA aura mokSa ye tIna tattva donoMke vibhAgase utpanna hote haiM / ataH ye vibhAgaja pariNAma kahe jAte haiN| isa taraha uparyukta sAta tattvoMmeM Adike do tattva pariNAmI haiM aura zeSa tattva unake pariNAma haiN| dravyoMkA sAmAnya-svarUpadravyANyanAdyanidhanAni sadAtmakAni svAtmasthitAni sadakAraNavanti nityam / ekatra saMsthitavapUMSyapi bhinnalakSmalakSyANi tAni kathayAmi yathAsvazakti // 4 // artha-saba dravya anAdi-nidhana haiM-dravyArthikanayase Adianta-rahita haiM, sasvarUpa haiM-astitvavAle haiM; svAtmAmeM sthita haiM-evambhUtanayakI apekSAse apane apane pradezoM meM sthita haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mAtaMNDa 25 sat aura akAraNavAna haiM-caryAMye hI kisI kAraNase utpanna aura vinaSTa hotI haiM imaliye ve to kAraNavAna haiM; parantu dravyakA na utpAda hotA hai aura na vinAza-vaha sadA vidyamAna rahatA hai, isaliye saba dravya dravya-sAmAnyakI apekSAse kAraNa rahita haiM / ataeva nitya haiM aura eka hI sthAnameM-lokAkAzameMparaspara mile hue sthita honepara bhI apane caitanyAdi bhinna bhinna lakSaNoM dvArA jAne jAte haiN| una saba (dravyoM)kA maiM apanI zaktyanusAra kathana karatA huuN| __ bhAvArtha-dravya chaha haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / ye saba hI dravya anAdinidhana haiN| kyoMki 'satkA vinAza nahIM hotA aura na asatkA utpAda hI hotA hai| isa siddhAntake anusAra jo dravya haiM unakA vinAza nahIM ho sakatA aura jo nahIM haiM unakA utpAda nahIM bana sakatA; isaliye dravya anAdinidhana haiM / upalabdha ho rahe haiM, isaliye satsvarUpa haiMtrikAlAbAdhita sattAse viziSTa haiN| kAraNa rahita haiM, ataeva nitya bhI haiM / eka hI lokAkAzameM apane apane svarUpase sthita haiN| cU~ki lakSaNa saba dravyoMkA alaga alaga hai ataH eka jagaha sabake rahanepara bhI eka dravya dUsare dravyarUpa pariNata nahIM hotA aura isaliye unakA svatantra astitva jAnA jAtA hai / jIva-dravya cetana hai, avaziSTa pAMcoM hI dravya acetana haiN| inameM pudgala-dravya to mUrtika hai-rUpa, rasa, gandha aura sparzavAna hai| bAkI sabhI dravya amUrtika haiM-cetanatA, gatinimittatA, sthitihetutva, avagAhahetutva ye ina dravyoMke kramazaH vizeSa-lakSaNa haiM, jinase pratyeka dravyakI bhinnatAkA spaSTa bodha hotA hai| ina sabakA Age nirUpaNa kiyA jAtA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vIrasevAmandira-granthamAlA dravyakA lakSaNa - guNaparyayavaddravyaM vigamotpAdadhruvatvavaccApi / sallakSaNamiti ca syAdddvAbhyAmekena vastu lakSyedvA* ||5|| artha -- jo guNa aura paryAyavAn hai vaha dravya hai tathA vaha dravya sat-lakSaNarUpa hai aura sat utpAda, vyaya aura dhauvyakA liye hue hai / ina donoM lakSaNoMse athavA donoMmeM se kisI eka lakSaNa se bhI vastu lakSita hotI hai-- jAnI jAtI hai / bhAvArtha- jo guNa aura paryAyoM vAlA hai athavA utpAda, aura vya-svarUpa hai vaha dravya hai / ye dravyake do lakSaNa haiM, ina donoMse athavA kisI ekase vaha jAnA jAtA hai / vyaya gugakA lakSaNa anvayinaH kila nityA guNAzca nirguNAvayavA hayanantAMzaH / dravyAzrayA vinAza-prAdurbhAvAH svazaktibhiH zazvat // 6 // * 'davvaM sallakkhaNayaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNa-pajjayAsayaM vA jaM taM bhAMti savvahU ||' -- paMcAstikAye, zrI kundakundAcAryaH 'aparicattasahAve guppAdavyayadhuvattasaMjutaM / guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davvaM ti buccaMti // ' --pravacanasAre, zrIkundakundAcAryaH 'sadravyalakSaNam' 'utpAdavyayazravyayukta sat / ' 'guNaparyayavaddravyam / ' -tattvArtha sUtra 5 - 26,30,38 + 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' - tattvArtha sUtra 5-46 'jo khalu davvasahAvo pariNAmo so guNo sadavi sidvo / ' pravacanasA02-17 'anvayino guNAH' - sarvArthasi0 5-38 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 27 artha-jo anvayI haiM-dravyake sAtha sadA rahanevAle haiM, nitya haiM-avinAzI haiM, nirguNa haiM-avayavarUpa haiM aura anaMta avibhAga-praticcheda-svarUpa haiM, dravyake Azraya haiM-jo dravyameM hI pAye jAte haiM, aura apanI zaktiyoMse sadA utpAda-vyaya-vizaSTa haiM, ve guNa kahalAte haiN| bhAvArtha-jo sadaiva drabyake Azraya rahate haiM aura nirguNa hote haiM ve guNa kahalAte haiM / guNa anvayI hote haiM, dravyake sAtha sadA rahate haiM aura usase alaga nahIM hote, kabhI nAza bhI nahIM hote, ve sadA apanI zaktiyoMse utpAda, vyaya karate hue bhI dhrauvyarUpase rahate haiM, athavA eka guNakA usa hI guNakI ananta avasthAoMmeM anvaya pAyA jAtA hai isa kAraNa guNoMko anvayI kahate haiN| yadyapi eka dravyameM aneka guNa haiM isaliye nAnA guNakI apekSA guNa vyatirekI bhI haiN| parantu eka guNa apanI ananta avasthAoMkI apekSAse anvayI hI hai| ve guNa do prakAra ke haiM :-eka sAmAnyaguNa aura dUsare vizeSaguNa ina donoM hI prakAraka guNoMkA svarUpa granthakAra Age batalAte haiN| sAmAnyaguNakA svarUpasarveSvavizeSeNa hi ye dravyeSu ca guNAH pravartante / te sAmAnyaguNA iha yathA sadAdi pramANataH siddham // 7 // artha-jo guNa samasta dravyoMmeM samAnarUpase rahate haiM ve yahA~ para sAmAnyaguNa kahe gae haiN| jaise pratyakSAdi-pramANase siddha astitvAdi gunn| jaina-siddhAntadarpaNa pR0 67 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira-granthamAlA vizeSaguNakA svarUpatasminneva vivakSitavastuni magnA ihedamiti cijAH / jJAnAdayo yathA te dravyapratiniyamito vizeSaguNAH || 8 || artha - usa eka hI vivakSitavastu meM 'isameM yaha hai' isa rUpase rahanevAle aura usa dravya ke pratiniyAmaka vizeSaguNa kahalAte haiM, jaise jIvake jJAnAdika guNa / bhAvArtha- jo guNa kisI eka hI vastumeM asAdhAraNarUpa se pAye jAte haiM ve vizeSaguNa kahalAte haiM; jaise jIvadravya meM jJAnAdika gunn| ye vizeSaguNa pratiniyata dravyake vyavasthApaka hote haiM / paryAyakA svarUpa aura usake bhedavyatirekiNo hyAnityAstatkAle dravyatanmayazvApi / te paryAyAdvividhA dravyAvasthAvizeSa-dharmAMzAH || 6 || 28 artha - jo vyatirekI haiM kramavartI haiM, anitya haiMpariNamanazIla hai, aura paryAyakAla meM hI dravyasvarUpa haiM unheM paryAya kahate haiM / ve paryAyeM do prakArakI hotI haiM-1 dravyakI avasthA vizeSa aura 2 dharmAMzarUpa / bhAvArtha- dravyake vikArako paryAya kahate haiN*| ye paryAyeM kramavartI hotI haiM - prathama eka paryAya huI, usake nAza honepara dUsarI aura dUsarIke vinAza honepara tIsarI paryAyakI niSpatti hotI hai| isa taraha paryAyeM krama kramase hotI rahatI haiM ataeva unheM kramavartI kahate haiM / paryAyeM anitya hotI haiM--ve sadA eka rUpa nahIM rahatIM, unameM utpAda-vyaya hotA rahatA hai / dravyakI avasthA * 'davvavikAro hi pajjavo bhaNido / - sarvArthasiddhi 5-38 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-phamala-mArtaNDa 26 vizeSa dravyaja-paryAya haiM aura dharmAMza guNa-paryAya haiN| ye donoM hI tarahakI paryAya kramazaH dravyoM aura guNoMmeM huA karatI haiN| dravyAvasthAvizeSarUpa dravyaja paryAyakA svarUpaekAnekadravyANAmekAnekadezasaMpiNDaH / dravyajaparyAyo'nyo dezAvasthAntare tu tasmAddhi // 10 // artha-eka anekarUpa dravyoMkA eka anekarUpa pradezapiNDa dravyaja paryAya kahalAtI hai| aura vaha eka aneka dravyakA dezAMtara tathA avasthAntararUpa honA hai| yaha dravyaja paryAya do prakArakI hai-(1) svAbhAvika dravyaja paryAya aura (2) vaibhAvika dravyaja paryAya / inakA svarUpa svayaM andhakAra Age kahate haiN| svAbhAvika dravyaja paryAyakA svarUpayo dravyAntarasamiti vinaiva vastupradezasaMpiNDaH / naisargikaparyAyo dravyaja iti zeSameva gaditaM syAt // 11 // artha--dravyAntarake saMyogake binA hI vastukA jo pradezapiNDa hai vaha svAbhAvika dravyaja paryAya hai| aura jo zeSa haianya dravyAntarake sambandhase honevAlA vastuke pradezoMkA piNDa hai--use vaibhAvika dravyaja paryAya kahA gayA hai / jaisA ki Ageke padyameM spaSTa kiyA gayA hai| vaibhAvika dravyaja paryAyakA svarUpadravyAntarasaMyogAdutpanno dezasaMcayo dvayajaH / vaibhAvikaparyAyo dravyaja iti jIva-pudgalayoH // 12 / / artha-dUsare dravyake saMyogase utpanna pradezapiNDako vaibhAvika 'ekAnekadravyANyekAnepradezasaMpiNDaH |--mudritprtau pAThaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA dravyaja paryAya kahate haiN| yaha vaibhAvika dravyaja paryAya jIva aura pudgalameM hI pAI jAtI hai| ____ bhAvArtha-jo paryAya dravyAntarake nimittase ho use vibhAva dravyaja paryAya kahate haiM-jaise pudgalake nimittase maMsArI jIvakA jo zarIrAkArAdirUpa pariNAma hai vaha jIvakI vibhAva dravyaja paryAya hai / aura usI prakAra jIvake nimittase pudgalakA zarIrAdirUpa pariNata honA pudgalakI vibhAva dravyaja paryAya hai| ye vibhAva dravyaja paryAya kevala pudgala aura jIvameM hI hotI haiM--anya dharmAdidravyoMmeM nhiiN| kyoMki unameM vibhAvarUpase pariNamana karAnevAlI vaibhAvika zakti yA kriyAvatI zakti nahIM hai / ataH unakA svabhAvarUpase hI pariNamana hotA hai aura isaliye unameM svabhAva paryAyeM hI kahI gaI haiN| guNa-paryAyoMkA varNanaekaikasya guNasya hi ye'nantAMzAH pramANataH siddhAH / teSAM hAni dirvA paryAyA guNAtmakAH syuste // 13 // artha-eka eka guNake pramANase siddha jo ananta aMza haiMavibhAga-praticchedarUpa ananta zaktyaMza haiM-unakI hAnivRddhirUpa jo paryAyeM hotI haiM ve guNAtmaka paryAya kahalAtI haiN| arthAta unheM guNa-paryAya kahA gayA hai| bhAvArtha-eka eka guNake avibhAgapraticchedarUpa ananta zaktyaMza hote haiM unako agumalaghuguNoM ke dvArA hone vAlI par3aguNI hAni-vRddhirUpa jo paryAya niSpanna hotI haiM ve saba guNa-paryAya kahalAtI haiM / guNAMza-kalpanAko guNa-paryAya kahate haiN| guNa-paryAya do prakAra kI hai--artha-guNa-paryAya aura vyaJjana-guNa-paryAya / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa zrI bhAvavatI zakti vikArako artha -guNa-paryAya kahate haiM aura pradezayatvaguNarUpa kriyAvatI zaktike vikArako vyaJjana-guNa- paryAya kahate haiM / athavA svabhAva-guNa- paryAya aura vibhAva-guNa- paryAyakI apekSA bhI guNa paryAya ke do bheda haiM / svabhAva - guNa- paryAyakA svarUpa dharmadvAreNa hi ye bhAvA dharmAMzAtmakA [hi ] dravyasya / dravyAntaranirapekSAste paryAyA: svabhAvaguNatanavaH || 14 // artha - anyadravyakI apekSAse rahita dravyake jo dharmase dharmAzarUpa pariNAma hote haiM ve svabhAva guNa-paryAya kahalAte haiM / bhAvArtha - jo dravyAntarake binA hotA hai use svabhAva kahate haiN| jaise karmarahita zuddhajIvake jo jJAna, darzana, sukha aura vIrya Adi pAye jAte haiM ve jIvake svabhAva - guraNaparyAya haiM / aura paramANu meM jo sparza-rasa- gandha aura varNa hote haiM ve pugalakI svabhAva guNa paryAya haiN| dharmadravya meM jo gatihetutva, adharmadravya meM sthitihetutva, AkAza dravyameM avagAhahetutva aura kAladravya meM vartanAhetutva hai vaha usa usa dravyakI svabhAva-guraNa-paryAya hai, inheM ina dravyoMke upakArarUpase bhI ullekhita kiyA hai / sampUrNa dravyoM meM agurulaghuguNakA jo pariNAma hotA hai vaha saba usa usa dravyakI svabhAva - guNa - paryAya hai / vibhAva-guNa- paryAyakA svampa anyadravyanimittAdye pariNAmA bhavaMti tasyaiva / dharmadvAreNa hi te vibhAvaguNaparyA( ) yA dvayoreva || 15 / / artha-usI vivakSita dravyake anya dravyakI apekSA lekara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vIrasevAmandira-granthamAlA dharmadvArA jo pariNAma hote haiM ve pariNAma vibhAva-guNaparyAya kahe jAte haiN| aura ve jIva aura pudgala meM hI hote haiN| bhAvArtha-jo paryAya dravyAntarake nimittase aMzakalpanA karake hotI hai vaha vibhAva-guNaparyAya kahI gaI hai| yaha vibhAva-guNaparyAya jIva aura pudgala meM hI hotI hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna aura kuavadhijJAna ye jIvakI vibhAva-gaNaparyAya haiM / aura pudgala skandhoMmeM jo ghaTa, paTa, stambha zrAdi gata rUpAdi paryAyeM haiM ve saba pug2alakI vibhAva-guNaparyAye haiN| __ isa taraha dravyakA jo pahilA lakSaNa 'guNaparyayavadravyam' kiyA thA usakA vyAkhyAna pUrA huaa| aba Ageke padyoMmeM granthakAra dUsare lakSaNa 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' kA vyAkhyAna karate haiN| ___ eka hI samayameM dravyameM utpAdAditrayAtmakatvakI siddhikaizcitparyyayavigamaivya'ti dravyaM hya deti samakAle / anyaiH paryayabhavanadharmadvAreNa zAzvataM dravyam / / 16 / / artha-eka hI samayameM dravya kinhIM paryAyoMke vinAzase vyayako prApta hotA hai aura anya-kinhIM paryAyoMke utpAdase udayako prApta karatA hai tathA dravyatvarUpase vaha zAzvata rahatA hai| arthAt sadA sthira banA rahatA hai| isa prakAra dravya eka hI kSaNa meM utpAdAditrayAtmaka prasiddha hotA hai| bhAvArtha--kisI padArthakI pUrva avasthAkA vinAza honA vyaya kahalAtA hai, uttaraparyAyakI utpattiko utpAda kahate haiM aura ina pUrva tathA uttara avasthAoMmeM rahanevAlA vastukA vastutva dhrauvya kahalAtA hai| jaise kisI malina vastrako sAbuna aura pAnIke nimittase dho DAlA, vastrakI malina avasthAkA vinAza ho gayA aura zuklarUpa ujjvala avasthAkA utpAda huA / malina tathA ujjvala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa avasthAdvayameM rahanevAlA vastrakA vastratva jyoMkA tyoM banA rahAvaha naSTa nahIM huA, isIko dhrauvya kahate haiM / isI taraha dravya pratyeka samayameM uttara avasthAse utpanna hotA hai aura pUrvaavasthAse vinaSTa hotA hai aura dravyatva-svabhAvase dhravarUpa rahatA hai| ataH Uparake kathanase yaha spaSTa hai ki dravya utpAda-vyaya-dhrauyAtmaka hai / svAmI samantabhadrAcAryake AptamImAMsAgata nimna padyoMse bhI dravya utpAdAditrayasvarUpa hI siddha hotA hai : ghaTa-mauli-suvarNArthI naashotpaadsthitidhvym| zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sa-hetukam // 56 // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam ||6caa arthAt-jo manuSya ghaTa cAhatA hai vaha usake phUTa jAnepara zokako prApta hotA hai, jo mukuTa cAhatA hai vaha mukuTarUpa abhilaSita kAryakI niSpatti ho jAnese harSita hotA hai| aura jo manuSya kevala suvarNa hI cAhatA hai vaha ghaTake vinAza aura mukuTakI utpattike samaya bhI sonekA sadbhAva banA rahanese mAdhyasthyabhAvako apanAye rahatA hai| yadi suvaNe utpAda, vinAza aura dhrauvya-svarUpa na ho to yaha tIna prakArake zokAdirUpa bhAva nahIM ho sakate / ataH ina zokAdikako sahetuka vyaya, utpAda aura dhrauvyanimittaka hI mAnanA caahie| jisa vratI-manuSyake kevala dUdha pInekA vrata hai vaha dahI nahIM khAtA hai, jisake dahI khAnekA niyama hai vaha dUdha nahIM pItA hai| kintu jisake agorasakA vrata hai vaha dUdha aura dahI ina donoMko hI nahIM khAtA hai / isase mAlUma hotA hai ki padArtha utpAda, vyaya aura dhrauvyasvarUpa hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vIra sevA mandira - granthamAlA' utpAda kA svarUpa bahirantaraGgasAdhanasadbhAve sati yatheha tantvAdiSu / dravyAvasthAntaro hi prAdurbhAvaH paTAdivanna sataH // 17 // artha - bahiraGga aura antaraGga ubhaya sAdhanoMke milanepara dravyakI anyAvasthAkA honA utpAda hai| jaise loka meM tantvAdi aura turIvemAdike honepara paTAdi kArya niSpanna hote haiM to paTAdikA utpAda kahA jAtA hai-tantvAdikakA nahIM, usI prakAra upAdAna aura nimitta ubhayakAraNoMke milanepara dravyakI pUrva avasthAke tyAgapUrvaka uttara avasthAkA honA utpAda hai| sat (dravya) kA utpAda nahIM hotA / vaha to dhruvarUpa rahatA hai / dhauvyakA svarUpa chaser pUrvAvasthA vigame'pyuttaraparyAya -samutpAde hi / ubhayAvasthAvyApi ca tadbhAvAvyayamuvAca tannityam // 16 // Jain Educationa International artha - jo padArthakI pUrva paryAyake vinAza aura uttara paryAyake utpAda honepara bhI una pUrva aura uttara donoM hI avasthAoM meM vyApta hokara rahane vAlA hai arthAt unameM vidyamAna rahatA hai aura jisako AcArya umAsvAtine 'tadbhAvAvyayaM nityam " (tattvA05-31) kahA hai arthAt vastuke svabhAvakA vyaya (vinAza ) na hone ko nitya pratipAdita kiyA hai vaha dhrauvya hai / / bhAvArtha - eka vastu meM avirodhI jo kramavartI paryAyeM hotI haiM. unameM pUrva paryAyoM kA vinAza hotA hai, uttara paryAyoMkA samutpAda hotA hai, aura isa taraha utpAda vyayake hote hue bhI dravya jo + 'nAdipariNAmikabhAvena vyayodayAbhAvAt dhruvati sthirIbhavatIti dhruvaH, dhruvasya bhAvaH zrauvyam / ' sarvArthasiddhi 5--30 For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa apane svarUpako nahIM chor3atA hai yahI usakI dhrauvyatA athavA nityatA hai| jisa taraha eka hI suvarNa kaTaka, kuNDala, keyUra, hAra, Adi vibhinna AbhUSaNa-paryAyoMmeM utpAda-vyaya karatA huA bhI apane suvarNatvasAmAnyakI apekSA jyoMkA tyoM kAyama rahatA hai, aura yaha svarNatva hI svarNakA nitya athavA dhrauvyapanA hai| ___ dravya, guNa aura paryAyakA satsvarUpasadravyaM sacca guNaH satparyAyaH svalakSaNAdbhinnAH / teSAmekAstitvaM sarva dravyaM pramANataH siddham // 20 // ___ artha-sat dravya hai, sat guNa hai aura sat paryAya hai-arthAt dravya, guNa aura paryAya ye tInoM hI satsvarUpa haiM aura yadyapi apane apane lakSaNoMse ve bhinna haiM tathApi una tInoMkA satkI dRSTise eka astitva hai aura isa liye satsAmAnyakI apekSAse sabhI pramANase dravya siddha haiN| kintu sat vizeSakI apekSAse to tInoM pRthaka pRthak hI haiN| bhAvArtha--dravya, guNa aura paryAya ye tInoM hI satsvarUpa haiM; kintu lakSaNa-bhinnatAse tInoM kA astitva judA judA hai| ye eka hI dravyameM rahate haiM-phira bhI apanI avAntara-sattAko nahIM chodd'te| __ dhrauvyAdikA dravyase kathaMcita bhinnatvadhauvyotpAdavinAzA bhinnA dravyAtkathaMciditi nayataH / yugapatsanti vicitraM syAdravyaM tatkudRSTiriha necchet // 21 // ___ artha-dhrauvya, utpAda aura vinAza ye dravyameM nayadRSTi (paryAyArthikanaya) se kathaMcit bhinna haiM aura tInoM dravyoMmeM yugapat * 'saddavvaM sacca guNo sacceva ya pjjno.........|' --pravacanasAre, zrIkundakundAcAryaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA hote haiN| isa vicitra nAnArUpa (utpAda-vyaya-dhauvyAtmaka) dravyako ekAntI nahIM maante| bhAvArtha-uparyukta utpAdAdi tInoM dravyase kathaMcit bhinna haiM aura ve pratikSaNa eka sAtha hote rahate haiN| ekAntavAdI anubhavasiddha isa nAnArUpa dravyako svIkAra nahIM krte| ve utpAda, vyaya aura dhrauvyako alaga alaga kSaNameM mAnate haiN| unakA kahanA hai ki jisa samaya utpAda hogA usa samaya vyaya nahIM hogA aura jisa samaya vyaya hogA usa samaya utpAda yA dhrauvya nahIM ho sakatA, isa taraha eka kAla meM tInoM nahIM bana sakate; kintu unakA yaha kahanA ThIka nahIM hai| jisa prakAra dIpaka jalAte hI prakAzakI utpatti aura tamonivRtti tathA pudgalarUpase sthiti ye tInoM eka hI samayameM hote haiN| usI prakAra samasta padArthoM meM utpAda vyaya aura dhrauvya eka hI sAtha hote haiN| utpAdAdi aura guNa-guNyAdimeM avinAbhAvakA pratipAdanaavinAbhAvo vigama-prAdurbhAva-dhruvatrayANAM c| guNi-gaNa-paryAyANAmeva tathA yuktitaH siddham // 22 // artha-utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoMkA parampara avinAbhAva hai tathA guNa, guNI aura paryAyoMkA bhI avinAbhAva yuktise siddha hai| bhAvArtha-utpAda, vyayake binA nahIM hotA, vyaya, utpAdake binA nahIM hotA tathA utpAda aura vyaya ye donoM dhrauvyake binA nahIM hote, aura dhrauvya utpAda-vyayake binA nahIM hotA, isaliye + vAsato janma sato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvato'sti' ----svayaMbhUsto0 kA 24 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa ye tInoM paraspara meM avinAbhUta haiN| jaise ghar3ekA utpAda, miTTIke piMDakA vinAza aura donoMmeM miTTIkA maujUda rahanA ye tInoM eka sAtha upalabdha hote haiN| usI taraha pratyeka padArthameM bhI utpAdAdi tInoMkA avinAbhAva samajhanA cAhiye / isI taraha guNI, guNa tathA paryAyoMkA bhI abhinAbhAva hai| guNImeM guNa rahate haiM ve usase pRthak nahIM haiN| aura guNI guNoMke sAtha hI upalabdha hotA hai, guNoMke binA nahIM / jaise jIva aura usake jJAnAdiguNoMkA parasparameM avinAbhAva hai| jJAnAdiguNa jIvameM hI pAye jAte haiM aura jIva bhI jJAnAdiguNoMke sAtha hI upalabdha hotA hai| ataH utpAda, vyaya aura dhrauvyakI taraha guNa, guNI aura paryAyoM meM bhI avinAbhAva pratyakSAdi pramANoMse siddha hai| dravyameM satva aura asatvakA vidhAnasvIyAccatuSTayAtkila saditi dravyaM hayabAdhitaM gaditam / parakIyAdiha tasmAdasaditi kasmai na rocate tadidam // 23 // artha-svadravya-kSetra-kAla aura bhAvarUpa apane catuSTayase dravya sat hai-astitvarUpa kahA gayA hai, isameM koI bAdhA nahIM aatii| aura paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa parakIya catuSTayase dravya asatnAstitvarUpa hai / vastukA yaha nAstitva svarUpa kisake liye rucikara nahIM hogA ? arthAt vicAra karanepara sabhIko rucikara hogaa| bhAvArtha-dravya apane catuSTayase satsvarUpa hai aura parakIya catuSTayase asatrUpa hai| jaise ghaTa apane catuSTayase ghaTarUpa hai * Na bhavo bhaMgavihINo bhaMgo vA Natthi saMbhavavihINo / uppAdo vi ya bhaMgo Na viNA dhovveNa attheNa // -pravacanasAre, zrIkundakundAcAryaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA aura paTAdi paradravyacatuSTayase vaha ghaTarUpa nahIM hai| yadi ghaTako svadravyAdicatuSTayakI apekSA sadpa na mAnA jAya to AkAzakusumakI taraha usakA abhAva hojAvegA / aura paradravyAdi catuSTayakI apekSA yadi ghaTako asaaipa na mAnA jAya to ghaTako bhI paTAdirUpa kahane meM koI bAdhA nahIM AegI, aura isase savavyavahArakA lopa hojaaygaa| isase yaha nizcita hai ki pratyeka vastu svacatuSTayako apekSA sat hai aura paracatuSTayakI apekSA asat hai / Upara batAye hue satva aura asatvarUpa donoM dharma pratyeka vastumeM eka sAtha pAye jAte haiM, ve usase sarvathA bhinna nahIM haiN| yadi inheM sarvathA bhinna mAnA jAya to vastuke svarUpako pratiSThA nahIM bana sakatI-satva aura asatvameM paraspara avinAbhAva sambandha hai| jaisA ki svAmI samantabhadrake Apta-mImAMsAgata vAkyoMse prakaTa hai| dravyameM ekatva aura anekatvakI siddhieka paryayajAtaiH samapradezarabhedato dravyam / guNi-guNabhedAnniyamAdanekamapi na hi viruddhaya ta // 24 // artha-dravya apanI paryAyoM aura samapradezoMse abhinna honeke kAraNa eka hai aura guNa-guNIkA bheda honese nizcayase aneka bhI haiM / dravyako yaha ekAnekatA viruddha nahIM hai| bhAvArtha-dravyake svarUpakA jaba hama naya-dRSTise vicAra karate haiM to dravya eka aura aneka donoMrUpa prasiddha hotA hai; kyoMki * astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekarmiNi / vizeSaNatvAtsAdharmya yathA bhedavivakSayA // 17 // nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadharmiNi / vizeSaNatvAvadhayaM yathA'bhedavivakSayA // 18 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala - mArtaNDa 36 apane samapradezoM aura paryAyoMse vaha abhinna hai - bhinna nahIM hai, isaliye to ekarUpa hai / parantu jaba hama usI dravyakA guraNa-guNIke bhedase vicAra karate haiM taba hameM usameM guNI aura guNakA spaSTa bheda mAlUma hotA hai ataH anekarUpa hai, aura dravyakI yaha ekatA tathA netA koI viruddha nahIM hai / bhinna bhinna apekSAoM se rahanevAle dharmo meM virodha jaisI koI cIz2a rahatI hI nahIM / dravyameM nityatA aura anityatAkA pratipAdana - nityaM trikAla - gocara-dharmatvAtpratyabhijJatastadapi / kSaNika kAla-vibhedAtparyAyanayAdabhANi sarvajJaiH ||25|| iti zrImadadhyAtmakamalamArtaNDAbhidhAne zAstre dravyasAmAnyalakSaNasamudyotako dvitIyaH paricchedaH / artha -- dravyArthikanayase athavA tInoM kAloMmeM rahanevAle dravya - ke anyako viSaya karanevAle pratyabhijJAnapramANase dravya nitya hai aura kAlabhedarUpa paryArthikanayase kSaNika - anitya hai / isa prakAra sarvajJadevane dravyako nitya aura anitya donoMrUpa kahA hai / bhAvArtha - kevala dravyako viSaya karanevAle dravyArthikanaya se aura bhUta-bhaviSyat vartamAnarUpa trikAlako viSaya karane vAle pratyabhijJAnase dravya nitya hai / aura kevala paryAyakoM viSaya karanevAle kAlabhedarUpa paryAyArthikanayase dravya kSaNika (nitya) hai / jaise eka hI suvarNadravya ke kaTaka, kuNDala, keyUra Adi aneka AbhUSaNa banA lenepara bhI dravyatvarUpa se una saba AbhUSa meM suvarNatva vidyamAna rahatA hai-usake pItatvAdi guNoMkA kiMcit bhI vinAza nahIM hotA, ataH dravyatvasAmAnya kI apekSAse suvarNa nitya hai; kintu isIkA jaba hama paryAya - dRSTise vicAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vIrasevAmandira-granthamAlA karate haiM taba kuNDalako miTAkara hAra banA lenepara hAra-paryAyake samayameM kuNDalarUpa paryAya nahIM rahatI hai| ataH paryAyoMkI apekSA suvarNadravya anitya rUpa bhI hai| isa prakAra zrIadhyAtma-kamala-mArtaNDa nAmake zAstrameM dravyAMkA sAmAnyalakSaNa pratipAdana karanevAlA dvitIya pariccheda pUrNa huaa| tRtIya pariccheda (1) jIva-dravya-nirUpaNa jIvadravyake kathanakI pratijJAjIvo dravyaM pramiti-viSayaM tadguNAzcetyanantAH paryAyAste guNi-guNabhavAste ca zuddhA hyazuddhAH / pratyekaM syustadakhilanayAdhInameva svarUpam teSAM vakSye paramaguruto'haM ca kiMcijJa eva // 1 // artha-'jIva' dravya hai, pramANakA viSaya hai-pramANase jAnane yogya hai, anantaguNavAlA hai-pramANase siddha usake ananta guNa haiM, tathA guNI aura guNa ina donoMse honevAlI zuddha aura azuddha aisI do prakArakI paryAyoMse yukta hai| inameM pratyekakA svarUpa sabhI nayoMse jAnA jAtA hai-dravyArthikanayase dravya aura guNoMkA tathA paryAyArthikanayase paryAyoMkA svarUpa (lakSaNa) prasiddha hotA hai / athavA yoM kahiye ki ina dravya, guNa aura paryAyoMkI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 adhyAtma-kamala-mArtaNDa siddhi tattat nayakI apekSAse hotI hai| maiM alpajJa 'rAjamalla' parama guru-zrIarahaMta bhagavAnke upadezAnusAra una saba dravyoM, guNoM aura paryAyoMkA svarUpa kathana karU~gA-apanI buddhike anusAra unakA yathAvat nirUpaNa Age karatA huuN| bhAvArtha-caitanyasvarUpa jIvadravya hai / yaha pratyakSa, anumAna aura Agama pramANoMse jAnA jAtA hai| tathA ananta paryAyoM aura anantaguNoMse viziSTa honeke kAraNa dravya hai / kyoMki guNa aura paryAyavAle padArthako dravya kahA gayA hai | aura paryAya cUMki zuddha aura azuddha do prakArakI haiM, isaliye jIva bhI do tarahake haiM -zuddha jIva aura azuddha jIva / athavA bhavyajIva aura abhavyajIva / jo jIva ratnatraya-prAptike yogya hoM-AgAmIkAlameM samyagdarzanAdi pariNAmase yukta hoMge, ve bhavyajIva haiM-zuddha jIva haiM aura jo ratnatraya-prAptike yogya na hoM-samyagdarzanAdiko prApta na kara sake ve abhavyajIva haiM-- azuddha jIva haiN| bhavya aura abhavya ye do tarahake jIva svabhAvase hI haiN| / udAharaNake dvArA inako isa prakAra samajhiye ki, koI svarNapASANa aisA hotA hai jo tApana, chedana, tADana Adi kriyAoMke karanese zuddha ho jAtA hai, para andhapASANa kitane hI kAraNoMke mila jAnepara bhI pASANa hI rahatA hai-zuddha hotA hI nhiiN| isI taraha jo jIva, samyaktvAdiko prApta karake zuddha ho sakate haiM unheM bhavya-jIva kahA hai aura jo aMdhapASANakI * 'guNaparyayavadrvya m'-tattvArtha 0 5-38 / 'jIvAste zudyayazuddhitaH'-prAptamI0 kA 66 / * 'zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdyanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // ' -aAptamI0 100 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA taraha kabhI bhI zuddha na hoveMge-apanI svAbhAvika azuddhatAse sadaiva lipta raheMge-ve abhavyajIva haiM / yaha svabhAvagata cIja hai aura svabhAva ataya hotA hai| 'jIva' kA vyutpattipUrvaka lakSaNaprANairjIvati yo hi jIvitacaro jIviSyatIha dhra vaM jIvaH siddha itIha lakSaNabalAtprANAstu santAninaH / bhAva-dravya-vibhedato hi bahudhA jaMto kathaMcittvataH sAkSAt zuddhanayaM pragRhya vimalA jIvasya te cetanA // 2 // artha-jo 'prANoMse jI rahA hai, jiyA thA aura nizcayase jIvegA' isa lakSaNake anusAra vaha 'jIva' nAmakA dravya hai| aura ye prANa santAnI-anvayI-jIva aura pudgala dravyake sAtha avidhvabhAva (tAdAmya) sambandha rakhanevAle kahe gaye haiN| ye prANa dravya aura bhAvake bhedase aneka prakArake-do tarahake haiN| ye jIva dravyase kathaMcit-kisI eka apekSAse-bhinna aura kisI eka apekSAse abhinna haiN| zuddha nizcayanayase to jIva dravyakI nirmala cetanA-jJAna-darzanarUpa upayoga hI prANa haiN| __ bhAvArtha-vyavahAranayase indriya, vala, Ayu aura zvAsocchvAsa ina yathAsambhava cAra prANoM dvArA jo jItA hai, pahale jiyA thA aura Age jIvegA vaha jIva padArtha hai| nizcayanayase to jisake x 'samyaktvAdi-vyaktibhAvA'bhAvAbhyAM bhavyA'bhavyatvamiti vikalpaH, knketrpaassaannvt| yathA kanakabhAvavyaktiyogamavApsyati iti kanakapASANa ityucyate tadabhAvAdandhapASANa iti / tathA samyaktvAdiparyAyavyaktiyogArho yaH sa bhavyaH tadviparIto'bhavya iti'-rAjavArtika 8-6 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ my adhyAtma-kamala-mArtaNDa cetanA (jJAna aura darzana) lakSaNa prANa pAye jAveM vaha jIva hai| yaha cetanA saMsArI aura mukta donoM hI prakAra ke jIvoMmeM hotI hai / aura trikAlAvAdhita-anavacchinnarUpase hamezA vidyamAna rahatI hai / ve prANa do taraha ke hai 1 dravyaprANa aura 2 bhAvaprANa / pudgagaladravyarUpa indriyAdi daza prANoMko to dravyaprANa kahate haiM aura jIvakI cetanA-jJAna aura darzanako bhAvaprANa kahate haiN| ataeva zudra nizcayanayakI apekSAse 'cetanA' rUpa hI prANa kahe gaye haiN| dravyaprANa daza haiM-indriya 5 ( sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra), bala 3 (mana, vacana aura kAya) zvAsocchrAsa 1 tathA Ayu 1 isa taraha pudgalakI racanAsvarUpa dravyaprANa kula 10 haiN| ina donoM hI prakAra ke dravya aura bhAvaprANoMko dhAraNa karanese 1 tikkAle cadupANA iMdiyabalamAu ANapANo y| vavahArA so jIvo NiccayaNayado du cedaNA jassa ||--dravyasaM0 3 'itthaMbhUtazcaturbhidravyabhAvaprANaiyathAsaMbhavaM jIvati, jIviSyati, jIvitapUrvo vA yo vyavahAranayAt ja jIvaH / dravyendriyAdidravyaprANA anupacaritAsadbhUtavyavahAreNa, bhAvendriyAdiH kSAyopazamikaprANAH punarazuddhanizcayanayena / sattAcaitanyabodhAdiH zuddhabhAkyANAH zuddhanizcayanayeneti' --bRhadrvya saMgrahavRtti, gAthA 3 'pANehiM caduhiM jIvadi jIvassadi jo hu jIvado puvvaM / ___ so jIvo pANA puNa balamidiyamAu ussAso' || -paMcAsti0 30 TI0--'indriyabalAyuruccha vAsalakSaNA hi prANAH / teSu citsAmAnyAnvayino bhAvaprANAH, pudgalasAmAnyAnvayino dravyaprANAH, teSAmubhayeSAmapi triSvapi kAleSvanavacchinnasaMtAnatvena dhAraNAtsaMsAriNo jIvatvaM / muktasya tu kevalAnAmeva bhAvaprANAnAM dhAraNAttadavaseyamiti' / -zrIamRtacandrAcAryaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA saMsArI jIvoMmeM 'jIvatva' hai aura kevala bhAvaprANoMko dhAraNa karanese mukta jIvoM meM 'jIvapanA' hai| 'jIva' dravyakI apane hI pradeza, guNa aura paryAyoMse siddhisaMkhyAtItapradezAstadanugataguNAstadbhavAzcApi bhAvAH etadravyaM hi sarva cidbhiddhigmaattntushauklyaadipuje| sarvasminneva buddhiH paTa iti hi yathA jAyate prANabhAjAM sUkSma lakSma pravetti pravaramatiyutaH kApi kAle nacAjJaH // 3 // artha-jIvadravyake asaMkhyAta pradeza, anvayI (sAtha rahanevAle) guNa aura tadbhava (unase honevAle) bhAva-paryAya ye saba jIvadravya haiM; kyoMki ina pratyekameM cetanAkI hI abhedarUpase upalabdhi hotI hai| jaise tantu aura zuklatA Adike samUhameM logoMko paTakI buddhi hotI hai / ataeva ve saba paTa hI kahalAte haiN| pravaramatibuddhimAna puruSa inake sUkSma lakSaNako-jIvadravyake pradeza, guNa aura usakI paryAyoMko 'jIvadravya' kahaneke rahasyako-samajha letA hai para ajJa--mandabuddhi puruSa kabhI nahIM jAna paataa| ___ bhAvArtha-jisa prakAra tantu aura zuklatA Adi saba paTa kahe jAte haiM athavA dravya, guNa aura paryAya ye saba hI jisa prakAra sat mAne jAte haiN| sat dravya hai sat guNa hai aura sat paryAya hai isa taraha sata tInoMmeM aviSvakbhAvase rahatA hai| yadi kevala dravya hI athavA guNa yA paryAya hI sat ho to zeSa asat-khapuSpavat hojaayeNge| ataH dravya, guNa aura paryAya tInoMmeM hI sat samAnarUpase vyApta hai aura isaliye tInoM sat kahe jAte haiN| usI prakAra jIvadravyake pradeza, usake guNa aura paryAyeM ye saba bhI jIvadravya haiM; kyoMki ina tInoM hI meM caitanyakI abhedarUpase upalabdhi hotI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 45. hai| buddhimAna puruSoMke liye yaha sUkSma-tatva samajhanA kaThina nahIM hai| hA~, mandabuddhiyoMko kaThina hai| ho sakatA hai ve isa tatvako na samajha skeN| para yaha jarUra hai ki ve bhI abhyAsa karate karate samajha sakate haiM aura vastusvabhAvakA nirNaya kara sakate haiN| jIvadravyakA zuddha aura azuddharUpajIvadravyaM yathoktaM vividhavidhiyutaM sarvadezeSu yAvabhAvaiH karmaprajAtaiH pariNamati yadA zuddhametanna tAvat / bhAvApekSAvizuddho yadi khalu vigaledghAtikamapradezaH sAkSAdravyaM hi zuddhaM yadi kathamapi vA'ghAtikarmApi nshyet||4 artha-jIvadravya, jaisA ki kahA gayA hai, jabataka nAnAvidha karmose sahita hai aura karmajanya paryAyoMke dvArA saba kSetroM meM pariraNamana karatA hai, tabataka yaha zuddha nahIM hai-azuddha hai| yadi ghAtiyA-jIvake anujIvI guNoMko ghAtanevAle jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma AtmAse sarvathA alaga hojAvaM to vaha bhAvoMkI apekSA vizuddha hai aura yadi kisI prakAra aghAtiyA karma bhI nAzako prApta ho jAveM to sAkSAd-pUrNataH zuddhadravya hai| isa taraha jIvadravya zuddha aura azuddhake bhedase do prakAra athavA zuddha, azuddha aura vizuddha ke bhedase tIna prakArakA hai| bhAvArtha--jIvadravya ke sAtha jabataka karmarUpI bIja lagA huA hai tabataka bhavAGkara paidA hotA rahatA hai, aura janma-maraNa Adi rUpase vibhAva pariNamana hote rahate haiM aura tabhI taka jIva azuddha hai| parantu saMyama, gupti, samiti Adi saMvara aura nirjarAke dvArA jaba ghAtiyA karmoke kSINa hojAnepara anantacatuSTayakA dhanI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA sakala ( sadeha ) paramAtmA ho jAtA hai taba vaha vizuddha AtmAutkRSTa AtmA kahA jAtA hai| tathA jaba avazeSa cAra aghAtiyA karmoke bhI kSINa ho jAnepara pAThaguNoM yA anantaguNoMkA svAmI nikala (videha ) paramAtmA ho jAtA hai taba vaha pUrNa zuddha AtmA arthAt sarvotkRSTa-AtmA mAnA gayA hai, aura aisI sarvotkRSTa AtmAoMko jaina-zAzanameM 'siddha' parameSThI kahA gayA hai| jIvadravyake sAmAnya aura vizeSaguNoMkA kathanasaMkhyAtItapradezeSu yugapadanizaM viSnavaMzcidvizeSAste sAmAnyA vizeSAH prinnmnbhvaa'nekbhedprbhedaaH| nityajJAnAdimAtrAzcidavagamakarA yuktimAtraprabhinnAH zrIsarvajJerguNAste samuditavapuSo hyAtmatattvasya tattvAt // 5 // artha-apane asaMkhyAta pradezoMmeM eka sAtha nirantara vyApta rahanevAle caitanya Adi jIvadravyake sAmAnya guNa haiM aura yathArtharUpase Atmatatvake jJAyaka-jJAna karAnevAle, pariNamanajanya, aneka bhedoM aura prabhedoMse yukta, kathanamAtrameM bhinna, samUharUpa, nityajJAnAdi guNoMko zrIsarvajJadevane vizeSaguNa kahA ___ bhAvArtha-jIvadravyake samastaguNa do bhedarUpa haiM:-1 sAmAnyagaNa, aura 2 vizeSagaNa / sAmAnyagaNa ve haiM jo jIvadravya ke pratyeka pradezameM---sarvatra vyApta hokara-raha rahe haiM aura ve cetanA Adi haiM tathA vizeSagaNa ve haiM jo isI cetanAke pariNAma haiM aura aneka bhedarUpa haiN| ve darzana, jJAna, sukha aura vIrya Adi rUpa haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa mukti avasthA meM jIvadravyake svabhAva-pariNamanakI siddhimukta karmapramuktau pariNamanamadaH svAtmadharmeSu zazva - Jain Educationa International 47 zaizca svakIyAgurulaghuguNataH svAgamAtsiddhasattvAt / yuktaH zuddhAtmanAM hi pramitiviSayAste guNAnAM svabhAvAparyAyA: syuzca zuddhA bhavanavigamarUpAstu vRddhezva hAneH // 6 // artha -- dravya aura bhAva karmoMse sarvathA chUTanA mukti hai / mukti meM AtmA Agama-pramANase siddha apane anantAnanta gurulaghuguNoMke nimittase apane Atmadharmo svabhAva paryAyoM meM dharmAzoMse svabhAva paryAyoM ke dvArA sadA pariNamana karatA hai / yukti aura pramANase yaha bAta pratIta hotI hai ki zuddhAtmAoM meM aura unake guNoM meM SaTsthAnapatita hAni aura vRddhi honese utpAda tathA vyayarUpa zuddha hI svabhAva-paryAyeM huA karatI haiM / bhAvArtha- mokSa avasthA meM jIvadravya meM svabhAva paryAyeM - AtmA ke nijasvabhAvarUpa pariNamana hote haiN| vahA~ vibhAva paryAyeM nahIM hotIM; kyoMki vibhAvaparyAyoMko utpanna karanekA kAraNa karma hai| aura karma mukti meM rahatA nahIM / zrataH mukti meM vibhAvayoMkA bIja na hone se vahA~ unakI sambhAvanA nahIM hai aura isaliye mokSameM muktAtmAoMkA zuddha svabhAvarUpase hI pariNamana hotA hai| jIvadravyake vaibhAvika bhAvoMkA varNanasaMsAre'tra prasiddhe paramamayavati prANinAM karmabhAjI jJAnAvRtyAdikarmodayasamupazamAbhyAM kSayAcchAntito vA / ye bhAvAH krodhamAnAdimamupazamamamyaktvavRttAdayo" hi buddhizrutyAdibodhAH kumatikudyagacAritragatyAdayazca // 7 // * 'krodhamAnAdisamupazamAbhyAM samyaktvAdayo' ityapi pAThaH / For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vIrasevAmandira-granthamAlA cakSudRSTyAdi caitaddhi samalapariNAmAzca saMkhyAtirikAH sarve vaibhAvikAste pariNativapuSo dharmaparyAyasaMjJAH / pratyakSAdAgamAdvA hyanumitimatito lakSaNAcceti siddhAstatsUkSmAntaHprabhedAzva gatasakaladRgmohabhAvavivecyAH // 8 // -(yugmam) artha-para-pariNamanarUpa isa saMsAra meM karmasahita jIvoMke jJAnAvaraNAdikauke udaya, upazama, kSaya aura zAnti arthAt kSayopazamase yathAyogya jo krodha, mAnAdi, upazamasamyaktva, kSAyopazamikasamyaktva, upazamacaritrAdi, buddhi, zruti Adi samyagjJAna, mithyAjJAna, mithyadarzana, mithyAcaritra, gati aura cakSurdarzana Adi bhAva tathA aura bhI saMkhyAtIta malina pariNAma paidA hote haiM-ve sabhI vaibhAvika pariNAma haiN| tathA dharmaparyAyasaMjJaka haiN| ye saba hI pratyakSase, Agamase athavA anumAnase aura lakSaNoMse siddha haiN| inake bhI sUkSmAtisUkSma bheda aura bhedoMke bhI bheda (prabheda) zrIvItarAgadevake dvArA pratipAdya haiM:-zrI sarvajJa bhagavAn hI inakA vizeSa nirUpaNa karane meM samartha haiN| bhAvArtha-jIva dravyameM eka vaibhAvika zakti hai vaha saMsAra avasthAmeM karmake nimittase krodha, mAna, mAyA Adi vibhAvarUpa pariNamana karAtI hai aura karmake chUTa jAnepara vahI vaibhAvika zakti mukti-avasthAmeM kaMvalajJAna Adi svabhAvarUpa hI pariNa mana karAtI hai| isa prakAra jIvadravyake do taraha ke bhAva haiM 1 vaibhAvikabhAva aura 2 svAbhAvikabhAva / yahA~ ina do padyoMmeM 'siddhaH' iti mudritapratau paattH| * 'vivecyaH' iti mudritapratI paattH| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa vaibhAvika bhAvoMkA kathana kiyA gayA hai / ye vaibhAvika bhAva saMkSepa meM tIna prakArake haiM -1 audayika 2 aupazamika aura 3 kSAyopazamika / audayikabhAva ve haiM jo karmake udayase hote haiM aura ve gati Adi ikkIsa prakArake kahe gaye haiM / pazamikabhAva ve haiM jo karmake upazamase hote haiM aura ve upazamasamyaktva tathA upazamacAritra ke bhedase do taraha ke haiM / / jo bhAva karmoke kSaya aura upazama donoMse hote haiM ve kSAyopazamika bhAva kahe gaye haiM, inake bhI uttarabheda 18 haiM / / jIvake samala aura vimala do bhedoMkA varNana - AtmA'saMkhyAtadezapracaya pariNatirjIvatattvasya tattvAparyAyaH syAdavasthAntara pariNatirityAtmavRttyantaro hi / dravyAtmA sa dvidhokko vimala - samalabhedAddhi sarvajJagItaviddravyAstitvadarzI nayavibhajano rocanIyaH pradakSaiH // 6 // artha - apane asaMkhyAta pradezoM meM hI pariNamana karanA jIvakI vAstavika zuddhaparyAya hai aura avasthAse avasthAntara - paryAya se paryAyAntara - rUpa pariNamana karanA azuddha paryAya hai / yaha jIvatastra cidravyake astitvakA darzI hai - dekhanevAlA hai, * 'gatikaSAyaliGgamithyAdarza nA'jJAnA'saMyatA'siddhalezyAzcatustryekaikai'kapaDabhedAH' ---tattvArthasUtra 1-6 --tattvArthasUtra 1-3 + 'samyaktva cAritre' + 'jJAnAjJAnadarzanalabdhyazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzra' - tattvArthasUtra 1-5 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vIrasevAmandira-granthamAlA nayoM dvArA vibhajanIya hai-vibhAgapUrvaka jAnane yogya hai, aura vidvAnoM dvArA rocanIya hai prApta karane ke yogya haiN| isake sarvajJadevane do bheda kahe haiM-(1) vimala AtmA aura (2) samala AtmA / athavA muktajIva aura saMsArI jIva / bhAvArtha-dravyoMmeM do tarahakI zaktiyA~ vidyamAna haiM-(1) bhAvavatI aura (2) kriyAvatI / jIva aura pudgala dravyameM to bhAvavatI aura kriyAvatI donoM zaktiyA~ varNita kI gaI haiM tathA zeSa cAra dravyoM (dharma, adharma, AkAza aura kAla) meM kevala bhAvavatI zakti kahI gaI hai| ina donoM zaktiyoMko lekara dravyoMmeM pariNamana hotA hai| bhAvavatI zaktike nimittase to zuddha hI pariNamana hotA hai aura kriyAvatI zaktise azuddha pariNamana hotA hai| ataH bhAvavatI zaktike nimittase honevAle pariNamanoMko zuddhaparyAya kahate haiM aura kriyAvatI zaktike nimittase honevAle pariNamana azuddhaparyAyeM kahI jAtI haiN| yahA~ phalitArtharUpameM yaha kaha denA aprAsaGgika na hogA ki jIva aura pudgaloMmeM ubhaya zaktiyoM ke rahanese zuddha aura azuddha donoM prakAra kI paryAyeM hotI haiN| tathA zeSa cAra dravyoMmeM kevala bhAvavatI zaktike rahanese zuddha hI paryAya hotI haiM / jIvadravyameM jo svapradezoMmeM pariNamana hotA hai vaha usakI zuddha paryAya hai aura karma ke saMyogase avasthAse avasthAntararUpa jo pariNamana hotA hai vaha azuddha paryAya hai| yaha jIvadravya bhinna bhinna vyavahArAdinayoM dvArA jAnane ke yogya hai / isake do bheda haiM(1) muktajIva aura (2) saMsArIjIva / karmarahita jIvoMko muktajIva athavA vimala-AtmA kahate haiM aura karmasahita jIvoMko saMsArIjIva athavA samala-AtmA kahate haiN| Ageke do padyoMmeM ina donoMkA svarUpa pranthakAra svayaM kahate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa vimala AtmA (muktajIva) kA svarUpa ... karmApAye caramavapuSaH kiMcidUnaM zarIraM svAtpAMzAnAM tadapi puruSAkArasaMsthAnarUpam / nityaM piNDIbhavanamiti vA'kRtrimaM mUrtivayaM citparyAyaM vimalamiti cAbhedyamevAnvayyaGgam // 10 // artha-karmake sarvathA chUTa jAnepara antima zarIrase kucha nyUna (kama) AtmapradezoMmeM puruSAkArarUpase sthita, nitya, piNDAsmaka, akRtrima, amUrtika, abhedya aura anvayI citparyAyako 'vimala' AtmA kahate haiN| ___bhAvArtha-vimala AtmA athavA mukta jIva ve haiM jo karma rahita haiM, apane antima zarIrase kucha kama puruSAkArarUpase pariNata AtmapradezoMke zarIrarUpa haiM, zAzvata haiM-phira kabhI saMsArameM lauTakara vApisa nahIM Ate haiM, AtmaguNoMke piNDabhUta haiM, janma-maraNarUpa kRtrimatAse rahita haiM, paradravya-pudgalase sambandha chUTa jAneke kAraNa pudgalakI sparza, rasa, gandha, varNarUpa mUrtise rahita haiM-amUrtika haiN| ataeva zastrAdise bhedana rahita haiM aura apane anantajJAnAdiguNoMmeM sthira haiM, cetanadravyakI zuddhaparyAyarUpa haiM / yahAM jo mukta jIvoM ko paryAyarUpa kahA hai vaha asaGgata nahIM hai, kyoMki AtmAkI zuddha aura antima sarvocca avasthA 'siddha' paryAya hai jo sAdi aura ananta hotI hai aura muktajIva 'siddha' kahe jAte haiN| phalitArtha-jo AtmA karmose chUTa gayA hai aura apane svAbhAvika caitanyAdi guNoMmeM lIna hai vaha vimala AtmA-muktajIva hai| * 'kiMcUNA caramadehado siddhA'-dravyasaM0 14 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 vIra sevAmandira-granthamAlA 'samala' AtmAkA svarUpa ye dehA dehabhAjAM gatiSu narakatiryagmanuSyAdikAsu svAtmAMzAnAM svadehAkRtipariNatirityAtmaparyAya eva / dravyAtmA cetyazuddho jinavaragaditaH karmasaMyogato hi dezAvasthAntarazcettaditaravapuSi syAdvivartAntirazca // 11 // artha- dehadhAriyoMko naraka, tiryaMca aura manuSya Adi gatiyoMmeM jo zarIra dhAraNa ( prApta) karanA par3ate haiM tathA una zarIroMke kAra jo Atma-pradezoMkA pariNamana hotA hai, una donoMko jinendra bhagavAnne azuddha AtmaparyAya aura azuddha Atmadravya kahA hai tathA isIko 'samala' AtmA - azuddha jIvadravya - kahA gayA hai / kyoMki AtmA karmakA saMyoga honeke kAraNa hI dezAntara, avasthAntara aura anya zarIra meM praveza karatA hai, ataH nArakAdi zarIra aura AtmapradezoM kA svadehAkAra pariNamana azuddha AtmaparyAya aura azuddha Atmadravya haiM aura ye donoM hI 'samala AtmA haiM / bhAvArtha - yahA~ jo nArakAdizarIrako 'samala' AtmA kahA gayA hai vaha vyavahAra nayase kahA hai| azuddha nizcayanayase svadehAkArapariNata Atmapradeza azuddha Atmadravya haiM ataeva donoM hI 'sama' AtmA haiM / inhIMko saMsArI jIva kahate haiM / AtmA anya prakAra se tIna bheda aura unakA svarUpaeko'pyAtmA'nvayAtsyAtpariNatimayato bhAvabhedAstridhokkaH paryAyArthAnnayAdvai parasamayaratatvAdvahijIMvasaMjJaH / bhedajJAnAcidAtmA svasamayavapuSo nirvikalpAtsamAdheH svAtmajJazcAntarAtmA vigatasakalakarmA sa cetsyAdvizuddhaH || 12 || Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa artha - anvaya (sAmAnya) kI apekSAse - dravyArthikanayaseAtmA eka hai kintu pariNAmAtmaka hone ke kAraNa --- paryAyArthikanayakI dRSTi - bhAvoM ko lekara vaha tIna prakArakA kahA gayA hai* (1) bahirAtmA, (2) antarAtmA aura (3) paramAtmA / para paryAya meM lIna zarIrAdi para vastuoM ko apanA samajhanevAlA AtmA 'bahirAtmA' hai / bhedajJAna aura nirvikalpaka samAdhise AtmAmAtra meM lInazarIrAdi para vastuoM ko apanA na samajhane aura cidAnanda svarUpa AtmAko hI apanA samajhaneke kAraNa svAtmajJa caitanyasvarUpa AtmA 'antarAtmA' hai tathA yahI antarAtmA sampUrNa karmarahita hojAnepara vizuddha AtmA - 'paramAtmA' kahA gayA hai / bhAvArtha - yadyapi sAmAnyadRSTi se AtmA eka hai tathApi pariNAmabhedase vaha tIna prakArakA hai| -1 bahirAtmA, 2 antarAtmA aura 3 paramAtmA / jaba taka pratyeka saMsArI jIvakI zarIrAdi parapadArthoMmeM Atmabuddhi rahatI hai yA AtmA midhyAtvadazA meM rahatA hai taba taka vaha 'bahirAtmA' kahalAtA hai | zarIrAdimeM isa Atmabuddhike tyAga ho jAne aura midhyAtvake dUra hojAnepara jaba AtmA samyagdRSTi - AtmajJAnI hojAtA hai taba vaha 'antarAtmA' kahA jAtA hai / yaha antarAtmA bhI tIna prakArakA hai - 1 uttama antarAtmA, 2 madhyama antarAtmA aura 3 jaghanya antarAtmA / samasta 53 * 'tipayAro soppA paramaMtarabAhiro hu dehINaM / tattha paro bhAijara aMtovAeNa cayahi bahirappA ||' - mokSaprA0 4 + 'kvANi bAhirappA antaraappA hu appasaMkappo / kammalaMkavimuko paramappA bharaNA devo // ' - mokSaprA0 5 'bahirAtmA zarIrAdau jAtAtmabhrAntirAntaraH / cittadoSAtmavibhrAntiH paramAtmA'tinirmalaH // - samAdhitaMtra 5 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA parigrahake tyAgI, nispRha, zuddhopayogI-AtmadhyAnI munIzvara 'uttama antarAtmA' haiN| dezavratoMko dhAraNa karanevAle gRhastha aura chaThe guNasthAnavartI nirgrantha sAdhu 'madhyama antarAtmA' haiM / tathA caturthaguNasthAnavartI bratarahita samyagdRSTi jIva jaghanya antarAtmA haiN| antardRSTi honese ye tInoM hI antarAtmA mokSamArgameM calanevAle haiN| paramAtmA do prakArake haiM-sakala paramAtmA aura nikala prmaatmaa| ghAtiyAkarmoko nAza karanevAle aura sampUrNa padArthoMko jAnanevAle zrIarahaMta bhagavAn 'sakala paramAtmA' haiM aura sampUrNa ( ghAtiyA aura aghAtiyA) karmose rahita, azarIrI, siddha parameSThI 'nikala paramAtmA' haiN| . 'AtmA' ke kartRtva aura bhoktRtvakA kathanakartA bhoktA kathaMcitparasamayarataH syAdvidhInAM hi zazvadrAgAdInAM hi kartA sa samalanayato nizcayAtsyAcca bhoktA / zuddhadravyArthikAdvA sa paramanayataH svAtmabhAvAn karoti bhuMkta caitAn kathaMcitpariNatinayato bhedbuddhyaa'pybhede||13|| ___ artha-vyavahAranayase AtmA para-paryAyoMmeM magna hotA huA pudgalakarmokA kathaMcit kartA aura bhoktA hai tathA azuddhanizcayanayase rAgadveSAdi cetana-bhAvakarmIkA kartA aura bhoktA hai| zuddhadravyArthika nizcayanayakI apekSA AtmIka zuddha-jJAnadarzanAdi-bhAvoMkA hI kathaMcit kartA aura bhoktA hai| yadyapi ye jJAna-darzanAdi bhAva AtmAse abhinna haiM tathApi paryAyArthikanayakI dRSTise bheda buddhi honeke kAraNa bhinna haiN| ataH AtmA apane jJAna-darzanAdi-pariNAmoMkA kathaMcit kartA aura bhoktA kahA jAtA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 55 bhAvArtha-vyavahAranayase AtmA pudgala-dravya-karmo, azuddha nizcayanayase rAgadveSAdi-cetana-bhAvakarmoM aura zuddhanizcanayase kevala AtmIya-jJAna-darzanAdi-pariNAmoMkA kathaMcit kartA aura bhoktA mAnA gayA hai| antarAtmAkA vizeSa varNanabhedajJAnI karoti svasamayarata ityAtmavijJAnabhAvAn bhuMkta caitAMzca zazvattadaparamapade vartate so'pi yAvat / tAvatkarmANi badhnAti samalapariNAmAnvidhatte ca jIvo hyazenaikena tiSThetsa tu paramapade cenna kartA ca teSAm // 24 // ___ artha-bhedajJAnI antarAtmA apanI AtmAmeM lIna rahatA hA AtmIya jJAnamaya-bhAvoMkA kartA aura bhoktA hai| yaha jabataka jaghanya padameM--bahirAtmA avasthAmeM--rahatA hai tabataka karmoko bAMdhatA hai aura azuddha pariNAmoMko karatA hai, kintu jaba eka aMzase rahatA hai-'AtmAko AtmA samajhatA hai aura parako para samajhatA hai' isa rUpase apanI pravRtti karatA hai aura aisI pravRtti paramapadameM-antarAtmA avasthAmeM hI banatI hai, taba phira ina azuddhabhAvoMkA na kartA hai aura na bhoktaa| usa samaya to kevala apane zuddha cetana bhAvoMkA hI kartA aura bhoktA hai| AtmAmeM zuddha aura azuddha bhAvoMke virodhakA parihArazuddhAzuddhA hi bhAvA nanu yugapaditi svaikatattve kathaM syurAdityAyudyota-tamasoriva jala-tapanayorvA viruddhsvbhaavaat| ityArekA hi te cenna khalu nayavalAttulyakAle'pi siddhesteSAmeva svabhAvAddhi karaNavazato jIvatattvasya bhaavaat||15|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA zaMkA-eka AtmAmeM paraspara virodhI zuddha aura azuddhabhAva kaise saMbhava haiM ? kyoMki ina donoM meM prakAza aura andhakAra tathA jala aura agnikI taraha paraspara virodha hai ? ___samAdhAna-aisI zaMkA karanA ThIka nahIM hai| kyoMki nayakI apekSAse eka kAlameM bhI AtmAke pariNAmoMke vazase aura unakA vaisA svabhAva honese paraspara viruddha mAlUma par3a rahe zuddhAzuddhabhAva eka AtmAmeM sambhava haiM-azuddhanizcayanaya yA vyavahAranayase azuddhabhAva aura zuddhanizcayanayakI apekSAse zuddhabhAva kahe gaye haiN| ataH eka AtmatatvameM inake sadbhAva meM koI virodha nahIM hai| bhAvArtha-kAlakramase to donoM bhAva eka AtmAmeM sambhava haiM hI; para eka samayameM bhI ve bhAva apekSAbhedase sambhava haiN| vyavahAranaya yA azuddha nizcayanayakI vivakSA yA apekSA honepara azuddhabhAva aura zuddha nizcayanayakI vivakSA evaM apekSA honepara zuddhabhAva eka sAtha spaSTatayA supratIta hote haiN| Age granthakAra isakA svayaM khulAsA karate haiN| AtmAmeM zuddha aura azuddhabhAvoMke honekA samarthanasaTTagmohakSateH syustadudayajanibhAvapraNAzAdvizuddhAH bhAvA vRttyAvRtervodayabhavapariNAmApraNAzAdazuddhAH / ityevaM coktarItyA nayavibhajanato ghoSa ityAtmabhAvAna dRSTiM kRtvA vizuddhiM taduparitanato bhAvato zuddhirasti // 16 // artha-darzanamohanIya karmake upazama athavA kSayase tathA usake hI udayajanyabhAvoMke nAzase vizuddhabhAva aura cAritramohake udayajanya pariNAmoMke nAza na honese arthAt unake sadbhAvase Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa azuddhabhAva hote haiM - avirata samyagdRSTi Adike darzanamohake upazama athavA kSayase aupazamika yA kSAyika samyaktvarUpa zuddhabhAva tathA cAritramohake udayase dayika krodha - mAna-mAyAdirUpa azuddhabhAva sambhava haiM -- inake hone meM koI virodha nahIM hai / isa prakAra ukta rIti aura nayabheda se- nayavivakSAko lekara - zuddhAzuddha AtmabhAvoM ke prati kathana hai--unakA pratipAdana kiyA jAtA hai| isake Upara - caturtha guNasthAnake Age - to samyagdarzanako zuddha karake bhAvakI apekSA zuddhi hai / bhAvArtha - cauthe guNasthAna meM eka hI AtmA meM zuddha aura azuddha donoM tarahake bhAva upalabdha hote haiM / darzanamAhanIya karmake kSayase kSAyikarUpa zuddha bhAva aura cAritramohake udayase dayikarUpa azuddhabhAva spaSTatayA pAye hI jAte haiM / ataH inake eka jagaha rahane meM virodhakI AzaMkA karanA nirmUla hai / upayogakI apekSA AtmAke tIna bheda aura zubhopayoga tathA azubhopayogakA svarUpasaMklezAsaktacitto viSayasukharataH saMyamAdivyapeto jIvaH syAtpUrvavaddho'zubha pariNatimAn karmabhArapravoDhA / dAnejyAdau prasaktaH zrutapaThanaratastIvra saMklezamukko vRttyAdyAlIDhabhAvaH zubhapariNatimAn sadvidhInAM vidhAtA // 17 // artha- jo saMkleza pariNAmI hai, viSaya-sukhalaMpaTI hai, saMyamAdise hIna hai, pUrvakarmoMse baddha hai, aisA vaha karmabhArako DhonevAlA jIva azubhopayogI hai / aura jo dAna, pUjA AdimeM lIna hai, zAstra ke par3hane-par3hAne aura sunane-sunAne meM rata hai - dattacitta hai - tIvra saMklezoM se rahita hai, cAritrAdise sampanna hai, aisA zubhakarmoM-satpravRttiyoM kA kartA jIva zubha pariNAmI - zubhopayogI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 57 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevAmandira-granthamAlA bhAvArtha - jo jIva hamezA tIvra saMkleza pariNAma karatA rahatA hai, pAMca indriyoMke viSayoM meM Asakta rahatA hai, ahiMsA, satya, caurya, brahmacarya AdikA pAlana nahIM karatA hai, adhika parigrahI aura adhika ArambhI hai, tIvra karmoMvAlA hai vaha azubha pariNAmI kahA gayA hai / yaha jIva sadA navIna karmoMko hI bAMdhatA aura aura unake phaloMko bhogatA rahatA hai| aura isase jo viparIta hai arthAta jo dayAlu hai, parakA upakArI hai, mandakaSAyI hai, dAnapUjA Adi satkAryoM meM tatpara rahatA hai, sabakA hitaiSI hai, saMyama AdikA pAlaka hai, tattvAbhyAsI hai, vaha zubha kAryoMkA kartA zubhapariNAmI - acche pariNAmoMvAlA - zubhopayogI kahA gayA hai / 58 zuddhopayogI AtmAkA svarUpazuddhAtmajJAnadakSaH zrutanipuNamatirbhAvadarzI purA'pi cAritrAdiprarUDho vigatasakalasaMklezabhAvo munIndraH / sAkSAcchuddhopayogI sa iti niyamavAcA'vadhAryeti samyakarmano'yaM sukhaM syAnnayavibhajanato sdviklpo'viklpH|| 18 // artha - jo bhavyAtmA zuddhAtmAke anubhava karanemeM dakSa haisamartha athavA catura hai, zrutajJAna meM nipuNa hai, bhAvadarzI hai - pUrvakAlIna apane acche yA bure bhAvoMkA dRSTA hai athavA marma - rahasyatattvakA jAnakAra hai- arthAt vastusvarUpakA jJAtA hai, cAritrAdipara ArUDha hai, sampUrNa saMklezabhAva se mukta hai, aisA vaha munIndradigambaramudrAkA dhAraka nirgrantha-sAdhu-niyamase sAkSAt pUrNa zuddhopayogI - puNya pApapariNati se rahita zuddha upayogavAlA hai| yahI mahAna AtmA karmoMkA nAza karatA huA paramasukhako prApta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa karatA hai| nayabhedase yaha zuddhopayogI AtmA do prakArakA hai1 savikalpaka aura 2 avikalpaka / bhAvArtha-jo mahAna AtmA apane zuddha AtmAke hI anubhavakA rasAsvAdana karatA hai, taniSNAta hai, saba taraha ke saMklezapariNAmoMse rahita hai,cAritrAdikA pUrNa ArAdhaka hai, puNya-pApa pariNatiyoMse vihIna haiM, sadA ratnatrayakA upAsaka hai, ubhaya prakAra ke parigrahase rahita pUrNa nirgrantha sAdhu hai vaha zuddhopayogI AtmA hai / yaha AtmA karmamukta hotA huA antameM mokSa-sukhako pAtA hai| isake do bheda haiM-savikalpaka aura avikalpaka / sAtaveM guNasthAnavartI AtmA 'savikalpaka' zuddhopayogI haiM aura AThaveM guNasthAnase lekara caudahaveM guNasthAna takake AtmA aura siddha paramAtmA 'avikalpaka' zuddhopayogI haiN| (2) pudgala-dravya-nirUpaNa pudgaladravyake varNanakI pratijJAdravyaM mUrtimadAkhyayA hi tadidaM syAtpudgalaH sammato mUrtizcApi rasAdidharmavapuSo grAhyAzca pNcendriyH| sarvajJAgamataH samakSamiti bho liGgasya bodhAnmitAttadravyaM guNavRnda-paryaya-yutaM saMkSepato vacmyaham // 16 // artha-nirvivAdarUpase mUrtimAn dravyako 'pudgala' mAnA haijisa dravyameM rUpa, rasa, gandha aura sparza ye cAra guNa pAye jAte haiM vaha nizcaya hI pudgala hai| aura rasa AdirUpa guNazarIrakA nAma 'mUrti' hai| yaha mUrti pA~coM indriyoM dvArA grahaNa karane yogya hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA arthAt rUpa, rasa, gandha aura sparza ye pratiniyata indriyoMke viSaya hote haiM aura sarvajJadevake kahe Agamase pratyakSa jAne jAte haiN| sAtha hI liGgajanyajJAna-anumAnase bhI jJAtavya haiN| maiM 'rAjamalla' usa pudgaladravyakA, jo guNoM aura paryAyoMke samUharUpa hai, saMkSepase kathana karatA huuN| ___ bhAvArtha-jIvadravyakA varNana karake aba pudgaladravyakA kathana kiyA jAtA hai| pudgala vaha hai jisameM rUpAdi cAra guNa pAye jaaveN| jaise Ama, lakar3I aadi| ye cAra guNa sabhI pudgaloMmeM pAye jAte haiM / jahA~ rasa hotA hai vahA~ anya rUpAdi tIna guNa bhI vidyamAna rahate haiN| isI taraha jahA~ rUpa yA gandha athavA sparza hai vahA~ rasAdi zeSa tIna guNa bhI rahate haiN| kyoMki ye eka dUsareke avinAbhAvI haiM--eka dUsareke sAtha avazya hI rahate haiN| koI bhI pudgala aisA nahIM hai, jo rUpAdi cAra guNavAlA na ho| hA~, yaha ho sakatA hai ki koI pudgala sparzaguNapradhAna ho, jaise havA; koI gandhaguNapradhAna ho, jaise kapUra kastUrI Adi tathA koI rasapradhAna ho jaise AmrAdike phala aura koI rUpaguNapradhAna ho, jaise andhakAra Adi / tathApi vahA~ zeSa guNa bhI gauNarUpase avazya hote haiN| unakI vivakSA na hone athavA sthUlabuddhike viSaya na honese apratIta-jaise rahate haiN| uparyukta pudgaloMmeM koI pudgala pratyakSa-gamya haiM; jaise meja, kursI, makAna Adi / aura koI pudgala anumAnase gamya haiM; jaise paramANu Adi / tathA koI pudgala Agamase jAnane yogya haiM; jaise puNpa, pApa Adi karmapudgala / isa taraha yaha pudgaladravya aNu aura skandhAdi aneka bhedarUpa hai| * 'aNavaH skandhAzca'-tattvArthasUtra' 5-25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa zuddha pudgaladravyakI apane hI pradeza, guNa aura paryAyase siddhizuddhaH pudgaladeza ekaparamANuH saMjJayA mUrtimAMstaddezAzritarUpagaMdharasasaMsparzAdidharmAzca ye / tadbhAvAzca jagAda pudgalamiti dravyaM hi caitattrayaM sarva zuddhamabheda-buddhita idaM cAntAtigaM sNkhyyaa||20|| artha-eka pradezI pudgalakA eka paramANu zuddha pudgaladravya hai aura vaha mUrtimAnasaMjJaka hai| usake Azraya rahanevAle jo rUpa, gandha, rasa aura sparza Adi dharma haiM aura unase honevAle jo pariNamana haiM ve saba-tInoM hI (zuddha pudgaladravya, rUpAdi guNa aura unakI paryAye ) pudgala haiM; kyoMki tInoM hI jagaha 'pudgala' isa prakArakI abheda-buddhi hotI hai| samasta zuddha pudgaladravya saMkhyAkI apekSA antarahita arthAt ananta haiN| ___ bhAvArtha-jaisA ki jIvadravyake kathanameM pahale kaha Aye haiM ki tantu aura zuklatA Adi saba hI paTa kahe jAte haiM athavA dravya, guNa aura paryAya ye tInoM hI sat mAne jAte haiN| sat dravya hai, sat guNa hai aura sata paryAya hai isa taraha sat tInoMmeM samAnarUpase vyApta hai| yadi kevala dravya hI athavA guNa yA paryAya hI sat ho to zeSa asata ho jaayeNge| ataH jisa prakAra dravya, guNa aura paryAya ye tInoM hI sat haiM usI prakAra eka pradezI zuddha pudgala paramANu, rUpAdiguNa aura unakI paryAyeM ye tInoM bhI 'pudgala' haiM; kyoMki ina tInoM meM hI pudgalakI abhedabuddhi hotI hai| aura ye paramANurUpa zuddha pudgaladravya anantAnantapramANa haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevAmandira - granthamAlA azuddha pudgaladravya ke pradezoM kA kathanarukSasnigdhaguNaiH pradezagaNasaM piNDo guNAnAM vrajastatrApyartha samuccayo'khilamidaM dravyaM zuddhaM ca tat / paryAyArthika nItito hi gaNitAtsaMkhyAtadezI vidhiH saMkhyAtItasamaM zamAdbhavati vAnantapradezI tridhA ||21|| artha - rUkSa aura snigdha guNoMse honevAlA pradezasamUharUpa piNDa aura guNoMkA gaNa tathA usameM bhI jo artha (paryAya) samudAya hai vaha saba hI paryAyArthikanayase azuddha pudgala dravya haiM / inameM koI pudgala gaNanA se saMkhyAta pradezI, koI asaMkhyAta pradezI aura koI ananta pradezI haiM / isa taraha pradeza - saMkhyA kI apekSA pudgala - dravya tIna prakArakA hai athavA pudgala dravyameM tIna prakAra ke pradeza kahe gaye haiM / 62 bhAvArtha- pudgaladravyakA eka paramANu zuddhapud galadravya hai aura paramANu ke sivAya drzuka Adi skandha zuddha pudgaladravya haiM / paramANu eka pradezI hai aura dvayaka Adi skandha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezI haiN| koI skandha to saMkhyAta pradezI hai, koI asaMkhyAta pradezI aura koI ananta pradezI / isa prakAra pud galadravya tIna prakAra ke pradezoMvAlA hai / * 'mUtte tivipademA' - dravyasaM0 25 'saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm |' tattvArtha0 5-10 'cazabdenAnantAzcetyanukRSyate / kasyacitpudgaladravyasya dvaSaNukAdeH saMkhyeyAH pradezAH kasyacidasaMkhyeyA, anantAzca / anantAnantopasaMkhyAnamiticenna / anantasAmAnyAt / granantapramANaM trividhamuktaM parItAnantaM yuktAnantamanantAnantaM ceti / tatsarvamanantasAmAnyena gRhyate // ' --sarvArthasiddhiH 5-10 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa pudgala paramANumeM rUpAdike zAzvatatvakI siddhizuddhaikANusamAzritAstrisamaye tatraiva cANau sthitAzcatvAraH kila rUpagaMdharasasaMsparzA hynntaangginH| mUrtadravyaguNAzca pudgalamayA bhedaprabhedaistu te ye naike pariNAmino'pi niyamAddhauvyAtmakAH srvdaa||22|| __ artha-rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ye cAroM-tInoM kAloM ( bhUta, bhaviSyad aura vartamAna )meM eka zuddha paramANuke Azrita haiM aura usameM sadaiva vidyamAna rahate haiM tathA cAroM hI ananta aGgoM-avibhAgI-praticchedoM ( zaktike ve sabase choTe Tukar3e, jinakA dUsarA bhAga-hissA na hosake )-vAle haiN| mUrtadravyake guNa haiM, pudgalamaya haiM-pudgalasvarUpa hI haiN| bheda aura prabhedoMke dvArA aneka haiN| aura jo niyamase pariNAmAtmaka-utpAdavyayAtmaka-hote hue bhI sadA dhrauvyAtmaka-nityasvarUpa haiM-. kabhI unakA abhAva nahIM hotaa| ___bhAvArtha-rUpAdi cAroM guNa zuddha pudgala paramANuniSTha haiM aura ve sadA usameM rahate haiN| aisA koI bhI samaya nahIM, jaba rUpAdicAroM usameM na hoM; kyoMki guNoMkA kabhI abhAva nahI hotA-ve anvayarUpase hamezA maujUda hI rahate haiN| ataH jina logoMkI yaha mAnyatA hai ki 'utpannaM dravyaM kSaNamaguNaM tiSThati' arthAta 'utpattike kSaNameM dravya guNazUnya rahatA hai' vaha khaNDita hojAtI hai| yathArtha meM guNoMmeM honevAle pariNamanoMkA hI abhAva hotA hai| guNoMkA abhAva kisI bhI samaya nahIM hotA / paramANuoMke samUhakA nAma skandha hai ataH zuddha paramANumeM rUpAdike rahanekA kathana karanese skandhameM bhI ve kathita hojAte haiM-arthAt skandha bhI rUparasAdike Azraya haiM yaha bAta siddha hojAtI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA pudgaladravyakI 'anvayasaMjJaka' aura 'pradezapracayaja' paryAyoMkA kathanaparyAyaH paramANumAtra iti saMzuddho'nvayAkhyaH sa hi rUkSasnigdhaguNaiH pradezacayajo zuddhazca mUrtyAtmanaH / dravyasyeti vibhakta nItikathanAtsyAbhedataH sa vidhA sUkSmAntarbhidanekadhA bhavati so'pIheti bhAvAtmakaH // 23 // artha-paramANumAtra (sabhI paramANu) anvayasaMjJaka zuddhaparyAya haiM aura rukSa tathA snigdha guNoM ke nimittase honevAlI skandharUpa mUrtadravyakI jo vyavahAranayase zuddha paryAya hai vaha pradeza-pracayaja paryAya hai| yaha pradeza-pracayaja paryAya tIna prakArakI hai-(1) saMkhyAtapradeza-pracayaja paryAya, (2) asaMkhyAtapradeza-pracayaja paryAya aura (3) anantapradeza-pracayaja paryAya / inake bhI sUkSma antaraGga bhedase aneka bheda haiM aura ye saba 'bhAva' rUpa paryAyeM mAnI gaI haiN| ___ bhAvArtha-pudgala-dravyakI do tarahakI paryAyeM kahI gaI haiM-- (1) anvayaparyAya aura (2) pradezapracayaja paryAya / pradezapracayaja paryAyake bhI do bheda haiM-(1) zuddha pradeza-pracayaja paryAya aura (2) azuddha pradeza-pracayaja paryAya / sampUrNa paramANu to anvayaparyAya haiM aura rUkSa tathA snigdha guNoM ke nimittase honevAlI skandharUpa pudgalakI pradeza-pracayajanya pradezapracayaja paryAya hai aura vaha vyavahAnayakI dRSTise zuddha hai| vastutaH vaha azuddha hI hai| isa zuddha pradezapracaja paryAyake bhI tIna bheda haiM--(1) saMkhyAta pradezI,(2) asaMkhyAta pradezI aura (3) anantapradezI / tathA Age. ke cautIsaveM padyameM zabda, bandha Adi jo pudgalakI paryAya kahI jAveMgI ve azuddha pradezapracayaja paryAyeM yA azuddha paryAya haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 65 pudgala-dravyakI azuddha paryAyoMkA pratipAdanazabdo bandhaH sUkSmasthUlau saMsthAnabhedasantamasam / chAyAtapaprakAzAH pudgalavastuno'zuddha pryaayaaH||24|| artha-zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna (AkAra), bheda, andhakAra, chAyA, Atapa aura prakAza ye saba pudgala dravyakI azuddha paryAye haiN| bhAvArtha--bhASAvargaNAse niSpanna bhASA aura abhASArUpa zabda pudgala dravyakI paryAya haiM / eka pudgalakA dUsare pudgalake sAtha anyonyAnupravezarUpa bandha bhI pudgalakI paryAya hai| sUkSmatA, sthUlatA-choTApana aura bar3Apana-ye bhI pudgalakI paryAyeM haiM aura ye donoM antya (nirapekSa-svAbhAvika ) tathA ApekSika (paranimittaka) ina do bhedarUpa haiN| antya sUkSmatA paramANumeM hai / ApekSika sUkSmatA bela, A~valA, bera AdimeM hai / isI prakAra antya sthUlatA jagadvyApI mahAskandhameM hai aura ApekSikasthUlatA bera, A~valA. bela AdimeM hai / saMsthAna AkArako kahate haiN| vaha do prakArakA hai-(1) itthaMbhUtalakSaNa aura (2) anitthaMbhUtalakSaNa / jisakA aisA hai isa taraha kA hai' isa prakArase nirUpaNa kiyA jA sake vaha saba itthaMbhUtalakSaNa saMsthAna hai| jaise amuka vastu gola hai, trikoNa hai Adi / aura jisakA ukta * 'vastorazuddha' mudritapratI pAThaH / + (ka) 'zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyA'tapodyotavantazca' --tattvArthasUtra 5-24 (kha) 'saddo baMdho suhumo thUlo saMThANa bheda tama chaayaa| ujodAdavasahiyA puggalavvassa pajAyA ||--- dravyasaM0 16 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 vIra sevA mandira - granthamAlA prakAra se nirUpaNa na kiyA jA sake vaha saba anitthaMbhUtalakSaNa saMsthAna hai / jaise meghAdikakA saMsthAna / Tukar3e Adiko bheda kahA gayA hai / vaha chaha prakArakA hai - utkara, cUrNa, khaNDa, cUrNikA, pratara aura aNucaTana / lakar3I Adiko karauMca Adise cIranepara jo Tukar3e hote haiM vaha utkara kahalAtA hai| gehU~ Adike cUnako cUrNa kahate haiM / ghar3A Adike khappara Adi Tukar3oMko khaNDa kahate haiN| ur3ada AdikI cunIko cUrNikA kahate haiN| meghapaTala dikI zreNI athavA judAIko pratara kahate haiM / tape hue gole AdimeMse ghana AdikI coTa laganepara jo amikaraNa-sphuliMga (tilagA) nikalate haiM ve aNucaTana haiM / dRSTiko rokanevAle tamako aMdhakAra kahate haiM / prakAzapara AvaraNa honese chAyA hotI hai| / sUrya, agni, dIpaka Adike nimittase honevAlI uSNatAko Apa kahate haiM / candramA, maNi, jugunU Adike prakAzako udyota kahate haiM / ye saba ( zabdAdi ) pudgaladravyakI azuddha paryAyeM haiM / * 'bhedAH SoDhA, utkara cUrNa khaNDa cUrNikApratarAgucaynavikalpAt / tatrotkaraH kASThAdInAM karapatrAdibhirutkaraNam / cUrNo yavagodhUmAdInAM sktuknnikaadiH| khaNDo ghaTIdAnAM kapAlazarkarAdiH / cUrNikA mASamudgAdInAM / prataro'bhrapaTalAdInAM / caTanaM saMtaptAyaHpiNDAdiSu yoghanAdibhirabhihanyamAneSu sphuliGganirgamaH / ' --sarvArthasi0, rAjavArtika 5-24 + 'tamo dRSTiprati kAraNaM' dRSTeH pratibaMdhakaM vastu tama iti vyapadizyate' yadapaharan pradIpaH prakAzako bhavati / chAyA prakAzAvaraNa gimittA / prakAzAvaraM zarIrAdi yasyA nimittaM bhavati sA chAyA / ' -- sarvArthasiddhi, rAjavArtika 5-24 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa pudgaladravyake bIsa guNa aura zuddha guNa-paryAyakA kathana-- zuddhe'Nau khalu rUpagandharasasaMsparzAzca ye nizcitAsteSAM viMzatidhA bhido hi haritAtpIto yathAmrAdivat / tabhedAtpariNAmalakSaNabalAdmedAntare satyato dharmANAM pariNAma eSa guNaparyAyaH sa zuddhaH kila // 25 // artha-pudgaladravyake zaddha paramANumeM, niyamase jo rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ye cAra guNa hote haiM, unake bIsa bheda haiN| rUpa pAMca (kRSNa, pIta, nIla, rakta aura zveta), rasa pAMca (tikta, Amla, kaSAya, kaTu aura madhura), gandha do ( sugandha aura durgandha ) sparza ATha (mRdu, kaThina, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa) isa prakAra ye pudgalake kula bIsa guNa haiM / harese pIle huye Ama AdikI taraha ina bIsa guNoMkA-pariNAmalakSaNa eka bhedase ( avasthAse ) bhedAntara-avasthAntara--dUsarI avasthAke honepara jo yaha bhedase bhedAntaralakSaNa pariNamana hotA hai vaha nizcayase zuddha gugaNaparyAyarUpa hai-arthAt vaha zaddha guNaparyAya saMjJAvAlA hai| - bhAvAtha-pudgalake do bheda haiM-(1) paramANu aura (2) skandha / ukta rUpAdi cAroM guNa ina donoM hI prakAra ke pudgaloMmeM haiN| rUpAdi cAraguNoMke avAntara bIsa bhedoM meM se paramANumeM kevala pAMca guNa (ekarUpa, eka rasa, eka gandha aura do sparza) hote haiM aura skandhameM yathA sambhava sabhA guNa hote haiM / yaha vizeSa hai ki hara eka skandhameM ve nyUnAdhikarUpase hI pAye jAte haiM / hare rUpase pIlArUpa honA, madhura rasase anya prakArakA rasa honA Adi ukta bIsa guNoMkI guNaparyAyeM haiM / yaha guNaparyAya zuddha paramANumeM to zuddha hI hotI haiM aura skandhameM azuddha hotI haiN| * 'zraNavaH skandhAzca'-tattvArthasUtra 5-25 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA zuddha pudgalaparamANumeM pA~ca hI guNoMkI saMbhAvanA aura una, guNoMkI zaktiyoM meM 'dharmaparyAya' kA kathanatatrANau parame sthitAzca rasarUpasparzagandhAtmakA: ekaikadvitayaikabhedavapuSaH paryAyarUpAzca ye / paMcaiveti sadA bhavanti niyamo'nantAzca tacchaktayaH paryAyaH kSativRddhirUpa iti tAsAM dharmasaMjJo'malaH // 26 // artha-paramANumeM sAmAnyarUpase sthita rUpa, rasa, sparza aura gaMdha ina cAra guNoM meM se eka rUpa, eka rasa, do sparza aura eka gaMdha isa taraha pAMca hI guNa niyamase sadA hote haiN| aura jo anvaya paryAyarUpa haiN| ina guNoMkI bhI avibhAgI praticchedarUpa anantazaktiyA~ haiN| ina zaktiyoM meM hAni tathA vRddhirUpa ( Agama-pramANase siddha agurulaghuguNoMke nimittase honevAlI SasthAnapatita hAni aura vRddhisvarUpa ) 'dharmasaMjJaka' zuddha paryAya hotI haiN| ____bhAvArtha-eka zuddha pudgalaparamANumeM, jaisA ki pahile pUrva padyakI vyAkhyAmeM kaha Aye haiM, ukta bIsa guNoMmeMse pAMca hI guNa hote haiM--pAMca rUpoMmeMse koI eka rUpa, pA~ca rasoMmeM se koI eka rasa ATha sparzoM meM se do sparza tathA do gaMdhoM meM se koI eka gaMdha / zeSake koI guNa nahIM hote; kyoMki paramANu avayava rahita hai. isaliye usameM anekarasa, anekarUpa aura aneka gaMdha saMbhava nahIM haiN| kintu papItA, mayUra, anulepana Adi sAvayava skandhoMmeM hI ve dekhe jAte haiN| paramANumeM jo do sparza hote haiM ve haiMzIta-rUkSa athavA zIta-snigdha, uSNa-rUkSa yA uSNa-snigdha / kyoMki ina do do sparzo meM paraspara koI virodha nahIM hai| zeSake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 adhyAtma-kamala-mArtaNDa halakA, bhArI, komala, kaThora ye cAra sparza paramANuoMmeM nahIM hote, -ve skandhoMmeM hI hote haiN| paramANu atyanta sUkSma honese svayaM hI Adi hai, svayaM hI madhya hai aura svayaM hI antarUpa hai tathA indriyoMse agrAhya hai aura avibhAgI hai-usakA koI dUsarA bhAga nahIM hosakatAe / kAraNarUpa hai, antya hai, sUkSma hai aura nitya hai| ina paramANugata uparyukta rUpAdiguNoMmeM rahanevAlI anantazaktiyoMmeM dharmasaMjJaka zuddhaparyAye hotI haiN| skandhoMke rUpAdikoMmeM paudgalikatvakI siddhi aura unakI azuddha paryAya skandheSu dvayaNukAdiSu pragatasaMzuddhatvabhAveSu ca ye dharmAH kila rUpagaMdharasasaMsparzAzca tattanmayAH / * (ka) 'eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM sddkaarnnmsdd| khaMdhaMtaridaM davvaM paramANu taM viyANehi ||'-pNcaasti0 81 (kha) 'ekarasavarNagaMdho'NuH niravayavatvAt // 12 // ekarasaH ekavarNaH ekagandhazca paramANurveditavyaH / kutaH 1 niravayavatvAt / sAcayavAnAM hi mAtuliGgAdInAM anekarasatvaM dRzyate anekavarNatvaM ca mayUrAdInAM, anekagandhatvaM cAnulepanAdInAM / niravayavazvANurata ekarasavarNagaMdhaH / dvisparzo virodhAbhAvAt / ko punaH dvau sparzI ? zItoSNasparzayoranyataH, snigdharUkSayoranyatarazca / ekapradezatvAt virodhinoH yugapadanavasthAnaM / gurulaghumRdukaThinasparzAnAM paramANuSvabhAvaH skandhaviSayatvAt |'-raajvaartik pR0 236 + 'attAdi attamajha ataM Neva iMdiye gejhN| jaM davvaM avibhAgI taM paramANu viyANehi // ' uddhRta rAjavA-pR.235 * 'kAraNameva tadantyaH sUkSmo nityazca bhavati prmaannuH| ekarasagaMdhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca // ' uddhRta rAjavA0 pR0236 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA teSAM ca svabhido bhidetaratanurbhAvazca tacchakkayo hyarthastakSativRddhirUpa iti cAzuddhazca dharmAtmakaH // 27 // artha---zuddhatvabhAvase rahita-azuddha dvayaNuka Adi skandhoMmeM jo rUpAdika guNa haiM, ve pudgalamaya haiM-pudgalasvarUpa hI haiM tathA inameM bhI svabheda-apane bhedoMkI apekSA aneka prakArakA (bhinnAbhinna) pariNamana aura avibhAgapraticchedoMke samUharUpa zaktiyA~ hotI hai| inameM hAnivRddhirUpa 'dharmasaMjJaka' azuddha paryAyeM hotI haiN| bhAvArtha-zuddha pudgalaparamANukI taraha azuddha pudgala-skandhameM bhI rUpa, rasa, gadha aura sparza ye cAra guNa athavA uttarabhedoMkI apekSA yathAsaMbhava bIsaguNa pAye jAte haiN| aura aneka prakArakA pariNamana bhI hotA hai| ina guNoMmeM jo zaktiyA~ rahatI haiM unameM 'dharma' nAmakI azaddha paryAya hotI haiN| vizeSa yaha ki paramANugatarUpAdiniSTha zaktiyoM meM to dharmanAmakI zuddha hI paryAyeM hotI haiM aura skandhagatarUpAdiniSTa zaktiyoMmeM azuddha dharmaparyAyeM huA karatI haiN| isa prakAra pudgala dravyakA lakSaNa, usake bheda, guNa aura paryAyoMkA saMkSepameM varNana kiyaa| (3,4) dharma-adharmadravya-nirUpaNa dharma aura adharmadravyake kathanakI pratijJAlokAkAzamitapradezavapuSau dharmAtmako saMsthito nityau dezagaNaprakaparahitau siddhau svatantrAca to| dharmAdharmasamAhvayAviti tathA zuddhau trikAle pRthak syAtAM dvau guNinAvatha prakathayAmi drvydhrmaastyogaar8|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa artha-dharma aura adharma ye do dravya lokAkAzake barAbara asaMkhyAta pradezI haiM, dharmAtmaka haiM-dharmaparyAyase yukta haiM, saMsthita haiM-apane svarUpase kabhI cyuta nahIM hote haiM, nitya haiM-dhruva haiM, pradezasamUhameM kamparahita haiM-niSkriya haiM, donoM hI svatantrarUpase siddha haiM, tInoM kAloMmeM zuddha haiM-vikAra rahita haiM, pRthaka haiM--paraspara aura anyadravyoMse bhinna haiM, donoM hI guNIrUpa haiN| maiM 'rAjamalla' una donoM ke dravyadharmoM-dravyasvarUpoMkA varNana karatA huuN| bhAvArtha-ajIva dravyake pA~ca bheda haiM-(1) pudgala, (2) dharma, (3) adharma, (4) AkAza, aura (5) kAla / inameM pudgaladravyakA varNana isake pahale hI ho cukA hai| aba dharma aura adharmakA kathana kiyA jAtA hai| ye donoM dravya samasta lokAkAzameM tiloMmeM tailakI taraha sarvatra vyApta haiN| nitya, avasthita, arUpI aura niSkriya haiM / arthaparyAya (dharmaparyAya) rUpa pariNamanase yukta haiN| prasiddha jo puNya aura pApa rUpa dharma adharma haiM unase ye dharma adharma pRthak (jude) haiM, dravyarUpa haiM aura jIva tathA pudgaloMke calane aura Thaharane meM kramazaH udAsInarUpase-aprerakarUpase sahAyaka hote hai| dharma aura adharma dravyoMkI pradeza, guNa aura paryAyoMse siddhizuddhA deza-guNAzca paryayagaNA etaddhi sarva samam dravyaM syAnniyamAdamUrtamamalaM dharma hyadharma ca tat / * 'jAdo alogalogo jesi sabbhAvado ya gmnntthidii| do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya ||-pNcaa087 vijadi jesiM gamaNaM ThANaM puNa tesimeva saMbhavadi / te sagapariNAmehiM du gamaNaM ThANaM ca kuvvaMti ||'--pNcaa0 86 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vIrasevAmandira-granthamAlA taddezAH kila lokamAtragaNitAH piMDIvabhUvuH svayaM paryAyo vimalaH sa eSa guNino'dharmasya dharmasya ca // 26 // artha-dharma aura adharma dravyoMke pradeza, guNa tathA zuddha paryAyasamUha ye saba samAnarUpase dharma aura adharma dravya haiM aura donoM hI amUrtika tathA zuddha haiM-vibhAva pariNamanase rahita haiN| pratyekake pradeza lokapramANa haiM aura piNDarUpa haiN| yahI piNDarUpa pradeza dharma aura adharma dravyakI zuddhaparyAya hai| __ bhAvArtha-dharma aura adharma dravyameM bhAvavatI zakti vidyamAna hai| kriyAvatI zakti nahIM / vaha to kevala jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM hI kahI gaI* / ataH dharma aura adharma dravyameM jo pariNamana hotA hai vaha zuddha arthaparyAyarUpa hI hotA hai| phalitArtha yaha ki jIva aura pudgaloMmeM kriyAvatI zaktike nimittase azuddha pariNamana bhI hotA hai para dharma, adharma dravyameM usake na honese azuddha pariNamana nahIM hotaa| kevala zuddha hI hotA hai| isIliye ina donoM dravyoMmeM piNDarUpa pradeza hI unakI zuddha paryAyeM kahI gaI haiN| athavA agurulaghuguNoMke nimittase honevAlA utpAda aura vyaya dharma, adharma dravyakI zuddha paryAyeM haiN| * 'bhAvavantau kriyAvantau dvauvetau jIvapudgalau / tau ca zeSacatuSkaM ca SaDete bhaavsNskRtaa||-pNcaadhyaa0 2-25 tatra kriyA pradezAnAM parispandazvalAtmakaH / bhAvastatparigAmo'sti dhArAvAhya kavastuni // ' paMcAdhyA. 2-26 + 'agurulaghugehiM sayA tehiM aNaMtehiM pariNadaM nniccN| gadikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM sayamakajjaM ||'-pNcaasti0 84 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa dharmadravyakA svarUpadharmadravyaguNo hi pudgala citozciddravyayorAtmabhA (?) gacchadbhAvavatornimittagatihetutvaM tayoreva yat / matsyAnAM hi jalAdivadbhavati caudAsyena sarvatra ca pratyekaM sakRdeva zazvadanayorgatyAtmazaktAvapi ||30| artha - pudgala aura cetanakI gatirUpa arthakriyA meM sahAyaka honA dharmadravyakA guNa hai - upakAra hai / jo gamana karate huye jIva aura pudgaloMke hI gamanameM nimittakAraNatArUpa hai / yadyapi jIva aura pudgala pratyeka nirantara svayaM gatizaktise yukta haiM tathApi inake ( jIva aura pud galake) gamanameM yaha dravya usI prakAra udAsInarUpa se kAraNa hotA hai, jisaprakAra ki jala machalIke calanemeM udAsIna kAraNa hotA hai- arthAt machalI calane lagatI hai to jala sahAyaka hojAtA hai / athavA yoM kahiye ki machalI meM calane kI zakti hote huye bhI vaha jalakI sahAyatAse hI calatI hai aura usake binA nahIM cala sktii| usI prakAra jIva aura pudgalameM svayaM gamana karane kI sAmarthya hote huye bhI dharmadravyakI sahAyatA se hI donoM gamana karate haiM agara vaha na ho to inakA gamana nahIM ho sakatA / yaha dharmadravya unheM jabaradastI se nahIM calAtA hai, kintu Jain Educationa International 73 * 'gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNa sahayArI | toyaM jaha macchArAM zracchaMtA va so roI // ' - dravyasaM0 17 'udayaM jaha macchANaM gamagA guggahayaraM havadi loe / taha jIvapuggalANaM dhammaM davvaM viyAhi ||' - paMcAsti0 85 'ya gacchadi dhammatthI gamaNaM Na karedi raNadaviyassa / havadi gadI sappasaro jIvANaM puggalANaM ca // ' - paMcAsti088 For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 vIrasevAmandira-granthamAlA apreraka-udAsInarUpase unake calane meM sahAyatA pahuMcAtA hai| buDDako lAThI, rAstAgIroMkA mArga, relagAr3Iko relakI paTarI Adi dharmadravyake aura bhI dRSTAnta jAnanA caahie| adharmadravyakA svarUpatiSThadbhAvavatozca pudgalacitozcaudAsyabhAvena yadhetutvaM pathikasya mArgamaTatazcchAyA yathA'vasthiteH / dharmo'dharmasamAhvayasya gatamohAtmapradiSTaH sadA zuddho'yaM zazvadanayoH sthityAtmazaktAvapi // 31 // artha-Thaharate huye jIva aura pudgaloMke ThaharanemeM jo udAsInabhAvase hetutA hai-sahAyakakAraNatA hai vaha adharmadravyakA dharma hai-upakAra hai, aisA gatamoha-jinendra bhagavAnne kahA hai| jaise mArga calate huye pathika-musAphirake ThaharanemeM vRkSakI chAyA udAsIna bhAvase-aprerakarUpase kAraNa hotI hai| yadyapi gatizaktikI taraha jIva aura pudgaloMmeM sthitizakti-ThaharanekI sAmarthya bhI eka sAtha nirantara vidyamAna rahatI hai tathApi unake Thaharane meM sahakArI kAraNa adharmadravya hI hai| bhAvArtha-jIva aura pudgaloMke Thaharane meM adharmadravya eka udAsIna-apreraka kAraNa hai| jaba ve Thaharane lagate haiM to yaha dravya unake Thaharane meM sahAyaka hotA hai| pathikoMko ThaharanemeM * 'ThANajudANa adhammo puggalajIvANa tthaannshyaarii| chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neva so dharaI // ' -dravyasaM0 18 'jaha havadi dhammadavvaM taha taM jANeha davvamadhammakkhaM / ThidikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavIva / / ' --paMcAsti086 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa jaise chAyA sahAyaka hotI hai| chAyA unheM jabaradastIse nahIM ThaharAtI hai ve Thaharane lagate haiM to aprerakarUpase sahakArI hojAtI hai| ataH pRthivI Adi sabakI sthitimeM sAdhAraNa sahAyaka rUpase isa dravyakA svIkAra karanA Avazyaka hai / yadi yaha dravya na ho to gatizIla jIva-pudgaloMkI sthiti nahIM bana skegii| yadyapi gatikI taraha sthiti bhI jIva aura pudgaloMkA hI pariNAma va kArya hai tathApi ve sthiti ke upAdAna kAraNa haiM, nimittakAraNa rUpase jo kAryakI utpattimeM avazya apekSita hai adharma dravyakA mAnanA Avazyaka hai| jo dharmadravyakI taraha loka alokakI maryAdAko bhI bAMdhatA hai| dharma aura adharma dravyoMmeM dharmaparyAyakA kathanadharmAdharmAkhyayorvai pariNamanamadastattvayoH svAtmaneva dharmAzezca svakIyAgurulaghuguNataH svAtmadharmeSu zazvat / siddhAtsarvajJavAcaH pratisamayamayaM paryayaH syAdvayozca zuddho dharmAtmasaMjJaH prinntimyto'naadivstusvbhaavaat||32|| artha-dharma aura adharma ina donoM dravyoMkA pariNamana apane hI rUpa hotA hai-athavA yoM kahiye ki ina donoM dravyoMmeM sarvajJadevake kahe Agamase siddha apane agajhalaghuguNoMse apane hI dharmAzoM--svabhAvaparyAyoMke dvArA apane hI Atmadharmo--svabhAvaparyAyoMmeM sadA-pratisamaya pariNamana hotA rahatA hai aura yaha pariNamana pariNamanazIla anAdi vastukA nija svabhAva honese zuddha hai tathA dharmaparyAya saMjJaka hai-arthAt usa pariNamanakI zuddha 'dharma' paryAya saMjJA hai| * 'agurulaghugehiM sayA tehiM aNaMtehiM pariNadaM Nicca-paMcAsti0 84 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cIra sevAmandira - granthamAlA bhAvArtha - dharma aura adharma dravyoMmeM agurulaghugurgoM ke nimittase pratisamaya utpAda aura vyaya hotA rahatA hai / yaha utpAda aura vyaya arthaparyAyarUpa hai / aura arthaparyAyako hI 'dharmaparyAya' kahate haiN| 76 (5) AkAza dravya - nirUpaNa AkAzadravyakA varNana gaganatattvamanantamanAdimatsakalatattvanivAsadamAtmagam / dvividhamAha kathaMcidakhaMDitaM kila tadekamapIha samanvayAt // 33 artha- 'AkAza' tatva ananta hai -vinAza rahita hai, anAdi hai - utpattazUnya hai - sadA vidyamAna svarUpa hai, sampUrNa tavoMdravyoMko Azraya denevAlA hai, svayaM apanA AdhAra hai-usakA koI AdhAra nahIM hai | | anvayarUpase - anvayAkhya ( tiryak ) * 'savvesiM jIvANaM sesAgaM taha ya puggalANaM ca / jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havadi zrAyAsaM // - paMcAsti0 60 1 ' zrAkAzasya nAstyanya AdhAraH / svapratiSThamAkAzam / yadyAkAzaM svapratiSThaM, dharmAdInyapi svapratiSThAnyeva / atha dharmAdInAmanya AdhAraH kalpyate, AkAzasyApyanya zrAdhAraH kalpyaH / tathA satyanavasthAprasaGga iti cennaiSa doSaH / nAkAzAdanyadadhikaparimANaM dravyamasti / yatrAkAzaM sthitamityucyate | sarvato'nantaM hi tat' / - sarvArthasi0 5-12 'AkAzasyApi anyAdhAra kalpaneti cenna svapratiSThatvAt / syAnmataM yathA dharmAdInAM lokAkAzamAdhArastathA''kAzasyApyanyenAdhAreNa bhavitavya - miti tanna, kiM kAraNaM 1 svapratiSThatvAt svasmin pratiSThA'syeti svapratiSThamA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 77 sAmAnyakI dRSTise yadyapi vaha eka aura akhaMDa dravya hai tathApi kathaMcit-kisI apekSAse-jIvAdi pAMca dravyoMke pAye jAne aura na pAye jAnekI apekSAse do prakArakA kahA gayA hai-(1) lokA. kAza aura (2) alokAkAza / ___ bhAvArtha-zrAkAza dravya yaha hai jo sampUrNa dravyoMko avakAza dAna detA hai| yaha dravya ananta aura anAdi hai| eka aura akhaMDa hai| upacArase usake do bheda kahe gaye haiM-jitane AkAzakSetra meM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye pAMca dravya pAye jAte haiM utane AkAzakSetrakA nAma lokAkAza hai aura usake bAhara saba AkAza alokAkAza jAnanA caahiye| yahI zrAgeke padyameM spaSTa kiyA gayA hai| lokAkAza aura alokAkAzakA svarUpayAvatsvAkAzadezeSu sakalacidacittatvasattA'sti nityA tAvanto lokasaMjJA jinavaragaditAstadahiyeM pradezAH / sarve te'lokasaMjJA gaganamabhidapi svAtmadezeSu zazva bhedArthAcopalambhAdvividhamapi ca tanneva bAdhyeta hetoH||34|| __ artha-jitane AkAza-pradezoMmeM sampUrNa cetana, acetana tattvoM-dravyoMkI sattA hai-astitva hai, utane aAkAza-pradezoMkI jinendra bhagavAnne 'loka'--'lokAkAza' saMjJA kahI hai aura usake bAhara jitane AkAza-pradeza haiM, una sabakI 'aloka' - 'alokAkAzaM / svAtmaivAsyAdheya AdhArazcetyarthaH / kutaH 1 tato'dhikapramANadravyAntarAbhAvAt / na hi AkAzAdadhikapramANaM dravyAntaramasti yatrAkAzamAdheya syAt / tataH sarvato virahitAntasyAdhikaraNAntarasyAbhAvAt svapratiSThamava. seyam |'---raajvaartik pR0 205, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA kAza' saMjJA hai| isa taraha AkAza tattva eka akhaNDa hotA huA bhI apane pradezoM meM sarvadA bheda upalabdha honese do bhedarUpa bhI hai aura aisA mAnane meM kisI hetuse yukti-pramANase koI bAdhA nahIM aatii| bhAvArtha-yadyapi AkAza eka akhaMDa dravya hai tathApi usake apane pradezoM meM Adheya bhUta artho (dravyoM ) ke pAye jAne aura na pAye jAnerUpa bhedake upalabdha honese aneka bhI hai-arthAt usake do bhI bheda haiN| _AkAzadravyakI apane pradezoM, guNoM, paryAyoMse siddhi aura usake kArya tathA dharmaparyAyakA kathanaantAtItapradezA gaganaguNina ityAzritAstatra dharmAstatparyAyAzca tattvaM gaganamiti sadAkAzadharma vizuddham / dravyANAM cAvagAhaM vitarati sakRdetaddhi yattu svabhAvAdbhAzaH svAtmadharmAtpratipariNamanaM dharmaparyAyasaMjJam // 35 // ___ artha-AkAzadravyake ananta pradeza, guNa aura unase hone vAlI paryAya ye saba hI 'AkAza' haiN| sampUrNa dravyoMko eka sAtha hamezA avakAza dAna denA aAkAzakA dharma hai-upakAra hai aura graha usakI vizuddhaparyAya hai| kintu svabhAvase jo apane Atmadharmase dharmAzoM-svabhAvaparyAyoM meM pratisamaya pariNamana hotA hai vaha usa (AkAzadravya)kI dharmaparyAya hai| (ka) 'jIvA puggalakAyA dhammAdhammA ya logo'NaNNA |'-pNcaasti 61 (kha) ko lokaH ? dharmAdharmAdIni dravyANi yatra lokyante sa loka iti / adhikaraNasAdhane ghanu / aAkAzaM dvidhA vibhaktaM / lokAkAzamalokAkAzaM ceti / loka uktaH / sa yatra tallokA kAzam / tato bahiH sarvato'nantamalokAzam |'--srvaarthsi0 5-12 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 76 bhAvArtha-AkAza anantapradezI aura akhaNDadravya hai / jIvAdi pA~ca dravyoMkA Azraya hai| ina dravyoMko avakAza denA usakI vizuddha paryAya hai aura agurulaghu guNoMke nimittase jo pariNamana hotA hai vaha usakI dharmasaMjJaka paryAya hai| _ 'AkAza' dravyakI dravyaparyAyakA kathanagaganAnantAMzAnAM piNDIbhAvaH svabhAvato'bhedyaH / paryAyo dravyAtmA zuddho nabhasaH samAkhyAtaH / / 36 // artha-ananta AkAza-pradezoMkA piMDa, jo svabhAvase abhedya hai. jisake pradeza alaga alaga nahIM ho sakate haiM, AkAzadravyakI zuddha dravyaparyAya hai| ____ bhAvArtha-isase pUrva padya meM AkAza-dravyakI dharmaparyAya kahI gaI hai aura isa padA meM usakI zuddha dravyaparyAya batAI gaI hai| isa taraha AkAzadravyakA varNana huaa| (6) kAla-dravyakA nirUpaNa kAladravyakA svarUpa aura usake bhedakAlo dravyaM pramANAdbhavati sa samayANuH kila dravyarUpo lokakaikapradezasthita iti niyamAtso'pi cekaikamAtraH / saMkhyAtItAzca sarva pRthagiti gaNitA nizcayaM kAlatattvaM bhAktaH kAlo hi yaH syAtsamaya-ghaTikA-vAsarAdiH prsiddhH||30|| ___ artha-'kAla' eka svatantra dravya hai aura vaha pramANase siddha hai tathA dravyarUpa kAlANuoMke nAmase prasiddha hai| aura yaha dravya * 'proktaM' mudrita pratimeM pATa / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 vIrasevAmandira-granthamAlA rUpa kAlANu lokAkAzake eka eka pradezapara sthita hai isaliye vaha bhI niyamase eka eka hI hai| isa taraha ve saba kAlANu asaMkhyAta haiM-lokAkAzake pradezoMko asaMkhyAta honese unapara sthita kAlANu bhI asaMkhyAta pramANa haiM aura ye saba eka eka pRthak dravya haiN| ina saba kAlANuoMko hI nizcayakAla kahate haiN| tathA prasiddha jo samaya,ghar3I,dina Adi hai use bhAkta-vyavahArakAla kahA gayA hai / __bhAvArtha-jo dravyoM ke pariNamana karAne meM bAhya nimittakAraNa hai vaha kAla-dravya hai| aura yaha eka svatantra hI dravya hai| kriyA yA anya dravyarUpa nahIM hai| vaha do prakArakA hai--(1) nizcayakAla (2 / vyavahArakAla / lokAkAzapramANa kAlANu nizcayakAla dravya haiM / ye kAlANU lokAkAzake eka eka pradezapara ava. sthita haiM aura ratnoMkI rAzikI taraha asaMbaddha (tAdAtmya sambandhase rahita)aura pRthaka pRthak haiM-piNDarUpa nahIM haiN| yahA~ nizcayakAladravyake sambandhameM upayogI zaMkA-samAdhAna diyA jAtA hai : zaMkA-kAlANurUpa hI asaMkhyAta kAladravya kyoM hai ? AkAzake samAna vaizeSikAdidarzanoMkI taraha sarvavyApI eka akhaNDa kAladravya kyoM nahIM mAnA jAtA ? samAdhAna-nAnA kSetroM meM nAnA tarahakA pariNamana aura RtuoMkA parivartana isa bAtako siddha karatA hai ki saba jagaha kAla eka nahIM hai-bhinna bhinna hI hai| ataH kAladravya AkAzakI taraha sarvavyApI, akhaNDa, eka dravya na hokara khaNDa, aneka dravyarUpa hai| zaMkA-uparyukta samAdhAnase to itanI hI bAta siddha hotI hai ki kAladravya eka nahIM hai-aneka bhedavAlA hai-bahusaMkhyaka hai| 'vaha asaMkhyAta hai' isa bAtakI puSTi usase nahIM hotI ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zradhyAtma-kamala-mArtaNDa samAdhAna -- lokAkAzake pradeza asaMkhyAta haiM aura inhIM asaMkhyAta pradezoM para samasta dravyoM kI sthiti hai ataH ina samasta dravyoMko pariNamana karAnevAlA kAladravya bhI lokAkAza-pramANa hai - lokAkAzake eka eka pradezapara avasthita kAlA asaMkhyAtamAtra haiM, isase na to kama haiM aura na adhika / kama yadi mAne jAyeMge to jitane lokAkAza-pradezapara jIvAdi dravya hoMge unhIM ke pariNamanameM ve kAlAgu kAraNa ho skeNge| bAkI lokAkAzapradezoM para kAlAoMke na honese vahA~ para sthita jIvAdidravyoM pariNamanameM ve kAraNa nahIM ho skeNge| aisI hAlata meMpariNamanake binA una jIvAdi dravyoMkA astitva bhI siddha nahIM ho sakegA / ataH kAlA asaMkhyAta se kama nahIM haiM / aura adhika isaliye nahIM haiM ki asaMkhyAta pradeza mAtra lokAkAzameM hI ananta jIvoM, ananta pudgaloM tathA asaMkhyAta pradezI dharma, adharma rorist sthiti hai | aura asaMkhyAta lokAkAza pradezoMpara ava sthita asaMkhyAta kAlAgu hI una saba dravyoMke pariNamana karAnemeM samartha haiM / isaliye adhika mAnane kI AvazyakatA hI nahIM rahatI / ataH kAlAnurUpa kAladravya na saMkhyAta hai aura na ananta / kintu asaMkhyAta pramANa hI hai| zaMkA -- yadi kAladravya lokAkAzapramANa hI hai- ananta nahIM hai to ananta lokAkAzameM usake na honese vahA~ pariraNamana nahIM ho sakegA aura aisI hAlata meM -- pariNamana binA thalokAkAzake abhAvakA prasaMga AvegA ? samAdhAna - AkAza dravya eka akhaNDa dravya hai aura raeDa dravyakA yaha svabhAva hotA hai ki usake eka pradezameM pariNamana honepara sarvatra pariNamana ho jAtA hai| moTerUpa meM udAharaNa leN| jaise eka khambhe se dUsare khambhe taka baMdhe tArake eka bhAga meM Jain Educationa International 81 For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 vIrasevAmandira-granthamAlA kriyA honepara dUsare bhAgameM bhI kriyA (kaMpa) hotI hai / usI prakAra lokAkAzake kisI eka pradezapara sthita kAlANuke dvArA lokAkAzake usa pradezameM pariNamana honepara samasta AkAzake pradezoMmeM bhI pariNamana ho jAtA hai; kyoMki vaha akhaNDa dravya hai| zaMkA-yadi aisA hai, to eka kAlANuse hI saba dravyoMmeM pariNamana ho jAyagA ? phira unheM asaMkhyAta mAnanekI bhI kyA AvazyakatA ? samAdhAna nahIM, agara sabhI dravya akhaNDa hI hote-khaNDadravya na hote to eka kAlANuke dvArA hI saba dravyoMkA pariNamana ho jAtA / para yaha bAta nahIM hai| dharma, adharma aura AkAza ina akhaNDa dravyoMke alAvA jIva aura pudgala ye do dravya khaNDa dravya haiN| ataH ina khaNDa dravyoMko pariNamana karAne ke liye asaMkhyAta kAlANuoMkA mAnanA paramAvazyaka hai| ___ zaMkA--yadi khaNDa dravyoMko pariNamana karAne ke liye kAlANuoMkA asaMkhyAta mAnanA Avazyaka hai, to khaNDadravya to donoM hI ananta ananta haiM phira asaMkhyAta kAlANuoMse anantasaMkhyaka jIvoM aura anantasaMkhyaka pudgaloMkA pariNamana kaise ho sakegA ? unheM bhI ananta hI mAnanA cAhiye / samAdhAna-nahIM, Upara batalA Aye haiM ki ananta jIva aura ananta pudgala ye donoM anantarAziyAM asaMkhyAtapradezamAtra lokAkAzameM hI avasthita haiN| kyoMki jIva aura pudgaloMmeM to sUkSma pariNamana honekA aura lokAkAzake eka eka pradezameM bhI anantAnanta pudgaloM aura jIvoMko avagAhana denekA svabhAva hai| ataH asaMkhyAtapradezI lokAkAzameM hI sthita ananta jIvoM aura ananta pudgaloMko pariNamana karAneke liye lokAkAzake eka eka pradezapara eka eka kAlANuko mAnanepara bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa kama se kama aura adhika se adhika lokAkAzapramANa asaMkhyAta hI kAlANuoMkA mAnanA Avazyaka evaM sArthaka hai / nizcayakAladravyakA svarUpadravyaM kAlANumAtraM guNagaNakalitaM cAzritaM zuddhabhAvastacchuddhaM kAlasaMjJaM kathayati jinapo nishcyaadrvyniiteH| dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA tatra hetuH kAlasyAyaM ca dharmaH svaguNapariNatidharmaparyAya eSaH // 38 // artha-guNoMse sahita aura zuddha paryAyoMse yukta kAlANumAna dravyako jinendrabhagavAnane dravyArthika nizcayanayase zuddha kAladravya--arthAt nizcayakAla kahA hai / dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai| isa vartanAmeM nizcayakAla kAraNa hotA hai-dravyoMke astitvarUpa vartanameM nizcayakAla nimittakAraNa hotA hai| apane guNoMmeM apane hI guNoM dvArA pariNamana karanA kAla dravyakA dharma hai-zuddha arthakriyA hai aura yaha usakI dharmaparyAya hai| ___bhAvArtha-nizcayakAlako paramArthakAla kahate haiN| jaina siddhAntakI yaha vizeSatA hai ki vaha dravyoMkI paryAya yA kriyArUpa vyavahArakAlake alAvA sUkSma aNurUpa asaMkhyAta kAladravya bhI mAnatA hai| aura jinakA mAnanA Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai; kyoMki vyavahArakAla dravyaniSTha paryAya yA kriyAvizevarUpahI par3atA hai aura jaba 'kriyAvizeSa vyavahAra se-upacArase kAla hai vo paramArthakAla jarUra koI usase bhinna honA caahie| kyoMki binA paramArthaka upacAra pravRtta nahIM hotaa| yadi vAstavameM 'kAla' isa akhaMDapadakA vAcyArtha paramArthataH koI 'kAla' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA nAmakA padArtha na ho, to vyavahArakAla bana hI nahIM sakatA hai| ataH paramArthakAla-kAlANurUpa nizcayakAla avazya hI mAnane yogya hai| isa paramArthakAlakI apane hI guNoMmeM apane hI guNoMse pariNamana karanA 'dharmaparyAya' hai| ___ kAladravyakI zuddha dravyaparyAya aura usakA pramANa -- paryAyo dravyAtmA zuddhaH kAlANumAtra iti giitH| so'nehaso'NavazvAsaMkhyAtA ratnarAziriva ca pRthak // 36 // artha-kAlANumAtrako kAladravyakI zuddha dravyaparyAya kahA gayA hai| ve kAlANu asaMkhyAta haiM aura ratnoMkI rAzikI taraha pRthaka pRthaka haiM-alaga alaga haiM* / . ____bhAvArtha-isakA khulAsA pahile hocukA hai| vizeSa yaha ki jo ratnoMkI rAzikA dRSTAnta diyA gayA hai vaha nizcayakAladravyako spaSTatayA pRthak pRthaka siddha karaneke liye diyA gayA hai| vyavahArakAlakA lakSaNaparyAyaH kila jIvapudgala bhavo yo zuddhazudrAhvayastasyaitacalanAtmakaM ca gaditaM karma kriyA tanmatA / tasyAH syAca paratvametadaparatvaM mAnamevAkhilaM tasmAnmAnavizeSato hi samayAdirbhAktakAlaH sa yH||40|| artha-jIva aura pudgalase honevAle zuddha aura azuddha pariNamanoMko paryAya-pariNAma kahate haiN| ina paryAyoMmeM jo calanarUpa karma hotA hai vaha kriyA hai| kriyAse paratva-jyeSThatva aura aparatva* 'loyAyAsapadese ekkekke je TriyA hu ekkekkA / rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMvadavvANi ||'-drvysN0 22 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa kaniSThatvakA vyavahAra hotA hai| ye saba vyavahArakAlake mAnajhApaka lakSaNa haiM-ina pariNAmAdike dvArA hI samaya, ghar3I Adi vyavahArakAlakI pratIti hotI hai| bhAvArtha-pariNamana, kriyA, paratva aura aparatva (kAlakRta) ye saba vyavahArakAlake upakAra haiN| inase vyavahArakAla jAnA jAtA hai| sAgara, palya, varSa, mahinA, ayana, Rtu, dina, 'ghar3I, ghaMTA, muhUrta Adi saba vyavahArakAla haiN| yaha vyavahArakAla sUkSma nizcayakAlapUrvaka hotA hai-nizcayakAlakI siddhi isI byavahArakAlase hotI hai| bhUta, vartamAna aura bhaviSyad ye tIna bheda bhI byavahAra kAlake hI haiN| kyoMki dravyoMkI bhUtAdi kriyA yA paryAyoMkI apekSAse ye bheda hote haiN| aura isIliye anyase paricchinna tathA anyake paricchedameM kAraNabhUta kriyAvizoSako 'kAla' byavahRta kiyA gayA hai| vyavahArakAlako nizcayakAlakI paryAya kahanekA ekadezIyamata enaM vyavahatikAlaM nizcayakAlasya gAnti paryAyam / vRddhAH kathaMciditi tadvicAraNIyaM ythoktnyvaadaiH||4|| artha-koI purAtanAcArya isa byavahArakAlako nizcayakAlakI paryAya kahate haiN| unakA yaha kathana naya-kuzala vidvAnoMko "kathaMcit dRSTise-kisI eka apekSAse samajhanA caahiye| ____ * 'pariNAmAdilakSaNo vyvhaarkaalH| anyena paricchinno'nyasya paricchedahetuH kriyAvizeSaH kAla iti vyavahriyate / sa tridhA vyavatiSThate bhUto, vartamAno, bhaviSyanniti / tatra paramArthakAle kAlavyapadezo mukhyaH / bhUtAdivyapadezo gauNaH / vyavahArakAle bhUtAdivyapadezo mukhyaH / kAlavyavadezo gauNaH / kriyAvadravyApekSatvAt kAlakRtatvAcca |'-srvaarthsiddhi 5-22 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 vIrasevAmandira-granthamAlA bhAvArtha--jo purAtanAcArya vyavahArakAlako nizcayakAlakI paryAya kahate haiM, ve azuddha paryAyakI dRSTise aisA pratipAdana karate haiN| kyoMki nizcayakAla ke Azrita hI samaya,ghar3I,dina Adi vyavahArakAla hotA hai| yadi nizcayakAla na ho to vyavahArakAla nahIM ho sakatA / ataH isa vyahArakAlako nizcayakAlakI azuddha paryAya mAnane meM koI hAni nahIM hai aura na koI virodha hai| pahale jo kAlANumAtrako nizcayakAlakI paryAya kahA hai, vaha zuddhaparyAyakI dRSTise kahA hai arthAta vyavahArakAla to nizcayakAlakI azuddha paryAya hai aura kAlANumAtra zuddha paryAya hai| kAladravyako astikAya na hone aura zeSa dravyoMko amtikAya honekA kathanaastitvaM syAca SaNNAmapi khalu guNinAM vidyamAnasvabhAvAt / paMcAnAM dezapiNDAtsamayavirahitAnAM hi kAyatvameva // sUkSmANozcopacArAtpracayavirahitasyApi hetutvasatvAt kAyatvaM na pradezapracayavirahitatvAddhi kAlasya zazvat / / 42 / / iti zrImadadhyAtma-kamala-mArtaNDAbhidhAne zAstre dravyavizeSa prajJApakastRtIyaH pricchedH|| artha-vidyamAnasvabhAva honese chahoM dravya 'asti' haiMastitvavAna haiM / aura kAladravyako chor3akara zeSa pA~ca dravya bahupradezI honese kAyavAn haiM-isa taraha 'asti' svarUpa to chahoM dravya haiM, kintu asti aura kAya donoM--arthAt astikAya kevala pA~ca hI dravya haiM* kAladravya astikAya nahIM hai|| kyoMki vaha * 'saMti jado teNede atthi tti bhaNaMti jiNavarA jamhA / kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya atthikAyA ya ||'-drvysN0 24 * 'kAlassego Na teNa so kAyo'-dravyasaM0 25 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa eka hI pradezI haiM-bahu pradezI nahIM hai| yadyapi sUkSma pudgala paramANu bhI skandhase pRthakatva avasthA meM pradezapracayase rahita haibahupradezI nahIM hai-eka hI pradezI hai aura isaliye vaha bhI kAyavAna nahIM ho sakatA tathApi usameM ( paramANumeM) skandharUpa pariNata honekI zakti vidyamAna hai| ataH pradezapracayase rahitaeka pradezI bhI pudgala paramANuko upacArase kAyavAn kahA hai| para kAladravya sadaiva pradezapracaya-bahupradezoMse rahita hai-eka pradezamAtra hai-isaliye vaha kAyavAn nahIM kahA gyaa| bhAvArtha-jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAza ye pA~ca dravya bahupradezI aura astitvavAn haiM isaliye ye pA~ca dravya to 'astikAya' kahe jAte haiM / kintu kAladravya astitvavAn hote huye bhI ekapradezImAtra hone ke kAraNa (bahupradezI na honese) kAyavAn nahIM hai aura isaliye use astikAya nahIM kahA gayA hai| yadyapi paramANu bhI eka-pradezI hai-bahupradezI nahI hai tathApi paramANu apanI paramANu avasthAke pahile skandharUpa hone tathA Age bhI skandharUpa pariNata ho sakaneke kAraNa upacArase bahupradezI mAnA gayA hai* / parantu kAlANuoMmeM kabhI bhI aviSvabhAva (tAdAmya) sambandha na ho sakanese unameM ekAtmakapariNati na to pahale huI aura na Age honekI sambhAvanA hai; kyoMki ve ( kAlANu) eka eka karake sadaiva jude jude hI lokAkAzake eka eka pradezapara ratnoMkI rAzikI taraha avasthita haiN| ataH kAla-dravya bhUta* 'eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi|| bahudeso uvayArA teNa ya kAlo bhaNaMti savvaNhU ||'-drvysN0 26 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vIrasevAmandira-granthamAlA prajJApana-naya aura bhAvi-prajJApana-naya ina donoM prakAra se--arthAt upacAra se bhI astikAya nahIM hai| isa prakAra zrIadhyAtmakamalamArtaNDa nAmaka adhyAtmagranthameM dravyavizeSoMkA varNana karanevAlA tIsarA pariccheda samApta huaa| caturtha pariccheda jIvake vaibhAvika bhAvoMkA sAmAnyasvarUpa aura unakA bhAvAzrava tathA bhAvabaMdharUpa honekA nirdezabhAvA vaibhAvikA ye parasamayaratAH karmajAH prANabhAjaH sarvAGgINAzca sarve yugapaditi sadAvartino lokmaatraaH| ye lakSyAzcaihikAste svayamanumitito'nyena cAnaihikAste pratyakSajJAnagamyAH samudita iti bhAvasravo bhAvabandhaH // 1 // ___ artha-prANiyoM ke paradravyameM apanepanake anurAgase jo karmajanya bhAva hote haiM ve vaibhAvikabhAva-vibhAva-pariNAma haiN| aura ye saba eka sAtha AtmAke samasta pradezoM meM mile huye rahate haiN| sadA vidyAmAna svabhAva haiM-saMsAra avasthA paryanta hamezA hI bane rahane vAle haiN| loka-pramANa haiM-lokAkAzake pradezoMke barAbara (asaMkhyAta) haiN| ina vaibhAvikabhAvoMmeM jo aihika-isaparyAya janya 'aNorapyekadezasya pUrvottaraprajJApananayApekSayopacArakalpanayA pradeza pracaya uktaH / kAlasya punadvaidhA'pi pradezapracayakalpanA nAsti htykaaytvm|' --sarvArthasiddhi 5-36 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 86 bhAva haiM, ve apane dvArA to anubhavase pratIta haiM aura dUsaroMke dvArA anumAnagamya haiM-anumAnase jAnane yogya haiM aura jo anaihika-isaparyAya janya nahIM haiM-pUrvaparyAyajanya haiM ve sarvajJake pratyakSajJAnase jAne jAte haiN| ye sabhI vaibhAvika bhAva bhAvAzrava aura bhAvabandha donoMrUpa haiN| bhAvArtha-isa padyameM jIvoMke vaibhAvika bhAvoMkA nirdeza kiyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki parapadArthameM jo svAtmabuddhipUrvaka karmaja bhAva paidA hote haiM ve vaibhAvika bhAva haiM / aura ye saba AtmAmeM sarvAGgINa hote haiN| vaise to ve asaMkhyAta haiM, para aihikabhAva aura anaihikabhAvake bhedase do tarahake haiN| aura bhAvAzrava tathA bhAvabandharUpa haiN| vaibhAvikabhAvoMke bheda aura unakA svarUpaeteSAM syuzcatasraH zratamunikathitA jAtayo'tattvazraddhA mithyAtvaM lakSitaM taddhayaviratirapi sA yo hycaaritrbhaavH| kAluSyaM syAtkapAyaH samalapariNatau dvau ca cAritramoha (hau) yogaH syAdAtmadezapracayacalanatA vAGmanaHkAyamArgaH // 2 // ___ artha-AsravatribhaMgIkAra AcArya zrutamunine ina bhAvoMkI cAra jAtiyA~-bheda kahe haiN|-(1) mithyAtva (2) avirati (3) kaSAya aura (4) yog| inameM atattvazraddhAna-viparItazraddhAnakA nAma mithyAtva hai|| acAritrabhAva-cAritrakA dhAraNa nahIM * 'mayaM tAvan' mudritapratau pAThaH / + 'micchattaM aviramaNaM kasAya jogA ya aAsavA hoti|'-shraasrvtribhN0 2 micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu tccatthaannN|'-aaasrvtribhN0 3 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA karanA-hiMsAdikoM meM pravRtti karanA avirati hai|| kaluSatArAga-dveSa AdikA nAma kaSAya hai| yaha kaSAya samalapariNAma-- malina pariNAmarUpa cAritramoha hai| usake do bheda haiM 1-kaSAya aura 2-nokaSAya athavA rAga aura dveSa / mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoMmeM calanatA-halanacalanarUpa kriyAkA honA yoga hai / isa taraha vaibhAvikabhAvoMke mithyAtva Adi cAra hI bheda haiN| __ bhAvArtha-vaibhAvikabhAvoMka ukta cAra bheda AcArya zrutamunikI paramparAke anusAra kahe gaye haiN| dUsare AcArya 'pramAda' ko milAkara pAMca bheda varNita karate haiM / kintu yahAM paM0 rAjamalla jIne jo AcArya zrutamunike kathanAnusAra cAra bheda batalAye haiM ve pramAda aura kaSAyameM abheda mAnakara hI kahe gaye mAlUma par3ate haiM; kyoMki 'pramAda' kaSAyakA hI pariNAma hai / jaisA ki 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' [ tatvArtha0 6-13] isa sUtrake vyAkhyAnameM AcArya pUjyapAdane 'pramAdaHsakaSAyatvaM' [sarvArthasiddhi 6-13] kahakara pramAdakA artha sakaSAyatA kiyA hai| ataH pramAda aura kaSAyameM abheda mAnakara vaibhAvika bhAvoMke cAra bheda aura unameM hI bheda mAnakara pAMca bheda karane meM koI siddhAnta* 'chassiMdiesu'viradI chajjIve taha ya aviradI ceva'-aAsravatribhaM0 4 x 'maNavayaNANa pauttI saccAsaccubhayaaNubhayatthesu / taNNAmaM hodi tadA tehiM du jogA du tajjogA ||---zrA0 tri07 orAlaM tammissaM veguvvaM tassa missayaM hodi / zrAhAraya tamissaM kammaiyaM kAyajogede // ' grA0 tri08 * 'micchattAviradipamAdajogakohAdo'tha viNaNeyA / ' -dravyasaMgraha 30 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mAtaMga virodha yA asaGgati nahIM hai| donoM hI paramparAye evaM mAnyatAyeM pramANabhUta haiM aura mAnya haiM / eka tIsarI prakArakI bhI mAnyatA hai, jo kaSAya aura yoga donoM ko hI mAnatI hai / sUkSadRSTise dekhanepara mithyAtva aura avirati ye donoM kaSAyake svarUpase alaga nahIM par3ate, ataH kaSAya aura yoga ina do kI mAnyatA bhI koI viruddha yA asaGgata nahIM hai / isa tarahase saMkhyA aura usake kAraNa nAmoMmeM bheda rahanepara bhI tAtvikaSThise ina paramparAoMmeM kucha bhI bheda nahIM hai| viparIta abhiniveza-arthAta atattvameM tattvabuddhi, adevameM devabuddhi, agurumeM gurubuddhi karanA mithyAtva hai| hisA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoMkA na to eka deza tyAga karanA aura na sarva deza tyAga karanA, so avirati hai| rAgadveSarUpa pariNAmoMkA honA, gussA karanA, abhimAna karanA, mAyAcArI dag2AbAjI Adi karanA aura lobha karanA yaha saba kaSAya hai / manameM acchA yA burA vicAra honepara, vacanase acche yA bure zabda kahanepara aura zarIrase acchI yA burI ceSTA karanepara AtmapradezoMmeM jo parispanda hotA hai vaha yoga hai| isa taraha kula vaibhAvikabhAva ina cAra bhedoMmeM vibhAjita haiN| inhIMko bandhahetu-Asrava kahate haiN| vaibhAvikabhAvoMke bhAvAsrava aura bhAvabandharUpa hone meM zaMkAsamAdhAnacatvAraH pratyayAste nanu kathamiti bhAvAsravo bhAvabaMdhazcaikatvAdvastutaste bata matiriti cettanna zaktidvayAt syaat| * 'jogA payaDi-padesA Thidi-aNubhAgA kasAyado hoti / ' ___-dravyasaMgraha 33 / 'zaktidvayoH syAt' mudritapratau pAThaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 vIrasevAmandira-granthamAlA ekasyApIha vanherdahanapacanabhAvAtmazaktidvayAdve vahniH syAddAhakazca svaguNagaNabalAtpAcakazceti siddhH||3|| ___ zaMkA-ve mithyAtva Adi cAra pratyaya-vaibhAvikabhAva bhAvasrava aura bhAvabaMdha ina donoMrUpa kisa prakAra sambhava haiM ? kyoMki ve bhAva vAstavameM eka hI haiM--eka hI prakArake haiMbhAvAsrava yA bhAvandha donoMmeMse koI eka hI prakArake ho sakate haiM ? ___ samAdhAna-aisI zaMkA karanA ThIka nahIM hai; do zaktiyoMkI apekSA bhAvAsrava aura bhAvabandha aise do bheda haiN| eka hI agni dahana aura pacanarUpa apanI do zaktiyoMkI apekSAse jisa prakAra dAhaka bhI hai aura pAcaka bhii| usI prakAra mithyAtva Adi cAroM bhAva apanI bhinna do zaktiyoMkI apekSA bhAvAsravarUpa bhI haiM aura bhAvabaMdharUpa bhI haiN| bhAvArtha-yahA~ yaha zaMkA kI gaI hai ki pUrvokta mithyAtva Adi cAroM bhAva bhAvAtrava aura bhAvabandha donoM prakArake saMbhava nahIM haiM, unheM yA to bhAvAsrava hI kahanA cAhiye yA bhAvabandha hii| donoMrUpa mAnanA saMgata evaM aviruddha pratIta nahIM hotaa| isa zaMkAkA uttara yaha diyA gayA hai ki jisa prakAra eka hI agni apanI dahana aura pacanarUpa do zaktiyoMse dAhaka bhI hai aura pAcaka bhI hai usI prakAra ukta vaibhAvikabhAvoMmeM vibhinna do zaktiyoMke rahanese ve bhAvAsrava bhI haiM aura bhAvabandha bhI haiM, aisA mAnane meM kucha bhI asaMgati yA virodha nahIM + 'zakti yAdvai' mudritapratau paatthH| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa ukta viSayakA spaSTIkaraNamithyAtvAdyAtmabhAvAH prathamasamaya evAsrave hetavaH syuH pazcAttatkarmabandhaM pratisamasamaye tau bhavetAM kathaMcit / navyAnAM karmaNAmAgamanamiti tadAtve hi nAmnAsravaH syAdAyatyAM syAtsa bandhaH sthitimiti layaparyantameSo'nayorbhita // 4 artha- mithyAtva Adi vaibhAvikabhAva prathama samaya meM hI meM kAraNa hote haiM, pIche dUsare samaya meM karmabandha hotA hai| Age to pratyeka samaya meM kathaMcit ve donoM hI hote haiN| jisa samaya navIna karmoMkA Agamana hotA hai usa samaya to vaha Asrava hai aura AgekI nAzaparyanta sthiti - sattAkA nAma bandha hai / yahI ina donoM meM bheda hai| Jain Educationa International ha bhAvArtha - ukta vaibhAvikabhAva bhAvAsrava aura bhAvabaMdha kisa prakAra haiM, isa bAtakA isa padyake dvArA khulAsA kiyA gayA hai. aura kahA gayA hai ki midhyAtva Adi pahile samaya meM to Asrava ke kAraNa haiM aura dUsare samaya meM 'karmabaMdha karAte haiM / isake Age to prati samaya ve donoM hI hote haiN| tatkAlIna navIna karmokA Agamana Asrava hai aura unakA nAza paryanta bane rahanA bandha hai. isa taraha uparyukta vaibhAvikabhAvoM meM bhAvAsrava aura bhAvabaMdha donoM bana jAte haiM / punaH udAharaNapUrvaka spaSTIkaraNa-vastrAdau snehabhAvo na paramiha rajobhyAgamasyaiva hetuyavatsyAlibandhaH sthitirapi khalu tAvacca hetuH sa eva / sarva'pyevaM kaSAyA na paramiha nidAnAni karmAgamasya bandhasyApIha karmasthitimatiriti yAvannidAnAni bhAvAt ||5|| For Personal and Private Use Only STS Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira - granthamAlA - artha -- kapaDe AdimeM, jo snehabhAva - tela AdikA sambandha hotA hai vaha hI dhUlike Agamana - Ane kA kAraNa hotA haikapar3e para dhUlike cipakane meM hetu hotA hai, dUsarI koI vastu nahIM / aura jabataka dhUlI cipakI huI rahatI hai tabataka sthiti bhI usakI banI rahatI hai aura tabhI taka vaha kAraNa bhI maujUda rahatA hai / isI taraha sabhI kaSAyeM karmAsravakI kAraNa haiM aura dUsarA koI nahIM aura jaba taka yaha karmabaMdha hai tabhI taka karma - sthiti - karma kI maujUdagI aura karmasthitikI nidAnabhUta kaSAyeM zrAtmAmeM banI rahatI haiN| bhAvArtha-yoM to karmabaMdhakA kAraNa yoga bhI hai, parantu atyanta duHkhadAyaka sthiti aura anubhAgarUpa karmabaMdhakA kAraNa kaSAya hI hai* / jaba taka yaha kapAya AtmAmeM maujUda rahatI hai tabataka karmasthiti bhI banI rahatI hai aura naye naye karmabaMdha hote rahate haiM / kapar3e para jabataka jitanI aura jaisI cikkaraNatA hogItaila Adi cikane padArthakA sambandha hogA tabataka utanI hI dhUli usa kapar3epara cipakatI rahegI / ataH karmabaMdhakA mukhya kAraNa kapAya hI hai aura isIliye 'kaSAyamuktiH kila muktireva' kaSAyakI muktiko mukti kahA gayA hai / ataeva mumukSujana sarvaprathama rAgadveSarUpa kaSAyako hI manda karane aura chor3anekA prayatna karate haiM / A karmabaMdhavyavasthA tathA dravyAstrava aura dravyabaMdhakA lakSaNa-siddhAH kArmaNavargaNAH svayamimA rAgAdibhAvaiH kila tAjJAnAvaraNAdikarmapariNAmaM yAnti jIvasya hi / * 'makaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH / ' -tattvArthasU0 8-2 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 65 sarvAGga prati sUkSmakAlamanizaM tulyapradezasthitAH syAdravyAsrava eSa ekasamaye bandhazcaturdhA'nvayaH // 6 // ___ artha-kArmaNavargaNAe~-eka tarahakI pudgalavargaNAe~, jinameM karmarUpa hokara jIvake sAtha baMdhanekI zakti vidyamAna hotI hai aura jo samasta lokameM vyApta haiM-jIvake rAgAdibhAvoMke dvArA jJAnAvaraNa Adi aSTakarmarUpa pariNamanako prApta hotI haiMAtmAke rAga, dveSa Adi bhAvoMse khiMcakara jJAnAvaraNa Adikarmoke rUpameM AtmAke sAtha baMdhako prApta hotI haiN| tathA sarvAGgoMsampUrNa zarIrapradezoMse AtmAmeM pratisamaya AtI rahatI haiM aura AtmAke samasta pradezoM meM sthita haiM / sarvajJadevake pratyakSajJAnase aura Agamase siddha haiN| ina kArmaNavargaNAoMkA AtmAmeM AnA dravyAsrava aura AtmapradezoMke sAtha karmapradezoMkA anupravezaekameka hojAnA dravyabaMdha hai aura vaha dravyabaMdha cAra prakArakA bhAvArtha-pudgaladravyakI teIsa vargaNAoMmeM AhAravargaNA, bhASAvargaNA, manovagaNA, tejasavargaNA aura kArmaNavargaNA ye pA~ca vargaNAye hI aisI haiM jinakA jIvake sAtha baMdha hotA hai| inameM kArmaNavargaNAke skandha rAgAdibhAvoMke dvArA jJAnAvaraNAdi ATa karmarUpa pariNamate haiM aura jIvake sAtha baMdhako prApta hote haiN| tathA samayapara apanA phala dete haiM / athavA tapazcaryA Adike dvArA kinhIM jIvoMke ve karmaphala dene ke pahile hI jhar3a jAte haiN| ina kArmaNavargaNAoMkA karbharUpa pariNata hokara AtmA meM AnA dravyAsrava hai aura unakA AtmAke pradezoMke sAtha paraspara anupravezAtmaka sambandha honA dravyabandha hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA dravyabandhake bheda aura unake kAraNaprakRti-sthityanubhAga-pradezabhedAccaturvidho bndhH| prakRti-pradezabandhau yogAtsyAtAM kaSAyatazcAnyau // 7 // artha-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezadhandha ye cAra dravyabandhake bheda haiN| inameM prakRti aura pradezabandha to yogase hote haiM aura anya-sthiti tathA anubhAgabandha kaSAyase hote haiN| bhAvArtha----jJAnAvaraNa Adi karma-prakRtiyoM meM jJAna, darzana Adike ghAtaka svabhAvake par3aneko prakRtibandha kahate haiM / yaha prakRtibandha do prakArakA hai :-(1) mUlaprakRtibandha aura (2)uttaraprakRtibandha / mUlaprakRtibandhake ATha bheda haiM-(1) jJAnAvaraNa (2) darzanAvaraNa, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra aura (8) antarAya / jo AtmAke jJAnaguNako DhAMke'use na hone de usako jJAnAvaraNa karma kahate haiN| jo darzanaguNako ghAte, use darzanAvaraNa karma kahate haiN| jisa karmake udayase sukhaduHkha denevAlI iSTAniSTa sAmagrI prApta ho vaha vedanIyakarma, jisa karmake udayase paravastuoMko apanA samajhe vaha mohanIya, jisake udayase yaha jIva manuSya Adi paryAya meM sthira rahe vaha Ayu, jisake udayase zarIra Adi prApta kare vaha nAma-karma, jisake udayase yaha jIva U~ca, nIca kahalAye vaha gotra aura jisake udayase dAna, lAbha AdimeM cinna ho vaha antarAyakarma hai / uttara prakRtibandhake 148 bheda haiM-jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 6, vedanIya 2, mohanIya 28, Ayu 4, nAma 63, gotra 2 aura antarAya 5 / pariNAmoMkI apekSA karma-prakRtiyoMke asaMkhya bhI bheda haiN| sthiti-kAlakI maryAdAke par3aneko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa sthitibandha kahate haiM, isake bhI aneka bheda haiN| phaladAnazaktike par3aneko anubhAgabandha kahate haiN| tathA karmapradezoMkI saMkhyAkA nAma pradezabandha hai| yaha pradezabandha AtmAke sarva pradezoMmeM ekakSetrAvagAharUpase sthita hai aura anantAnta pramANa hai / ina cAra prakArake bandhoMmeM prakRtibandha aura pradezabandha to yogoMse aura sthitibandha tathA anubhAgabandha kaSAyoMse hote haiN| yoga aura kaSAyake eka sAtha honekA niyamayugapadyogakaSAyau paTacikkaNakampavaJcitaH syAtAm / bandho'pi caturdhA syAdvetupratiniyatazaktio bhedaH // 8 // artha-yoga aura kaSAya AtmAmeM usI prakAra eka sAtha hote haiM jisa taraha cikaNa aura sakaMpa kapar3emeM cikkaNatA aura sakaMpatA eka sAtha hotI hai ? yaha cAra prakArakA bandha bhI apane kAraNoMkI pratiniyata-minna bhinna zaktikI apekSA bhedavAna haiavAntara aneka bhedoM aura prabhedoMvAlA hai| __ bhAvArtha-yoga aura kaSAya ye donoM AtmAmeM eka sAtha rahate haiN| jyoMhI mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoM meM kriyA huI tyoM hI karmaskandha khiMce aura khiMcakara AtmAke pAsa Ate hI kaSAya unheM AtmAke pratyeka pradezake sAtha cipakA detI hai| jisa prakAra ki cikkaNa aura sakaMpa kapar3epara dhUli pAkara cipaka jAtI hai| ukta cAra prakArakA bandha ina donoMse huA karatA hai / prakRtibandha aura pradezabandhameM yogakI pradhAnatA rahatI hai aura sthitibandha tathA anubhAgabandha meM kaSAya kii| yaha cAra prakArakA bandha aura kitane hI bhedoMvAlA hai| ina + 'cikkaNapaTakampavaMccitaH' mudritapratau pAThaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha vIra sevA mandira - granthamAlA bhedako karmaviSayaka granthoMse jAnanA cAhiye / kucha bhedoM ko saMkSepapUrvapadyakI vyAkhyA meM bhI batalA Aye haiM / bhAvasaMvara aura bhAvanirjarAkA svarUpatyAgo bhAvAsravANAM jinavaragaditaH saMvaro bhAvasaMjJo bhedajJAnAcca sa syAtsvasamayavapuSastAratamyaH kathaMcit / sA zuddhAtmopalabdhiH svasamayavapuSo nirjarA bhAvasaMjJA nAmnA bhedo'nayoH syAtkaraNavigamataH / kAryanAzaprasiddheH // 6 // artha - bhAvAsrake ruka jAneko jinendra devane bhAvasaMvara kahA hai* | yaha bhAvasaMvara AtmA tathA zarIrake bhedajJAna - 'AtmA alaga hai zarIra alaga hai'-- isa prakArake jJAnase tAratamya - kamasIbar3hatIrUpameM hotA hai| apane AtmA aura zarIrakA bhedajJAna hone se jo zuddha AtmAkI upalabdhi hotI hai vaha bhAvanirjarA hai / ina donoM ( bhAvasaMvara aura bhAvanirjarA ) meM yahI antara hai / 'kAra ke nAzase kAryakA nAza hotA hai' yaha prasiddha hI hai ataH saMcita aura AgamI donoM hI saMsAra ke kAraNabhUta karmo ke prabhAva + 'zuddhAtmopalabdhe' mudritapratau pAThaH / X 'vapuSA' mudritapratau pAThaH / + 'vigataH ' mudritapratau pAThaH / * yenAMzena kapAyANAM nigrahaH syAtsudRSTinAm / tenAMzena prayujyeta saMvarI bhAvasaMjJakaH // -- jambUsvAmicarita 13-123 + zrAtmanaH zuddhabhAvena galatyetatpurAkRtam | krasaM karma sA bhavedabhAvanirjarA || Jain Educationa International - jambUsvAmicarita 13-127 For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa / 66 ho jAnepara saMsArarUpa kAryakA bhI abhAva avazya ho jAtA hai-arthAt AtmAko apane zuddhasvarUpakI upalabdhi ho jAtI hai aura isI upalabdhikA nAma bhAvanirjarA hai| bhAvArtha-naye rAga-dveSa Adi bhAvakarmokA ruka jAnA bhAvasaMvara hai| jaisA ki A0 umAsvAmikA vacana hai-'AsravanirodhaH saMbaraH' ( tattvArthasUtra :-1)-arthAt Asravake banda ho jAneko saMvara kahate haiM / isake honepara phira navIna karmokA bandha nahIM hotA aura isa taraha AtmA laghukarmA ho jAtA hai| bhAvasaMvarako prApta karanekA upAya yaha hai ki zarIra aura zarIrase sambandhita strI, putra Adi para-padArthomeM AtmatvakI buddhikA tyAga kare-bahirAtmApanekI mithyAbuddhiko chor3e aura AtmA tathA AtmIya bhAvoM (uttamakSamAdikoM) meM hI AtmapanekI buddhi kare-antarAtmApanekI samyakadRSTiko apnaave| isa prakAra phira navIna karmokA Asrava nahIM hogaa| yahI vajaha hai ki samyagdRSTikI kriyAyeM saMvara aura nirjarAkI hI kAraNa hotI haiM aura mithyAdRSTikI kriyAyeM bandha aura aasrvkii| saMcita karmoka abhAva ho jAnepara zuddha AtmAkI upalabdhi (anubhava) honA bhAvanirjarA hai| AtmAke isa zuddha svarUpake AcchAdaka navIna aura saMcita donoM hI prakAra ke karma haiM / saMvarake dvArA to navIna karmokA nirodha hotA hai aura nirjarAke dvArA saMcita karma naSTa hote haiN| isa prakAra zuddhasvarUpake AvaraNoMke + 'jJAnino jJAnanivRttAH sarve bhAvA bhavanti hi / . sarve'pyajJAnanivRttA bhavantyajJAninastu te // ' -nATakasamayasA0 karttakamadhi0 zloka 22 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA haTa jAnepara niyamase usakA anubhava hotA hai aura isa zuddhasvarUpakI anubhUtikA hI nAma bhAvanirjarA hai|| eka zuddhabhAvake bhAvasaMvara aura bhAvanirjarA donoMrUpa hone meM zaMkA-samAdhAnaekaH zuddho hi bhAvo nanu kathamiti jIvasya zudvAtmabodhAdbhAvAkhyaH saMvaraH syAtsa iti khalu tathA nijairA bhAvasaMjJA / bhAvasyaikatvataste matiriti yadi tannaiva zaktidvayAtsyA-* . tpUrvopAttaM hi karma svayamiha vigalennavA badhyeta navyam // 10 // __zaMkA-zuddhabhAva eka hai, vaha jIvake zuddhAtmAke jJAnase honevAle bhAvasaMvara aura bhAvanirjarA ina do rUpa kaise hai ? arthAt eka zuddha bhAvake bhAva-saMvara aura bhAva-nirjarA ye do bheda nahIM ho sakate haiM ? samAdhAna-aisA mAnanA ThIka nahIM haiM; kyoMki usa eka zuddhabhAvameM do zaktiyA~ vidyamAna rahatI haiN| ina do zaktiyoMke dvArA zuddhabhAvase bhAvasaMvara aura bhAvanirjarA ye do kArya niSpanna hote haiM / eka zaktike dvArA pahale baMdhe hue karma jhar3ate haiM aura dUsarI zaktise navIna karmokA Asrava rukatA hai| isa taraha do zaktiyoMkI apekSA eka zuddhabhAvase do prakArake kAryo (bhAvasaMvara aura bhAva-nirjarA)ke hone meM koI bAdhA nahIM hai| bhAvArtha-dRSTAnta dvArA agale padyameM granthakAra svayaM hI isa bAtako spaSTa karate haiM ki eka zudvabhAvake bhAvasaMvara aura bhAvanirjarA ye do kArya bana sakate haiN| * 'zaktiyoH syAt' mudritapratau pAThaH / + 'vigaleteva' mudritapratau pAThaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa dRSTAntadvArA ukta kathanakA spaSTIkaraNa-- snehAbhyaGgAbhAve galati rajaH pUrvabaddhamiha nUnam / nA'pyAgacchati navyaM yathA tathA zubhAvatasto dvau // 11 // artha-sneha-ghI, tela Adi cikane padArthoke lepakA abhAva honepara jisa prakAra pahalekI cipakI huI dhUli nizcayase jhar3a jAtI hai-dUra ho jAtI hai aura navIna dhUli cipakatI nahIM hai, usI taraha zuddha-bhAvase saMcita karmokA nAza aura navIna karmokA nirodha hotA hai| isa prakAra zuddha-bhAvase saMvara aura nirjarA donoM hote haiN| bhAvArtha-jisa prakAra ghI, taila Adi cikane padArthokA lepa karanA chor3a denepara pahalekI lagI huI dhUli dUra ho jAtI hai aura naI dhUli lagatI nahIM hai, usI taraha AtmAke vrata, samiti, gupti, dharma, anupekSA, parISahajaya aura tapa ina zuddha bhAvoMse saMvara-naye karmokA na AnA aura nirjarA-saMcita karmokA chUTa jAnA ye donoM kArya hote haiM, isameM bAdhAdi koI doSa nahIM hai| dravyasaMvarakA svarUpacidacihna dajJAnAnirvikalpAtsamAdhitazcApi / karmAgamananirodhastatkAle dravyasaMvaro gItaH // 12 // artha-AtmA aura zarIrake bhedajJAna aura nirvikalpaka samAdhise jo usa kAla meM AgAmI karmokA nirodha-rukanA hotA hai vaha dravyasaMvara hai|| / 'karmaNAmAsravAbhAvo raagaadiinaambhaavtH| tAratamyatayA so'pi procyate drvysNvrH||-jmbuusvaa0 13-124 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevA mandira - granthamAlA bhAvArtha-vrata samiti Adike dvArA Ate huye dravya-karmoMkA ruka jAnA dravyasaMvara hai / dravyanirjarAkA lakSaNa - zuddhAdupayogAdiha nizcayatapasazca saMyamAdeva / galati purA baddhaM kila karmaiSA dravyanirjarA gaditA // 13 // artha- zuddhopayogase aura nizcayatapoM - antaraGgatapoMse athavA saMyamAdikoMsa jo pUrvabaddha - pahile baMdhe huye karma jhar3ate haiM vaha vyanirjarA kahI gaI hai| bhAvArtha-samaya pAkara yA tapasyA Adike dvArA jo karmapudgala nAzako prApta hote haiM vaha dravyanirjarA hai / yaha dravyanirjarA bhAvanirjarAkI taraha savipAka aura avipAka donoM tarahakI hotI hai| karma kI sthiti pUrI honepara phala dekara jo karma-pudgala jhar3ate haiN| vaha savipAka dravyanirjarA hai aura sthiti pUrI kiye binA hI tapasyA Adi prayatnoMke dvArA jo karma- pudgala pradezodayameM Akara nAza hote haiM vaha vipAka dravyanirjarA hai / n w // mokSake do bheda mokSo lakSita eva hi tathApi saMlacyate yathAzakti / bhAva- dravyavibhedAdvividhaH sa syAtsamAkhyAtaH // 14 // artha- 'mokSatva' kA nirUpaNa yadyapi pahile kara Aye haiM tathApi yahA~ punaH usakA lakSaNa krama-prApta honeke kAraNa kiyA jAtA hai / vaha mokSa bhAva aura dravyake bhedase do prakArakA kahA gayA hai / * 'savvassa kammaNo jo khayahedU apaNo hu pariNAmo / yo sa bhAva- mokkho vva-vimokkho ya kamma pudhabhAvo ||' - dravyasaM0 37 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa bhAvArtha-'mokSa' ke do bheda haiM-(1) bhAvamokSa aura (2) dravyamokSa / inakA svarUpa svayaM granthakAra Age kahate haiN| bhAvamokSakA svarUpasarvotkRSTavizuddhirvodhamatI kRtsnakarmalayahetuH / jeyaH sa bhAva-mokSaH karmakSayajA vizuddhiratha ca syaat||1|| artha-saba karmoM ke kSaya( nAza )ko karanevAlI aura svayaM karmavinAzase honevAlI samyagjJAnaviziSTa--anantajJAnasvarUpa AtmAkI paramocca vizuddhi-pUrNa nirmalatAko bhAvamokSa jAnanA caahiye| bhAvArtha-bhAvamokSa do prakArakA hai-(1) apara-bhAva-mokSa aura (2) pr-bhaav-mokss| 1. apara-bhAva-mokSa-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa,mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmoke kSayase terahave aura caudahaveM guNasthAnavartI sayogakevalI aura ayogakevalI-jinake AtmAmeM jo vizuddhi-nirmalatA hotI hai use aparabhAvamokSa kahate haiN| aura yaha hI vizuddhi sampUrNa karmoM ke kSayameM kAraNa hotI 2. para-bhAva-mokSa-aghAtiyA--vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra-karmoM ke bhI nAza ho jAnepara AtmAmeM jo sarvocca vizuddhi- pUrNa nirmalatA-siddha avasthA prApta hotI hai use para-bhAva-mokSa kahate haiM / yadyapi arahaMta aura siddha bhagavAnake anantajJAnAdi samAna honese Atma-nirmalatA bhI eka jaisI hai tathApi cAra karmoM aura AThakarmoke nAzakI apekSAse usa nirmalatAmeM aupAdhika bheda hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 vIrasevAmandira-granthamAlA dravyamokSakA svarUpaparamasamAdhi-balAdiha bodhAvaraNAdi-sakalakarmANi / ciddezebhyo bhinnIbhavanti sa dravyamokSa iha gItaH // 16 // artha-utkRSTa samAdhi--zukladhyAnake balase jJAnAvaraNa Adi samasta karmokA AtmAse sarvathA pRthak honA-alaga hojAnA dravyamokSa kahA gayA hai| __ bhAvArtha-isa dravyamokSake bhI do bheda haiM-(1) apara-dravya-mokSa aura (2) para-dravya-mokSa / jJAnAvaraNa Adi cAra ghAtiyA karmokA AtmAse chUTanA apara-dravya-mokSa hai aura ghAtiyA tathA aghAtiyA AThoM hI karmokA AtmAse alaga honA para-dravya-mokSa hai| yaha donoM hI tarahakA mokSa utkRSTasamAdhi-zukladhyAnase prApta hotA hai| mokSa ajara hai| amara hai| kisI prakArakI vahA~ bAdhA nahIM hai| saba dukhoMse rahita hai|| cidAnandasvarUpa hai| paramasukha aura zAntimaya hai| pUrNa hai| mumukSu bhavyAtmAoM dvArA sadA ArAdhana aura prApta karane yogya hai| nirjarA aura mokSa meM bhedadezenekena galekamavizuddhizca dezataH seha / syAnirjarA padArtho mokSasto sarvato dvyormiditi||17|| artha-eka deza karmokA jhar3anA aura eka deza vizuddhinirmalatAkA honA nirjarA hai tathA sarvadeza karmokA nAza honA aura sampUrNa vizuddhi honA mokSa hai| yahI ina donoM meM bheda hai| + 'janmajarAmayamaraNaiH zokairduHkhaibhayaizca parimuktam / nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam ||'-rtnkrnndd zrA0 131 4 'drayobhiriti' mudritapratau pAThaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa puNyajIva aura pApajIvoMkA kathanazubhabhAvayuktA ye jIvAH puNyaM bhvntybhedaatte| saMkta zaiH pApaM tadravyaM dvitIyaM ca paudgalikam // 18 // artha-jo jIva zubha pariNAmavAle haiM ve abhedavivakSAse puNya haiM-puNya-jIca haiM aura jo saMklezase yukta haiM ce pApa haiMpApa-jIva haiM; kintu puNya aura pApa ye donoM pudgalakarma haiN| ___ bhAvArtha-jina karmoke udayase jIvoMko sukhadAyI iSTa sAmagrI prApta ho una karmoko 'puNya' karma kahate haiM aura jina karmoM ke udayase duHkhadAyI aniSTa sAmagrI prApta ho una karmoko "pApa' karma kahate haiN| ina donoM ( puNya aura parapa ) kA jIvake sAtha sambandha honese jIva bhI abhedadRSTise do tarahake kahe gaye haiM- (1) puNyajIva aura (2) pApajIca / jina jIvoMke 'puNyakarmoM kA sambandha hai ve puNyajIva haiM aura jinake 'pApa-karmoM kA sambandha hai ve pApajIva haiN| zAstrasamApti aura zAstrAdhyanakA phalaye jIvAH paramAtmavodhapaTavaH zAstraM tvidaM nirmale nAnA'dhyAtma-payoja-bhAnu kathitaM dravyAdiliGga sphuTam / jAnanti pramitezca zabdavalato yo vA'rthataH zraddhayA te saddRSTiyutA bhavanti niyamAtsambAntamohAH svataH // 16 // artha-jo bhavya jIva paramAtmAke bodha karane meM nipuNa hote hue isa 'adhyAtmakamalamArtaNDa' nAmaka nirmala adhyAtma-granthakA, jisameM dravyAdi padArthokA vizada varNana kiyA gayA hai, pratyakSAdi pramANoMse tathA zabda aura arthake sAtha zraddhApUrvaka jAnate haiM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 vIrasevAmandira-granthamAlA vicAra karate haiM--par3hate par3hAte aura sunate sunAte haiM-ve niyamase moha-tattvajJAnaviSayakabhrAntise rahita hokara samyagdarzanakA lAbha karate haiM-samyagdRSTi hote haiN| bhAvArtha-isa pAke dvArA zAstrajJAnakA phala-samyaktvakA lAbha mukhyarUpase batAyA hI gayA hai| sAthameM samyagjJAna aura samyakacAritrakA lAbha bho sUcita kiyA hai; kyoMki eka to samyagdarzanake honepara samyagjJAna aura samyakcAritra bhI yathAcitarUpameM hote hI haiM / dUsare, zAstrajJAnase ajJAnanivRtti aura viSayoMmeM saMvega tathA nirvedabhAva paidA hotA hai / ataH jo bhavyajIva isa 'adhyAtmakamalamArtaNDa' ko par3hate-par3hAte aura sunate-sunAte haiM ve niyamase ratnatrayakA lAbha karate haiM aura antameM kevalajJAnako prApta karake mokSako pAte haiN| granthakArakA antima nivedanaarthAzcAdyavasAnavarjatanavAH siddhAH svayaM mAnatastallakSmapratipAdakAzca zabdA niSpannarUyAH kila / bho ? vijJAH ? paramArthataH kRtiriyaM zabdArthayozca svato navyaM kAvyamidaM kRtaM na viduSA tadrAjamallena hi // 20 // iti zrImadadhyAtmakamalamArtaNDAbhidhAne zAstre sapta-tatva-nava-padArtha pratipAdakazcaturthaH paricchedaH / iti adhyAtmakamalamArtaNDaH samAnaH / artha-padArtha anAdi aura ananta haiM aura ve svayaM pramANase siddha haiN| unake svarUpa-pratipAdaka zabda bhI svayaM niSpanna haiMsiddha haiN| he budhavaro / vastutaH yaha grantha zabda aura arthako hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-kamala-mArtaNDa 107 kRti-racanA hai, mujha paNDita rAjamallane svayaM yaha koI nayA kAvya nahIM racA-nUtana racanA nahIM kii| ___ bhAvArtha--zrImatpaNDita rAjamallajI grantha pUrNa karate hue kahate haiM ki yaha 'adhyAtma-kamala-mArtaNDa' nAmaka zAstra zabda aura artha kI racanA hai aura yaha zabda artha anAdi tathA ananta haiMsvayaM siddha haiM arthAt pahile se hI maujUda the| ataH maiMne koI naI racanA nahIM kI-maiM unakA saMyojakamAtra hU~* / isa prakAra apanI laghutA prakaTa karate haiM aura itanA gaMbhIra mahAn prantha racakara bhI apanI nirabhimAnatAvRtti ko sUcita karate haiN| itizam / isa prakAra zrI 'adhyAtmakamalamArtaDa' nAmaka zAstrameM sapta-tattva aura nava padArthoMkA varNana karanevAlA cauthA pariccheda pUrNa huzrA / isa taraha hindIbhASAnuvAdasahita adhyAtmakamalamArtaNDa sampUrNa huaa| *isI bhAvako zrImadamRtacandrAcAryane, jo prastuta grantha-racayitAke pUrvavartI haiM, apane tattvArthasArakI samAptike antameM nimna prakAra prakaTa kiyA hai: varNAH padAnAM karttAro vAkyAnAM tu padAvaliH / vAkyAni cAsya zAstrasya kartRNi na punarvayam / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa [pRSTha 34, paMkti 10 ke AgekA krama-prApta nimna padya aura usakA anuvAda chapanese raha gayA hai| ataH use yahA~ diyA jAtA hai|] vyayakA svarUpasati kAraNe yathAsvaM dravyAvasthAntare hi sati niyamAt / pUrvAvasthAvigamo vigamazvetIha lakSito na sataH // 18 // artha-yathAyogya ( bahiraGga aura antaraGga ) kAraNoMke hone aura dravyakI uttara avasthAke utpAda honepara niyamase pUrva avasthAkA nAza honA vigama-arthAt vyaya kahA gayA hai / sat (dravya) kA vyaya nahIM hotaa| bhAvArtha-jisa prakAra turI, bemAdi paTakAraNoMke honepara aura paTake utpanna honepara jo tanturUpa avasthAkA vinAza hotA hai vaha usakA vigama kahalAtA hai usI prakAra upAdAna aura nimitta kAraNoMke milanepara dravyakI uttara avasthAke utpAdapUrvaka pUrva avasthAkA tyAga honA vigama hai ! zuddhi-patra pRSTa paMkti azuddha zuddha 66 kSAyAyazamika kSAyopazamika nabhAntargataM puNyaM 8 BSTa x 28 11 tyA winx K yAtmaka nAbhAva tAdAtmya 61 tAdAmya sUkSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only