________________
૧૦૭
આગમ, લઘુ, અસદેહ વ્યાકરણનાં પ્રજને નથી 209. आगमस्त्वनन्तरमेव परीक्षितः । आगमगम्यं च प्रयोजनं भवति, न चागमः प्रयोजनम् । लाघवं तु. किमुच्यते ? बाल्यात् प्रभृति बहुषु वहत्स्वपि वत्सरेषु यन्नाधिगन्तुं शक्यते व्याकरणं, स चेल्लघुरुपायः कोऽन्यस्ततो गुरुभविष्यति ? संदेहाऽपि न कश्चिद्वेदार्थे व्याकरणेन पराणुद्यते । प्रतिवाक्यमुपप्लवमाननानाविधसंदेहसहस्रविषेसनफला मीमांसा दृश्यते, न व्याकरणम् । 'तेन रक्षोहागमलघ्वसंदेहाः प्रयोजनम्' इति यदुच्यते, तन्न सुव्याहृतम् ।
_209. આગમની પરીક્ષા હમણું જ [ચોથા આહ્નિકમાં] કરવામાં આવી છે. પ્રોજન આગમમાંથી જ્ઞાત થાય છે, આગમ ખુદ પ્રયોજન નથી.
લાધવ કોને કહેવામાં આવે છે ? બાળપણથી માંડી ઘણું વહેતાં વર્ષોમાં પણ જે વ્યાકરણને જાણવું શક્ય નથી તે જે લઘુ ઉપાય હોય તે બીજે કયો ઉપાય ગુરુ બનશે ?
વદાર્થ બાબત થતા કેઈ સંદેહને વ્યાકરણ દૂર કરતું નથી. પ્રતિ વેદવાકયે ઊઠતા વિવિધ હજારો સંદેહોનો ઉકેલ મીમાંસાનું ફળ છે એ દેખાય છે, વ્યાકરણનું એ ફળ નથી. તેથી, “રક્ષા, ઊહ, આગમ, લઘુ, અસંહ આ બધાં વ્યાકરણનું પ્રયોજન છે' એમ જે કહેવામાં આવે છે તે યોગ્ય નથી.
20. યાપિ પ્રયોગના તળિ મૂર્યાય “તેડવુT ટેસ્ટથી હેય: રૂક્ષ્યાहरणदिशा दर्शितानि, तान्यपि तुच्छत्वादानुषङ्गिकत्वाच्चोपेक्षणीयानि, तदुक्तम् -
अर्थवत्त्वं न चेज्जातं मुख्यैर्यस्य प्रयोजनैः । તસ્થાનુષવારા શાવર્ચસ્વની ૫ રૃતિ [તત્રવ૦ ૨.રૂ.૨૮]
210. બીજાં પણ જે ઘણાં બધાં પ્રજને “તેડકુરા દે હેઃ ” એ ઉદાહરણની દિશા દ્વારા દર્શાવ્યાં છે તે તુછ હોઈ, આનુષગિક હેઈ ઉપેક્ષાને પાત્ર છે. વ્યાકરણ ન જાણનારા અસુરોએ ખોટી રીતે “યો હેડ' વગેરે ઉચાર્યું અને પરિણામે તેઓ કચડાયા, સાચે ઉચ્ચાર છે અથ: અરઃ' વગેરે છે. સાચે ઉચ્ચાર કર્યો છે અને કેમ કરે એ દર્શાવવું તે વ્યાકરણનું પ્રયોજન છે એમ માનવું પણ યોગ્ય નથી.] તેથી કહેવામાં આવ્યું છે કે જેનું પ્રયોજનવત્વ મુખ્ય પ્રજને દ્વારા પ્રાપ્ત થતું ન હોય તેની બાબતમાં આનુષંગિક પ્રયજને દ્વારા પ્રયોજનવત્વ પ્રાપ્ત કરવાની આશા ડૂબતા તણખલાને પકડી બચવાની આશા રાખે તેના જેવી છે.”
211. अथ कथ्यते किं प्रयोजनान्तरपर्येषणया ? शब्दसंस्कार एव व्याकरणस्य પ્રયોગનમિતિ | તપ ચાલ્યયમ્ | : શસ્થ સંર: ? તેના વા નોર્થ ? इति । न हि त्रीहीणामिव प्रोक्षणम् , आज्यस्येवावेक्षणम् , अग्नीनामिवाधानं शब्दस्य कश्चन व्याकरणकारितः संस्कारः संभवति । नैयायिकादिपक्षे च क्षणिका वर्णाः,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
