Hemsamiksha

Author(s): Madhusudan Modi
Publisher: Atmanand Janma Shatabdi Smarak Trust

Page 94

હેમસમીક્ષા અસ્તિત્વ પ્રાકૃતપ્રક્રિયા બતાવે છે; એજ પ્રમાણે સૂ. ર૯ર માં દૃનની સાથોસાથ પત્તન પણ એજ બતાવે છે, અને પન તથા ત્તિન વચ્ચેનો ભેદ હેમચંદ્ર જુદી જ રીતે સમજાવે છે. વન शकटैगम्यं घोटकैनाभिरेव च । नौभिरेव तु यद्गम्यं पत्तनं तत्प्रचक्षते ॥
સૂ. નન્ના મુવવિરારમ્. ખરી રીતે સંસ્કૃત શબ્દ ન્મા હોવો જોઈએ. પરંતુ વૃત્મા ઉપર પ્રાકૃતઃ અ < સંસ્કૃત: 8. ગમ્મા ઉપરથી પ્રાકૃત માં બન્યું; અને તે પ્રાકૃતસ્વરૂપ સંસ્કૃતમાં લઈ લેવામાં આવ્યું.
સૂ. ૩૭૯ઃ રમળ્યું શમન વૈદિક કાળમાં વિધ્યર્થ કૃદંતના પ્રત્યય નીચ ને સ્થાને અને પ્રયોગ થતો. એ દષ્ટિએ રમખ્ય શબ્દ ઘણું જૂના શબ્દ તરીકે લેખી શકાય. પરંતુ સંસ્કૃતના સામાન્ય પ્રયાગમાં રમાયને જ વપરાશ છે. પ્રાકૃતમાં રવા સુંદર શબ્દ છે. એ પ્રાકૃત શબ્દ નજર આગળ રાખી મને અહીં સંસ્કૃત શબ્દ તરીકે સ્થાન આપવામાં આવ્યું હોય તે નવાઈ નથી.
સૂ. ૧૫૪: મુલુટસ્થ શિરીર: પ્રા. . < સં. ૩–મુન્ટ પ્રાકૃતમાં મારું થાય છે. આ મરર સામે હોઈ સંસ્કૃતમાં પણ મટ રૂપ- દાખલ થયું. એ જ પ્રમાણે સૂ. ૪૨૪માં : મુર आदर्शो मुकुलं वा मकुरः आदर्शः ।
ઉપરના શબ્દો કેવળ દષ્ટાન્તરૂપે આપ્યા છે, પરંતુ જે ઉણાદિગણુસૂત્રમાં આપેલા સમગ્ર શબ્દસમૂહની પરીક્ષા કરવામાં આવે તે આપણી અર્વાચીન ભાષાઓના શબ્દશાસ્ત્ર (Lexicography ) ઉપર ઘણા પ્રકાશ પડી શકે.
૩. જવલ્લે—પણ અસ્તિત્વ તો ખરું જ આર્યાવર્ત બહારના