Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita meM pratipAdita bhAratIya saMskRti [ akhila bhAratavarSIya di0 jaina zAstri pariSad dvArA 1101 20 ke 1973 cA~damala pANDyA puraskAra se puraskRta ] lekhaka DaoN. ramezacanda jaina ema0 e0, pI-eca-DI0, DI0 liT, jainadarzanAcArya pravaktA saMskRta vibhAga varddhamAna kAleja, bijanaura prakAzaka zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya pitAmaha zrI siMghaI bhAgacanda jaina sorayA ke karakamaloM meM sAdara samarpita jinako hArdika preraNA evaM mRdula sneha pAkara maiM apane jIvana patha meM Age bar3ha sakA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke adhyakSa zrI nirmalakumAra jI seThI (janma 4 julAI, 1938) tinasuphiyA ke suprasiddha vyavasAyI evaM udyogapati sva0 zrI harakacanda jI seThI ke jyeSTha putra hai| unhoMne alpakAla meM ho audyogika, sAmAjika evaM dhArmika kSetroM meM vizeSa pratiSThA arjita kara lI hai| ___ silcara, gorakhapura, sItApura va lakhanaU meM ApakI ATA-cAvala mileM hai tathA tinasukiyA, gohATI va dillI meM vyApArika pratiSThAna haiM / Apa u0 pra0 rolara phlora milarsa esosiezana ke adhyakSa rahe haiM, kaI sarakArI samitiyoM ke sadasya haiM va sarakArI DelIgezanoM meM videzoM kI yAtrA bhI kara cuke haiM / ApakA AcAra-vicAra atyanta kuddha evaM nirmala hai tathA dhArmika evaM sAmAjika kAryoM meM Apa sadA hI agnaNI rahate haiM / varSa 1981 meM mahAsamA kA adhyakSa pada grahaNa karate hI pratyeka prAnta meM mahAsabhA ke adhivezana Ayojita karAkara tathA prAntIya samitiyAM gaThita karAkara Apane jaina jagat meM eka navIna cetanA kA saMcAra kiyA hai| digambara jaina tIrtha kSetroM ke jIrNoddhAra vikAsa ke lie Apako utkaTa lagana hai tathA deza bhara ke aneka tIrtha kSetroM para Apane mukta hasta se dAna dekara apane dravya kA sadupayoga kiyA hai| Apa uttarAMcala digambara jaina tIrtha kSetra kameTI ke mahAmaMtrI, bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI ko kAryakAriNI ke sadasya, ayodhyA tIrtha kSetra ke adhyakSa tathA anya kaI tIrtha kSetroM ke saMrakSaka adhyakSa hai| dharma sAhitya evaM dhArmika zikSA ke pracAra-prasAra meM ApakI vizeSa ruci hai| DaoN. ramepAcanda jana kI pI0 eca. DI0 upAdhi ke bhoSa prabandha "pana carita meM pratipAdita bhAratIya saMskRti" ke prakAzana meM Apane Arthika sahayoga diyA hai / jisake lie zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA kA sAhitya prakAzana vibhAga ApakA vizeSa AbhArI hai| DaoNkTara sAhaba saMskRta sAhitya ke lamgha pratiSThata vidvAn hai tathA vartamAna meM bijanaura snAtakottara kAleja ke saMskRta vibhAga ke adhyakSa hai| rAjakumAra seThI maMtrI-sAhitya prakAzana-vibhAga, zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana mahAdeza bhAratavarSa kI prAkRta, saMskRta, apabhraMza, tamila, kannar3a, hindI, gujarAtI, marAThI Adi vibhinna prAcIna evaM madhyayugIna bhASAoM meM prApta jaina paramparA kA purANa sAhitya paryApta vipula, vividha evaM zreSTha koTi kA hai / sudUra atIta se hI ziSTa sAhityika bhASA ke rUpa meM saMskRta kA sarvopari mahattva rahatA AyA hai aura saMskRta bhASA kA bhI jana purANa sAhitya bhASA-sauSThava, kAyocita guNoM, AkAra-prakAra Adi kisI bhI dRSTi se anya paramparAgoM ke purANa sAhitya kI apekSA tanika bhI hInastaroya nahIM hai| adyAvadhi upalabdha saMskRta bhASA kI aura purAnI kArya raviSaNAta padmapurANa yA padamacarita sarvaprAcIna hai / sAta mahAdhikAroM, 123 poM aura 18000 zlokoM meM nibaddha isa mahAn purANa anya kI racanA AcArya ne mahAvIra nirvANa ke cha: mAsa adhika 1203 varSa vyatIta hone para, arthAta san 676 I. ke vaizAstra mAsa ke zukla pakSArambha meM, sambhavatayA akSaya tRtIyA ke dina, pUrNa kI thI / grantha ke isa sunizcita racamAkAla ke viSaya meM kisI bhI Adhunika vidvAna ne koI zaMkA nahIM uThAI hai| raviSeNa digambara AmnAya ke anuyAyI the, yaha tathya nirvivAda hai, kintu usa paramparA ke kisa saMghamANa-gaccha se vaha sambaddha the, isakI koI sUcanA nahIM hai| kevala yahI jJAta hai ki vaha sanmami lakSmaNasena ke ziSya the, jo svayaM mahammuni ke ziSya aura divAkara pati ke praziSya the aura maha divAkara yati indra guru ke ziSya the| jana paramparA meM ikSvAkuvaMzI ayodhyApati dAzarathi rAmacandra kA aparanAma 'padma' vizeSa prasisa rahA hai, ataeva padmapurANa yA padamacarita se Azaya rAmacarita, rAmakathA yA rAmAyaNa kA hotA hai| bhAratIya purANa puruSoM meM zrI rAma kA sthAna atyanta mahattvapUrNa hai / unakA caritra yA kathAnaka prAyaH sarvAdhika lokapriya rahatA AyA hai aura usakA prabhAva deza evaM kAla kI somAmoM kA atikramaNa karake atIka vyApaka rahA hai / brAhmaNa paramparA meM vAlmIkIya rAmAyaNa rAmacaritra kA mUlAdhAra mAnA jAtA hai| bauddha paramparA meM usakA AdhAra dazarathajAtaka hai| aura jaina paramparA meM kevalijina praNIta dvAdazAMmazrata ke bArahaveM aMga dRSTipravAda ke tRtIya vibhAga, 'prathamAnuyoga' meM varNita presapAlAkA puruSoM kA carita usakA bhUla khota mAnA jAtA hai| AcArya raviSeNa ke anusAra padmacarita (rAmacaritra) kA vaha mUla kathAnaka indrabhUti. sUdharmA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi phevaliyoM aura prabhava Adi zrutakevaliyoM ke mAdhyama se pravAhita hotA hamA antataH anuttaravAgmI kIrtidhara nAmaka AcArma ko prApta huA aura ukta kItighara ke graMtha ko dekhakara raviSeNa ne apanA padmapurANa racA hai| raviSaNa ke paravartI apabhraMza bhASA ke mahAkavi svayaMbhU ne bhI apanI rAmAyaNa yA padmacarita (lagabhaga 790 I0) meM yahI bAta kahI hai, sAtha hI kItighara ke uparAnta raviSeNa kA bhI nAmollekha kiyA hai| ataH ina donoM vidvAnoM ke sammukha AcArya kIrtidhara kA rAmacaritra vidyamAna thA, jo aba kahIM upalabdha nahIM hai| dUsarI ora, vimalArya kRta prAkRta padmacarita kA jisakA racanAkAla vibhinna vidvAn prathama zatI I. se pAMcavIM zatI I0 paryanta kisI samaya rahA anumAnita karate hai, koI bhI nAmollekha ravipeNa aura svayaMbhU ne nahIM kiyA, yadyapi usake sAtha ina donoM ke granthoM kI tulanA karane para aneka sAmya lakSita hote haiN| aba yA to jise bhAja vimala rikRta padamacaritra ke rUpa meM jAnA jA rahA hai, use hI raviSeNa aura svayaMbhU kotidhara kI kRti ke rUpa meM jAnataM the, athavA una tInoM kA hI mula srota vaha koI anya grantha rahA hai jisake viSaya meM Aja kucha jJAta nahIM hai| una tInoM meM bhI paraspara bhASA, zailI, saMkoca, vistAra Adi ke aneka antara hai, tathApi ve jaina rAmakathA kI usa eka ghArA kA hI pratinidhitva karate haiM jo guNabhadrAcArya kRta uttarapurANa (ta0850 I0) meM prApta dhArA se bhinna hai| paravatoM lekhakoM meM se kucha ne eka dhArA kA anusaraNa kiyA, kucha ne durArI kA, tathApi guNabhadrIya dhArA ko apekSA ravipaNIma dhArA hI adhika lokapriya rhii| rAmakathA yA tatsaMbaMdhI prasaMgoM athavA prakaraNavizeSoM ko lekara jaina lekhakoM dvArA vibhinna bhASAoM meM racita sAdhika do sau racanAeM upalabdha hai, unameM se lagabhaga Der3ha sau kA AdhAra raviSaNoya padmapurANa hI hai| hamane lagabhaga tIsa varSa pUrva raviSeNakRta padmacarita ke sandarbha meM likhA thA ki vaha prAcIna bhArata ke sAMskRtika itihAsa kI jAnakArI tathA rAmakathA kI vibhinna jainAjana dhArAoM ke tulanAtmaka adhyayana ke lie eka mahattvapUrNa srota hai| vastutaH pratyeka sAhityakAra ko kRti meM usake samasAmayika samAja kI sabhyatA evaM saMskRti alpAdhika pratibiMbita hotI hI hai, bhale hI usakA varNya kathAnaka usase saikar3oM yA sahasroM varSoM pUrva ghaTita ghaTanAoM evaM vyaktiyoM se sambandhila rahA ho| ataeva idhara vizvavidyAlayoM ke zodhachAtroM dvArA granthaparaka sAMskRtika adhyayana aneka kiye jA rahe haiN| DaoN. ramezacanda jaina kA pI-eca. DI0 upAdhi ke lie svIkRta prastuta zodha prabandha 'padmacarita meM pratipAdita bhAratIya saMskRti' bhI usI kar3I kI zoSa-ojapUrNa kRti hai| I0 san kI chayI-sAtavIM zatAbdiyoM ke AsapAsa kI bhAratIya saMskRti, sabhyatA evaM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ janajIvana se sambandhita jo vipula sAmanno raviNAcArya kI isa purANa meM saMcita hai, usakA samyak Alogana karake, bar3e zramapUrvaka evaM sUjhabUma ke sAtha kaoNjaina ne apanI isa pustaka meM ujAgara kiyA hai, jisake lie vah sAdhuvAdAha haiM / cayanita sAmagrI kA vyavasthita Akalana, tulanAtmaka vivecana, uparyukta sandarbha, yathAvasyaka pAdaTippaNiyoM, samIkSaka dRSTi, upayogI pariziSToM Adi se samanvita mAha zoSaprabandha jJAnavarvaka, prAmANika evaM paThanIya hai, aura tadviSayaka poSa-khoja meM sahAyaka hone kI kSamatA se yugata hai| rAmakathA ke vibhinna pakSoM tathA tatiSayaka vibhinna sAhityika kRtiyoM para gata pacAsa-sATha varSoM meM jo anekoM zodhakhojapUrNa vivecana prakAza meM Aye hai, aura nitya A rahe hai, unameM DaoN. jaina ke isa raviSegoya padamacarita diSayaka sAMskRtika adhyayana ko bhI gaNanA hogii| jyo prasAda jaina jyoti nikuJja, cArabAga, lakhanaU-19 vittAMka 21-10-1983 I0
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda " papacarita aura usameM pratipAdita bhAratIya saMskRti" grantha vikrama vizvavidyAlaya ujjaina dvArA varSa 1972 I0 meM pI-eca. DI upAdhi hetu strIkRta kiyA gayA thA / isa grantha kI racanA meM aneka vidvAnoM kI kRtiyoM kA yatra-tatra upayoga huA hai | zraddheya DaoN. pannAlAla sAhityAcArya dvArA anUdita tathA bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita padmanArata ke prAmANika saMskaraNa kA upayoga lekhaka ne grantha nirmANa meM kiyA hai| pUjya guruvarya paM0 kailAzacandra zAstrI, DaoN0 hIrAlAla jI, siddhAntAcArya, DaoN0 phUlacandra zAstrI, DaoN0 nemIcandra zAstrI, DaoN0 darabArIlAla koThiyA, pro0 udayacandra jaina, pro0 amRtalAla zAstrI evaM DaoN0 komalacanda jaina kI racanAoM athavA sukSAtroM se maiM vizeSa lAbhAnvita huA / zraddheya paM0 jambU prasAda jI zAstrI samaya-samaya para satparAmarza dete rahe / zodha prabandha ke nirdezaka hone ke kAraNa DaoN harIndrabhUSaNa jaina ( mahAmantrI bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad ) evaM bhUtapUrva roDara saMskRta adhyayanazAlA, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina ) se paryApta dizA nirdeza prApta hotA rahA | akhila bhAratavarSIya di. jaina zAstripariSad ke karNadhAra DaoN0 lAlabahAdura zAstrI tathA vANIbhUSaNa paM0 bAbUlAla jaina jamAdAra ne ukta grantha para zrImAn rAya sAhaba cAMdamala pANDyA puraskAra ke antargata 1973 kA eka sahala eka sau eka rupaye kA puraskAra dilAkara lekhaka kA utsAhavarddhana kiyA hai / mahAvIra presa vArANasI ke mAlika bAbUlAla jaina phAgulla ne samAja ko aneka pratyaratna bheMTa kie haiM, isI paramparA meM yaha presa meM mudrita hokara jana sAdhAraNa ke samakSa A rahA hai / ina saba mahAnubhAvoM ke prati maiM apanI hArdika kRtajJatA vyakta karatA huuN| zrImAn seTha nirmalakumAra jI seThI, sItApura isa anya ke prakAzana meM mahAsabhA kI ora se apanA bArSika yoga dAna na dilAte to yathAzIghra isa grantha kA sabake samakSa AnA kaThina thA, ataH maiM a. vi. jaina mahAsabhA tathA usake adhyakSa seThI sA ke prati AbhAra vyakta karatA hai / pamAna kaoNlija bijanaura tathA jaina mandira, bijanaura ke granthAgAroM meM upalabdha granthoM se maiM lAbhAnvita huA, ataH inake tatkAlIna padAdhikAriyoM DaoN0 zrIrAma tyAgI, DaoN0 rAjakumAra agravAla evaM AdaraNIya bAbU ratanalAla jaina ke prati meM apanA dhanyavAda jJApita karatA huuN| AzA hai, jana samudAya evaM vimaNDalI meM isa grantha kA samAdara hogA / sundara mudraNa kara grantha bhI unhIM ke jaina mandira ke pAsa bijanaura, u0 pra0 vidvadguNAnurAgI ramezacanda jaina
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA adhyAya 1 padmaparita kA paricaya 1-34 padmacarita ke kartA-(AcArya raviSeNa) 1, padmacarita kA samaya 1, padmacarita kI kathAvastu kA AdhAra 1, padmacarita kI kathAvastu 5, kathAnaka rUr3hiyoM 10, pathacarita kI bhASA aura zailI 14, padmacarita : eka mahAkAvya 24, janakathA sAhitya aura pAmacarita 28, panavarita meM saMketita brAhmaNa dharma 30 / Araya 2 sAmAjika vyavasthA 35-113 aitihAsika vikAsa 35, parivAra. 35, nArI kI sthiti 37, vivAha prathA 38, snAna 39, snAna meM prayukta pAtra 39, bhojana pAna 40, anna bhojana 40, phalabhojana 41, pakvAnna bhojana 42, zAka bhojana 43, peyapadArtha-madirA 43, madhu 44, dUdha evaM dUdha ke bane padArtha 44, ikSarasa 44, puSTa 45, bhojana sambandhI padArthoM ke prakAra-bhakSya 45, bhojya 45, peya 45, lesa 45, vRSya 45, bhojanazAlA meM prayukta pAtra 45, vidyA 46, vidyA prApti ke lie Avazyaka bAteM 46, guru kA mahatva 46, vidyA prApti kA sthAna 47, lipi- anamatta 47, vikRta 47, sAmayika 47, naimittika 47, vidyA pradAtA 48, vidyAoM ke prakAra-vyAkaraNa vidyA 48, gaNita zAstra 49, ghamurveda 49, AraNyaka zAstra 49, jyotiSa vidyA 50, veda 50, vedAnta 51, bauddha darzana 51, nimitta vidyA 51, zakuna vidyA 51, prANiyoM meM zubhAzubha sUcaka darzana evaM kriyAoM se prApta zakuna 52, prAkRtika tatvoM se prApta zakuna 54, zArIrika lakSaNoM se prApta zakuna 54, svapnoM se prApta zakuna 55, grahopagrahoM se prApta zAkuna 56, vividha Nakuna 56, zakuna kA kAraNa 56, apazakunoM kI nivRtti ke upAya 57, mArogya-zAstra 57, kAmazAstra 58, saMskRta, prAkRta, zaurasenI Adi bhASA 58, saMgIta vidyA 58, nRtyavidyA 58, kAvyazAstra 58, arthazAstra 59. notizAstra 59, nATya-zAstra 59, gAna vidyA 59, gAna ke cAra prakAra 59, mAna kI utpatti 59, azvavidyA 59, lokazatA 6., loka ke prakAra 60. maMtra zakti se prApta vidyAyeM 60, anya vidyAyeM 62, varNa vyavasthA 62, kSatriyAdi trivarNa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ -12 kI prasiddhi 63, brAhmaNa varNa aura usakA itihAsa 63, varNa vyavasthA janmanA nahIM 64, jAtivAda kA khaNDana 64, brAhmaNa kona 65, bhRtyavRtti aura usako nindA 66, vibhinna AtiyA~ yA varga 67, vastra aura AbhUSaNa 74, vastraaMzuka 74, paTTAMzuka 75, kaMcuka 75, dukUla 75, vAsas 76, vastra rakhane ke pAtra-paTala 77, AbhUSaNa-zirobhUSaNa 77, zekhara 77, mImanta maNi 78, cUr3AmaNi 78, karNAbhUSaNa-kuNDala 78, avataMsa 78, bAlikA 78, talapatrikA 79, kAThAbhUSaNa-hAra 79, saka 80, hATaka 80, ranaTita svarNa sUtra 80, karAbhUSaNa-keyUra 80, kaTaka 80, mikA 81, kadi AbhUSaNa-kAyI 81, pairoM ke AbhUSaNa-nUpura 81, Arthika jIvana-vANijya 82, kRSi 83, pazupAlana 84, anya ugrAma 85, Arthika samRddhi kI parAkASThA 85, jana jIvana 87, dhana kI mahattA 88, trivarga 88, prAkRtika sampadA-vRkSAdi vanaspati 89, latAyeM 90, puSpa 90, udyAna 91, vana 91, sarovara 91; nadiyAM 11, parvata 92, samudra 94. pA pakSI Adi jIva jantu 94, nagara-mAma 98, laukika mAnyatAyeM va prathAya 105, bhUta pretoM meM vizvAsa 105, vaTa vRkSa kI pUjA 106, pAkUna meM vizvAsa 106, jyotiSa para vizvAsa 106, zastra pUjA 106, AcArabhyavahAra / adhyAya 3 manoraMjana 114-137 ____ kor3A-kIr3A ke bheda 114, krIr3A zrAma 114, jalakrIr3A 115, vana krIr3A 117, cUta krIr3A 120, dolA vilAsa 120, parvatArohaNa 121, goSThI 121, kathA 122, kathA ke bheda 123, indrajAla 124, yuddhakor3A 125, pArivArika utsava 126, paMca kalyANaka mahotsava 127, vasantotsava 130, ASTAtika mahotsava 132, madanotsava 133, vidyA nirmita kIr3Aye 134, vividha manoraMjana 135 / adhyAya 4 kalA 138-200 kalAoM kA vargIkaraNa 138, nATyakalA 139, saMgItakalA 139, svara 140, vRti 140, mUcrchanA 140, laya 144, tAla 145, jAti 146, jAtiyoM ke bheva 147, dhaivatI 147, ArSabhI 147, SaDna 147, SaDaboMdIcyA 148, niSAdI 148, gAMdhArI 148, SaDjakaizikI 148, SaDjamadhyamA 148, gAMdhArodIcyA 149, madhyama paMcamI 149, gAMdhAra paMcamI 149, rakta gAMbhArI 149, madhyamA 149, AndhI 149, madhyamodISyA 149, kAravI 149, nampanI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150, kozikI 150, saMgIta kI abhivyatrita 150, saMgIta ke cAra pada 150, sthAyI pada ke alaMkAra 150, saMcArI pada ke alaMkAra 150, ArohI pada ke alaMkAra 150, avarohI pada ke alaMkAra 150, grAma 150, nRtyakalA-sundara nRtya ke lie Avazyaka bAteM 151, nRtya kI mudrAyeM 552, nRtya ke bheda 152, pAyoM ke cAra bheda-tata 153, avanaddha 153, suSira 153, ghana 153, tanvI 154, avanadbhavAdya- mRdaGga 154, paTaha 155, DhakkA 155, paNigha 156, ghanavAdyatAla 156, citrakalA-156, citra ke bheda 157, zuSkacitra, Ardracitra, zuSkacitra ke bheda 157, bhAI mitra ke bheda 157, citra ke cAra bheda 157, mUrtikalA-158, jinapratimA 151, zAsanakSepa 160, ravimUrti 160, munimUrti 160, pratIhAra mUrti 161, pazumUrtiyA~ 161, vAstukalA-nagara vAstunagara prabheda 162, durga 163, dezapayana 163, mArga viniveza 164, rAjamArga 165, ramyA 165, vikacatvara 166, jinAlaya 166, udhAna 167, rakSAsaMvidhAna 167, vapra evaM parikhA 167, prAkAra 168 aTTAla 169, gopura 169, bhavana niveza-janma evaM vikAsa 170, zAlAbhavana yA zAlabhavana 172, yazAlA 172, catuHzAlA 172, dvAra 173, stambha 174, AsthAna maNDapa 174, anya maNDapa 174, bhayana racanA 175, saya 177, geha 177, gRha 177, vaizma 178, aAgAra 178, bhAlaya 179, zAlabhakSikA 182, prAsAda 183, hame 184, manvira 184, sabhA 184, dIpikA 186, gavAkSa 186. krIDamaka sthAna 187, prapA 188, kUTagRha 188, samavasaraNa 188, jinendrAlaya 189, caitya 191, vimAna 192, narayAna 193, siMhAsana 193, zayyA 194, vividha kalAyeM-dina kauzalakalA 194, cakti kozala ke bheda-sthAna, svara, saMskAra, vinyAsa, kAku, samudAya, virAma, sAmAnyAbhihita, rAmAnArthatA, bhASA, lekha tathA mAtRkAyeM 194-196, pustakarma-kSama janya pustakarma 196, upacayajabhya pustakarma 196, saMkramajanya pustakarma 196; yantra 196, niryantra 196, sacchindra 196, nizchidra. 196, pratramcheda kriyA 196, patraccheda ke bheda-buSikrama, chinna tathA aphchinna 197, mAlA nirmANa kI kalA-mAlA nirmANa ke prakAra, AI, zuSka, tanmukta tathA miSa 197, gandhayojanA-gandhayojanA ke maGga-yonidvanya, madhiSThAna, rasa, vIrya, kalpanA, parikarma tathA kauzala 197-198, gandhayojanA kalA ke bheda 198, saMvAhana kalA 198, saMvAhana kalA ke prakAra-karma saMghayA 198, zamyopacArikA 199, karma saMzayA ke bheda-madu athavA sukumAra, madhyama, utkRSTa tathA manaHsukhasaMvAhana 129, karmasaMzrayA saMvAhana kalA ke bheSa 199, zayyopacArikA 199, zobhAspada saMvAhana 199, veza kauzala phalA 299, kepyakalA 199 /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 rAjanaitika jIvana 201-232 rAjya kI utpatti 201, rAjA kA mahattva 202, rAjA ke guNa 203, durAcArI rAjA aura usake dupae 2.4. rAjya ke maMga 20, mA. 204, janapada 206, nagara 207, nagara nivAsI 208, pattana 208, prAma 209, saMvAha 209, maTamba 209, puTabhedana, 210, ghoSa 210, proNamukha 210, meTa 210, karSaTa 211, durga 211, koza 211, senA 212, senA ke bheSa-patti, senA, senAmukha, gulma, bAhinI, pRtanA, pam, anIkinI tathA akSauhiNI 212213, hastisenA 213, azvasenA 213, rayasemA 214, padAtisenA 214, vidyAdhara senA 214, zivikAsenA 215, astra-zastra' 215, mitra 218, rANA kA nirvAcana 219, rAjyAbhiSeka 219, prajApAlana 220, guptacara tathA dUta eyavasthA 221, sAmanta 222, lembavAha 223, lekhaka 223, pusa aura usake kAraNa 223, guNa siddhAnta 224, sandhi, vigraha, Asana, yAna, saMzraya tayA dvaidhIbhAva 225, yuddha kI prArambhika sthiti 225, vAdyoM kA prayoga 226, yuddha ko vidhi 227, sainika utsAha 228, yuddha varNana 230, sainikoM kA vizrAma 231, yuddha kA phala 232 / adhyAya 6 dharma-darzana 233-302 dharma kA lakSaNa 232, dharma kA mAhAtmya 232, utkRSTa dharma 234, dharma ke bheda-sAgAra dharma, annamAradharma 234, gRhastha dharma-pAMca apavrata-sthala hiMsA kA tyAga, sthUla asatya kA tyAga, sthUla paramabyApaharaNa kA tyAga, parastrI kA tyAga tathA ananta tRSNA kA tyAga 234-236, cAra zikSAvata-sAmAyika, proSamroNyAsa, atithi vibhAga tathA sallekhanA 226, tIna guNavata 237, prata aura usakI bhAvanAyeM-ahiMsAvata kI bhAvanAyeM, satpAta kI bhAvanAyeM, acauryaprata kI bhAvanAyeM, brahmacaryavrata kI bhAvanAyeM tathA parigraha tyAgavata kI bhAvanAyeM 237-239, niyama 239, anagAra dharma (munidharma) 240, pAMca mahAvata 242, pAMca samiti 242, gupti 243, pariSaha jaya 243, aTThAIsa mUla guga 243, sApta bhaya 243, ATha madoM kA tyAga 243, pAriSa sAmAyika chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSma sAparAma tathA yathAkhyAta-244, dharma 244, anuprejA 245, mokSa prApti kA upAya--samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyak pAritra 245, samyagdarzana kI mahimA 246, jinapUjA 247, jimapUjA kI vidhiyA~ 248, dAna 249, cAra prakAra ke chAna 249, pAtra aura usake guNa 249, prazaMsanIya dAna 249, nindanIya dAna 250, dAna kA phala 251, toparatva
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI prApti 251, solaha bhAvanAyeM 251-253, ATha prAtihArya 253, bA~tIsa atizaya 253, draSya nirUpaNa-dharma 254, adharma 254, AkAza 255, lokaracanA--adholoka 255, madhyaloka 255, kaz2aloka 257, siddhakSetra 258, kAla 259, jIva 259, jJAnopayoga 260, darzanopayoga 260, jIva ke bheda 260, gati 260, indriya 260, kAya 260, yoga 261, veda 261, lezyA 261, kaSAya 261, jJAna 261, darzana 261, cAritra, 262, guNasthAna 262, nisargaja evaM adhigamaja samyagdarzana 262, nAmAdi nyAsa 262, nAma nikSepa 262, sthApanA nikSepa 262, dravya nikSepa 262, bhAva nikSepa 263, anuyoga 263, sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, ansara, bhAva tathA alpabahutva 263, bhavya jIva aura abhaya jIva 263, siddhajIva 264, saMsArI jIvoM kA janma 265, garbha, janma, jarAyuja, aNDaja, pota, upapAda janma, zarIra, audArika, vakrimika, AhAraka tathA kAmapa:--66. samora uDI mArthakatA 266, cAroM matiyoM meM paribhramaNa 267, karma siddhAnta 269, ATha karmazAnAparaNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, pudgala 269, Ayu, nAma, gotra tathA antarAya' 269-270, pAti tathA adhAti karma 270. pramANa aura nayapramANa 277, nama 270, anekAnta 271, saptamaMmI 271, sarvajJasiddhi 272, suSTi kartRtva niSedha 275, yajJa kA pracalana 276, yajJa kI utpatti 277, yaza kI puSTi meM zAstra pramANa 279, veda ke apauruSeyatva kA niSedha 279, veda zAstra nahIM hai 280, apUrva dharma kA niSetra 281, yajJa sambandhI vividha yuktiyoM kA khaNDana 281, manunya devoM kI mAnyatA kA niSedha 282, vividha dhArmika mAnyatAyeM-tApasa 283, pRthvI para sone vAle 285, bhojana tyAgI 284, pAnI meM DUbe rahane vAle 284, bhRgupAtI 284, zarIra zoSiNI kriyA karane vAle 284 tIrtha kSetra meM snAna karane vAle, dAna dene vAle tathA upavAsa karane vAle 284, zira muMDAnA, snAna tathA aneka prakAra kA gheSa dhAraNa karanA 284, agni praveza karane vAle 284, kuliGgI 285, maskarI 285, kRtAnta, vivi, deva tathA Izvara ko mAnane vAle 285, adhArmika kriyAyeM 285, kukRsa-sukRta 285, mukti kAsAdhana 286 / adhyAya 7 upasaMhAra ___ panacarita kA sAMskRtika mahatva 285, bhAratIya kathA sAhitya meM pamacarita kA sthAna 287-294, panacarita kA paravartI sAhitya para prabhAva-papacarita aura harivaMzapurANa 294, panavarita aura paupamariu 299-302 / sahAyaka grantha sUci 303-308 zabAnukramaNikA 309-327
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 padmacirata kA paricaya padmacarita ke kartA padmacarita ke kartA AcArya raviSeNa hai| inhoMne apane kisI saMgha, gaNagandA kA TAkendra nahIM ka snAtalo carcA bhI kI hai| apanI guru paramparA ke viSaya meM inhoMne svayaM likhA hai ki indra guru ke ziSya divAkara yati the, unake ziSya arhada' yati the, unake ziSya lakSmaNasena muni the aura unakA ziSya meM raviSeNa huuN| paM0 nAthUrAma premI ne raviSaNa ke senAnta nAma se anumAna lagAyA hai ki ye zAyada sena saMgha ke hoM aura inakI guruparamparA ke pUre nAma indrasena, divAkara sena, arhatsena aura lakSmaNa sena hoN| inake nivAsa sthAna, mAtA-pitA Adi ke viSaya meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai / padmacarita kA samaya padmacarita kI racanA ke viSaya meM raviSeNa ne likhA hai--jinasUrya zrI bardhamAna jinendra ke mokSa jAne ke bAda eka hajAra do sau tIna varSa cha: mAsa bIta jAne para zrI padmamuni (rAma) kA yaha parita likhA gayA hai| isa prakAra isakI racanA 734 vikrama (667 I0) meM pUrNa huii| padmacarita kI kathA vastu kA AdhAra padmacarita kI kathAvastu ke AdhAra ke viSaya meM raviSeNa ne likhA hai ki zrI varddhamAna jinendra ke dvArA kahA huA yaha artha indramati nAmaka gaNadhara ko prApta huA, anantara dhAraNIputra sudharmA ko prApta huA, anantara prabhAva ko prApta huA, prabhava ke anantara kItidhara AcArya ko prApta huaa| kItighara AcArya ke anantara anuttaravAgmI AcArya ko prApta huA tathA anutta gvAmmI AcArya kA - - 1. Aso dindragurodivAkarayatiH ziSyo'sya caahnmuni-| stasmAllakSmaNasenasanmuniradaH ziSyo ravistu smRtam || padma 0 123 / 168 2. nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 88 / 3. dvizatAmyadhika samAsahasraM samatIte'rddha caturthavarSayukta / jinabhAskarabarddhamAnasiddhezcaritaM padmamuneridaM nibaddham / / padma0 123 / 128
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti likhA huA prApta kara yaha raviSeNa kA prayatna prakaTa huA hai / " grantha ke antima parva meM isI prakAra kA ullekha milatA hai / " tadanusAra samasta saMsAra ke dvArA namaskRta zrI bhAna jinendra ne padmabhUmi kA jo bhArata kahA yA vahIM indrabhUti ( gautama gaNadhara ) ne sudharmA aura jambUsvAmI ke lie kahA / vahI jambUsvAmI ke praziSya uttaravAgmI AcArya ke dvArA prakaTa huaa| ye uttaravAgmI kauna the ? isake viSaya meM abhI taka koI jAnakArI nahIM prApta huii| inake dvArA likhita rAma kathA bhI Aja upalabdha nahIM hai / rAmakathA sambandhI prAkRta kI sabase prAcIna racanA vimalabhUri kRta paumapariyaM hai| paumacariyaM tathA padmacarita ko milAkara dekhane para yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki donoM kA kathAnaka sarvathA eka hai| donoM ko paraspara dekhane se isameM koI sandeha nahIM rahatA ki va eka dUsare ke bhASAtmaka rUpAntara mAtra haiM / " kisane kisakA anuvAda kiyA, yaha yahA~ vicAraNIya haiN| raviSeSa ne apanI racanA vikrama saM0 734 meM pUrNa kI, isakA unhoMne grantha meM hI ullekha kiyA hai / isa para kisI ko vivAda nahIM hai| vimala sUri ne vIra ni0 saM0 530 yA vi0 saM0 60 ke lagabhaga paumacariyaM kI racanA kI " isake viSaya meM vivAda haiN| DaoN0 harmana jaikobI usakI bhASA aura racanA zailI para se anumAna karate haiM ki vaha IsA kI tIsarI cauthI zatAbdI kI racanA hai / DaoN0 kI, ' 1 4. vartamAna jinendroktaH so'yamathoM gaNezvaram / : indrabhUrti pariprAptaH sudharma dhAraNIbhavam || padma0 1 / 41 / prabhavaM kramataH kIrti tato'nuttaravAgminam / likhitaM tasya samprApya ratheryatno'yamudgataH / padma0 1 / 42 / 5. nirdiSTaM sakalairnatena bhuvaneH zrI vaddha' mAnena yat / taevaM vAsavabhUtinA nigaditaM jambo praziSyasya ca / ziSyeNotaravAgmitA prakaTitaM padmasya vRtaM muneH / zreyaH sAdhusamAdhikiraNaM sarvottamaM maGgalam || padma0 1 32167 // 6. jaina sAhitya aura itihAsa ( nAthUrAma premI), pR0 102-108 / 7. paMcena vAsayA dusamAe tIsabarama saMjuttA | bIre sivie sabhI nivaddha imaM cariyaM // paumacariyaM (jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 87) 8. enasAiklopIDiyA oNpha rilijana eNDa Ithiksa, bhAga 7, pR0 437 aura mArbana rivyU disa0 san 1914 / 9. kIca saMskRta sAhitya kA itihAsa |
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 3 DaoN0 bulara Adi ise IsA kI tIsarI zatAbdI ke lagabhaga kI yA usake bAda kI racanA mAnate haiM, kyoMki usameM dInAra zabda kA aura jyotiSazAstra sambandhI kucha grIka zabdoM kA upayoga kiyA gayA hai| do0 ba0 kezavarAva ghuSa use aura bhI arvAcIna mAnate haiM / isa grantha ke pratyeka uddeza ke anta meM jo gAhiNI, zarama Adi chandoM kA upayoga kiyA gayA hai vaha unakI samajha meM arvAcIna hai / gIti meM yamaka aura sargAnta vimala zabda kA AnA bhI unakI dRSTi meM arcAcInatA kA ghotaka hai / " DaoN0 miTara niraja, DaoN0 laoNyamana Adi vidvAn vIra ni0 530 ko hI paumacariya kA racanAkAla mAnate haiM / 12 udyotanasUri ne apanI kuvalayamAlA meM jo vi0 saM0 835 meM samApta huI thI, vimala 13 ke vimalAMka (paumacaritha) ravi ke tA hai isase nizcita rUpa se itanA to avazya hI siddha hotA hai ki paumacariya vi0 saM0 835 se pUrva kI racanA hai | paM0 nAthUrAma premI padmacarita ko prAkRta paumacariya kA pallavita chAyAnuvAda mAnate haiM / isakI puSTi ke lie unake pramukha tarka nimnalikhita " hai / 6 1 1. donoM granthakartAoM ne apane-apane grantha meM racanAkAla diyA hai| usase spaSTa hai ki paumacariya padmacarita se purAnA hai / 2. padmacarita meM vistAra aura paumacariya meM saMkSepa pAyA jAtA hai / 3. donoM kA kathAnaka bilkula eka hai aura nAma bhI eka hai / 4 parvA yA uddezoM ke nAma prAyaH eka se haiM / 5. paumacariya ke antima padya meM vimala aura padmacarita ke parva ke antima padya meM ravi zabda AtA hai / 6. padmacarita meM jagaha-jagaha prAkRta AryAoM kA zabdaza: saMskRta anuvAda dikhalAI detA hai / 10. inTroDakzana TU prAkRta | 11. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 11 / 12. vahI, pR0 11 / 13. jArasiyaM vimalako vimalako tArisaM lahai atyaM / amayama iyaM ca sarasaM sarasaM ciya pAiaM jassa || 14. jehi kara ramaNijje varaMga paumANacariyacitthAre / kaNa salAhaNije te karaNo jar3iya raviseNau // - jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 88 / 15. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 89-90 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : padamaparita aura usameM pratipAdita saMskRti 7, mAhaNa zabda kI utpatti kI jo kathA (mA hanana kArkaH - hanana mata karopadama0 4 / 122) padmaparita meM milatI hai usase usake prAkRta srota kA hI tRmAna hotA hai| saMsthA prANa dahI malita hai| brAhmaNa vAnda se isa prakAra kI vyutpatti nahIM nikAlI jA sakatI 1 8, prAkRta se saMskRta kiye jAne ke aneka udAharaNa jaina sAhitya meM milate haiM / saMskRta se prAkRta meM anuvAda kiye jAne kA eka bhI udAharaNa nahIM miltaa| isase yaha bAta siddha hotI hai ki ravirSaNAcArya ne ise paumariya ke AdhAra se jaisA kA taisA rakha diyA hai, kintu padamacarita meM pasamacariya mA usake kartA kA kahIM bhI nAmollekha na kiyA jAnA uparyukta mata ke svIkAra karane ke bIca eka bahuta bar3I vAghA hai| ho sakatA hai ye donoM pramya eka dUsare ke chAyAnuvAda na hokara kisI anya pUrvavartI prAcArya ke chAyAnuvAda yA palla bita anuvAda hoM aura unakI yaha racanA Aja anupalabdha ho| isa dRSTi se padamacarita meM jina anuttaravAgmI manirAja kA ullekha AtA hai tathA jinakA likhA raviSeNa ko prApta huA, unhIM anuttaravAgmI mani praNIta anya ke AdhAra para donoM ne apanI racanA kI ho, yaha bhI ho sakatA hai| padamacarita ke AdhAra para kavi svayambhU ne apabhraMza meM paumacarita kI racanA lagabhaga AThavIM sadI ke prathama caraNa meM kii| isa racanA kA mUla sropta svayambha ne bhI vahI mAnA, jo ki raviNa ne mAnA thA / itanA vizeSa hai ki ki inhoMne apanI racanA raviSaNa ke padmacarita ke AdhAra para kI tho, ataH anta meM raviSeNa kA nAma bhI de diyaa| isase bhI uparyukta mantavya kI puSTi hotI hai| donoM granthoM ke adhyayana se itanA antara avazya jApta hotA hai ki jaba raviSeNa kI kRti pUrI taraha digambara paramparA kI hai saba vimalasUri ko kRti meM kucha bAteM digambara paramparA ke anukUla hai, kucha zvetAmbara paramparA ke anukUla 16. padma 1 / 42 / 17. DaoN. devendrakumAra jaina : paubhacariu (hindI anuvAda prastAvanA sahita) / 18. bakSamANamuhahara viNiggaya | rAmakahA Naieha kamAgama || 1 // esa rAmakahari sohantI ! gaNahara devahi dicha vahantI // 6 // pacchAi indabhUi AyarieM / puNu ghammeNaguNAlaMrie / / 7 / / puNu pahaveM saMsArArAeM phitti hareNa aNuttaravAeM // 8 // puNu raviseNAyariya psaaeN| buddhie athagAhiya phaharAeM / / 9 // -paumaparija, pR0 61
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 5 haiM aura kucha donoM ke pratikUla hokara tIsarI paramparA kI ora saMketa karatI haiM / isake kucha udAharaNa bhAratIya jJAnapITha ke sampAdaka DaoN0 AdinAtha neminAtha upAdhye tathA DA~0 hIrAlAla ne diye haiM / 11 paM0 pannAlAla sAhityacArya ne bhI isa para paryApta prakAza DAlA hai| ise duharAnA yahA~ piSTapeSaNa hI hogA / padmacarita kI kathAvastu RO padmacarita kI kathAvastu 123 parvo meM vibhakta hai| inameM kucha parvato bahuta bar3e-bar3e haiM aura kucha choTe haiM, kucha na bahuta bar3e haiM na bahuta choTe / prathama parva meM maGgalAcaraNa, sajjana durjana prazaMsA tathA grantha kI saMkSipta kathAvastu varNita hai / dvitIya parva meM rAjA zreNika kA vipulAcala para bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM jAne kA varNana hai / tRtIya parva meM rAjA zreNika kA gautama gaNadhara se rAmakathA ke viSaya meM jijJAsA prakaTa karanA gautama dvArA kathA sunAne kA mAdavAsana, kulakaroM kI utpatti, RSabhadeva kA janma tathA unake dIkSA kalyANaka Adi kA varNana hai / caturtha parva meM RSA yaha aura AhAra lenA, bhagavAn ko kaivalya kI prApti honA, bharata bAhubalI yuddha tathA brAhmaNavarNa kI sRSTi viSayaka carcA hai| paMcama parva meM cAra mahAvaMzoM kI baMdhAvali, ajitanAtha bhagavAn kA varNana tathA sagara cakravartI kA varNana hai / parva meM vAnaravaMza kA vistRta varNana hai| saptama parva meM rathanUpura ke rAjA indra kA varNana tathA rAkSasa vaMza meM dazAnana kI utpatti aura prabhAva varNita hai| navama parva meM bAli, sugrIva, nala, nIla Adi kI utpatti, rAvaNa dvArA kailAza parvata kA uThAyA jAnA tathA bAli ke prabhAva kI carcA hai / dazama parva meM sugrIva kA sutArA se vivAha, rAvaNa kA digvijaya ke lie nikalanA tathA rAjA sahasrarazmi kI jalakrIr3A, dIkSA Adi kA varNana hai / 11veM parva meM hisAyajJa kA itihAsa diyA gayA hai / 12 meM rAvaNa dvArA indra kI parAjaya tathA 13veM parva meM indra kA dIkSA lene, nirvANa prApta karane kA varNana hai| 14veM parva meM anantabala munirAja kA kevalajJAna tathA rAvaNa dvArA jo parastrI mujhe nahIM cAhegI, maiM use balAt nahIM cAhU~gA, isa prakAra kI pratijJA grahaNa kA ullekha hai / 15 parva meM pacanaja kI utpatti aura usakA aMjanA ke sAtha vivAha varNita kiyA gayA hai / 16 veM parva meM rAvaNa kA varuNa ke sAtha yuddha, pavanajaya kA usameM jAnA, aMjanA ke pratividveSa zyAma tathA saMbhoga zrRMgAra kA aMjanA kA garbha dhAraNa karanA, apamAnita kara ghara se 19. padmapurANa, pU0 7 ( prastAvanA) / 20. vahI, pR0 28-30 ( prastAvanA ) | varNana hai / 17veM parva meM nikAlA jAnA tathA hanu
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti mAn kI utpatti kI kathA kahI gayI hai| 18ce parva meM pavanaMjaya tathA aMjanA ke milApa kA varNana hai| 19veM parva meM varuNa ke viruddha hone para rAvaNa kA saba rAjAoM ko AmantraNa denA, hanumAna kA usameM jAkara parAkrama dikhAnA varNita hai| 20veM parva meM caubIsa tIrthaGkaroM tathA anya zalAkA puruSoM kA varNana hai| 21veM parva meM munisUyatanAtha tathA unake vaMza kA varNana, ikSvAku vaMkA ke prArambha kA varNana tathA kItighara aura sukomala muni kI dIkSA Adi kA ullekha hai| 22veM parva meM kI sighara tathA sukozala muni kA tapa, unakI sadagati tathA saudAsa kI kathA kahI gaI hai| 23ve parva meM nArada dvArA rAjA dazaratha aura janaka ko rAvaNa ke durvicAra kA saMketa tathA vibhISaNa dvArA dazaratha aura janaka ke putaloM ke sira kATe jAne kA varNana hai| 24ve parva meM kaikayA aura usakI kalAoM kA vistRta paricaya, dazaratha kA kAkayA ke sAtha vivAha paNita hai| 25veM parva meM rAjA dazaratha ke cAra putroM kI utpatti kA varNana hai| 26 parva meM rAjA janaka ke videhA se sotA aura bhAmaNDala ko utpatti, bhAmaNDala kA apaharaNa tathA candragati vidyAdhara / yahA~ usake vRddhi ko prApta hone kA varNana hai / 27veM parva meM mleccha rAjAoM dvArA janaka ke deza meM upadrava karane tathA dazaratha dvArA rAjA janaka kI sahAyatA kiye jAne ke kAraNa mlecchoM kI parAjaya tathA janaka kA dazaratha ke putra rAma ke lie apanI putrI sItA dene kA nizcaya aMkita / parva meM nArada ke kAraNa bhAmaNDala ko sItA ke prati Amakti, janaka kA mAyAmayI ghor3e dvArA harA jAnA tathA janaka dvArA yadi rAma vasAvarta dhanuSa car3hA deMge to sItA le sakeMge anyathA bhAmaNDala legA isa pratijJA kA varNana hai| 293 parva meM dadAratha dvArA ASTAnhika mahAparva kA manAyA jAnA tathA sarvabhUtahita muni ke Agamana kA varNana hai| 30 parva meM bhAmaNDala kA sautA tathA janaka se milana batalAyA gayA hai| 31veM parva meM zaraNa ke pUrvabhava, rAma ke rAjyAbhiSeka kI ghoSaNA, kaikrayA ko vara pradAna, bharata kA rAjyAbhiSeka tathA rAma lakSmaNa tathA sIlA kA vana gamana varNana pramukha viSaya hai| 32veM parva meM kekayA aura bharata kA rAma ko lauTAne kA prayAsa tathA nirAza hokara bharata kA rAjyazAsana saMbhAlanA vaNita hai| 333 parva meM vanakarNa ko rakSA tathA siMhodara-vacakarNa ko maitrI karAkara rAma-lakSmaNa ke Age bar3hane kA kathana kiyA gayA hai / 34kheM parva kA pratipAdya viSaya rAma-lakSmaNa dvArA mleccha rAjA ko AjJAkArI banAkara bAlakhilya ko bandhanamukta karAnA hai| 353 parva meM pakSapati dvArA rAma-lakSmaNa ke nivAsa ke lie rAmapurI kI racanA tathA rAma kA usameM nivAsa karanA vaNita 21 36veM parva meM lakSmaNa kA vanamAlA se vivAha hotA hai| 37 parva meM rAmalakSmaNa nartakI ke veSa meM jAkara ativIrya ko bandhana meM bAMdhakara mukta karate hai
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmaparita kA paricaya : tathA ativIrya dIkSA grahaNa karatA hai| 38ve parva meM lakSmaNa kA jitapadmA ke sAtha vivAha hotA hai| 39veM parva meM gama-lakSmaNa devabhUSaNa kulabhUSaNa muAne kA upasarga nivAraNa karate hai| 40 parva meM vaMzasthalapura ke rAjA suraprabha rAma kA abhivAdana karane haiN| rAma daNDaka bana ko prasthAna karate hai / 413 parva meM rAma lakSmaNa tathA sItA kA jaTAyu se milana hotA hai / 42veM parva meM pAtra dAna ke prabhAva se rAma-lakSmaNa ratna tathA svarNAdi se yukta hokara icchAnusAra daNDaka bana meM ghUmate haiM / 433 parva meM lakSmaNa dvArA zambUka vadha tathA unheM sUryahAsa khaDga kI prApti hotI hai| 443 parva meM rAma-lakSmaNa kA kharadUSaNa ke sAtha guddha hotA hai / kharadUSaNa kI sahAyatA ke lie gayaNa AptA hai| chala se vaha sItA ko hara le jAtA hai / 453 parva meM rAma sItA ke viyoga meM duHkhI hote haiM unako virASita se maitrI hotI hai / 46 parva meM rAvaNa sItA ke sAtha laMkA pahu~catA hai / maMdodarI bahuta rAmajhAtI hai lekina vaha nahIM maantaa| 47ve parva meM rAma kRSima sugrIva ( sAhasagati ) ko mArate haiM tathA yathArtha sugrIva kI taraha kanyAoM se vivAha karate haiN| 483 parva meM ratnajaTI batalAtA hai ki sItA ko rAvaNa hara le gayA hai| 49veM parva meM lakSmaNa kodizilA uThAte hai| vAnara lakSmaNa kI pAkti kA vizvAsa kara yuddha karane ke lie taiyAra hote hai / 49 parva meM hanumAna sItA ke pAsa rAma kA maMdeza bhejane ke lie laMkA jAte haiN| 503 parva meM hanumAna balapUrvaka rAjA mahendra ko parAsta karate hai| 51ve parva meM rAma ko gandharva kamyAmoM kI prApti hotI hai / 52veM parva meM hanumAna laMkA ke mAyAmayI koTa ko dhvasta kara laMkA sundarI ke sAtha vivAha karate haiN| 53ve parva meM hanumAna laMkA meM jAkara vibhISaNa se milate hai| bAda meM sItA ko gama kA sandeza sunAte haiN| anantara bandhanaba hone para ve rAvaNa ke samakSa jAkara bandhana tor3a laMkA ko naSTa-bhraSTa kara vApisa A jAte haiM / 54the parva meM hanumAn rAma ko sItA kI dayanIya sthiti kA nirUpaNa karate haiN| vidyAdhara rAma ko mApa le lakA kI ora prasthAna karate haiM / 55ve parva meM vibhISaNa rAyaNa se tiraskRta * hokara rAma se A milatA hai| 56ve parva meM rAma kI senA kA varNana hai| 57veM parva meM laMkA nivAsinI senA kI taiyArI tathA usakA laMkA se bAhara nikalane kA varNana hai| 58veM parva meM nala aura nIla ke dvArA hasta aura prazasta mAre jAte hai| 59 parva meM hasta-prahasta aura nala nIla ke pUrva bhaSoM kA varNana hai| 603 parva meM aneka rAkSasa mAre jAte haiN| rAma-lakSmaNa ko dilyAstra tathA siMhavAhinI aura garuDavAhinI vidyAyeM prApta hotI hai| 61veM parva meM sugrIva tathA bhAmaNDala nAgapAza se bA~dhe jAkara rAma lakSmaNa ke prabhAva se bandhanamukta hote haiN| 62veM parva meM vAnara aura rAkSasarvazI yoddhAoM kA yuTa hotA hai tathA lakSmaNa ko zakti
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- -..- .. .- .-. -.-. 8: padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti laga jAtI hai| 633 parva meM zaktinihata lakSmaNa ko dekha rAma vilApa karate hai| 64 parva meM eka aparicita manuSya vizalyA dvArA lakSmaNa kI zakti dUra hone kA upAya batalAtA hai| 653 parva meM vizalyA lakSmaNa kI zakti dUra karatI hai tathA lakSmaNa kA vizalyA ke sAtha vivAha hotA hai / 66 parya meM rAvaNa kA dUta rAma ke darabAra meM Akara rAvaNa ke pakSa kA samarthana karatA hai| yahA~ dUta ko kisI phala kI prApti nahIM hotI hai / 67 parva meM rAvaNa baharUpiNI vidhA siddha karatA hai| 68meM parva meM donoM senAyeM ASTAlika parva manAtI hai| 69veM parva meM rAvaNa zAntijinAlaya meM vidyA siddha karane ke lie bAsanArUta hotA hai| 70 parva meM aMgada Adi yoddhA vighna upasthita kara rAvaNa ko vicalita karane kA yatna karate haiM / 713 parva meM rAvaNa ko vidyA sica ho jAtI hai / 72kheM parva meM sItA kA mana vicalita karane kA rAvaNa aneka upAya karatA hai| anta meM sItA ko dInadazA dekhakara rAvaNa duHkhI hotA hai kintu vaha yuddha se vimukha nahIM hotA hai| 733 parva meM rAyaNa ke maMtrI tathA patnI mandodarI jase samajhAte haiN| 74beM parva meM rAvaNa aura lakSmaNa kA bhISaNa yuddha hotA hai / 75veM parva meM rAvaNa lakSmaNa para cakarana calAtA hai| para vaha tIna pradakSiNAyeM dekara lakSmaNa ke hAtha meM A jAtA hai| 76na parva meM lakSmaNa cakraratna calAkara rAvaNa kA anta kara dete haiN| 77ve parva meM rAvaNa kA banA pAyava prAdhikaraNa vikAte haiN| 78veM parva me indrajit, meghavAhana, kumbhakaraNa tathA bhaya Adi rAjAmaNa nirgrantha dokSA dhAraNa karate hai / mandodarI tathA candranakhA Adi rAniyA ApikA ke vrata grahaNa karatI hai / 79veM parva meM rAma aura sItA kA milana hotA hai| 80 parva meM rAma laMkA meM chaH varSa taka rahate haiN| 81veM parva meM nArada laMkA meM pahu~cakara rAma ke sApane kauzalpA, sumitrA Adi ke duHkha kA varNana karate haiN| 82 parva meM rAma, lakSmaNa tathA sotA iSTa mitroM ke sAtha ayogyA Ate hai| 83veM parva meM bharata ke nirveda kA tathA triloka maNDana hAthI kA varNana hai / 84veM parva meM vilokamaNDana hAmI vrata dhAraNa karatA hai| 85ve parva meM dezabhUSaNa tathA kulabhUSaNa kevalI hAthI aura bharata ke bhavAntaroM kA varNana karate hai| 86veM parva meM bharata dokSA dhAraNa kara lete haiN| kekayA 300 striyoM ke sAtha AryikA jAna jAto hai| 87veM parva meM vilokamaNhana hAthI samAdhi dhAraNa kara brahmottara svarga meM deva hotA hai | bharata kA nirvANa hotA hai / 88veM parva meM rAma-lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka hotA hai| rAma-lakSmaNa anya rAjAoM ko dezoM kA vibhAga karate hai / 89veM parva meM zatrudhna mathurA kA rAjya mA~gakara madhu se yuddha karate haiM / ghAyala madhu muni dIkSA dhAraNa kara lete haiN| 90veM parva meM ghamarendra kupita hokara madhurA meM roga phailAtA hai| zatrughna ayodhyA vApisa A jAte haiN| 913 parva meM TIMI" .. -:
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 9 zatrughna ke pUrvabhavoM kA varNana hai / 92veM garva meM saptarSiyoM (sAta muniyoM) ko sItA AhAra detI hai / 93 parva meM rAma ko zrIdAmA aura lakSmaNa ko manoramA kanyA kI prApti hotI hai / 94veM parva meM rAma-lakSmaNa kA aneka vidyAdhara rAjAoM kA vaza meM karanA tathA lakSmaNa kI aneka striyoM aura putra kA varNana hai / 95veM parva meM sItA svapna dekhatI hai| dvitIya svapna kula aniSTakAraka jAna usakI zAnti ke lie jinendrArcana karatI hai / 96veM parva meM prajA rAma se sItA ke lokApavAda kI carcA kahatI hai / 97veM parva meM kRtAntavaka senApati jina madiroM ke darzana karAne ke bahAne jIvA kI jaMgala meM le jAkara chor3a AtA hai / 98 parva meM jaMgha sItA ko dharma bahina samajhakara sAntvanA detA hai / 99 parva meM sotA ko vajaMgha bar3I vinaya ke sAtha apane yahAM rakhatA hai| kalAntavakra senApati lauTakara rAma ko sItA kA saMdeza sunAtA hai| 100 parva meM sItA ke garbha se anaGgalavaNa aura madanAGkuza kI utpatti hotI hai / 101 veM parva meM vaJcajaMtra apanI battIsa putriyAM yaNa ko dene kA nizcaya karatA hai| pRthu kI putrI kanakamAlA kA aGkuza se vivAha hotA hai| donoM putra digvijaya ko nikalate haiM / 102veM partha meM rAma-lakSmaNa ke viSaya meM jAnakArI prApta kara donoM putra senA sahita jAkara ayodhyA ko ghera kara ghora mRddha karate haiM / 103 parva meM pitAputroM kA milana hotA hai 104 meM parva meM sotA kI agni parIkSA ke lie agnikuNDa banAyA jAtA hai| 105 veM parva meM sItA kI agni parIkSA tathA usakA cirAga vaNita hai / 106 veM parva meM rAma, lakSmaNa aura sItA ke bhavAntaroM kA vidhecama hai / 107 parva meM kRtAntakka senApati dokSA le letA hai / 108veM parva meM sItA ke donoM putra lavaNa aura aGkuza ke caritra kA nirUpaNa hai / 109 parva meM sItA kA taiMtIsa dina sallekhanA dhAraNa kara svarga meM pratIndra hone kA varNana hai / 110 parva meM rAjA kA candrarazra kI do putriyoM kramaNaH lavaNa aura aMkuza kA varaNa kara letI haiM / 111veM parva meM mAmaNDala kI vajrapAta se mRtyu ho jAtI hai / 112 parva meM hanumAn kA virAga, dIkSA dhAraNa karanA / 114veM parva meM sodharmendra dvArA yaha bandhanoM meM sneha bana kA TUTanA sarala nahIM, varNita hai / mukha se rAma kI mRtyu kA jhUThA samAcAra sunakara lakSmaNa kA 116 veM parva meM lakSmaNa ke niSprANa zarIra ko 117 veM parva meM sugrIva, vibhISaNa Adi rAma ko samajhAte haiM / 118 parva meM kRtAntavakra senApati ke jIva deva ke samajhAne para rAma lakSmaNa kA dAha saMskAra kara dete haiM / 119veM parva meM rAma anaja lavaNa ko rAjya de dIkSA le lete haiM / 120 meM parva meM rAma kA caryA ke lie nagarI meM Ane vayA nagarI meM kSobha ho / 113veM parva meM hanumAn kA kahA jAnA ki saba 114veM parva meM devoM ke nidhana ho jAtA hai| rAma godI meM liye phirate I
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti jAne ke kAraNa lauTa jAne tathA 121 veM parva meM vana meM rAma ko bahAra lAbha hone kA varNana hai / 122 parva meM sItA kA jIva rAma ko tapasyA se gAne kA prayatna karatA hai / 923veM parva meM mItA kA jIva naraka meM jAkara lakSmaNa tathA rAvaNa ko saMbodhatA hai| rAma kA nirvANa hotA hai / anta meM raviSeNa ne apanI prazasti likhI hai / kathAnaka rUr3hiyA~ padmacarita meM kathAnaka rUr3hiyoM ko grahaNa kiyA gayA hai| ye kathAnaka rUr3iyA~ raviSeNa ko pUrvavartI racanAoM ( lokapracalita rAmAyaNa, paumacariya yA anya AcAryakRta granthoM, jinakA unhoMne nAma nirdeza kiyA hai ) tathA lokamAnasa se prApta huI hoNgii| inameM rUpa parivartana yA yathecchAnusAra rUpa banAnA / jaisecapalakheNa nAma kA vidyAghara sItA kA haraNa kara sthanUpura le gayA thA ), 21 devI zaktiyoM kA sahayoga ( vibhinna devIya zastrAstroM Adi kA sahayoga), adabhutakRzya ( rAvaNa dvArA kailAza parvata uThAyA jAnA, mAyA nirmita aneka zIza, 23 adbhuta padArtha (puSpaka vimAna 24 Adi), premI ke viraha meM prANa smAga karane ke dRr3ha saMkalpa ke samaya premikA ko premI kI prApti 25 Adi kathAnaka rUr3hiyoM kA prayoga huA hai / R rAma kathA kA eka dUsarA rUpa jaina rAma kathA kA eka dUsarA rUpa hameM guNabhadra (897 I0 ) kusa uttara-purANa meM milatA hai | guNabhadra ko rAma kathA kA saMkSipta kathAnaka isa prakAra hairAjA dazaratha vArANasI ke rAjA the| rAma kI mAtA kA nAma sutrAlA aura lakSmaNa kI mAtA kA nAma kekayI thaa| bharata, zatrughna anya kisI rAnI se utpanna hue, jisakA nAma nahIM diyA hai| dazAnana vinami vidyAdhara vaMza ke pulastya kA putra hai| kisI dina vaha amitavaMga kI putrI maNimatI ko tapasyA karate dekhatA hai aura usapara Asakta hokara usako sAdhanA meM vighna DAlane kA prayatna karatA hai, maNimatI nidAna karatI hai ki maiM dazAnana kI putrI hokara use mAU~gI | mRtyu ke pazcAt vaha rAvaNa ko rAnI mandodarI ke garbha meM AtI hUM / bhaSyavaktAoM ne yaha kahA ki yaha kanyA ApakA nAza karegI / ataH rAvaNa use maMjUSA meM rakhavAkara marIci ke dvArA jamIna meM gar3avA detA hai / hala kI noka se ulajha jAne ke kAraNa vaha maMjUSA dikhalAI detI hai aura logoM dvArA janaka ke pAsa le jAI jAtI hai / janaka maMjUSA ko kholakara eka kanyA ko dekhate 21. padma0 28/60-99 / 23. vahI, 75/23, 24, 25 // 25. vahI, 36 / 35-49 / 22. padma0 9/136, 137 / 24. vahI, 4484
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ parita kA paricaya : 11 aura usakA nAma sItA rakhakara ume putro kI taraha pAlane haiN| jaba vaha vivAha yogya hotI hai taba janaka cintita hokara eka rAja karate haiN| yajJa kI rakSA ke lie janaka rAma-lakSmaNa ko bulAte haiM / yajJa samApta hone para rAma aura sItA kA vivAha hotA hai| yajJa ke samaya rAvaNa ko nimaMtraNa nahIM bhejA gayA thA ataH vaha kruddha ho jAtA hai| nArada ke mukha se sItA kI atyadhika prazaMsA sunakara vaha usako hara lene kA vicAra karatA hai / vATikA meM vihAra dUra le jAtA hai / ki maina mUMga ko AzA detA hai| jaba rAma aura sItA vArANasI ke nikaTa citrakUTa ko karate haiM taba marIci svarNamRga kA rUpa dhAraNa kara rAma ko itane meM rAvaNa rAma kA rUpa dhAraNa kara sItA se mahala meM bhejA hai aura vaha sItA ko pAlakI para yaha pAlakI puSpaka hai, jisake dvArA vaha sItA ko laMkA le jAtA hai / rAvaNa sItA kA sparza nahIM karatA, kyoMki pativratA ke sparza se usako AkAzagAminI vidyA naSTa ho jAtI hai| dazaratha ko svapna dvArA jJAta hotA hai ki rAvaNa ne sItA kA haraNa kiyA hai, vaha rAma ke pAsa yaha samAcAra bhejate haiN| sugrIva aura hanumAn bAli ke viruddha sahAyatA mAMgane pahu~cate haiN| hanumAna laMkA jAkara sItA ko sAnvanA dene ke bAda lauTate haiN| isake bAda lakSmaNa bAli batra karate haiM aura sugrIva ko rAjya kA uttarAdhikArI banAte haiM / vAnaroM aura rAma kI senA vimAna se laMkA pahueNcAI jAtI hai| yuddha meM lakSmaNa cakra se rAvaNa kA sira kATa dete haiM / rAma parIkSA kiye binA sItA ko svIkAra karate haiN| isake bAda donoM digvijaya karate haiN| kucha varSa bAda rAma-lakSmaNa, bharata tathA zatrughta ko rAjya dekara vArANasI lauTa Ate haiN| sItA ke apavAda kA aura usake kAraNa use nirvAsita karane kA isameM ullekha nahIM hai / lakSmaNa eka asAdhya roga se marakara naraka jAte haiN| rAma, lakSmaNa ke putra pRthvIsundara ko rAjya dekara aura mItA ke putra ajitaMjaya ko yuvarAja banAkara aneka rAjAoM aura sItA ke sAtha jinadIkSA dhAraNa kara lete haiN| rAma tathA hanumAn anta meM mokSa prApta karate haiM / isa prakAra uttarapurANa kI kathA meM nimnalikhita hotA hai vaiziSTya dRSTigocara 1. isameM sotA ko rAvaNa tathA mandodarI kI putrI mAnA hai / 2. dazaratha ayodhyA ke rAjA na hokara vArANasI ke rAjA hai / 3. sItA ke lokApavAda tathA usake nirvAsita karane kA isameM ullekha nahIM hai / kahatA hai car3hane kI 26. nAthUrAma premI jaina sAhitya aura itihAsa, pU0 93-94 / bulke : rAma kathA, pR0 77, 78, 79 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 4. lakSmaNa kI mRtyu rAma kI mRtyu ke samAcAra ke kAraNa na hokara kisI asAdhya roga se batalAI gaI hai / 5. kaikayI ke haTha karane tathA rAma ko vanavAsa dene kA isameM koI kathana nahIM hai| 6. svarNamRga ke pIche rAma ke daur3ane ke bAda rAvaNa rAma kA veSa dhAraNa kara sItA ko pAlakI meM baiThAkara le jAtA hai| 7. lakSmaNa ke dvArA yahA~ bAli bagha hotA hai| 8. sItA ke ATha putra the| inameM lava-kuza kA ullekha nahIM hai / padamacarita aura uttarapurANa kI kathAoM meM isa prakAra bheda kyoM pdd'aa| isake viSaya meM vicAra karate hue paM. nAthUrAma premI ne apane jaina sAhitya aura itihAsa meM likhA hai ki palamacariya aura padmaparita kI kathA kA adhikAMza vAlmIki ke DhaMga kA hai aura uttarapurANa kI kathA kA jAnakI janma viSNupurANa ke DhaMga kA hai| dazaraSa banArasa ke rAjA the, yaha bAta bauddha jAtaka se milatIjulatI hai| uttarapurANa ke samAna usameM bhI sItA nirvAsana, lava-kuza janma Adi nahIM hai arthAt bhAratavarSa meM rAmakrayA kI jo tIna paramparAyeM hai ye jaina sampradAya meM bhI prAcInakAla se calI A rahI haiN| pacamacariya ke kartA ne kahA hai ki usa padmacarita ko maiM kahatA hU~ jo AcAryoM ko paramparA se calA A rahA hai aura nAmAvalI nibaddha hai| isakA artha yaha hai ki rAmacarita usa samaya nAmAvalI rUpa meM thA arthAta usameM kathA ke pradhAna pAtroM ke, unake mAtA, pitAoM aura sthAnoM bhavAntaroM Adi ke hI nAma hoMge / vaha pallavita kathA ke rUpa meM na hogA aura usI ko vimala sUri ne vistRta carita ke rUpa meM racanA kI hogI / isa prakAra guNabhadra kI rAmakathA ke AdhAra ke viSaya meM paM0 nAthUrAma premI isa prakAra likhate hai-'hamArA anumAna hai ki guNabhadra se bahuta pahale vimalasari ke samAna kisI anya AcArya ne bhI jainadharma ke anukUla sropapattika aura vizvasanIya svatantra rUpa se rAma kathA likhI hogI aura vaha guNabhadrAcArya ko guru paramparA dvArA milI hogI / 25 guNabhada ke guru jinasena ne apanA AdipurANa kavi paramezvara kI gadyakathA ke AdhAra se likhA thaa| guNabhadra kI guruparamparA ke do aura nAma kannA bhASA ke kavi cAmuNDarAya kI racanA meM milate --" -- - - 27, pAmAvaliyanibaddhaM AyAriyaparaMparAgaya samcha / bocchAmi paumacariya ahANuputriya samAseNa / / 8 / / nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 95 / 28. vahI, pR0 95 / 29. vahI, pR. 96 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 13 hai| cAmuNarAya triSaSThilamaNa mahApuruSa ke lekhakoM kI sUcI nimnalikhita dete hai- kUcibhaTTAraka, nandimunIzvara, kavi paramezvara, jinasena, guNabhadra / padmacarita ke dUsare parva meM rAjA zreNika apane mana meM vicAra karatA hai ki o jinazcama ke prabhAva se uttama ganuSya the, uccakula meM utpanna hue the, vidvAn pe aura vidhAoM ke dvArA jinake mana prakAzamAna the, aise rAvaNa Adi laukika anyoM meM carvI, madhira tathA mAMsa kA bhakSaNa karane vAle rasamasa sune jAte haiN|" rAvaNa kA bhAI kumbhakaraNa mahAbalavAna thA aura ghora nidrA se yukta hokara cha: mAha taka nirantara sotA rahatA thA / 22 yadi madonmata hAthiyoM ke dvArA bhI sasakA madana kiyA jAya. tape hA tela ke kar3AhoM se usake kAna bhare jAveM aura merI aura zavoM kA bahuta bhArI pabda kiyA jAya to bhI samaya pUrNa na hone para vaha jAgRta nahIM hotA thA / 23 bahuta bar3e peTa ko dhAraNa karane vAlA vaha kumbhakaraNa jaba jAgatA thA taha bhUkha aura pyAsa me itanA vyAkula ho uThatA thA ki mAne jo bhI zAdi dikhAI meM heM samA isa prakAra vaha bahuta hI dudara thA / " tithaMca manuSya aura devoM ke dvArA tapti kara punaH so jAtA thaa| usa samaya usake pAsa koI anya puruSa nahIM Thahara sakatA thA / 5 kitane Azcarya kI bAta hai ki pApavarddhaka khoTe granthoM kI racanA karane vAle murkha kukaviyoM ne usa vidyAdhara kumAra kA kaisA bIbhatA citraNa kiyA hai ?36 jisameM yaha saba paritra citraNa kiyA gayA hai, vaha anya rAmAyaNa ke nAma se prasiddha hai aura jisake viSaya meM yaha prasiddhi hai vaha sunane vAle manuSyoM ke tatkSaNa samasta pApa naSTa kara detA hai / 27 padmacarita ke isa ullekha se spaSTa hai ki usake samaya vAlmIkIya rAmAyaNa yA usa jaisI koI dUsarI rAmAyaNa avazya prasiddha rahI hogI, jisameM upayuksa mAnyatAoM kA varNana raviSeNa ko milA hogaa|38 padmacarita meM Aye varNanoM se yaha to avazva siddha hotA hai ki raviSeNa dvArA do maI kathA ke bahuta se aMza bAlmIkIya rAmAyaNa se milate-julate hai| Adhunika anveSakoM ne mahA'bhArata ke droNaparva, zAntiparva tathA anya nirdezoM se anumAna lagAyA hai ki bAlmIki rAmAyaNa se pUrva bhI rAmakathA sambandhI AkhyAna pracalita the jinake 30. rAmakathA-pR. 77-78 (le0 buruuke)| 31, padma 2 / 230231 / 32. padmacarita 20232 / 33. padma0 rA233-234 / 34. padma0 2 / 235 / 35. padma0 2 / 236 / 36. vahI, 2 / 237 / 37. vahI, 22238 / 38. pandrazekhara pANDeya tathA vAAntikumAra nAnUrAma vyAsa : saMskRta sAhitya kI rUparekhA, pR0 12 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti AdhAra para vAlmIki ne apanI rAmAyaNa kI racanA kii| ho sakatA hai inhIM AkhyAnoM se raviSeNa ne bhI apanI kathAvastu kA bahuta kucha aMza grahaNa kiyA ho ! isake atirikta usake sAmane jainAcAryoM dvArA pratipAdita paramparA bhI rahI hogI jisameM rAvaNa mAdi ko uttama uccakula meM utpanna vidvAn aura vidyA se yukta kahA gayA hogA / vidvAnoM kA vicAra hai ki vAlmIki muni se bhI pahale sUtoM aura kuzIlavoM dvArA pravartita pracArita rAma sambandhI kathAoM kA saMkalana kara kisI dUsare hI muni maharSi ne rAmAyaNa kAvya kI racanA kii| usakA nAma sambhavataH bhArgacacyavana thaa| isakA vizeSa vivaraNa hameM mahAbhArata detA hai aura sAtha hI mahAbhArata se hameM yaha bhI vidita hotA hai ki bhArgavacyavana bhRgu maharSi kA putra thaa| bauddha mahAkavi azvaghoSa ke buddhacarita se hameM mahAbhAratakAra ke ukta kathana kI satyatA isa rUpa meM milatI haiM ki vyavana maharSi jisa rAmakathA kI racanA meM saphalakAma ho sakA thA, usako vAlmIki ne pUrA kiyaa| yahI kAraNa hai ki bAda meM cyavana aura vAlmIki ko bhramavazAt eka mAna liyA gayA / hinduoM ke aSTAdaza mahApurANoM meM rAmakathA kI sabala varSAe~ hai aura una carcAoM ke ati prAcIna hone kA itihAsa milatA hai| ina carcAoM meM bAlmIki rAmAyaNa ke pUrvApara aneka rAmAyaNa granthoM kI racanA kA nirdeza pAyA jAtA hai / 45 40 padmacarita kI bhASA aura zailI padmacarita saMskRta mahAkAvya kA eka acchA pratIka hai| isakI zailI sarala, prabhAvazAlI aura zAnta hai| yaha maGgalAcaraNa tathA vastunirdeza pUrvaka prArambha hotA hai / isameM aneka parva haiN| vana, parvata, nadiyoM tathA RtuoM Adi ke prAkR tika dRzyoM, janma vivAhAdi sAmAjika utsavoM evaM rasoM, zrRMgArAtmaka hAva-bhAva, vilAsoM tathA sampatti vipatti meM sukha duHkhoM ke utAra car3hAvoM kA kalAtmaka hRdayagrAhI citra isameM upasthita kiyA gayA hai / yathAsthAna isameM dhArmika upadezoM kA bhI samAveza kiyA gayA hai| bIca-bIca meM prasaMgAnusAra aneka kathAyeM jor3akara ise adhika rocaka banAyA gayA hai| ye kathAyeM niyata DhaMga se prArambha hotI haiM aura unake varNana bhI niyata DhaMga se calate haiM / upadeza kI dRSTi se kathAoM meM sundara sundara vicAra pAyeM jAte haiN| aisI kathAyeM jinakA sAkSAt uddezya mano raMjana ke sthAna para upadeza hai, padmacarita meM pAI jAtI hai| naitikatA aura 39 padma0 2 / 230, 231 / 40. vAcaspati gairolA saMskRta sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 157 / 41. vahI, pR0 158 |
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 15 ghAmiphaptA ke prati inameM jhukAva hai| svArthaparaka icchAoM kA tyAga, sArvabhauma kriyAzIla paropakAra kI bhAvanA, kalyANa se yukta AkarSaka darzana kA varNana, vyAkhyAna saura upadeza hamakA pradhAna hoya hai| isake adhyayana karane para hameM jJAta hotA hai ki prANiyoM ke karma phaloM ko dikhalAne meM raviSeNa adhika ruci rakhate the| unameM sAmane pala bitA kA zu darza nahIM pA : apane varNanoM meM bhASA kI jaTilatA ko dUra karane ke sAtha-sAtha ve apanI pratibhA tathA bhASA para adhikAra pradarzita karane ke lie ucyata rahate haiN| unakA uddezya abhivyakti kI athArthatA tathA artha kI spaSTatA hai| prAyaH bar3e-bar3e samAsoM kA unhoMne prayoga nahIM kiyA hai| inakI zailI ko sAdhAraNa kAvya kI utkRSTa daulI kahA jA sakatA hai| ye karNaphaTa dhvaniyoM tathA atyukti athavA zamdADambara se bhI bacanA cAhate haiM / alaGkAroM kI apekSA artha para adhika dhyAna denA unakI vizeSatA hai, lekina isakA yaha tAtparya nahIM ki padmacarita meM alaGkAra hai hI nhiiN| padmacarita meM alaGkAroM kA prayoga paryApta mAtrA meM huA hai| yaha grancha upamA, anuprAsa, utprekSA, rUpaka, ilepa Adi alaMkAroM kA bhANDAra hai| mahadevI kA varNana karate hue utprekSA kA sahArA lekara raviSeNa kahate haiM 'vaha (maedevI) dusare ke manogata mAtra ko samajhane vAlI thI, isalie aisI jAna par3atI thI, mAnoM AtmA meM hI usake svarUpa ko racanA huI ho| usake kArya tInoM lokoM meM vyApta the isalie aisI jAna par3atI thI mAnoM mukta jIva ke samAna hI usakA svabhAva yA / 12 usakI pravRtti puNyarUpa thI isalie aisI jAna par3hatI thI mAnoM jinavANI se hI usakI racanA huI ho| yaha tRSNA se bhare bhRtyoM ke lie dhanavRSTi ke samAna thI isalie aisI jAna par3atI thI, mAnoM amRtasvarUpa hI ho / '45 rAjA Nika kA zleSamaya varNana karate hue kavi kahatA hai vRSaghAtIni no yasya caritAni hareriva / naizvarthaceSTitaM dakSavatApi pinAkivat // 2061 gotranAzakarIceSTAnAmarAdhipateriva / nAtidaNDagrahaprItikSiNAzAvibhoriva / ) 2162 46. nirmitAramasvarUpeva paracittapratItiSu / middhajIvasvabhAveva trilokavyAptakarmaNi / / padmA 3 / 97 / 43. puNyavRttitamA janyA zrutyeva parikaligatA / amRtAtmaiva tRSyatsu bhRtyeSu vasuvRSTivat / / padma0 3398 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : padamacarita aura usameM pratipAdita saMskRti hari arthAt viSNu kI ceSTAyeM to pRSaghAtI arthAt vRSAsura ko naSTa karane bAlI thI para usakI ceSTA vRSaghAtI arthAt dharma kA ghAta karane vAlI nahIM thii| isI prakAra mahAdeva jI kA vaibhava dakSabargatApi arthAta rAjA dakSa ke parivAra ko santApa pahu~cAne vAlA thA parantu usakA vaibhava dakSa vargatApi arthAt catura manuSyoM ke samUha ko santApa pahu~cAne vAlA nahIM thaa| jisa prakAra indra kI ceSTA govavinAzakArI arthAt parvatoM kA nAza karane vAlI thI usI prakAra usakI beSTA govanAzakArI bharthAt vaMza kA nAza karane vAlI nahIM pI aura jisa prakAra dakSiNadizA ke adhipati yamarAja ke atidaNDaprIti arthAta daNDadhAraNa karane meM adhika prIti rahatA hai usI prakAra usake atidaNDagrahaprIti arthAt bahuta bhArI sajA dene meM proti nahIM rahatI thii| strI ke rUpa saundarya kA citraNa karane meM kaSi kI kalpanA me kamAla dikhAyA hai| udAharaNArtha aMjanA ke zArIrika saundarya ke viSaya meM kavi kI karupanA dekhie 'aMjanA sundarI apane mukha rUpI pUrNa candramA ko kiraNoM se bhavana ke bhItara jalane vAle dIpakoM ko niSphala kara rahI thI tathA usake soda kAle aura lAlalaFini ko kAlisa dizA 2-fait ho rahI thI / yaha sthUla, unnata evaM sundara stanoM ko dhAraNa kara rahI thI, usase aiso jAna par3atI yo mAnoM pati ke svAgata ke lie zRGgAra rasa se bhare hue do kalaza hI dhAraNa kara rahI thii|41 navIna pallavoM ke samAna lAla-lAla kAnti ko dhAraNa karane vAle tathA aneka zubhalakSaNoM se paripUrNa usake hAtha aura paira aise jAna par3ate the mAnoM nala rUpI kiraNoM se saundarya ko hI ugala rahe hoM / / usakI kamara patalI to tho hI Upara se stanoM kA bhArI bonA par3a rahA hai isalie vaha kahIM TUTa na jAya isa bhaya se hI mAno use trinali rUpa rassiyoM se usane kasakara bAMdha rastrA paa| vaha aMjanA jina golabhAola jAMghoM kA dhAraNa kara rahI zrI ve kAmadeva ke 44. sampUrNavaktracandrAMzuviphalIkRtadIpikAm / sitAmitAruNacchAyacakSuHsaritadiGmukhAm' / / padma0 15 / 140 / 45. Abhogino samuttuGgI priyAya hariNo kuco / kalazAviva bibhrANAM zRGgArarasapUrito / / padma0 15 / 141 / 46. navapallacasamajhAyaM pANipAda sulakSaNam / samugiradivAbhAti lAvaNyaM nakharazmibhiH // padma0 15 / 142 / 47. stanabhArAdivodArAmadhyaM bhaGgAbhizaGkayA / trithalodAmabhibaddhaM vapatI tanutAmRtam // padama0 155143 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarakasa ke samAna athavA mada aura kAma ke saundarya rUpI jala ko bar3hAne vAlI nadiyoM ke padmacarita kA paricaya : 17 bA~dhane ke stambha ke samAna athavA samAna jAna par3atI thIM / 4 aMjanA kI mUrtimatI rAtri ke rUpa meM kavi kI yaha kalpanA kitanI sundara aura sAkAra hai 'usakI ( aMjanA) kI kAnti nIla kamaloM ke samUha ke samAna ghI, yaha mukkAphala rUpI nakSatroM se sahita thI tathA patirUpI candramA usake pAsa vidyamAna bhA isalie vaha mUrtidhAriNI rAtri ke samAna jAna par3atI thI / 49 saundarya ke viSaya meM apanA mata vyakta karate hue kisI lekhaka ne kahA haidekhA jAtA hai ki bAhya jagat ke sAtha samparka hone para hamAre jAtIya saMskAra tathA vaiyaktika ruciyoM anajAne hI apanI madhukarI vRtti se tila-tila cuna-cunakara aneka vastuoM kI tilottamA athavA Adarza pratimAyeM hamAre mAnasa meM banA lesI hai aura jo bAharI vastu hamArI banAI usa ( vastu) kI mAnasa pratibhA se jitanA adhika sAdRzya rakhatI hU~ yaha hameM utanI hI sundara tathA priya lagatI hai kyoMki usake rUpa raMga Adi hamAre antaHkaraNa ke ghaTaka saraca ke AnandAMza ko usake jJAnAMza kI apekSA adhika uttejita kara dete haiM / vastutaH hamAre hRdaya kA yaha AnandAMza hI sondarya hai jo kisI vastu ke sAkSAt darzana yA usake dhyAna se ubuddha hokara hameM tanmaya kara detA hai aura usa vastu para par3akara use sundara tathA priya banA detA hai / 50 saundarya kA yaha rUpa raviSeNa kI aMjanA meM hameM sAkAra dikhAI detA hai --- 'bahU (aMjanA) aisI jAna par3atI thI mAnoM tIna loka kI sundara striyoM kA rUpa ikaTThA kara usake samUha se hI usakI racanA huI thii| usakI prabhA nIla kamala ke samAna sundara thI, hasta rUpa gallaba atyanta prazasta the, caraNa kamala ke bhItarI bhAga ke samAna the, stana hAthI ke gaNDasthala ke tulya dhe / usakI kamara patalI thI, nitamba sthUla the, jaMdhAyeM uttama ghuTanoM se yukta thIM, usake zarIra meM zubha lakSaNa the, usakI donoM bhujalatAyeM praphulla mAlatI kI mAlA ke samAna J 48. tUNI manobhuvaH stambha bandhanaM makkAmayoH / suvRttau vibhratIbhUrU nadI lAvaNyavAhinI || padma0 15 / 144 / 49. indIvarAvalIkAyAM yuktAM muktAphalohubhiH / AsaktAM priyacandreNa mUtramiva vibhAvarIm / padma0 15 / 145 / 50. vAgIzvara vidyAlaMkAra : kAlidAsa aura usakI kAvya kalA, pu0 173 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti komala thiiN| kAnoM taka lambe evaM kAntirUpI mUTha se yukta usake donoM netra aise jAna par3ate the mAnoM kAmadeva ke sudUragAmI bANa hI hoM / '51 prakRti ko mAnavIya rUpa dene meM raviNa ne apanI pratibhA tathA kAlpanika zakti kA acchA paricaya diyA hai / narmadA kA varNana karate hue ve kahate hai 'vaha narmadA taraMga rUpI bhakUTI ke rilAsa se mukta thI, Avarta rUpI nAbhi se sahita thI, tairatI huI machaliyA~ kI usake netra the, donoM vizAla taTa hI sthUla nitamma the, nAnA phUloM se vaha vyApta thI aura nirmala jala hI usakA vastra thA ! isa prakAra uttama nAyikA ke samAna thI / (aisI narmadA ko dekha rAvaNa mahAprIti ko prApta huA) marmadA kI vibhinna avasthAoM kA varNana karate hue ve kahate hai--- vaha narmadA kahIM to unna magaramacchoM ke samUha se vyApta hone ke kAraNa gambhIra thI, kahIM vega se bahatI thI, kahIM manda gati se bahatI thI, kahIM kuNDala ko taraha Ter3hI-mer3hI cAla se bahatI thI / nAnA ceSTAoM se bharI huI thI, tathA bhayaMkara hone para bhI ramaNIya thii|53 chanda yojanA kI dRSTi se padmacarita kI racanA adhikAMza anuSTup54 zlokoM meM huI hai| anuSTup ke atirikta isame zAdUlavikrIDita," mAlinI, 4 51. ...."trailokyasundarIrUpasandohenaiva nirmitA / pama0 15 / 16 / nIlanIrajanirbhAsA prazastakarapallavA / padmagabhicaraNA kumbhikumpa nibhastanI / / padma 15 // 17 / tanumadhyA pRthuzroNI sujAnUrU: sulakSaNA / praphullamAlasImAlAmRdubAhulatAyugA // padma0 15:18 / karNAntasaMgate kAmsikRtapuGale sudarI / iSU te kAmadevasya nanu tasyA vilopane // padma 16619 / 52. taraGgabhrUvilAsAtyAmAvartottamanAbhikAm / bisphurakapharIneSAM pulinoskalatrikAm / / nAnApuSpasamAkoNI vimalodakavAsasam / parAGganAmivAlokya mahAprItimupAgataH / / padma0 10 // 61, 62 / 53, ugranakrakulAkAntA gabhIrA veginI kvacit / paSimana prasthita mandaM kyacitkuNDalagAminIm / / nAnAceSTitasampUrNI kautukavyAptamAnasaH / avatIrNaH satAM bhImAM ramaNIyAM ca sAdaraH // padma0 10163, 64 / 54. padma0 107 / 68 / 55. padmaH 11.2 / 56. padmA 2254 /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmaparita kA paricaya : 19 zAlinI, AryA,58 vasantatilakA,59 mandAkrAntA,deg drutavilambitavRtta," rathoddhatAvRtta, zikhariNI,13 dodhakavRtta.14 vaMzasthavRtta, 5 pRthivIcchanda," upajAtivRtta, upendravajJA," sandharA,19 imnavanA, bhujaGgapamAtam, mandAkrAntA, viyoginIvRtta, puSpitAprAvRtta, 4 induvadanAvRtta,5 caNDI chanda," toTakacchanda,77 pramANikAvRtta, vidhummAlAyatta,71 vajirAyata, kokila kacchanda, azvalalitacchanda, 2 bhadrakamahamda, baMzapatrapatitam,4 hariNIvRtta,85 catuSpadikAvRtta, matamayUra, rucirAvata,5 aparayantra, praharSiNI,1deg puSpitAyA,5 pratirucirA,12 ajJAtacchanda. tathA AyAMgIti94 chandoM kA vyavahAra kiyA gayA hai| bhavarasoM meM se zAnta, vora, karuNa, ddhi tathA zRgAra rasa kA citraNa pramukha rUpa se huA hai / 122 parva meM rAvaNa aura indra ke pIca hue yuddha meM yoddhAoM kI vIratA dekhate hI banatI hai "kisI (yoddhA) kI bhujA Alasya se bharI thI (uThatI hI nahIM thI) para aba zatru ne usameM gadA kI coTa mArI taba vaha kSaNabhara me nAca uThA aura usakI bhujA ThIka ho gii| koI eka bhayaMkara yoddhA apanI nikalatI huI A~toM ko bAyeM hAtha se pakar3akara tathA dAhine hAtha se talavAra uThA bar3e deza se zatru ke 57. padma0 3 / 338 / 58. padma 4 / 132 / 59. padmaH 5 / 405 / 60. vahI, 6 / 571 / 61. vahI, 8530 / 62. vahI, 9 / 224 / 63, vahnI, 12 / 375 / 64. vahI, 13 / 110 / 65. vahI, 14 / 380 / 66. vahI, 16 / 242 / 67. vahI, 19692 / 68. vahI, 19 / 103 / 69. vahI, 201248 / 70. vahI, 216153 / 71. vahI. 24 / 131 / 72. vahIM, 295115 / 73. vahIM, 31194 1 74. vahI, 36 / 103 / 75. vahI, 39 / 235 / 76. bahI, 42448 / 77. vahI, 42 / 50 / 78. vahI, 421491 79. vahI, 12 / 56 1 80, vahI, 42158 / 81. vahI, 42059 / 82, vahI, 4262 / / 83. nahI, 42 / 63 / 84. vahI, 42166 / 85, vahI, 42 / 673 86. vahI, 42169 / 87. vahIM, 42 / 71 / 88, vahI, 42 / 72 / 89. vahIM, 42153 / 90. vahI, 42174 / 91, vahIM, 42182 / 92. vahIM, 44 / 105 / 23. vahI, 112 / 95 / 94. vahI, 1 / 274 / 94.1 alasaH kasyacidAharAhato gadayA dviSA / vabhUdha viSado'tyantaM kSaNanartanakAriNaH / / padama 12274 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : padmavarita aura usameM pratipAdita saMskRti sAmane jA rahA thA / " jo oTha jAma rahA thA tathA jisake netroM kI pUrNa putaliyat dikha rahIM thI aisA koI yoddhA apanI hI AMtoM se kamara ko majabUta kasakara zatru kI ora jA rahA thA / 96 zRGgAra kI viyoga aura saMyoga donoM avasthAoM kA citraNa karane meM ravi zreNako phalalAI hai| padmacarita kA 16va parva hai| pati dvArA parityakta aMjanA kI avasthA kA varNana karate hue raviSeNa kahate haiM 97 "usane eka hI bAra to pati kA rUpa dekhA thA, isalie bar3I kaThinAI se yaha unakA citra khIMca pAtI thI utane para mo hAtha bIca-bIca meM kA~pane lagatA thA, jisase tulikA chUTakara nIce gira jAtI thI / vaha itanI nirbala ho cukI zrI ki mukha ko eka hAtha se dUsare hAtha para bar3I kaThinAI se le jA pAtI thI / usake aMga itane kurA ho gaye the ki unase AbhUSaNa DhIle ho-ho kara zabda karate hue nIce girane lage the / 18 usakI lambI aura garama sAMsa se hAya tathA kapola donoM hI jala gae the| usake zarIra para jo mahIna vastra thA usI ke bhAra se vaha veda kA anubhava karane lagI thI / 1 isI parva (16) ke aMta meM aMjanA - pavanaMjaya ke samAgama kA kavi ne sAMgopoga varNana prastuta kiyA hai| isameM AliMgana-poDana, 100 101 cumbana, nIvIvimocana, 102 nitamba AsphAlana, 103 sItkAra, 104 105 nakhakSata, 'dantAghAta 103 95. kazcit kareNa saMruSya vAmenAntrANi sadbhaTaH / tarasA khaDgamudyamya yayau pratvari bhISaNaH / padma0 121285 96. kazcinnijaiH purItadbhirbaddhvA parikaraM dRDham / vaSTaSTho'miyayo zatru dRSTAzeSakarnInikaH / padma0 12286 | 97. sadaspaSTadRSTasyAccitrakarmANi kRcchrataH / likhantI vepathugrastahastapracyutavartikA 98, saMcAramantrI kRSNa vadanaM karataH karam / kRzIbhUtasamastAGgaslatharacanabhUSaNA || padma0 16 / 6 / / / padma0 16 / 7 / 99. dIrghataranizvA sadagdhapANikapolikA 1 aMzukasyApi bhAreNa vedamaGgeSu vibhratI / padma0 1648 1 100 padma0 16 / 183 / 102. vahI, 16 / 189 / 104. vahI, 16 / 196 / 106. vahI, 16 / 202 101. padma0 16 187 / 103. vahI, 16 194 105. vahI, 16 / 197 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 padmacarita kA paricaya : 21 Adi kAmakalAyeM citrita kI gaI haiN| raviSeNa ke isa citraNa para vAtsyAyana kA prabhAva spaSTa rUpa se hai / zRGgAra pradhAna kavitA ke lekhakoM ke lie prAcInakAla meM kAmazAstra kA jJAtA honA atyAvazyaka samajhA jAtA thA ataH jo kavi bananA cAhate the ve vyAkaraNa, alaMkAra aura koSa ke samAna hI isa kAmasUtra kA bhI adhyayana karate the / 10:7 kucha logoM ne padmacarita ke uparyukta varNana ko azlIla kahA hai / para yaha bhI na bhUlanA cAhie ki suci tathA kuruci aura bhaucitya ke mAnadaNDa pratyeka deza tathA jAti meM eka se nahIM hote| eka hI deza aura jAti meM bhI ve samaya-samaya para badalate rahate hai / aise sAhitya kA adhyayana manovaijJAnika yA kisI samasyA ke samAdhAna kI dRSTi se karanA caahie| zarIra ke jina aMgoM kA khulA pradarzana samAja meM zobhana nahIM mAnA jAtA, eka kalAkAra ke kalA bhavana aura zabacchedana kI Tebala para unheM kramaza: sundara aura Avazyaka samajhA jAtA hai / yaha bhI jAna par3atA hai ki bIsavIM sadI ke bahuta se sAhityakAroM para phaoNyaDa kI chApa ko taraha kisI yuga meM saMskRta sAhitya ke prAcIna kadiyoM para vAtsyAyana ke kAmasUtra kA gaharA prabhAva par3a gayA thaa| sAtha hI sadA se kAvya kA eka prayojana vyavahAra jJAna bhI mAnA jAtA rahA hU~, isIlie kAlidAsa tathA usake paravartI bhAravi mAgha, zrIharSa Adi kavi apanI racanAoM meM isa viSaya ko adhikAdhika mahattva dete cale gaye / ta raviSeNa bhI isakA apavAda kaise ho sakate the / ataH unakI racanA meM bhI ye tattva samAhita haiM / karuNa rasa kA citraNa karane meM bhI kavi ne yatheSTa saphalatA pAI hai| saptadaza parva meM sAsa-sasura dvArA parityaktA aMjanA kI karuNa sthiti kA citraNa karate hue kavi kahatA hai "aMjanA sahArA pAne kI icchA se sakhI ke kandhe para hAtha rakhakara cala rahI thI para usakA hAtha sakhI ke kandhe se khisakakara bAra-bAra nIce A jAtA thA / calate-calate jaba kabhI DAbha kI anI paira meM cubha jAtI thI taba becArI A~kha bhIcakara khar3I raha jAtI thI / 110 vaha jahA~ se paira uThAtI thI duHkha ke bhAra se 107. kAlidAsa aura usako kAvyakalA, pR0 111 / 108. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 91 / ( nAthUrAma premI ) 109. phAlidAsa aura usakI kAvyakalA, 50 153 / 110 tataH sakhyaM savibhyasta vilaMsikara pallavA / darbhasUcImukha spazaMkUNitekSaNakoNikA / / padma0 17 / 99 / 2
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 111 vipaTa AtI thiiN| ataH cIkhatI huI vahIM phira paira rakha detI thI |999 vaha apanA zarIra to kaThinatA se dhAraNa kara rahI thI / vaha kabhI apanI nindA karatI thI to kabhI bhAgya ko bAra-bAra doSa detI thii| latAyeM usake zarIra meM aisA mAlUma par3atA thA ki dayA se vazIbhUta hokara mAno usakA AliMgana hI karane lagatI thIM / 112 usake netra bhayabhIta hariNI ke samAna caMcala the 1 thakAvaTa ke kAraNa usake zarIra meM pasInA nikala AtA thA, koTedAra vRkSoM meM vastra ulajha jAtA thA to dera taka use hI sulajhAtI khar3I rahatI thii| usake paira rudhira se lAla lAla ho gaye the, ataH aise jAna par3ate the mAno lAkha kA mahAvara hI usameM lagAyA gayA ho / zokarUpI agni kI dAha se usakA zarIra atyanta savilA ho gayA thaa| pattA bhI hilatA to vaha bhayabhIta ho jAtI thii| usakA zarIra kapine lagatA thA, bhaya ke kAraNa usakI donoM jAMgheM akar3a jAtI thIM aura baMda ke kAraNa unakA uTAmA kaThina ho jAtA thaa| atyanta priya vacana bolane vAlI sakhI use bAra-bAra baiThAkara vizrAma karAtI thii| isa prakAra duHkha se bharI aMjanA dhIre-dhIre pahAr3a ke samIpa phuNcii| vahA~ taka pahu~cane meM itanI adhika thaka gaI thI ki zarIra sambhAlanA bhI dUbhara ho gyaa| usake netra se AMsU bahane lage aura vaha bhArI kheda ke kAraNa rAkhI ko bAta sunakara baiTha gaI / kahane lagI aba to maiM eka Daga bhI calane ke lie samartha nahIM hai, ataH yahIM ThaharI jAtI hU~ / yadi yahA~ maraNa bhI ho jAya to acchA hai / 113 111 tatra tatraiva bhUdeze nyasyantI caraNo punaH 1 stanantI duHkhasaMbhArAddehaM kRcchreNa bibhratI // padma0 17 100 / 112. nindantI svamupAlambhaM prayacchantI muhuvidheH / kAruNyAdiva vallIbhiH zliSyamANA khilAGgikA // padma0 17 / 102 / prastasAraGgajAvAzI zramajasvedavAhinI | kAruNyAdiva vallIbhiH zliSyamANA khilAGgikA / / kSatajenAzvitI pAyI lAzritAviva bibhratI / zokAgnidAhasaMbhUtA zyAma dadhatI parAm / / muvizramyamAnAyA nitAnta priyavAkyayA / gireH prAyojanA mUlaM zanakairiti duHkhitA || tas dhArayituM dehamasaktA sAghulocanA | apakarNya sakhIvAkyaM mahAsvAdupAvizad / / jagAda ca na zaknomi prayAtuM padamapyataH / tiSThAbhyatraiva deze'haM prApnobhi maraNaM varam / / -padma0 17 / 102-108 1 +112.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSmacarita kA paricaya : 23 zAntarasa ke varNanoM se pUrA padmacarita bharA par3A hai| bhoga se tyAga kI aura manuSya kI vRttiyoM ko unmusna karAne ke lie hI yaha pUrA grantha likhA gayA hai| Atmazuddhi hI jIvana kA mUlamantra aura mUlalakSya honA cAhie / jisa prakAra iMdhana se agni tRpta nahIM hotI aura jala se samudra tapta nahIM hotA usI prakAra jaba taka saMsAra hai taba taka sevana kiye hue viSayoM se yaha prANI tupta nahIM holA / isI bhAvanA ke vazIbhUta huA bharata sundara sthAnoM meM bhI barya ko prApta nahIM hotA huA isa prakAra cintana karatA hai manSya' paryAya bar3e duHkha se prApta hotI hai, phira bhI pAnI kI bUMda ke samAna acala hai, yauvana phaina ke samAna bhaMgura tathA aneka doSoM sa saMkaTapUrNa hai|14 bhoga antima kAla meM rasa se rahita haiM, jIvana svapna ke samAna hai aura bhAI bandhuoM kA sambandha pakSiyoM ke samAgama ke samAna hai / 115 jo mUrkha manuSyoM ko priya hai, apabAda arthAt nimdA kA kulabhavana hai evaM sandhyA ke prakAyA ke mamAna vinazvara hai aise navayauvana meM kyA rAma karanA hai ?911 jo avazya hI chor3ane yogya hai, aneka zyAdhiyoM kA phUlabhavana hai aura rajavIrya jisakA mUlakAraNa hai aise isa zarIra spI yantra meM kyA prIti karanA hai ?117 jinakA AkAra galagaNDa ke samAna hai tathA jinase nirantara pasInA jharatA rahatA hai aise stana nAmaka mAMsa ke ghuNita piNDoM meM kyA prema karanA hai ?18 jinakA zarIra apavitra vastuoM se sammaya hai tathA jo kaMvala camar3e se AcchAdita hai aise striyoM se unakI sevA karane pAle puruSa ko kyA sukha hotA hai ?119 mUkhamanA prANI malabhUta ghaTa ke samAna 193. padma 83 / 52 / 114. lamyaM duHkhena mAnuSyaM ghapalaM jalabinduvat / yauvanaM phenapumna sadRzaM doSasaGkaTam / / padma 83 / 47 / 115. samAptivirasA bhogA jIvitaM svapnasannibham / sambandho bandhubhiH sAI pakSisalamanopamaH / / padma0 83 / 48 1 116. yauvane'bhinave rAgaH ko'smin mUDhakavallabhe / apaSAbakulAyAse santhyodyotaminazvare / / padma0 83 / 50 / 117. avazyaM tyajanIye ca nAnAdhyAdhikulAlaye / zukrazoNitasambhUte dehayantre'pi kA ratiH / / padma0 83351 / 118, galagaNDasamAneSu kledaptaraNakAriSu / / stanAlayamAMsapiNDeSu bobhatseSu kathaM ratiH / / padamaH 83154 / 119. pakSma0 83 / 58 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti atyanta lajjAkArI saMyoga ko prApta ho, mujhe sukha huA hai, aisA mAnatA hai / 120 padmacarita : eka mahAkAvya mahAkAvya kI sabase adhika spaSTa aura suvyavasthita paribhASA 15vIM zatAbdI meM vizvanAtha ne apane anya mAhityadarpaNa121 meM dI hai| tadanumAra. padyabandha ke prakAroM meM jo margabandhAtmaka kAvya prakAra hai vaha mahAkAvya kahalAtA hai / 120. vida kRSmaditam gotvA saMyogagatilajjanam / vimUDhamAnamaH loka: sugnamityabhimanyate / / padma 8.3059 / 121. samabaddho mahAkAvyaM tatrako nAyaka: muraH / sadmazaH kSatriyoM vApi dhIrodAttaguNAnvita: // ekatraMzabhavA bhUpAH kulajA bahano'pi vA / zrRMgAravIrazAntAnAmeko'GgI rasa iSyate / / aMgAni sarve'pi rasAH sarve nATakasandhayaH / itihAsodbhavaM vRttamanyadA majjanAzrayam / catvArastasya vargAH myustaSvaka ca phalaM bhavet / / AdI nApaskriyAzIrvA vastunirdeza evaM vaa| kvacinindA khalAdInAM satAM ca guNa kItanam // ekavRttamayaiH padyaravasAne'nyavRttaka / nAtisvalpA nAtidIrghA margA aSTAdhikA iha / / nAnAvRtta payaH nApi sargaH kazcana dRzyate / sargAnta nAvisargasya kathAvAH sUcanaM bhavet / / gandhyAsUryendurajanopradoSamAntavAsarAH / prAtamadhyAhnamRgayAzailatuvanamAgarAH / / saMbhogavipralambhAM ca munisvarga purAdhvarAH / raNaprayANopayamamantra putrodayAdayaH / / varNanIyA yathAyoga sAMgopAMgA amI iha / kavardhattasya vA nAmnA nAyakastarasya vA ! tAmAsya sargopAdeva kathayA sarganAma tu / sandhyaGgAni prathAlAbhamatra vidheyAni / / avamAno'nyavRttakaiH iti bahuvacanavivakSiptama / sAMgopAMgA iti jala kelimadhupAnAdayaH / / -vizvanAtha : sAhityadarpaNa, 315 / 316-324 /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ patmacarita kA pariSaya : 25 (caritravarNama kI dRSTi se) isa sargabandha rUpa mahAkAvya meM eka hI nAyaka kA parita citrita kiyA jAtA hai| yaha mAyaka koI vizeSa pA pakSyAta rANA hotA hai| yaha dhIrodAtta mAyaka ke guNoM se yukta hotA hai| kisI-kisI mahAkAvya meM eka rAjavaMza meM utpanna aneka kulIna rAjAoM kI bhI caritra carcA dikhAI detI hai| (rasAbhivyaMjana kI dRSTi se) kSAra, vIra aura zAMta ramoM meM se koI eka rasa pradhAna hotA hai / ina tInoM rasoM meM se jo rasa bhI pradhAna rakhA jAya usakI apekSA anya sabhI rasa apradhAna rUpa se abhivyakta kiye jA sakate hai| saMsthAna racanA kI dRSTi se) nATaka kI sabhI sandhiyA mahAkAvya meM Avazyaka mAnI gaI hai / (itivRtta yojanA kI dRSTi meM) koI bhI aitihAsika athavA kisI mahApuruSa ke jIvana se sambaddha koI lokapriya vRsa yahA~ varNita hotA hai| (upayogitA kI dRSTi se) mahAkAvya meM dharma, artha, kAma aura mokSarUpa puruSArthacatuSTaya kA kAgyAtmaka nirUpaNa hotA hai, kintu utkRSTa phala ke rUpa meM kisI eka kA hI sarvatobhadranimandha yuktiyukta mAnA jAtA hai| mahAkAvya kA prArambha maMgalAtmaka hotA hai| yaha maMgala namaskArAtmaka, AzIrvAdAtmaka yA vastu nirde| zAramaka hotA hai| kisI-kisI mahAkAvya meM khalanindA aura sajjana prazaMsA mI upamibaddha hotI hai| isameM na bahuta choTe, na bahuta bar3e ATha se adhika sarga hote hai| pratyeka sarga meM eka chanda hotA hai kintu (marga kA) antima padya minna chanda kA hotA hai| kahIM-kahIM sarbha meM aneka chanda bhI milate haiN| sarga ke anta meM agalI kathA kI sUcanA honI cAhie / isameM sandhyA, sUrya, rAtri, pradoSa, ambakAra, dina, prAtaHkAla, madhyAna, magayA, parvata, Rtu, vana, samudra, saMyoga, piyoga, muni, svarga, nagara, yajJa, saMgrAma, vivAha, yAtrA, mantra, putra aura abhyudaya Adi kA yathAsambhava sAMgopAMga varNana honA cAhie / isakA nAma kavi ke nAma se pA caritra ke nAma se, athavA caritra nAyaka ke nAma se honA caahie| sarga kA varNanIya kayA se sarga kA nAma likhA jAtA hai| saMSiyoM ke aMga mahA~ yathAsambhava rakhane cAhie / jalakrIr3A, madhupAmAdhi sAMgopAMga hone cAhie / mahAkAvya ke ye uparyukta lakSaNa nyUnAdhika rUpa meM padamacarita meM ghaTita hote hai| ise paryoM meM vibhAjita kiyA gayA hai joki sarga kA hI dUsarA nAma hai / kAvya ke prArambha meM RSabhajinetra se lekara munisuvrata jinendra ko namaskAra karane ke sAtha-sAtha gaNadharoM sahita anyAnya munirAjoM ko mana, vacana, kAma se namaskAra kiyA gayA hai / 122 isa ke bAda kavi ne 'padmasya caritaM vakSye' arthAt rAma kA 122. padamaH 151-15 /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti caritra kahU~gA, aisA kahakara vastunirdeza kiyA hai / 21 isakI racanA rAma jaise utkRSTa mahApuruSa kI kathA ke AdhAra para huI hai, jinake viSaya meM kavi ne svayaM kahA hai ki ananta guNoM ke gRhasvarUpa, uvAra ceSTAoM ke dhAraka umakA paritra kahane meM zrutakavalI hI samartha hai / 124 yaha kAvya zAnta rasa pradhAma hai| AyazyakatAnusAra isameM zRMgAra,25 bhIra,125 sAmAnoM paripaka huA hai| ___isa kathA se dharma, artha, kAma, mokSa rUpa vibhinna prayojanoM kI sidhi hotI hai, jisakI ora raviSeNa ne 123veM parva meM svayaM saMketa kiyA hai / 128 isa kathA kA pramukha uddezya mokSa prApti kI ora unmukha honA hI hai / jaisA ki kahA gayA hai-he vidvajjano J yatnapUrvaka eka pramukha Atmapada ko tathA nAnA prakAra ke viyApha se paripUrNa karmoM ke svarasa ko bhalI prakAra jAnakara sadA usI kI prApti meM ramaNa kro| hamane (raviSeNAcArya ne) isa grantha meM paramArtha kI prApti ke upAya kahe haiM, unheM kAma meM zaktipUrvaka lAo jisase saMsAra rUpI sAgara se pAra ho sako / ' 125 grantha ke Arambha meM sajjanoM kI prazaMsA aura durganoM kI nindA kI gaI hai-'jisa prakAra ghUdha aura pAnI ke samUha meM se haMsa samasta dUdha ko prahaNa kara letA hai usI prakAra satpuruSa guNa aura doSoM ke samUha meM se guNoM ko hI grahaNa karate hai / jisa prakAra kAka hAthiyoM ke gaNDasthala se muktAphaloM ko chor3akara kevala mAMsa hI grahaNa karate hai usI prakAra durjana gaNa aura doSoM ke samUha meM se kevala doSoM ko hI grahaNa karate hai| jisa prakAra ulUka pakSI sUrya kI mUrti ko tamAla patra ke samAna kAlI-kAlI dekhate hai usI prakAra duSTa puruSa 123. padma0 1216 ! 124. anantaguNagehasya tasyokSaraviceSTinaH / gaditu paritaM zaktaH kevalaM zrutaphevalI / / padma 117 / 125. padma 3 / 106-110, 15141-145 / 126. vahI, 12 / 265, 292, 293, 285, 286 / 127, vahI, 17199-108 / / 128. vahI, 123 / 157-165 / 129. bahudhA gadisena kinndhanena padamekaM sumRSA nibudhya yatnAt / bahubhedavipAkakarmasUktaM tadupAyAptividhI sadA ramazvam / / --padama0 1233179 / upAyAH paramArthaspa kapitAstatvato budhAH / seyyantAM zaktito yena niSkrAmata bhavArNavAt / / padama0 1233180 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 27 nirdoSa racanA ko bhI doSayukta dekhate haiN| jisa prakAra kisI sarovara meM jala Ane ke dvAra para lagI huI jAlI jala ko to nahIM rokatI kintu kUr3A karkaTa ko roka letI hai usI prakAra duSTa manuSya guNoM ko to roka nahIM pAte kintu kUr3A karkaTa ke samAna doSoM ko hI rokakara dhAraNa karate haiM / 130 131 padmacarita meM 123 parva ( sagaM ) haiM / pratyeka parva meM anuSTupa chaMda kA prayoga kiyA gayA hai, kintu partha ke anta meM anuSTupa se bhinna anya chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| prakaraNAnusAra isa kAvya meM rAtri vivAha, 132 nadI, 150 yuddha, nagara, 145 saMyo 142 173 147 134 135 133 137 yAtrA, 144 prAtaHkAla, tathA yajJa Rtu, vana, parvata, 138 viyoga, 145 muni, svarga, 144 146 Adi kA sAMgopAMga varNana milatA hai| isake atirikta jala krIDA 147 tathA madhupAnAdika' kA bhI isa kAvya meM sAMgopAMga nirUpaNa kiyA gayA hai / 148 130. guNadoSasamAhAre guNAn gRha Nanti sAdhavaH / abhyudaya, putra, 145 kSIravArisamAhAre haMsaH kSIramivAkhilam // padma0 1135 / guNadoSasamAhAre doSAn gRhNantyasAdhavaH | muktAphalAni santyajya kAkA mana dvipAt / / 0 136 / adoSAmapi doSAvatAM pazyanti racanAM khalAH / ratrimUrtimivolukAstamAladala kAlikAm / / paduma 0 1 37 / saro jalAgamadvArajAlakAnIva durjanAH / dhArayanti sadA doSAn guNavamdhanayajitAH / padma0 1138 / 131. pama0 2/200-218 / 132. padma0 aSTama parva / 133. vahI 1059-64, 42161-74 / 134, vahI, 12181-219, 50114-33 / 135. baho, 35 / 45-65 / 136. vahI, 35/35-38, 43 / 1-15 / 137, vahI, 41 / 3-4, 42/1-51 / 139. vahIM, 7 19-32 / 141, vahI parva 23, 24, dazaratha aura janaka kI yAtrA / 9142. dahI, 16 / 107-213 / 138. padma0 42 / 60 / 140. vahI, 209 385 / 143. vahI, 123 pa 879-14 / 144. padma0 109 / 20-25 / 145. vahI, 3 / 142-148 / 146. vahI, 11 / 106-110 / 147, vahI 40 19-23, 8 90-100 / " 148. vahI, 73 139, 136-145 /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : pamavarita aura usameM pratipAdita saMskRti ina saba vizeSatAoM ke kAraNa padmardhArita kI gaNanA saMskRta ke utkRSTa mahAkAvyoM meM kI jA sakatI hai| sAtavIM zatI I0 ke AcArya daNDo ne apane kAvyAdarza meM mahAkAvya ke jo lakSaNa nirdhArita kiye haiN| padmacarita una lakSaNoM ke AdhAra para bhI mahAkAvya siddha hotA hai / jaina kathA sAhitya aura padmacarita 149 198 jenakathA sAhitya bahuta vizAla haiN| prAkRta saMskRta, apabhraMza aura bAdhunika bhAratIya bhASAoM meM isa prakAra kA sAhitya pracura mAtrA meM racA gayA / inameM padmacarita kA sthAna atyadhika mahattvapUrNa hai / saMskRta jaina kathA sAhitya kA yaha AdyagraMtha hai / 150 saM0 1818 meM daulatarAma ne isakA bhASA ( purAnI hindI) meM anuvAda kiyA jA hindI anuvAda upalabdha hone se yaha ke ghara-ghara meM par3hA jAtA hai| upalabdha graMthoM ke AdhAra para padmacarita vimalasUri kI prAkRta racanA paumacariya ke AdhAra para likhA gayA siddha hotA hai, lekina raviSeNa ne apanI naisargika kAvyAtmaka pratibhA ke dvArA isako khUba paslavita kiyA hai, isa kAraNa isakA AkAra prAkRta paumacariya se Dyor3hA ho gyaa| bAda meM isake AdhAra para aneka granthoM kI racanA huI / 40 revareMDa phAdara kAmila bulke ne apane zodha prabandha 'rAmakathA' (utpatti aura vikAsa) meM 'paumacariya ke AdhAra para race gaye graMthoM kI sUcI ' prastuta kI hai| cUMki padmacarita bhI isI paramparA kA hai ataH isakA bhI ina saba para amiTa prabhAva hai / bArahavIM sadI IsvI meM hemacandra ne trizaSTizalAkA puruSa carita graMtha likhA ! isake antargata dI gaI rAmakathA kA rUpa raviSeNa ke padmacarita se milatAjulatA hai| hemacandra dvArA kI gaI yogazAstra kI TIkA ke antargata diyA gayA 'sItA rAvaNa kathAnakam mI padmacarita ke AdhAra para likhA gayA / 15vIM sadI I0 meM isake AdhAra para jinavAsa ne rAmAyaNa athavA rAmadeva purANa kI racanA kI / solahavIM sadI I0 meM padmaveva vijayamaNi ne rAmacarita likhA / isI samaya somasena ne rAmacarita nAmaka grantha kI racanA kI / AcArya somaprabha laghutrikA puruSa carita meM tathA vijayagaNivara (17vIM sadI I0) kRta 152 149. isa prakAra ke granthoM ko bahuta kucha jAnakArI DaoN0 hIrAlAla jaina ne apane bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna nAmaka graMtha meM dI hai / vizeSa jijJAsu ko vahIM se dekha lenA cAhie / 150. vAcaspati gaiharolA saMskRta sAhitya kA saMkSipta itihAsa, 50 271 / 151. rAmakathA (bulke), pU0 68 / 152. bahI, pR0 68, 69 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ padamacarita kA paricaya : 29 ladhutriSaSTizalAkA puruSacarita ko gamakamA bhI raviSeNa se milatI hai| ina racanAoM ke atirikta jinaratnakodha meM dharmakIti candrakIti, candrasAgara, zrIcandra, pamanAtha Adi dvArA racita vibhinna padamapurANa athavA rAmacarita nAmaka granthoM kA ullekha hai| sItA caritra ke sIna racayitAoM ke nAma milate hai-brahma nemidata, zAMtisUri tathA amaradAsa / adhikAMza sAmagrI aprakAzita hai| dasavIM zatAbdI ke hariSeNakRta kathAkoSa meM rAmAyaNa kathAnakama tathA sIvA kathAnakam pAyA jAtA hai| isa antima racanA meM vimAlasari tathA raviSeNa ke anusAra sItA kI agni parIkSA varNita hai, lekina rAmAyaNakathAnakam adhikAMza meM vAlmIkIya kathA para nirbhara hai / pRNyAzraba kayAkoSa meM lava kuza kI jo kacA milatI hai vaha bhI vimalasUri kI paramparA para nirbhara hai / haribhadrakRta dhUkhyiAma (8vIM sadI I0) tathA amitagati kRta dharmaparIkSA (11vIM sadI I.) meM vAlmIki rAmAyaNa meM ghaNita hanumAna ke samudralaMghana jaisI ghaTanAoM ko hAsyAspada batAyA gayA hai / zatrujaya mAhAtmya (12vIM sadI I0) ke na sarga meM rAmakathA vimalasUri tathA raviSeNa ke anusAra hai, kintu kaikayI, rAma aura lakSmaNa donoM ke vanavAsa kA vara mAMga letI hai| __ apabhraMza sAhitya meM sarvaprathama svayaMbhUdeva ne pacamacarita kI racanA kii| isakI racanA pUrI taraha se raviSeNa ke padmacarita ke AdhAra para kI gaI / apane grantha kI pakkamo saMghi (prathama saMdhi) meM svayambhU deva ne raviSeSAcArya dvArA dI gaI AcArya paramparA ke anta meM raviSeNa kA nAma jor3akara unakA nAma smaraNa karane ke sAtha-sAtha unake anya ke AdhAra para apanI grantha racanA karane kI bAta kahI hai| svayambhU ko mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyama ne vizva kA mahAkavi mAnA hai| unake matAnusAra tulasI rAmAyaNa svayambhU rAmAyaNa se bahuta prabhAvita rahI hai| svayambhU aura unakI rAmAyaNa ke viSaya meM eka jagaha ve likhate haiM- svayambhU kavirAja kahe gaye hai kintu itane se svayambhU kI mahattA ko nahIM samajhA jA sakatA / maiM samajhatA hU~ 8vIM zatAmdI se lekara 20nauM zatAbdI taka kI 13 zatAbdiyoM meM jitane kaviyoM kI apanI amara kRtiyoM se hindI kavitA sAhitya ko pUrA kiyA hai, unameM svayambhU sabase bar3e kavi hai / 154 rAhula jI ne yaha bhI anumAna lagAyA ki tulasI bAbA ne svayambhU rAmAyaNa ko jarUra dekhA hogA / tulasIdAsa jI ke 'te prAkRta kadhi parama sayAne / jina bhASA haricarita bakhAne' ukti se yaha pramANita hotA hai / rAhula jI kI samajha meM tulasI bAbA ne 153. padamacarita-paDhamo saMdhi 6-11 / 154. mahAvIra jayantI smArikA, pR0 21 (apraila, 1964) /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : padamavarita aura usameM pratipAdita saMskRti 'kvacidanyato'pi' se svayambha rAmAyaNa kI ora saMketa kiyA hai / 55 rAhula jI ke kathana kA itanA prabhAva avazya huA ki tulasIdAsa ke mAnasa kA adhyayana karane vAle vidvAn sIdhe vAlmIki kI ora na dekhakara svayambha ke 'parAmacariu' kI ora dekhane lge| mAnasa ke adhyayana ke lie paNDitoM ko saMskRta rAmAyaNa kI apekSA apabhraMza ko isa racanA meM bhASA, bhAva, kAmya, rUpa kathAnaka, rUdi aura abhiprAya (moTiphsa) Adi kI dRSTi se adhika nikaTatA kA anubhava huA / 15. rAmacarita mAnasa para svayambhU ke isa prabhAva ko dekhate hue apratyakSa rUpa se 'padmacarita' kA bhI prabhAva par3A kahA jA sakatA hai, kyoMki svamammU ne padamacarita ke AdhAra para hI paumariu kI racanA kI gho| 15vIM sadI meM mahAkavi rAdhU ne padmapurANa athavA balabhada purANa kI racanA kI / rahadhU kI isa racanA para svarabhU kA prabhAva nahIM / padmacarita meM saMketita brAhmaNa dharma padmacarita ke adhyayana se patA calatA hai ki raviSeNa ko brAhmaNa dharma kA gambhIra jJAna thaa| padmacarita meM samaya-samaya para saMketita paurANika AkhyAnoM, vRttoM, ghaTanAoM tathA pUrva pakSa ke rUpa meM upasthApita dArzanika siddhAntoM se ravipaNa kA brAhmaNa dharma tathA darzana sambandhI gambhIratama jJAna prakaTa hotA hai| padmacarita kI racanA hI isalie huI ki brAhmaNa dharma ke granthoM (rAmAyaNa Adi) meM rAkSasa Adi kA jo svarUpa tathA kAryakalApa Adi nirdhArita kiyA gayA thA vaha raviSeNa ko apanI pArmika aura paurANika mAnyatA ke anusAra abhISTa nahIM pA / '5 abhISTa ma hone kA kAraNa raviSeNa ke anusAra isa kathAnaka kA yuktipUrNa na honA hI thaa|58 rAmAyaNa kI isa mAnyatA kI ora dhyAna bASita karate hue logoM ne kAna taka khIMcakara chor3e hue bANoM se deva ke adhipati indra ko parAjita kiyA thA, raviSeNa AlocanA karate hue kahate hai ki kahA~ to deva kA svAmI indra aura kahA~ yaha tuccha manuSya jo ki indra ko cintAmAtra se bhasma kI rAzi ho sakatA thA / 159 jisa ke airAvata hAthI thA aura vana jaisA mahAn pAsya pA evaM jo sumeru parvata aura samudroM se suzobhita pRthvI ko anAyAsa hI uThA sakatA thA aisA indra alpazakti ke dhAraka vidyAdhara ke dvArA, joki eka sAdhAraNa manuSya hI thA kaise parAjita ho sakatA thA / 150 rAmAyaNa meM yaha bhI 155. kAvyadhArA avataraNikA, pR0 52 / 156. mahAvIra jayantI smArikA, pa. 47 (apraila, san 1962) / 157. padma0 2 / 230-249 / 158, padma, 2249 / 159. vahI, 2 / 241-243 / 160. vahIM, 2244-245 /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 31 likhA hai ki rAkSasoM ke rAjA rAvaNa ne indra ko apane bandIgRha meM pakar3akara rakhA thA aura usane bandhana se baddha hokara cirakAla taka laMkA ke bandIgRha meM nivAsa kiyA thA / aisA kAhanA magoM ke dvArA miha kA vadha honA, tiloM ke dvArA pilAoM kA posA jAnA, paniyAM sauMpa ke dvArA nAga kA mArA jAnA aura kuttA ke dvArA gajarAja kA damana hone ke samAna hai / 151 vata ke ghAraka rAma ne svarNamRga ko mArA thA aura strI ke pIche sugrIva ke bar3e bhAI bAli ko joki usake pitA ke samAna thA, mArA thA / vaha saba kathAnaka yuktiyoM se rahita hone ke kAraNa zraddhAna ke yogya nahIM hai / 62. brAhmaNoM kI mAmyatA ke viSaya meM azraddhA kA bhAva hote hae bhI kAvya meM alaMkAra Adi ke dvArA rasAtmakatA utpanna karane ke lie raviNa ne paurANika brAhmaNa AkhyAnoM aura mAnyatAoM kA nirdeza paryApta rUpa se kiyA hai, yaha unako sahiSNutA kA paricAyaka hai| dvitIya parva meM rAjagRha nagara kA varNana karate hue kavi kahatA hai rAjagRha nagara dharma arthAt yamarAja ke antaHpura ke. pAna saMbhAga apanI ora khIMcatA rahatA hai kyoMki jisa prakAra yamarAja kA antaHpura ke zara se yukta zarIra ko dhAraNa karane vAlI hajAroM mahiSiyoM arthAt bhaisoM se mukta hotA hai usI prakAra rAjagRha nagara bhI kezara se lipta zarIra ko dhAraNa karane vAlI hamAroM mahiSiyoM ati rAniyoM se suzobhita hai / 153 ___rAjagRha nagara kI striyoM kA varNana karatA huA kavi "gauryazca vibhavAzrayAH15 pada kA prayoga karatA hai jisakA tAtparya yaha hai ki usa nagara kI striyA~ ''gaurI" arthAt pArvatI hokara bhI "vibhavAzyA' arthAt mahAdeva ke mAzraya se rahita yoM (pasa meM--gauryaH arthAt gaura varNa hokara vibhavAzrayAH arthAt sampadAoM se sampanna thii)| eka sthAna para rAjagRha nagara kA varNana karate hue kavi kahatA hai "vaha nagara (rAjagRha) mAnoM zripura nagara ko hI jItanA cAhatA hai kyoMki jisa prakAra tripura nagara ke nivAsI manuSya 'IzvaramArgaNaH' arthAt mahAdeva ke mANoM ke dvArA kiye hue santApa ko prApta hai usa prakAra usa nagara ke manuSya 161. padama 2 / 246-247 / 162. padama0 21248-249 / 163. mahiSINAM sahasra yskulmaanycitvigrhH| dharmAntaHpuranirbhAsaM patte mAnasakarSaNam / / padma 2 / 34 / 164. padama0 2145 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 'IzvaramArgaNaH' arthAt dhanikavarga kI yAcanA se prApta santApa ko prApta nahIM the--115 sabhI sukhI the|" rAjA greNika kA varNana karate hue ravirSeNa viSNu, mahAdeva, indra aura yamarAja kI ceSTAoM kA sallekha karate haiM 'hari arthAt viSNu kI ceSTAyeM to vRSaghAtI arthAt vRSAsura ko naSTa karane bAlI thIM, para (rAjA zreNika kI) peSTAyeM vRSaghAtI arthAt dharma kA ghAta karane bAlI nahIM thiiN| mahAdeva jI kA vaibhava dakSavatApi arthAt rAjA dakSa ke parivAra ko sAna huMcA pAlA yA parantu usakA saMbhava dakSadharmatApi arthAt cAra manuSyoM ke samUha ko santApa pahu~cAne vAlA nahIM thA / "jisa prakAra indra kI ceSTA gotranAzakArI arthAt parvatoM kA nAza karane vAlI thI usI prakAra usakI ceSTA gotranAzakArI ati vaMza kA nAza karane vAlI nahIM thI aura jisa prakAra dakSiNa dizA ke adhipati yamagaja ke atidaNDagrahaprIti arthAt daNca dhAraNa karane meM adhika prIti rahatI hai usI prakAra usake atidaNDagrahaprIti arthAt bahuta bhArI sajA dene meM proti nahIM rahatI thI / 157 ajJa kA jaina paramparA meM niSeca kiyA gayA hai| isI kI puSTi karate hue raviSeNa kahate haiM--yA kI kalpanA se koI prayojana nahIM hai (yajJa kI kalpanA karanA hI vyartha hai) adi kalpanA karanA hI hai to hisAyajJa kI kalpanA nahIM karanA cAhie. 1158 baski dharmavajJa kI kalpanA karanI caahie| isa dharmayajJa kA jo svarUpa raviSeNa ne nirdhArita kiyA use vAstava meM vaidika yajJa kA jainIkaraNa hI kiyA jAnA kahanA caahie| tadanusAra AtmA yajamAna hai, zarIra vaMdI hai, santoSa sAkalya hai, spAma homa hai, mastaka ke bAla kuzA hai, prANiyoM kI rakSA dakSiNA hai, zukladhyAna (utkRSTadhyAna) prANAyAma hai, siddhapada kI prApti honA phala hai, satya bolanA stamna hai, tA agni hai, caMcala mana pazu hai aura indriyoM samidhAyeM haiN| ina sabase yajJa karanA cAhie, yahI dharmayajJa kahalAtA --- - ---- 165. santApamapariprAptaH kRtamIzvaramArgaNaH / manujairyatkarotIva tripurasya jigISutAm / / padama0 2 / 36 / 166. vRSaghAtIni no yasya caritAni hareriva / naizcarya ceSTitaM dazavargatApi pinAkivat / / padma0 2061 / 167. gotranAzakarI ceSTA nAmarAdhipateriSa / / nAti daNDagrahaprItirdakSiNAzA vibhorigha / / padma0 2 / 62 / 168. vahI, 11 / 241 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA paricaya : 33 hai|11 jJAnAgni darzanAgni aura jaTharAgni zarIra meM sadA vidyamAna rahatI hai, vidvAnoM ko unhIM meM dakSiNAgni, gArhapatyAgni aura mAhavanIyAgni ina tIna agniyoM kI sthApanA karanI cAhie / 170 76 parva meM lakSmaNa ke dvArA chor3e gaye cakra ko rokane meM udyata rAvaNa kI upamA hiraNyakazipu se kI gaI hai___ "jisa taraha pUrva meM nArAyaNa ke dvArA calAe hue dhakra ko rokane ke lie hiraNyakazipu udyata huA thA, usI prakAra koSa se bharA rAvaNa bANoM ke dvArA cakra ko rokane ke lie udyata huA / "171 82veM parva meM sAhasagati vidyAdhara ko vutra kA nAtI kahA gayA hai / 171 973 patra meM sItA ke ratha kA varNana karate hue kahA gayA hai ki jisa para rAma rUpI indra kI priyA-indrANI mArUda thI, jisakA vega manoratha ke samAna tIna thA aura jisake bor3e kRtAntavakA rUpI mAtali ke dvArA prerita the aisA vaha raNa atyadhika sumita ho rahA thA / 173 (saba kucha brahma hI brahmA hai isa prakAra) brahmatAvAda meM mUr3ha tathA pazuoM kI hisA meM Asakta rahane vAle do bAhmaNoM kI (109vA parva meM) haMsI ur3Ate hae kahA gayA hai ki ina donoM brAhmaNoM ne sukha kI icchuka samasta prajA ko lUTa DAlA hai / 174 prAhmaNoM kA jaina dRSTi se lakSaNa dete hue kahA gayA hai ki yathArtha meM ve hI brAhmaNa kahalAte haiM jo ahiMsAvata ko dhAraNa karate haiM / 75 po mahAvata rUpI lambI coTI dhAraNa karate haiM, jo zramA rUpI yajJopavIta se sahita hai, jo dhyAna rUpI agni meM homa karane vAle haiM, zAnta hai tathA mukti ke sima karane meM tatpara 169. yajamAno bhavedAtmA zarIraM tu vitadikA / puroDAzastu saMtoSaH parityAgastathA haviH / / mUrdhajA eva darbhANi dakSiNA prANirakSaNam / prANAyAmaH sitaM dhyAnaM yasya siddhapadaM phalam / / satyaM yUpastapo vahnimanisaMsapalaM pazuH / samidhAca haSIphANi dharmayajJo'yamabhyate / padamaH 110242-244 / 170. padma0 115248 / 171. hiraNyakazikSiptaM hariNeva tadAyudham / nivArayitumudyuktaH saMradho rAvaNaH zAraH // padma 76 / 30 / 172. 100 82 / 45 / 173. pama0 97480 / 174, vahI, 109/79 / 175. vahI, 109580 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : padamacarita aura usameM pratipAdita saMskRti haiM ve ho brAhmaNa kahalAte hai / isake viparIta jo saba prakAra ke bArambha meM pravRtta hai tathA nirantara kuzIla meM lIna rahate haiM ye kevala yaha kahate hai ki hama brAhmaNa haiM, parantu kriyA se brAhmaNa nahIM haiM / 177 jisa prakAra kitane hI loga siMha, deva athavA agni nAma ke dhAraka haiM usI prakAra vrata se bhraSTa rahane vAle ye loga bhI brAhmaNa nAma ke dhAraka hai, inameM vAstavika jAhmaNatva kucha bhI nahIM hai| 178 jo RSi, saMyata, dhIra, zAnta, dAnta aura jitendriya haiM aise meM muni ho dhanya hai tathA vAstatima pahANa hai| 171 sAmAnyataH parivrAjaka zabda se brAhmaNa dharma ke anuyAyI vizeSa prakAra ke sAghuoM kA hI bodha hotA hai lekina padmacarita ke anusAra jo parigraha ko saMsAra kA kAraNa samajha use chor3a mukti ko prApta karate hai ve parivAjaka kahalAte haiN| yathArtha meM nimrantha muni hI pariNAmaka hai, aisA jAnanA cAhie / 180 853 parva meM vaidika dharma dvArA upadiSTa pazuhiMsA ke saMkalpa kA duSpariNAma batalAyA gayA hai / 189 caturtha parva meM brAhmaNoM kI utpatti kA varNana kara dIkSA se cyuta bhRgu, aMgizirasa, vanhi, kapila, atri, vida Adi aneka sAdhuoM kA nirdeza kiyA gayA hai, jo ajJAnavaza valkaloM ko dhAraNa karane vAle tApasI hue the / 182 ina sabake nAma vaidika RSiyoM kI paramparA meM milate haiN| saptama parva meM isa prakAra ke manuSyoM ko kriyAoM ke viSaya meM kahA gayA hai ki bhale hI pRthvI para sobe, cirakAla taka bhojana kA tyAga rakhne, rAta-dina pAnI meM DUbA rahe, pahAr3a kI coTI se gire aura jisase maraNa bhI ho jAye aisI zarIra sulAne vAlI kriyAyeM kare to bhI puNyarahita jIva apanA manoratha siddha nahIM kara sakatA / 185 ekAdaza parva dArzanika vivecana kI dRSTi se atyadhika mahattvapUrNa hai isameM hiMsAmaya pajJa kI utpatti, aneka yajJoM tathA unameM kI jAne vAlI kriyAoM kA ullekha, yajoM kA khaNDana, sarvajJa nahIM hai, isakA upasthApana pUrvaka sarvaza siddhi, pAhANAdi cAra varSoM ke viSaya meM janmanA mAnyatA kA virodha, sRSTi kartRtva ke viSaya meM pUrvapakSa kI sthApanA tathA usakA khaNDana Adi mahatvapUrNa viSaya varNita haiN| isake mAdhyama se jainadharma aura brAhmaNa dharma ko mAnyatAyeM tathA unake vibheda ko acchI taraha samajhA jA sakatA hai| 176. padmaH 109 / 81 / 178. ghahI, 109683 / 18.. dahI, 109 / 86 / 182. vahI, 4126 / 177. padamaH 10982 / 179. vahI, 10984 / 181. vahI, 85 / 57-62 / 183. vahI, 7319-320 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... ar- -- -- ... ....... adhyAya 2 - .. : sAmAjika vyavasthA sarvaprathama bharata kSetra meM bhogabhUmi yo 1 strI puruSa kA jor3A sAtha hI sAtha utpanna hotA thA . hI na ma mI kI -3 pale-bar3e bAga-bagIce aura vistRta bhUbhAga se sahita mahala, zayana, Asana, madya, iNTa aura madhura peya, bhojana, vastra, anulepana, turahI ke manohara zabda, dUra-dUra taka phailane vAlI sundara gandha tathA anya aneka prakAra kI sAmagrI kalpavRkSoM se prApta hotI thii| isa prakAra vahAM ke dampatI dasa prakAra ke sundara kalpavRkSoM ke nIce deva dampatI ke samAna dina-rAta krIDA kiyA karate the / strI puruSoM ke paraspara nikaTa rahane ke sAtha hI sAmAjika jIvana kA prArambha mAnA jA sakatA hai / tRtIya kAla kA anta hone ke kAraNa jaba kalpavRkSoM kA samUha naSTa hone lagA taba caudaha kulakara utpanna hue / kulakaroM ke kArya ke sambandha meM inheM 'vyavasthAnAM pradezakaH4 arthAt vyavasthAoM kA nirdeza karane vAle kahA gayA hai / ataH sAmAjika yavasthA kA vizeSa Arambha yahA~ mAnanA cAhie / prajAoM ke kuloM kI vRddhi karane ke kAraNa (yA vRddhi kA nirdeza dene ke kAraNa) ye pitA ke samAna kahe gaye hai|" isa samaya isurasa jo ki logoM kA pramukha AhAra thA apane Apa nikalanA banda ho gayA / loga yantroM ke dvArA Ikha pelane tathA usake saMskAra karane kI vidhi nahIM jAnate the isalie bhUkha se pIr3ita hokara bhyAkula hone lage taba RSabhadeva ne prajA ko saikar3oM prakAra kI zilpakalAoM kA upadeza diyaa| unhoMne nagaroM kA vibhAga, grAma Adi kA basAnA aura makAna Adi banAne kI kalA prajA ko sikhaaii| ina sabake sahayoga se sAmAjika jIvana kA vikAsa hotA gyaa| parivAra parivAra sAmAjika jIvana kI rIr3ha hai / parivAra meM pati aura patnI ke atirikta mAtA-pitA, bhrAtA-bhaginI, putra-putrI Adi rahate haiN| sAdhAraNatayA 1. paDmacarita 351 / 3. vahI, 3 / 74 / 5. vahI, 388 ! 7. vahI, 1235 / 2. padma 3061-63 / 4. vahIM, 3176 / 6. vahI, 3 / 234 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti parivAra ke sadasyoM ke pArivArika sambandha acche hote the / parivAra kA svAmI vayovaddha sadasya yA pitA hotA thaa| pitA kI phIti kA bahuta dhyAna rakhA jAtA thaa| kaikeyI jaba vana meM jAkara rAma ko lauTAne kA yatna karatI hai taba rAma kahate hai ki pitA jI ne jo bacana kahe the unakI pUrti mujhe, tumheM tathA bharata sabhI ko karanA caahie| pitA kI apakIti jagattraya meM na phaile isa bAta kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai / ' pitA ke samAna hI mAtA ko bhI sammAna diyA jAtA thaa| pitA dakAratha kaikeyI ko vara dele samaya jaba dvividhA meM phaMsa jAte haiM taba rAmacandra jI unheM samajhAte hue kahate haiM ki putra ko vahI kArya karanA cAhie jisase mAtA-pitA kiMcit bhI zoka ko prApta na ho / mAtA-pitA ko pavitra karanA athavA zoka se unakI rakSA karanA hI putra kA putratva hai|' bhAI kA bhAI ke prati anUThe prema kA udAharaNa lakSmaNa ke caritra meM milatA hai jo binA UhApoha kiye bhAI ke sAtha calane kI taiyArI karate hue kahate haiM-mujhe isa anucila vicAra karane se kyA prayojana ? kyoMki bar3e bhAI rAma tathA pitA hI yaha kArya ucita hai athavA anucita, yaha acchI taraha jAnate haiN| ataH maiM uttama kArya karane vAle bhAI ke sAtha jJAtA huuN| kahIM-kahIM para ahaMkAravaza athavA svArthavaza isake apavAda bhI mila jAte haiM jaise-bharata tathA bAhubali kA yuddha / aise samaya hama donoM eka hI pitA ke putra hai aisA mAnakara do bhAI viruddha bhI ho jAte the|" pasnI pati ko hI saba kucha samajhatI thii| anucita vyavahAra kiye jAne para . bhI pati ko doSa na dekara vaha ise apane karmoM kA hI phala mAnakara pati kI kalyANakAmanA ke sAtha use ucita salAha dene kA yatna karatI thii| pati dvArA parityaktA sItA rAma ke prati kahatI hai-he rAma! Apa utkRSTa ceSTA ke ghAraka hai, sadguNoM se sahita hai aura puruSatA se yukta hai / mere tyAgane meM Apako lezamAtra bhI doSa nahIM hai / 12 jaba merA apanA karma udaya meM bA rahA hai tara pati, putra, pitA, nArAyaNa athavA anya parivAra ke loga kyA kara sakate hai| lekina isa taraha Apa samyagdarzana ko na chor3eM, kyoMki mere sAtha viyoga ko prApta 8. padbha0 321131 / 9. jAtena nana pureNa tatkartavyaM gRheSiNA ! yena no pitaro zokaM kaniSThamapi gacchataH / / punAti prAyate cAyaM pitaraM yena zokataH / etatputrasya putratvaM pravadanti manISiNaH / / padma0 311126-127 / 10. vahI, 311198-199 / 11. vahI, 4 / 67 / 12, vahI, 974155 / 13. vahI, 974157 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 37 hue Apako isI maSa meM duHkha hogaa| paramsu samyagdarzana ke chUTa jAne para to bhava-bhaSa meM duHkha hogaa| kRtAntavatra senApatti sItA ko chor3akara rAma ke pAsa mAkara kahatA hai--"sotA devI ne kahA hai ki yadi apanA hita cAhate ho to mApane jisa prakAra mujhe chor3a diyA hai usa prakAra jinendradeva meM bhakti ko nahIM chodd'naa|"15 nArI kI sthiti padamacarita meM pratipAdita pArivArika saMgaThana pitRsattAtmaka hone para bhI samAja meM nAriyoM kI pratiSThA thii| pati ke pratyeka kArya meM ve sahayoga diyA karatI thiiN| kisI prakAra kI zaMkA yA kArya upasthita hone para patnI niHsaMkoca pati ke pAsa jAkara ziSTAcArapUrvaka nivedana karatI thii| solaha svapna dikhAI dene para marudevI pati ke pAsa jAkara mIce Asana para baiThI aura uttama siMhAsana para ArUr3ha hRdayaSallabha ko hAtha jor3akara krama se svapnoM kA nivedana kiyA / 15 mAtA ke rUpa meM nArI aparimita zraddhA kA bhAjana thii| vijayAbhigamana ke abasara para lava aura kuza mAtA ko praNAma kara maMgalAcAra pUrvaka ghara khe nikle|" patnI ke rUpa meM nArI pati ko kumArga meM bhaTakane se bacAne kA sadaiva prayatna karatI thii| sItA kI prApti hetu yuddha meM pravRtta rAvaNa ko samajhAtI huI mambodarI kahatI hai--"bhApakA yaha manoraya atyanta saMkaTa meM pravRtta huA hai, isalie ina-ina indriya rUpI ghor3oM ko zIghna roka liijie| Apa to viveka rUpI sudRr3ha lagAma ko dhAraNa karane vAle haiN| ApakI utkRSTa dhIratA, gambhIratA aura vicArakatA usa sItA ke lie jisa kumArga se gaI hai he nAtha ! jAna par3atA hai Apa bhI kisI ke dvArA usI kumArga se le jAye jA rahe hai / "16 pitA ke ghara putrI kA lAlana-pAlana bar3e sneha se hotA thaa| parantu putrI ke yauvana avasthA prApta kara lena para pitA ko yaha cintA laga jAtI thI ki kanyA usama pati ko prApta hogI yA nahIM / 20 kanyAoM kI zikSA-dIkSA kA pUrA prabandha kiyA jAtA paa| gandharSa Adi vidyAoM meM nipuNa hotI thiiN|21 AbhUSaNa dhAraNa karane kI prathA striyoM meM pracalita po / 22 caMbara Tone, pAmyA bichAne, buhArane, puSpa 14. padamaH 99 / 40, 41 1 16. vahI, 35152 / 18. vahI, 73 / 51, 52 1 20. vahI, 15 / 24 / 22. kahI, 7116, 33102 / 15. padmaH 99 // 36 / 17. vahI, 101 / 37 / 19. vahI, 64 / 61 / 21. vahIM, 15120, 24 / 5 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti vikIrNa karane, sugandhita dravya kA lepa lagAne, bhojana pAna banAne Adi kAryoM meM unakI nipuNatA kA ullekha milatA hai / 23 vivAha prathA r gRhastha jIvana meM praveza ke nimitta yuvA aura yuvatI ko eka sUtra meM bA~dhane ke lie vivAha hotA thaa| bhogabhUmi ke samaya strI-puruSa kA jor3A sAtha hI utpanna hotA thA aura premabandhana baddha hue sAtha hI unakI mRtyu ho jAtI thii| bAda meM vivAha sambandhI kaI prayAyeM pracalita huii| kisI zubha dina jabaki saumyagraha sAmane sthita hote the, krUra graha vimukha hote the aura lagna maMgalakArI hotI thI, taba striyoM ke maMgalagIta turahI kI dhvani Adi kriyAoM ke sAtha kamyA ko lekara pitA vara ke ghara para hI vivAha kArya sampanna karA dete the / 25 kabhI-kabhI kara ke kisI sundara rUpa aura guNoM vAlI kanyA para Asakta ho jAne para vaha svayaM athavA usakA pitA kanyA ke pitA se kanyA kI prApti hetu yAcanA karatA thA | pitA usake kula, rUpa, guNa tathA Ayu Adi kA vicAra kara svIkRti yA meM asvIkRti dete the / asvIkRti dene para kabhI-kabhI yuddha hotA thA aura yuddha yadi vara pakSa jIta jAtA thA to usake bala aura pauSa se prabhAvita hokara yA se divasA ke kAraNa use kanyA denI par3atI thI / 27 yahA~ prema vivAha ke bahuta udAharaNa milate hai / prema kA prArambha kabhI kanyA kI ora se hotA thA kabhI vara kI ora se / kabhI kabhI donoM eka dUsare ko dekhakara premapAza meM baMdha jAte the / 10 mAparva vivAha ke sAtha svayaMvara prathA ke bhI ullekha milate haiM / svayaMvara paddhati meM putroM kA pitA aneka logoM ko Amantrita karatA thA / sukhajjita maMdha ke Upara rAjAoM ko baiThAkara pratihArI krama-krama se kanyA ko rAjAoM kA paricaya devI jAto thii| anta meM jisa vara ko kanyA vAhatI thI usake gale meM varamAlA DAla detI thI / 23 tadanantara logoM ke dvArA vibhinna prakAra ke 14 kabhI-kabhI kautuka aura maMgalAcAra ke sAtha kanyA kA pANigrahaNa hotA thA / 68 31 23. padma0 3 / 118-120 / 24. padma0 3151 / 25. padma aSTama parva meM mandodarI kA dazAnana ke sAtha vivAha / 25. vahI, 1014 - 10 / b 27. vahI, 93 parva kA zrIrAma kA zrIzamA aura manoramA kanyA kI prApti kA varNana ! 28. vahI, 8107, 8 101 / 30. vahI, 6119 / 32. vahI, 24189 / 34. vahI, 241121 / 29. vahI, 93 / 18 / 31. bahI, 8 108 / 33. vahI, 24190 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 39 mitA dvArA kanyA ke lie vizeSa vara kA nirdhAraNa ho jAne para bhI kisI viyoSa kAraNavaza koI Avazyaka zarta rakha dI AtI thI ki o usa zarta ko pUrA karegA use hI kanyA dI jAyagI / udAharaNasvarUpa vidhAgharoM ne rAjA janaka ke sAmane yaha zarta rakhI ki bajAvata dhanuSa ko par3hAphara ho rAma sItA ko grahaNa kara sakate 65 ra ma za ko rAjA unkA sItA ke sAtha vivAha hotA hai| kabhI-kabhI ghara kI dhIratA, dhIratA tathA kula aura zIla kA paricaya prApta karane ke lie yuddha kI AvazyakatA par3atI thI 14 vara meM jitane guNa hone pAhie unameM zuddhavaMza meM janma lenA pramukha mAnA jAtA thaa| kula, zIla, dhana, rUpa, samAnatA, bala, avasthA, deza aura vidyAgama ye nau vara ke guNa kahe gaye hai| unameM bhI kula ko zreSTha mAnA gayA hai / kula mAmakA prathama guNa jisa para meM na ho use kanyA nahIM dI jAtI thI / 19 snAna-padmacarita se usa samaya ke rAjavarga ko hI snAnavidhi kA vizeSa rUpa se patA calatA hai| sAmAnya logoM kI snAnaviSi kyA thI isake viSaya meM yahA~ kucha bhI ullekha nahIM milatA hai| snAna karane se pUrva sugandhita hitakArI tathA manoharavarNa vAle tela kA mardana kiyA jAtA thA, pazcAt prANa aura zarIra ke anukUla padArthoM kA urtana ( upaTana ) kiyA jAtA thaa|40 udvartana ke bAda phailatI haI kAnti se yukta uttama mAsana para snAna karane vAle vyakti pUrva diyA kI ora mukha kara virAjamAna hotA thA / ' pazcAt snAna kI vidhi prArambha hotI thii| usa samaya mana ko haraNa karane vAle lapA saba prakAra kI sAja sAmagrI se yukta bAje bajAye jAte the / 42 snAna karAne kA kArya prAyaH naya yauvanavatI striyA karatI thIM / 43 rAjyAbhiSeka ke samaya upasthita loga rANA kI ayajayakAra karate the|44 rAjA ke abhiSeka ke bAda paTarAnI kA bhI abhiSeka hotA thaa| snAna meM prayukta pAtra-snAna karAne ke lie cAMdI, svarNa, marakata 35. padma0 281171 / 37. vahI, 649 / 39. vahI, 101 / 16 / 41. vahI, 72 / 16, 8073 / 45. vahI, 72 / 13, 14 / 45. vahI, 88 / 33 / 47, vahI, 72 / 13 / 36. padabhaH 1.106. / 38. vahI, 101 / 14, 15 // 40. vahI, 8072 / 42. vahI, 8074 / 44. vahI, 8832 / 46. vahI, 72 / 12 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti maNi, hIrA,45 sphaTika maNi,50 indranIla maNi51 tathA ratna52 ke phalazoM ke upayoga karane kA ullekha milatA hai| raMga kI dRSTi se prAtaHkAlIna dhUpa ke samAna lAlavarNa56 ke kalaza tathA kadalI vRkSa ke bhItarI bhAga ke samAna sapheda raMga ke kalazoM ke prayoga kI bAta kahI gaI hai| kaI kalaza aise bhI hote ye ko sugandhi ke dvArA amara samUha ko apanI ora AkRSTa kara lete the / bhojana-pAna-padmacarita kI saMskRti kRSi pradhAna saMskRti hai| isa phAraNa bhojana-gAna kI ruparA: hilA ko sATI para kiyA gayA / yadyapi mAMsAhAra ke bhI ullekha prApta hote hai kintu use sAmAjika bora dhArmika dRSTi se nindita aura gahita svIkAra kiyA gayA hai / sUrya kI kiraNoM se prakAzita, atizaya pavitra, manohara, puSpa ko bar3hAne vAlA, ArogyadAyaka aura dina meM hI grahaNa kiye jAne yogya bhojana hI prazaMsanIya mAnA gayA hai| rAtri mojana kI pahA~ atyadhika nimbA kI gaI hai| bhojana ke lie eka vizeSa prakAra ke vAtAvaraNa para adhika dhyAna diyA jAtA thA / mana, prANa aura metroM ke lie abhISTa jo bhI vastue~ vanoM se utpanna hotI thIM unheM lAkara bhojana bhUmi meM ekatrita karane kA prayatna kiyA jAtA thaa| SaTsa59 bhojana kA yahA~ ullekha huA hai| pada rasa ke antargata kaTu, amla, tikta, madhura, kaSAya aura lavaNa pAte haiM / padamacarita meM pramukha rUpa se cAra prakAra ko bhojana sAmagrI kA ullekha hai 1. anna bhojana / 2. phala bhojana / 3. pakvAnna bhojana / 4. zAka bhojana / anna bhojana-isake antargata nimna prakAra ke amna the zAli"-hemanta Rtu meM hone vAlA eka vizeSa prakAra kA cAvala, jisakA paudhA ropA jAtA hai| 48. padma 8075 / / 50. vahI, 80 / 75 / 52. vahI, 881101 54. vahI, 72 / 15 / 56. vahI, 531141 / 58. vahIM, 8078 / 60. vahI, 531135 / 49. padma 80 / 75 / 51. vahI, 8175 53. vahI, 72 / 15 / 55. vahI, 141266 / 57. vahI, 14 // 272-274, 106 / 32, 33 // 59. vahI, 53 / 136 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 41 godhUma" gehU~, jisakI upaja uttara pazcimI bhArata meM vizeSa rUpa se hotI hai / rAjabhASa --eka vizeSa prakAra kA ur3ada jise hindI meM baTI yA rauMsA kahate hai / 13. mudga * mUMga 1 isakI dAla banAI jAtI hai| anya prakAra se bhI isakA upayoga hotA hai / kAzIpura mITha | yaha mUMga kI taraha prayoga meM lAyA jAne vAlA khAdyAnna hai / jIraka 15 -jorA / yaha bhojana ko rucikara banAne meM prayukta garma masAlA hai / sUpa-dAla / 67 mASa arthAt ur3ada / isakI dAla banAI jAtI hai / pAyasa " - khIra kA vyavahAra prAcIna kAla se hotA AyA hai / vAlmIki rAmAyaNa meM bhI isakA ullekha huA hai| padmacarita meM kozalyA patAkA zikhara para baiThe hue kAka se kahatI hai-re yAyasa | ur3a-ur3a | yadi merA putra rAma AyagA to maiM tujhe khIra deU~gI / 121veM parva meM uttama ganva rasa aura rUpa se yukta khIra kA AhAra munirAja ko samarpita karane kA ullekha AyA hai / " kodrava " 70 kodoM / 75 vyaMjana - 'vyaMjanaM yenAnnaM rucimApadyate taddadhighRtazAka sUpAdiH' arthAt jina padArthoM ke milAne se yA khAne se khAdya padArtha meM ruci athavA svAda utpanna hotA haM ve dadhi, ghRta, zAka aura dAla Adi padArtha vyaMjana kahalAte haiM / padmacarita meM piNDa bAMdhane yogya tathA rasa se bhare hue nAnA prakAra ke svAdiSTa vyaMjanoM kA ullekha mAyA hU~ | 72 phala bhojana --phala bhojana ke arntagata piNDakharjUra, dADima74 (anAra), 61. padma0 102 109, 29 / 63. vahI, 27 / 65. bahI, 26 / 62. padma0 218 64. bahI, 27 / 66. vahI, 53 // 135 / 67. vahI, 23847 / 68. vahI, 885 / 69. vahI 121 16, 17 / 70. vahI, 13168 / 71. nemicandra zAstrI Adi purANa meM pratipAdita bhArata / 73. padma0 2 / 19 / 72. padma0 53 / 136 / 74. vahI, 2 / 16 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti mAtuliMgI 5 (bijorA), drAkSA" (dAkha), nAlikera (nAriyala), Amalaka (A~valA), nIpa, kapiratha (kathA), kadalI85 (kelA), pUga 2 (supAr3I), kaMkola, lavaMga, khajUra,5 iMguda," mAna" (Ama) rasadAra bera, " jammU (jAmuna), bimItaka0 (baher3A), akSoTa' (akharoTa), nAriMga'2 (nAraMgI), elA (ilAyacI), spandanavisva 4 (dU), cirabisva (bela) tathA kamyu (ghara) ke nAma Aye haiN| pakvAnna bhojana apUpa -puA bhArata kA purAnA pakvAnma hai| geheM ke ATe ko cInI aura pAnI meM milAkara ghI meM mandamanda A~ca meM utAre hue mAla pUe apUpa kahalAte pe / apUpa kaI prakAra ke banAye jAte the 1 guDApUpa guSTha hAlakara banAye jAte the aura tilApUpa tila DAlakara taiyAra kiye jAte the| ye Ajakala ke aMdarase ke tulya hote the| bhraSTA apUpa Ajakala kI nAnakhaTAI yA khaurI hai| bhAr3a meM rakhakara inako sekA jAtA thA / cInI meM milAkara banAye hue bhraSTA apUpa vartamAna viskuTa ke pUrvaja haiN| cUrNina apUpa gRjhe yA gujhiyA hai| ye kasAra yA ATA bhItara rakhakara banAye jAte the / 98 ghanabandha -ghevr| zarkarA modaka 100-zakkara se bane hue laDDU 1 75. padma0 2 / 17 / 76. padamA 2 / 18 / 77. vahI, 2015 / 78. vahI, 6091 / 79. vahI, 6.91 / 80. vahI, 6191 / 81. vahI, 6 / 91 / 82. vahI, 6.92 / 83, vahI, 692 / 84. vahI, 6 / 23 / 85, nahI, 41 / 26 / 86. yaho, 41026 / 87. vahI, 41 / 26 / 88. vahI, 41 // 26 / 89. bahIM, 3 / 48 / 90. vahI, 42 / 11 / 91, bahI, 4211 / 92. vahI, 42 / 16 / 13. bahI, 42 / 19 / 94. vahI, 42120 / 95. vahI, 42 // 20 // 96. vahI, 99 / 48 / 97. vahI, 34 / 13 / 98. hau. nemicandra zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita bhArata / 99. padma 34.13 1 100, padma 34614 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ karkarA 101 - mizrI / khaMDamodaka 102 khAMr3a ke laTTU / | 103 - kacaur3I zaSkulI pUrikA 104 pUr3iyA~ | guDapUrNikApurakA 5 gur3amizrita pUr3I / 105 (methI), zAka bhojana - zAka bhojana ke antargata maithika (sema), panasa ( kaTahala ), citrabhUta 109 ( kakar3I) tathA kUSmANDa (kAzI 108 phala) ke nAma Ate haiM / peya padArtha sAmAjika vyavasthA 43 101. padma0 120 123 / 103. vahI, 34 / 14 / 105. vahI / 107. vahI, 42/21 / 109. vahI, 80 154 / 111 hI 11815 / P zAmalI .110 madirA 111 - padmacarita meM prasaMgAnusAra sthAna-sthAna para madirApAna ke ullekha milate haiN| strI aura puruSa donoM madirApAna karate the| kAmakrIDA ke sahAyaka drazyoM meM isakI pramukhatA batalAI hai / 73veM parva meM isakA sAMgopAMga varNana hai| rAtri meM hone vAlI krIr3AoM kA ullekha karate hue kavi kahatA hai"usa samaya kitane hI loga tAmbUla, gandhamAlA Adi devopama upabhoga se madirA pIte 'hue apanI vallabhAoM ke sAtha kor3A karate the| nazA meM nimagna koI eka strI madirA ke pyAle meM pratibimbita apanA hI mukha dekha IrSyAviza nIlakamala se pati ko pITa rahI thii| striyoM ne madirA meM apane mukha ko sugandhi chor3I thI aura madirA ne usake badale striyoM ke netroM apanI lAlimA chor3I thii| koI eka strI madirA meM par3I huI apane netroM kI kAnti ko nIlakamala samajha grahaNa kara rahI thI ataeva pati ne usakI cirakAla taka ha~sI kI koI eka strI yadyapi praur3ha nahIM thI tathApi dhIre-dhIre use itanI adhika madirA pilA dI gaI ki vaha kAma ke yogya kArya meM pror3hatA ko prApta ho gaI arthAt praur3hA strI ke samAna kAmabhoga ke yogya ho gaI / usa madirA rUpI sakhI ne lajjA rUpI sakhI ko dUra kara una striyoM ko pati ke viSaya meM aisI krIr3A karAI jo unheM atyanta iSTa bhI arthAt striya maMdirA ke kAraNa lajjA chor3a patiyoM ke sAtha icchAnukUla krIr3A karane lgiiN| jisameM netra ghUma rahe ye tathA bAra-bAra madhura adhakaTe zabdoM meM 107 102. padma0 34 / 14 / 104. vahI, 34 / 14, 120/23 / 106. vahI, 42120 / P 108. vahI 53 / 197 / 110. vahI, 80 154 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti kA uccAraNa ho rahA thA aisI striyA~ aura paruSoM kI mana ko haraNa karane vAlI ceSTA hone lgii| pIte-pIte jo madirA zoSa baca rahI thI use bhI dampati pI lenA cAhate the / isalie tuma pio, tuma pio, isa prakAra jora se zabda karate hue pyAle ko eka dUsare kI ora bar3hA rahe the| 12 kisI sundara puruSa kI prIti pyAle meM samApta ho gaI thI isalie vaha vallabhA kA AliMgama kara netra banda karatA huA usake mukha ke bhItara sthita kurale kI madirA kA pAna kara rahA paa|1113 mRta lakSmaNa ko mohavaza rAmacandra jI jIvita samajhakara kahate hai ki he lakSmodhara (lakSmaNa) tumheM yaha uttama madirA nirantara priya rahatI thI so khile hue nIlakamala se suzobhita pAnapAtra meM rakhI huI isa madirA ko pimo|14 madhu115-peya padArthoM meM magha kA bhI nAma AtA hai| sainikoM meM padhapAna pracalita thA / strI-puruSa kI kAmakrIDA ke bIca madhu sahAyaka drapa kA kAma detA paa|116 dUdha aura dUdha ke bane padArtha peya padArthoM meM dUdha aura dUdha se bane padArtha dahI,118 rabar3I,119 gho120 Adi kA ullekha AtA hai / upamA ke prasaMga meM bhI dUdha, dahI kA nAmollekha huA hai| 51 parva meM dadhimukha dvIpa kA varNana karate hue raviSaNa kahate hai-'usa daghimukha dvIpa meM eka dadhimukha nAma kA nagara thA jo pahI ke samAna sapheda mahaloM se suzobhita tathA lambAvamAna svarNa ke sundara toraNoM se yukta thaa|151 magadha deza ke por3oM aura IkhoM kA varNana karate hue kahA gayA hai ki inakI zobhA aisI hai ki dUdha ke siMcana se hI mAnoM utpanna hue hai|"522 ikSurasa-surasa kA prayoga bhArata meM prAcIna kAla se hI calA A rahA hai| bhIgabhUmi ke samaya ikSurasa hI prajA kA uttama bAhAra thA / usa samaya yaha chahoM ramoM se sahita, bala-dhIrya karane meM samartha tathA svayaM bar3ane vAlA thaa|123 rAjA yAMsa ne RSabhadeva ko marvaprathama pArasa kA AhAra diyA thA / ikSurasa se guDa, lAMr3a, cInI, mizrI tathA taraha-taraha kI miThAiyAM Adi banAI 112. padma 73 / 136-144 / 113. vahI, 73 / 145 / 115. vahI, 102 / 105 / 117. vahI, 53 / 137 / 119. vahIM, 53 / 137 1 121. vahIM, 5112 / 123. vahIM, 3 / 233 / 114. ghahI, 118 / 15 / 116. vahI, 73 / 139 / 118, ghahI, 53 / 137 / 120. vahIM, 8077 / 122. vahI, 2 / 4 / 124. vahI, 4116 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 45 jAtI thIM / 125 Ikha kI hI eka jAti vizeSa puNDarA (paur3A) hai| padmaparita meM paur3oM ke banoM kA ullekha AyA hai / isa zreNI ke ganne meM adhika rasa nikalatA hai aura yaha aSika madhura bhI hotA hai / bhojana sambandhI padArthoM kA vargIkaraNa padamacarita meM eka anya prakAra se bhI kiyA gayA hai| ra, ya, pe, kesAnAra jU ke geTa yA bhojana sambandhI padArtha pA~ca prakAra ke kahe gaye hai / 127 raviSeNa ne ina sabake jJAna hone ko 'AsthAdya vijJAna' kahA hai| yaha bAsvAdhya vijJAna pAcana (pakAnA), chedana (tor3anA), uSNatvakaraNa (garma karanA) Adi bhedoM se yukta hai / 128 bhazya-jo svAda ke lie khAyA jAtA hai use bhakSya kahate hai| yaha kRtrima tathA atrima ke bheda se do prakAra kA hai / 121 bhojya-lo kSudhA nivRtti ke lie lAyA jAtA hai use bhojya kahate hai / isake bhI murUpa aura sAdhaka kI apekSA do bheda hai| odana, roTI Adi mukhya bhojya hai aura lapsI, dAla, zAka Adi sAdhaka bhojya haiM / 13 peya-zItayoga (zarbata), ala aura mana ke bheda se peya tIna prakAra kA phahA gayA hai / 31 lehya-ye padArtha jinako cATakara Ananda liyA jAtA hai / caSya-- padArtha jinheM cUsakara rasa liyA jAtA hai| bhojana karane ke bAda lavaMga (lauMga) tathA usase yukta pAna kA bhI vyavahAra hotA thA / 132 bhojana zAlA meM prayukta pAtra--padmacarita meM bhojana banAne ke lie prayoga meM lAye jAne vAle nimnalikhita pAtroM ke nAma Aye hai sthAlI-thAlI / kalaza 34... ala bharane kA pdd'aa| jAmbUnadamayI pAtrI-svarNa kI thAlI / caSaka'-pyAlA / ghaTa 35...- bar3A / 125. padma0 120 / 23 / 126. padma 2 / 4 / 127. vahI, 24053 / 128. vahI, 24 / 56 / 129. vahI, 24153 / 130. vahI, 24.54 / 131. vahIM, 24 / 55 / 132, yahI, 40 / 17 / 133. vahI, 531134, 120 / 21 / 134. vahI, 60121, 120124 / 135. ghahI, 73 / 17 / / 136. vahIM, 331180 .
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : padma carita aura usameM pratipAdita saMskRti piThara 11 ---maTakA yA ghaTaloI / sUrpa128-anAja se kUr3A karakaTa alaga karane kA pAtra / isake atirikta miTTI, bA~sa tathA palAza ke pattoM se saba prakAra ke bartana tathA upayogI sAmAna banAne kA ullekha ibhA hai / 15 anAja rakhane ke lie palyaugha (khatimA) banAI jAtI thiiN| vidyA padmacarita ke adhyayana se aisA pratIta hotA hai ki isa samaya vidyA maukhika aura likhita donoM prakAra se dI jAtI thI / prArambha meM varNamAlA sIkhanA Avazyaka thA / eka sthAna para bakrapura ke rAjA cakradhvaja aura usakI manasvinI nAmaka strI se utpanna cisomavA nAmaka kanyA kA guru ke ghara jAkara sariyA miTTI ke Tukar3oM se varNamAlA likhane kA vAcana kiyA gayA hai / 140 vidyA prApti ke lie Avazyaka bAte-vidyA prApti ke lie sthira pita honA bhAvazyaka mAnA jAtA thaa| bAda ziSya zakti se yukta hotA thA to vaha guru ke lie prasannatA kA viSaya hotA thaa| jisa prakAra sUrya ke dvArA netravAn (arthAt netra zakti se yukta) puruSa ko samasta padArtha sukha se dikhAI dete haiN| netrahIna puruSa ko sUrya kA prakAza hone para bhI kucha bhI nahIM dikhAI detA usI prakAra zakti rahita athavA alpazakti pAle ziSya ko bhI vidyA prApti hone meM kaThinAI hotI hai / 42 pAtra apAtra kA adhika dhyAna rakhA jAtA thaa| pAtra ke lie upadeza dene vAlA guru kRtakRtyatA ko prApta ho jAtA hai| jisa prakAra usla ke lie kiyA hubhA sUrya kA prakAza vyartha hotA hai, usI prakAra apAtra ke lie diyA huA upadeza vyartha hotA hai / 43 karma ke prabhAva se hI zIna se yA dera se vidyA kI siti hotI hai| kisI ko isa varSa meM, kisI ko eka mAha meM aura kisI ko eka hI kSaNa meM vidyA siddha ho jAtI haiM, yaha saba kamo kA prabhAva hai / 144 guru kA mahattva-guru kA usa samaya adhika mahattva thaa| ziSya kitanA hI nipuNa kyoM na ho vaha guru yA AcArya kI maryAdA kA sadA dhyAna rakhatA thA | vidyutkeza vidyAdhara ne eka munirAja se pUchA ki he deva I maiM kyA phalaM? merA kyA kartavya hai ? isake uttara meM munirAja ne kahA ki cAra jJAna ke dhArI hamAre 137. padma0 335180 / 131. vahI, 41 / 11 / 141. vahI, 2617 / 143. bahI, 10052 / 138. padma0 33 // 180 / 140. vahIM, 26 // 7 // 142, vahI, 100150 / 144. vahIM, 6 / 262-264 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 47 guru pAsa hI vidyamAna hai ataH hama loga unhIM ke pAsa paleM, yahI sanAtana dharma hai / AcArya ke samIpa rahane para bhI jo unake pAsa nahIM jAtA hai aura svayaM upadezAdi dekara AcArya kA kAma karatA hai vaha mUrkha ziSyapanA ko hI chor3a detA hai / 145 ziSya aura guru kA bar3A Atmika sambandha hotA hai| apanI vizeSa bAtoM ko guru se nivedana kara ziSya bar3e bhArI duHkha se chUTa jAtA hai / 141 sAmAnya ziSya se lekara rAjaputra taka guru kI sevA meM tatpara rahate the guru ke samakSa liyA huA vrata bhaMga karanA bahuta duHkha kara mAnA jAtA thA / parityaktA sotA kahatI hai ki nizcita ho maiMne anya janma meM lekara bhaMga kiyA hogA, jisakA yaha phala prApta huA hai / 148 bhAvaka bhI guru kA bathAyogya sammAna karate the 1149 147 / rAma dvArA guru ke samakSa vrata ziSya ke abhi ghara para karate 9:40 152 vidyA prApti kA sthAna -- vidyA prApti kucha loga guru ke the / kahIM-kahIM viziSTa vidvAnoM kI rAjA loga apane kara ho rakha liyA karate the| 151 usa samaya ke vidyAlaya bhI vidyA prApti ke uttama sthAna the 1 tApasI logoM ke bar3e-bar3e AzramoM kA bhI ullekha milatA hai, jinake ghara bahuta se ziSya vidyAdhyayana karate the / 153 lipi - lekhana kalA kA usa samaya vikAsa ho gayA thaa| padmacarita meM cAra prakAra kI lipi kahI gaI hai / anuvRtta 14 - jo lipi apane deza meM Amataura se calatI hai use anuvRta kahate haiM / vikRta 15" loga apane-apane saMketAnusAra jisakI kalpanA kara lete haiM, use vikRta kahate haiM / sAmayika 155 -pratyaMga Adi varNoM meM jisakA prayoga hotA hai use sAmayika kahate haiM / naimittika 7 - varNoM ke badale puSpAdi padArtha rakhakara jo lipi kA jJAna 145. padma0 6/262-264 / 147. vahI, 100181 / 149. vahIM, 39/163 | 151. vahI, 39 / 160 / 153. vahI, 8333, 334 / 155. vahI, 24 24 / 157, mahI, 24 25 26 146. padma0 15 / 122-123 / 148. vaho, 97 / 160 / 150, vahI, 265, 6 152. vahI, 39/162 / 154. vahI, 24124 / 156. vahI, 24125 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : padamacarita aura usameM pratipAdita saMskRti karAyA jAtA hai, use naimisika kahate haiN| isa lipi ke prAcya, madhyama, yaudheya, samAdra Adi dezoM kI apekSA aneka avAntara bheda hote haiM / vidyA pradAtA-vidhA pradAtAoM kI zreNI meM guru,158 upAdhyAya, 159 ghidvAna, 150 yati,11 AcArya 12 tathA muni nAma Aye hai| vidyA pradAtA ke guNa-vidyA pradAtA ko mahAvidyAoM se yukta, parAkramI, prazAntamukha, dhIravIra, sundara AkRti kA dhAraka, zukSa bhAvanAoM se yukta, alpa parigraha kA ghArI, uttama vratoM se yukta, dharma ke rahasya ko jAnane vAlA, kalA rUpI samudra kA pAragAmI, ziSama kI zakti ko jAnane vAlA tathA pAtra apAtra kA vicAra karane vAlA honA cAhie / 163 vidyAoM ke prakAra-gadmacarita se vyAkaraNa, gaNitazAstra, dhanurveda, astrazAstra vidyA, AraNyaka zAstra, jyotiSa vidhA, jainadarzana, veda, vedAnta, bauddhadarzana, nimitavidyA, zakuna vidyA, ArogyazAstra, kAmavAAstra, saMskRta, prAkRta zaurasenI Adi bhASAe~. lokazatA, saMgIna vidyA, natyavidyA, kAmazAstra, arthazAstra, nItizAstra tathA nATyazAstra Adi vidyAoM ke saMketa milate haiN| vyAkaraNa vidyA-vyAkaraNa vidyA kA usa samaya taka adhika vikAsa ho gayA thA, aisA padmacarita ke adhyayana se vidita hotA hai| navama sarga meM kailAza parvata kI upamA vyAkaraNa se dete hue raviSeNa kahate hai-jisa prakAra vyAkaraNa aneka dhAtuoM se yukta hai usI prakAra vaha parvata aneka dhAtuoM (bAMdI sone Adi) se yukta thA, jisa prakAra vyAkaraNa hajAroM gaNoM (zabda samUhoM) se yukta thA usI prakAra vaha parvata bhI hajAroM gaNoM arthAt sAdhu samUhoM se yukta thA / jisa prakAra vyAkaraNa suvarNa arthAt uttamottama vargoM ko ghaTanA se manohara hai usI prakAra baha parvata bhI suvarNa arthAt svarNa kI ghaTanA se manohara thaa| jisa prakAra dhyAkaraNa padoM arthAt subanta tiinta rUpa pAda samudAya se yukta hai usI prakAra vaha parvata bhI aneka padoM arthAt sthAnoM yA pratyanta parvatoM athavA caraNa cihnoM se yukta thA / jisa prakAra vyAkaraNa prakRti arthAt mUla kAndoM ke anurUpa vikAroM arthAta pratyavAdijanya vikAroM se yukta hai usI prakAra vaha parvata bhI prakRti arthAta svAbhAvika racanA ke anurUpa vicAroM se yukta thA jisa prakAra vyAkaraNa bila ati mUlasUtroM se yukta hai usI prakAra vaha parvata bhI bila arthAt para pRthvI 158, padma 26 / 6 / / 159. padma 39 / 163 / 167. vaho, 39 / 160 / 161. vahI, 39 / 303 / 162, vahI, 25153 / 163, vahI, 100 / 32,33,34, 100 / 50,52 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 49 * athavA garta Adi se yukta thaa| jisa prakAra vyAkaraNa ( udAsa, anudAtta svarita Adi) aneka prakAra ke svaroM se pUrNa hai usI prakAra vaha parvata bhI aneka prakAra ke svaroM arthAt prANiyoM ke zabdoM se pUrNa thA / 134 isa upamA meM Ae dhAtu, gaNa, suvarNa pada, prakRti, bila tathA svara zabda vyAkaraNa ke vikAsa kA dyotana karate haiM / vyAkaraNa zAstra ke nAma, AkhyAta, upasarga, nipAta jaise pAribhASika zabdoM kA bhI yahA~ prayoga huA hai / gaNitazAstra - padmacarita meM ise sAMkhyikI kahA hai / jambUdvIpa ke bharata kSetra ke padmaka nagara ke rambha nAmaka puruSa ko gaNita zAstra kA pAThI kahA gayA hai / 166 167 dhanurveda - rAjA sahasrarazmi ke Upara jaba rAvaNa ne bANa chor3e taba sahasrarazmi ne kahA ki he rAvaNa ! tuma to bar3e dhanurdhArI mAlUma hote ho | yaha upadeza tumheM kisa guru se prApta huA hai ? are choka ! pahale dhanurveda par3ha aura abhyAsa kara, pazcAtU mere sAtha yuddha karanA paccIsaveM parva meM rAjagRha nagara ke vaivasvata nAmaka eka vidvAn kA ullekha kiyA gayA hai jo dhanubiyA meM nipuNa thA aura vidyAdhyayana meM zrama karane vAle eka hajAra ziSyoM sahita thA / kampilyanagara ke zikhI nAmaka brAhmaNa kA lar3akA aira usa ke pAsa vidhipUrvaka vidyA sIkhane lagA aura kucha hI samaya meM usake hajAra ziSyoM meM bhI adhika nipuNa ho gayA / 118 isase dhanurveda ke sIkhane-sikhAne kA pracalana sUcita hotA hai / AraNyaka zAstra - padmacarita ke 11 veM parva meM kSIrakadambaka dvArA nArada Adi ziSyoM ko AraNyaka zAstra 169 par3hAne kA ullekha hai / 164. nAnAdhAtu samAkIrNa gaNairyuktaM sahasrazaH / suvarNaghaTanAramyaM kuramanugatairyuktaM padapaMktibhirAjitam / padma0 9 / 112 / vikAravilasaMyutam / svararbhahu vizvaiH pUrNa labdhavyAkaraNopamam // padma0 9 / 113 / 165. nAmAkhyAtoMpasargeSu nipAteSu na saMskRtA / prAkRtI zaurasenI ca bhASA yatra zrayI smRtA / / 0 24|11 / 166. padma0 5 / 114 / 167. aho rAvaNa dhAnuSko mahAnasa kulastava / upadezo samAyAto guroH paramakauzalAt // padma0 10 127 / vatsa tAvaddhanurvedamadhava kuru ca zramam / tato mayA samaM yuddhaM kariSyasi nayojjhitaH / padma0 10 / 128 | 168. padma0 25146, 47 / 169. padma0 11 / 15 / Y
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : pari aura mAsika jyotiSa vidyA-jyotiSa vidyA bahuta prAcIna hai / miMgala kArya se pUrva jyotiSo dvArA grahoM Adi kI sthiti kA jJAna prApta kara zubhAzubha muhUrta kA jJAna prApta kara liyA jAtA thaa| vivAha kI tithi jyotiSI nizcita karate the / 170 kisI zubha dina jaba saumyagraha sAmane sthita hote the, kUragraha vimukha hote the aura lagna maMgalakArI hotI thI taba prasthAna kiyA jAtA thA / aMjanA ne mAmA se apane putra ke grahoM ke viSaya meM jAnanA cAhA / taba usake mAmA ke pAzcaMga nAmaka jyotiSI ne putra ke janma kA samaraH pUchakara saMkSepa se usake jIvana ke viSaya meM batalAyA-'yaha caitra ke kRSNa pakSa kI aSTamI tithi hai, zravaNa nakSatra hai, sUrya dina kA svAmI hai / sUrya meSa kA hai ataH ucca sthAna meM baiThA hai| candramA makara kA hai ataH madhyagRha meM sthita hai| maMgala vapa kA hai ataH madhyasthAna meM baitthaa| budha mIna kA hai vaha bhI madhyasthAna meM sthita hai| zukra aura zani donoM hI mIna ke haiM tathA ucca sthAna meM ArUr3ha hai / usa samaya mIna kA hI udaya thaa| sUrya pUrNa dRSTi se zani ko dekhatA hai maura maMgala sUrya ko arSadRSTi se dekhatA hai / bRhaspati candramA ko pUrNa dRSTi se dekhatA hai aura candramA bhI ardha dRSTi se bRhaspati ko dekhatA hai / bRhaspati zani ko pauna dRSTi se dekhatA hai aura zani bRhaspati ko aba dRSTi se dekhatA hai| bRhaspati zukra ko pauna dRSTi se dekhatA hai aura zaka bhI bRhaspati para pauna dRSTi DAlatA hai | avaziSTa grahoM kI pArasparika apekSA nahIM hai| usa samaya isake grahoM ke udaya kSetra kAla kA atyadhika bala hai / sUrya, maMgala aura bRhaspati isake rAjyayoga ko sUcita kara rahe hai aura zani muktidAyI yoga ko prakaTa kara rahA hai / yadi eka bRhaspati hI ucca sthAna meM sthita ho to samasta kalyANa kI prApti kA kAraNa hotA hai| isake to samasta graha ucca sthAna meM sthita hai| usa samaya brAhma nAma kA yoga aura zuma nAma kA muhUrta thA ataH ye donoM ho brAhma sthAna arthAt mokSa sambandhI sukha ke samAgama ko sUcita karate haiM / isa prakAra isa putra kA yaha jyAtizcakra sarva vastu ko doSoM se rahita sUcita karatA hai / 172 beda-papacarita ke 113 parva meM sarvazasiddhi ke prasaMga meM veda ke doSa dikhAye gaye haiM / 173 veda kA koI kartA nahIM hai isa bAta ko ayuktisaMgata siddha kara veda kA koI kartA hai, isa pakSa meM aneka pramANa diye gaye haiN| isameM pramukha yukti yaha hai ki yUMki veda pada aura vAkyAdi rUpa hai tathA vidheya aura pratiSaSya artha se yukta hai ataH kisI kartA dvArA banAyA gayA hai| jisa prakAra maitra kA 150, padma 15493 / 172, bahI, 17 / 364-377 / 171. pana.818, 19 / 173. vahI, 11185 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAlika mAsyA : 51 kAvya pada vAkyAdi rUpa hone se kisI ke dvArA banAyA gayA hai / 74 yahA~ veda zAstra hai isI bAta ko asiddha ThaharAyA gayA hai kyoMki zAstra vaha kahalAtA hai jo mAtA ke samAna samasta saMsAra ke lie hitakara upadeza de / jo kArya nirdoSa hotA hai usameM prAyazcitta kA nirUpaNa karanA ucita nhiiN| parantu yAjJika hisA meM prAyazcitta kahA gayA hai isalie vaha sadoSa hai| 175 prAyazcitta ke bhI yahAM kucha udAharaNa diye gaye hai / 176 vedAntaH--padmaparita meM agnibhUta tathA vAyubhUta nAmaka do brAhmaNoM kI haMsI ur3Ate hue logoM ke mukha se yaha kahalAyA gayA hai ki brAhmatAvAda meM mUDha evaM pazuoM kI hiMsA meM mAsakta rahane vAle ina donoM brAhmaNoM ne sukha kI icchuka praSA ko lUTa DAlA hai / bauddhadarzana-padmacarita ke dUsare parva meM rAjA zreNika kA varNana karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra buddha kA darzana arthavAda (vAstavikatAvAda) se rahita hotA hai usI prakAra usakA darzana (sAkSAtkAra) arthavAda (vanaprApti) se rahita nahIM hotA thA / 179 nimitta vidyA--nimitta vidyA ke antargata pacarita meM aSTAMganimitta ke zAtA munirAja175 aura kSullaka 180 kA ullekha huA hai| logoM ne unase apane manonukUla prazna pUche / zakuna vidhA-aisI Akasmika ghaTanA ko, jise bhAvI zubhAzubha kA 174. papa0 111190 / 175. bedAgamasya zAstratvamasi zAstramucyate / tadi yanmAtabacchAsti sarvasmai jagate hitam / / padya0 11 / 209 / prAyazcittaM ca nirdoSe vaktuM karmaNi nocitam / / ana tUktaM tato duSTaM vaccedamabhidhIyate / papa0 119217 / 176. padma 11 / 211-215 / / 177. etAmyAM brahmatAvAde vimUDhAmma sukhArthinI / prajeyaM muSitA sarvA samtAmyAM pazuhiMsane / pama 109 / 79 / 178. buddhasyeva na nimuMmatamarthavAdena darzanam / na zrI haladoSopadhAtinI zItagoriva // pana0 2064 / 179. padma 51 / 29 / 180. vahI0 100144 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 1 dyotaka samajhA jAtA hai, zakuna kahate haiM / athavA bhAvI zubha yA azubha phala kI dyotaka kisI ghaTanA, adbhuta dRzya yA saMyoga ko zakuma kahate haiM / 182 sUcaka saMketa evaM bhASI ghaTanA meM kAryakAraNa nahIM hotaa| zakuna vastutaH aisA saMketa hai jo kAraNAntara se utpanna hone vAle kArya kI sUcanA mAtra detA hai, svayaM umra bhAvI ghaTanA kA kAraNa nahIM hotA / 18 varAhamihira ke anusAra zakuna jammAntara meM kRta karma ke bhAvI phala kI sUcanA detA hai / ' 184 padmacarita meM prApta -- zakunoM ko hama nimnalikhita bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiMsUcaka varSa kriyAoM se prApta zakuna ! prANiyoM ke prAkRtika tattvoM se prApta zakuna / zArIrika lakSaNoM se prApta zakuna / svapnoM se prApta zakuna | grahopagrahoM se prApta zakuna / prANiyoM ke zubhAzubhasUcaka darzana evaM kriyAoM se prApta zakuna-samIpa ho mamUra kA manohara zabda karanA, uttamotama alaMkAroM se yukta strI kA sAmane khar3A honA, 165 nirgranya munirAja kA sAmane se AnA, ghor3oM ko gambhIra himahinAhaTa honA, 18 vAyoM ora navIna gobara ko bikherate hue tathA paMkhoM ko phailAte hue kAka kA madhura zabda karanA, siddhi ho, jaya ho, samRddhimAna ho tathA binA vighna bAdhA ke zIghra prasthAna karo ityAdi maMgala zabda honA, 188 ye lakSaNa zubha mAne gaye haiM / 185 181. 'A casual event of occurance supposed to protend good or evil' The century dictionary vol. V. P. 4105 182. An occurrance phenomenon or incident regarded as an indication of a favourable or unfavourable issue Funk & wagnall's new stand and dictionary of the English language vol. III P, 1722, 183. saMskRta kAvya meM zakuna, 103 / 184, asya janmAntarakRtaM karma puMsAM zubhAzubham / yat tasya zakunaH pArka nivedayati gacchatAm // - varAhamihira 185. padma0 5450 187. vahIM, 54 53 / bRhatsaMhitA 10 500, adhyAya 86 / 5 1 186. 0 54 / 51 / 188. vahI, 54|53 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 53 ghor3e kA grIvA ko kaMpAnA tathA prakhara zarada karate hue hosanA,189 hAthI kA kaThora zabda karate hue pRthvI ko tAr3ita karanA / 190 sUrya ke sammukha hue kaue kA atyanta tIkSNa zamda karanA tathA apane jhuNDa ko chor3akara alaga baiTha jAnA,111 koe ke paMkha hIle palanA tathA atyanta vyAkula dikhAI par3anA,122 dAhinI mora koe kA kauva-kAya karanA,193 gAla kA nIrasa zabda karanA, 194 kaue kA sUkhA kATha coMca meM dabAkara sUrya kI ora dekhate hue krUra zabda karanA,15 rokSa kA mahAbhayaMkara zabda karanA, 16 prayANa ke rokane meM tatpara honA, maNDalAkAra bAMdhakA dakSiA kI ki , mI kA paMkhoM dvArA mAda andhakAra utpanna karanA,157 vikRta zabda karanA, zRgAlI 158 kA dakSiNa dizA meM romAMca bAraNa karate hue bhayaMkara zabda karanA, gadhe 11 kA dAhinI ora mukha uThAkara AkAza ko bar3I tISaNatA se mukharita karanA, khura ke amabhAga se pRthvI ko khodate hue bhayaMkara zanda karanA, mahAnAga kA mArga kATa jAnA, aisA lagane laganA jaise loga usase kaha rahe hoM ki hA, hI, tujhe vikAra hai, kahA~ jA rahA hai ?200 pIche kI ora chauMka honA 101 Adi lakSaNa azubha sUcaka mAne gaye hai, dakSiNa dizA meM mAla kA atyanta bhayaMkara zabda karanA,202 AkAza meM sUrya ko ApachAdita karate hue goSa kA meharAnA205 ye apazakuna maraNa ke sUcaka hai| sAmAnyataH kAka kI ceSTAya azubha mAnI jAtI haiM kintu kAka kA kisI vizeSa sthiti meM honA tathA madhura zabda karanA kahIM-kahIM zubha mAnA gayA hai| candraprama carita mahAkAvya (terahavIM zatI) meM yuvarAja sahita rAjA pRthvopAla ke sAtha yuddha ke lie jAte samaya mArga meM kSIrI (khiranI) ke vRkSa para sthita kAka dvArA madhura zabda karanA zubha204 kintu paDalIpAla ke raNabhUmi ko jAte samaya 189. pa. 7281 / 190. pama0 72681 / 191. vahI, 72081 / 192, vahI, 72 / 83 / 193. vahI, 73519 / 194, vahI, 72080 / 195. vahI, 744 / 196, vahI, 57069 / 117. vahI, 5770 / 198. vahIM, 745 / 199. vahI, 78 / 200. vahI, 73 / 18 / 201. vahI, 73 / 19 / 202. vahIM, 74 / 15 / 203. vahI, 73 / 15 / 204. vIranando : candraprabhavarita 17128 /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti mArga meM kaTidAra vRkSa para sthita kAka dvArA yotaka hone ke kAraNa azubha mAnA gayA hai| navIna gobara ko bikherate hue tathA paMkhoM ko karate hue citrita kiyA gayA hai, ataH zubha mAnA gayA hai| calanA, prAkRtika tattvoM se prApta zakuna - gamana ke yogya manda vAyu kA r vRkSoM kA saba Rtu ke phala-phUla dhAraNa karanA, pRthvI kA nirmala honA. 207 bhUmi kA sugandhita pavana dvArA buli, pASANa aura kaSTaka se rahita honA. durbhikSa kA honA, 209 nirdhUma agni kI jvAlA dakSiNAvarTa se prajvalita honA 250 tathA sugandhi ko phailAtI huI vAyu kA bahanA gayA hai / 208 211 zubha mAnA kaThora zabda karanA usakI mRtyu kA yahAM padmacarita meM bAyIM ora phailAte hue kAka ko madhura zabda bar3e-bar3e tAlAboM kA sUkha jAnA, pahAr3oM kI coTiyA~ noce giranA tathA AkAza se rudhira kI varSA honA 212 thor3e hI dina meM svAmI ke maraNa kI sUcanA dene vAle haiM / pariveSa se yukta sUrya ke bimba meM bhayaMkara kabandha dikhAI denA aura usase khUna kI bU~doM kA barasanA, 213 samasta parvatoM ko kampita karane vAle bhayaMkara vajra giranA, 214 sUrya ke cAroM ora zastra ke samAna atyamsa rUkSa parizeSa (parimaNDala) rahanA, pUrI rAtri candramA kA chipA rahanA, 196 bhayaMkara khapAta honA, 217 atyadhika sUkampa honA, 218_ 220 pUrva dizA meM kAMpatI huI ruSira ke samAna ulkA giranA 221 tathA devatAoM kI pratimAoM kA abhUjala kI varSA ke lie dina svarUpa bananA azubha mAnA gayA hai / 215 222 zArIrika lakSaNoM se prApta zakuna -nirmala kAnti vAlA zarIra honA, zarIra kA chAyA rahita honA arthAt parachAI par3ane se rahita honA, 12 netroM kA 205. padma0 15 / 32 / 207. vahI, 2195 / 209. vahI, 299 / 211 vI 54|51 / 213. vahI, 7 46 / 215. vahI 72 / 78 / P 217. vahI, 7279 // 219. vahI, 71180 / 221. vahI, 72 / 82 | 223. vahI, 2012 | 206. padma0 2 / 94 / 208. vahI, 296 210, vahI, 54 / 50 / 212, vahI, 72 / 84-85 / 214. vahI J 747 / 216. vahI, 72/71 / 218. vahI, 72/791 220. vahI, 73 / 11 / 222, vahI, 7282 /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 55 TimakAra rahita honA,224 nAkhUna aura bAloM kA nahIM bar3hanA,225 mala aura pasInA se rahita zarIra honA, zarIra meM dUdha ke samAna rupira honA, zarIra kA utsama saMsthAna, uttama gaMdha aura uttama saMhanana tathA ananta bala se yukta honA,225 hita mita priya vacana bolanA,22 paropakAra yukta honA,228 asAdhAraNa kArya karanA,223 bAlaka hone para bhI abAlakopitta kArya karanA, bAlakoM jaisI ceSTA karanA tathA manohara vinaya kA ghAraka honA ye zubha zakuna mAne gaye haiN| striyoM kI dAhinI AMkha phalakanAra tathA pIche kI ora chIMka AnA212 azubha mAnA gayA hai| svapnoM se prApta zakuna-papracarita ke tIsare parva meM marudevI solaha svapna satI hai vo isa prakAra hai-- hAyo, bela, saha, hAthI dvArA sAne tayA pAMdI ke kalazoM se abhiSeka kI jAtI huI lakSmI, (punnAga, mAlatI kunda tathA campA bAdi ke) puSpoM se nirmita mAlAyeM, sUrya, candra, mauna yugala, phUloM kI mAlAoM se susajjita paMcavarNa ke maNiyoM se bharA huA kalaza, sarovara, vizAla sAgara, U~cA siMhAsana, vimAna, susajjita aneka khaNDoM vAlA bhavana, ratnoM kI rAzi tathA dakSiNAvarta nirdhUma amni dekho| marudevI ne ina svapnoM kA phala jaba apane pati nAbhirAya se pUchA to unhoMne kahA ki hai devI ! tumhAre garbha meM trilokInAtha me avatAra liyA hai / 235 224 padya 2 / 93 / 225. paca0 2 / 93 / 226. vahI, 2 / 81 / 227. vahI, 2190 / 228. vahIM, 2188 229. vahI, 2276, 7 / 215, 216 / 230. vahI, rA77 / 231, vahI, 96 / 2 / 232. vahI, 73118 / 233. papa0 3 / 124-153 candraprabhacarita mahAkAvya (yaha anya terahavIM zatAbdI kA hai) meM ina solaha svapnoM meM se gajendra kA darzana tInoM lokoM ke eka mAtra adhipati hone, narendra kA darzana gambhIratA, siMha kA darzana advitIya vIratA, lakSmI kA darzana indra padavI, mAlA yugala kA darzana anantakIti, candramA kA darzana prasannatA, sUrya kA darzana ajJAnAndhakAra se mukti, mIna yugala kA darzana sartha zokoM se mukti, kumbha kA darzana zarIra kI zubha cihnoM se sampannatA, tAlAba kA darzana taSNAhInatA, samudra kA darzana kevalajJAna prApsi, hemasiMhAsana kA darzana siddhi prApti, divyavimAna kA darzana svarga prApti, ratnarAzi kA darzana guNoM kI prApti aura dahi kA darzana ugra karmoM ke bahana kA sUcaka mAnA gayA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 95ve parva meM sItA ne aise do aSTApada dekhe jinakI kAmsi zaradaRtu ke candramA ke samAna thI, kSobha ko prApta hue sAgara ke samAna jinakA zabda thA, kalAsaparvata ke zikhara ke samAna jinakA AkAra thA, jo sarva prakAra ke alaMkAroM se alaMkata the. jinakI uttapa sAreM kAmina pa sa para jinakI gardana kI uttama jaTAyeM suzobhita ho rahI thIM / 233* yaha svapna dekhane ke bAda dUsare svapna meM unhoMne dekhA ki ve puSpaka vimAna ke zikhara se girakara pRthvI para A par3I haiM / 234 ina svapnoM kA phala pUchane para rAma ne kahA ki aSTApada gugala dekhane se tU zItra hI do putra prApta karegI / 235 puSpaka vimAna se girane ko yahA~ aniSTakAraka basalAyA gayA hai / grahopagrahoM se prApta zakuna-grahopagrahoM se prApta zubhAzubha svapnoM para adhika dhyAna diyA jAtA thaa| vivAha kI tithi jyotiSI nizcita karate the| kisI dina jabaki saumyaggraha sAmane sthita hote, krUragraha vimukhna hote the aura lagna maMgalakArI hotI thI taba prasthAna kiyA jAtA thA / 23 jyotiSacaka ke anusAra hI janma aura jIvana ke sukha duHkhoM kA anumAna hotA thA / 238 eka sthAna meM sUrya ke bimba meM kabandha ( dhaSTa ) dikhAI par3anA aura usase khUna kI varSA honA atyanta azubha mAnA gayA hai / 239 vividha svapna-AkAza meM chatra kA phiranA,240 ghaNTA kA madhura zabda honA,241 bherI aura zaMkha kA zabda honA245 tathA jIvoM meM maitrI bhAva honaa24|| zubha mAnA gayA hai| zakuna kA kAraNa-zubha yA azubha zakunoM kA kAraNa prANiyoM kA pUrvopArjita kama hai, aisI padhya carita kI mAnyatA hai / dAhinI A~kha phar3akane ke kAraNa duHkha Agamana kI kalpanA kara sItA kahatI hai ki prANiyoM ne nirantara jo karma svayaM upArjita kiye hai unakA phala avazya bhoganA par3atA hai, usakA nivAraNa karanA zakya nahIM hai / 244 yahA~ anumatI nAma kI devI sItA ko samajhAtI huI kahatI hai ki pUrva paryAya meM jo acchA burA karma kiyA hai vahIM kRtAmta, viSi, deva athavA Izvara kahalAtA hai / maiM pRthaka rahane vAle kRtAnta ke dvArA isa avasthA 233.* papa0 9516,7 / 235. vahI, 15 / 9 / 237. vahI, 8 / 18, 19 / 239. yahI, 746 / 241. vahI, 54051 / 243. vahI, 2 / 94 / 234. papa. 15 / 8 / 236. vahI, 95 / 10 / 238. vahI, 176364-377 / 240. vahI, 54151 / 242. vahI, 54153 1 244. vahI, 96 / 5 / /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA 57 ko prApta karAI gaI haiM (yA karAyA gayA hai), aisA jo manuSya nirUpaNa karatA hai vaha ajJAnamUlaka hai / 24 apazakunoM kI nivRtti ke upAya -- jisa prakAra mAnava prakRti me zakunoM meM vizvAsa ko janma diyA hai usI prakAra usane apazakunoM kI nivRtti ke lie upAyoM kI khoja kI / padmacarita meM bhI isa prakRti ke spaSTa darzana hote haiM / sItA dvArA apazakuna kA phala jAnane kI ceSTA karane para kucha deviyA~ kahatI haiM ki adhika tarkavitarka karane se kyA lAbha hai ? zAnti karma karanA cAhie / 246 jinendra bhagavAn ke abhiSeka, atyudAra pUjana aura kimicchuka dAna ke dvArA azubha karma ko dUra haTAnA caahie|20 deviyoM kI malAha para sItA aisA hI karatI hai / 248 kahIM-kahIM para aise bhI udAharaNa Ae haiM jahA~ ina apazakunoM kI upekSA dikhalAI gaI hai / 57 parna meM sUratA ke atigarva se mUtra tathA bar3obar3I senAoM se uddhata rAkSasoM ke samUha azubhasvapnoM ke dRSTigata hote hue bhI yuddha ke lie barAbara nagarI se bAhara nikalate dikhAye gaye haiM / 249 saptama parva meM sumAlI azubha zakunoM ko dekhakara mAlI se yuddha se vApisa calane ko kahatA hai taba mAlI uttara detA hai ki zatru ke vadha kA saMkalpa kara tathA vijayI hAthI para savAra ho jo puruSArtha kA dhArI yuddha ke lie cala par3A hai vaha vApisa kaise lauTa sakatA hai | 150 ArogyazAstra - padmavarita meM vikasita Arogya kalA ke darzana hote haiM / eka sthAna para kahA gayA hai ki jaba roga utpanna hotA hai taba usakA sukha se vinAza kiyA jAtA hai para jaba yaha roga jar3a madhikara vyApta ho jAtA hai taba marane ke bAda hI usakA pratIkAra ho sakatA hai / 251 eka anya sthAna para auSadhi kar3avI hone para bhI use grahaNa karane yogya batalAyA gayA | 252 usa samaya ke hone vAle rogoM meM se kucha rogoM 256 ke nAma prasaMgavaza padmacarita meM Aye haiM / jaise urodhAta ( jisameM vakSa:sthala, pasalI Adi meM darda hone lagatA hai) mahAdAhajvara ( jisameM mahAdAha utpanna hotA hai) lAla parisrAva (jisameM mu~ha se lAra bahane lagatI hai) sarvazUla ( jisameM sarvAGga meM pIr3A hotI hai ), aruci (jisameM bhojanAdi ko ruci naSTa ho jAtI hai), chardi ( jisameM vamana hone lagatA 245. padma0 96 / 10 / 247. vahI, 96 15 / 249. vahI, 57 / 71 / 251. vahI, 12 / 161 / 253. vahIM, 64 / 15 246. padma0 96 / 14 / 248. vahI, 96 / 16 / 250. vahI, 750 / 252. vahI, 73 / 48 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : papacarita aura usameM pratipAdita saMskRti hai), zvapathu (jisameM zarIra para sUjana A jAtI hai), sphoTaka (jisameM zarIra para phor3e nikala Ate haiM) tathA vAyu roga / 254 kAmazAstra-padyacarita ke 15ve parva meM dasa kAma vegoM ko AdhAra mAnakara aMjanA kI prApti ke lie pavanaMjaya kI dazA kA varNana hai / cintA, AkRti dekhane kI icchA, manda lAmbI aura garama sA~se nikalanA, jvara, becainI, arati (viSayadveSa), vipralApa (bakavAda), unmattatA, mUchI tathA duHkhasaMbhAra (duHkha kA bhAra) isa prakAra kAma kI dasa avasthAyeM255 yahAM ginAI gaI hai| bANa ne dasa kAmadazAnoM ko AdhAra mAnakara mAhAko naya: kA katra yA hai / " eka anya sthAna para cakSuHprIti, manaHsaMga, saMkalpa, rAtrijAgaraNa, kuzatA, arati (viSayISa), lagnA, tyAga, ummAda, mULa tayA maraNa ye basa kAmadazAyeM nirUpita kI gaI hai / 257 jahA~ taka strI puruSa ke prema kA sambandha hai raviSeNa ne prema kI utpatti pA~ca kAraNoM se kahIM hai| pahale strI puruSa kA sasarga arthAt mela hotA hai phira prIti utpanna hotI hai, prIti se rasi utpanna hotI hai, rati se vizvAsa utpanna hotA hai aura tadanantara vizvAsa se praNaya utpanna hotA hai| 258 ___ saMskRta, prAkRta, zaurasenI Adi bhASAyeM--24ve parva meM rAjakumArI kekayA ke saMgIta jJAna ke prasaMga meM prAtipadika, upasarga aura nipAtoM meM saMskAra ko prApta prAkRta, saMskRta aura zaurasenI bhASAoM kI sthiti kA saMketa kiyA gayA hai / 255 saMgIta vidyA-payacarita meM saMgIta vidyA sambandhI aneka pAribhASika zabda Aye hai| isakA vizeSa vivaraNa kalA vAle adhyAya meM diyA gayA hai| nRtya vidyA---paparita se nRtyavidyA kI sthiti para jo prakAza par3atA hai usakA vizeSa nirupaNa kalA pAle adhyAya meM kiyA gayA hai / kAvyazAstra-papracarita meM zrRMgAra, hAsya, karuNa, vIra, adbhuta, bhayAnaka, raudra, vIbhatsa aura zAnta ye 9 rasa kahe gaye hai / lakSaNa, alaMkAra, 254, patra. 3741 / 255. pama 15496.100 / 256. vAsudeva zaraNa agravAla : kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 235 / 257. mallinAtha : meghadUtaTIkA, 2 / 31 (kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 235) 258. padma0 268 / 259. papa0 24 / 12 / 260. vahI, 24 // 22, 23 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 59 zAdhya, pramANa, chanda tathA Agama inakA bhI avasara ke anusAra yahAM varNana huA haiM / 21 arthazAstra212-pamacarita ke 73ve parva meM arthazAstra kA nAma nirdeza nItizAstra sItAharaNa ke mAda zupha Adi zreSTha mantriyoM ko nulAkara mandodarI kahatI hai ki Apa loga rAjA (rAvaNa) se samasta hitakArI bAta kyoM nahIM kahate haiM / rAvaNa mamasta arthazAstra aura sampUrNa nItizAstra ko jAnate hai to bhI moha ke dvArA kyoM pIr3ita ho rahe haiM / 263 nATyazAstra-gIta, nRtya aura vAdina ina tInoM kA eka sAtha honA nATya kahalAtA hai / 14 mAna vidyA-meya, deza, tulA aura kAla ke bheda se mAna cAra prakAra kA hotA le ! meya-prastha Adi ke bheda se jisake aneka bheda hai, use meya kahate haiM / / 11 deza-vitasti (hAtha se nApanA) Adi devazamAna kahalAtA hai|257 tulAmAna-pala bAdi (chaTAka sera Adi se nApanA) tulAmAna kahalAvA kAla mAna-samaya ( ghar3I ghaNTA Adi se nApanA) kAlamAna kahalAtA hai| 251 __ mAna kI utpatti uparyukta mAna Aroi, parINAha, tiryagaurava aura kriyA se utpanna hotA hai / 220 azvavidyA-28. parSa meM eka mAyAmayI azva ke varNana ke prasaMga meM kahA gamA hai ki vaha ghoTA aspamta U~cA thA, mana ko apanI ora khIMcane vAlA thA, usake zarIra meM acche-acche lakSaNa dedIpyamAna ho rahe the, dakSiNa aMga meM mahAn mAvarta thI, usakA mukha tathA udara kRza thA, vaha arapamta balavAna thA, sApoM ke 261. padya0 1233186 / 262. pA. 73 / 28 / 263, vahI, 73 / 28 / 264, vahI, 24 / 22 / 265, 'meyadezasulAkAlamaidAmmAnaM caturvidha' / / paya 4216 / 266. 'tatra prasthAdibhibhinna meyamAnaM prakIrtitam // ' pana0 24160 / 267. 'dezamAna vitassyAdi / / ' emA 24 // 61 / 268, 'tulAmAnaM palAdikam // ' papa0 24 / 61 / 269, 'sapayAmi tu panmAnaM tatkAlasya prakIrtitam // ' paNa. 24 / 61 / 270. paca0 24 / 12 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : papacarita aura usameM pratipAdita saMskRti agrabhAga se vaha pRthvI ko sAbita kara rahA thA, usase aisA jAna par3atA thA, mAnoM mRdaMga hI bajA rahA ho| sAdhAraNa vyakti usa para dhar3hane meM asamartha the tathA usakA nathanA kampita ho rahA thA / uparyukta varNana se zreSTha ghor3e ke lakSaNoM para bahuta prakAza par3atA hai| isase isa bAta kI bhI puSTi hotI hai ki usa samaya ke azvaparIkSaka katipaya lakSaNoM ko dekhakara azva kI zreSThatA vA zreSThatA kA jJAna karate the / isakA artha yaha hU~ ki usa samaya azvavidyA vikasita avasthA meM thI / lokajJatA - isI loka meM jIva kI nAnA paryAyoM ( avasthAoM) kI utpatti huI haiM, usI meM yaha (jIva) sthita hai aura usI meM isakA nAyA hotA hai yaha saba jAnanA lokajJatA hai / yaha lokajatA prApta honA kaThina hai / 275 loka kI ayasthiti ke viSaya meM kahA gayA hai ki pUrvApara, parvata, pRthvI, dvIpa deza vAdi bhedoM meM yaha loka svabhAva meM hI avasthita haiM / ' 1 272 loka ke prakAra - Azrita aura Azraya ke bheda se / inameM se jIva aura ajIba to Azrita haiM tathA Azraya haiM / 273 vRddhi ke lie mantra inameM se aneka yuddha mantra zakti se prApta vidyAyeM -- lakSmI aura bala kI zakti se bhI aneka vidyAoM ko siddha kiyA jAtA thaa| kArya meM sahAyaka hotI thIM / mantra japane ke bAda yA dRr3ha nizcaya ke kAraNa usase pahale hI ye vidyAyeM zarIradhAriNI ke rUpa meM hAtha jor3a kara upasthita ho jAyA karato thiiN| pazcAt samaya par3ane para svAmI ke smaraNa mAtra se apanI zakti ke anusAra yatheSTa kArya karatI thiiN| padmacarita meM isa prakAra kI nimnalikhita vidyAoM ke nAma Aye haiM .2.74 loka do prakAra kA pRthvI Adi unake sarvakAmAnnadA 7 / 264 nabhaH saMcAriNI 7 / 325 kAmadAyinI (kAmadAminI ) 7325 durnivArA 7 / 325 jagatkampA 7 / 325 prajJapti 7 / 325 aNimA 7 / 326 mAnumAlino 7 / 325 laghimA 7 / 326 sImyA 7 / 326 271. tatra nAnAbhavotpattiH sthitirnazvaratA tathA / zAyate yadidaM proktaM lokajJatvaM 272. padma0 2472 / 274. vahIM, 7315 / sudurgamam / padma0 24 / 71 / 273. padma0 24 / 70 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 61 manaHstambhanakAriSI 7 / 326 suradhvaMsI 7326 vadhakAriNI 71326 ThapokapA 7 / 327 vipulodarI 7 / 327 rajorUpA 7/127 vanodarI 7 / 328 adarzanI 7 / 328 amarA 7 / 328 torastambhinI 7 / 328 avalokinI 7 / 329 ghorA 71329 bhUrjaginI 7 / 329 muvanA 7 / 322 dAruNA 71329 bhAskarI 7330 aizAnI 7330 jayA 7 / 330 mocanI 7 / 330 kuTilAkRti 7 / 330 zAnti 7331 vazakAriNI 7 / 331 balotsAdI 7 / 331 bhoti 7331 sarvAhA 7 / 333 jambhiNI 4333 nidrANI 7 / 333 zatrughmanI 7 / 334 khagAminI 7 / 334 pratiyodhinI 60 / 62 ulkA vidyA 50 / 34 siMhavAhinI 684135 baharUpiNI 10 / 135 saMvAhinI 7 / 326 kaumArI 7 / 326 suviSAnA 7327 dahanI 7 / 327 zubhapradA 7 / 327 dinarAtrividhAyinI 7 / 327 samAkRSTi 7 / 328 ajarA 71328 analassamminI 7 / 328 giridAriNI 7.328 ariSyasI 7 / 329 dhIrA 7 / 321 vAruNI 7321 avadhyA 7321 madanAMzinI 7 / 329 bhayasaMbhUti 7 / 330 vijayA 7:330 bandhanI 7 / 330 bArAhI 7 / 330 cisomavArI 7 / 331 kaujerI 7 / 331 yogezvarI 7 / 331 caNTA 7331 pravarSiNI 7 / 331 ratisaMvRddhi 7 / 333 vyomagAminI 7 / 333 sidAryA 7 / 334 nipaghAtA 7 / 334 stambhinI 5269 amoghavijayA 9 / 210 stambhinI vidyA 52 / 69 gAvAhinI 60 / 135
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. piMskRti isa prakAra kI vidyAtroM ko dhAraNa karane vAle vidyAdhara kahe gaye haiN| inakI utpatti naminimi ke vaMza meM kaho gaI hai / 275 277 anya vidyAe~- uparyukta vidyAoM ke atirikta vajra (hIrA), mAMtI (maubhika), (nIlama), suvarNa, rajatAyudha tathA vastra zaMkhAdi ratnoM ko unake lakSaNa Adi se acchI taraha jAnanA, 276 vastra para dhAge se kar3hAI kA kAma karanA tathA vastra ko aneka raMgoM meM raMganA, lohA, danta, lAkha, kSAra patthara tathA sUta Adi se banane vAle nAnA upakaraNoM ko banAnA, Ta mUtikarma ( belabUTA khocanA), nivijJAna (gar3e hue dhana kA jJAna ), daNigvidhi ( vyApAra kalA ), jIvavijJAna, 279 manuSya ghor3A Adi kI nidAna sahita cikitsA karanA, 180 vimohana arthAt mUrcchA tathA nAnA prakAra ke kalpita mata 82 (sAMkhya Adi) vidyAoM kA ullekha padmacarita meM kiyA gayA hai / 289 * varNa vyavasthA padmacarita ke anusAra kRtayuga ke prArambha meM kalpavRkSoM kA abhAva hone para prajA kSudhA se por3ita ho bhagavAn RSabhadeva ke pitA nAbhirAma ke pAsa gii| 283 prajA ke duHkha ko sunakara nAbhirAya ne kahA ki mahAn atizayoM se sampanna RSabhadeva ke pAsa calakara hamaloga unase AjIvikA kA upAya pUcheM 284 kyoMki isa saMsAra meM unake samAna manuSya nahIM hai| aisA sunakara prajA nAbhirAya ko sAtha lekara RSabhadeva ke pAsa gii| prajA kI prArthanA para RSabhadeva ne saikar3oM prakAra 275, padma0 6 / 210 / 277. vahI, 2458 / lalitavistara meM 'vastra rAgaH' arthAt kapar3e raMgane ko 86 kalAoM ke antargata sthAna diyA gayA hai-hajArI prasAda dvivedI prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, pU0 1956 276. padma0 24457 / 278. padma0 24/59 / 279. vahI, 2463 / 280. vahI 24 64 / r 281 padmacarita meM mUrcchA ke tIna bheda - mAyAkRta, pIDA athavA indrajAla kRta aura mantra tathA bhauSadhi Adi dvArA kRta vinAyeM haiM / padma0 25/65 / 283. padma0 3 / 236 / 282. padma0 24 / 66 284. vahIM, 5 / 245-246
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 63 kI zilpa kalAoM kA upadeza diyaa| unhoMne narI kA vibhAga, grAma Adi kA basAnA aura makAna Adi ke nirmANa kI kalA prajA ko sikhAI / 285 kSatriyAdi trivarNa kI prasiddhi-bhagavAn RSabhadeva ne jina puruSoM ko vipattiprasta manuSya kI rakSA karane meM niyukta kiyA thA ve apane guNoM ke kAraNa loka meM kSatriya isa nAma se prasiddha hae / 28 vANijya, khetI, gorakSA Adi ke vyApAra meM jo lagAye gaye the ve loka meM vaizya kahalAye / 287 jo nIca kArya karate the tathA zAstra se dUra bhAgate the, unheM zuta saMjJA prApta huii| zUdroM ke preSya Adi aneka bheda the / 288 brAhmaNa varNa aura usakA itihAsa-eka bAra ayodhyA nagarI ke samIpa bhagavAn RSabhadeva padhAre / unheM AyA jAnakara bharata, muniyoM ke uddezya se banavAyA huA nAnA prakAra kA uttamottama bhojana naukaroM se livAkara bhagavAna ke pAsa pahu~ce / AhAra ke lie prArthanA karane para RSabhadeva ne kahA ki jo bhikSA muniryoM ke uddezya se taiyAra kI jAtI hai laha unake (bhadeva ke) yogya nahIM hai, munijana udiSTa (vizeSa uddezya pUrvaka taiyAra kiyA huA) bhojana grahaNa nahIM karate / RSabhadeva ke aisA kahane para bhArata ne isa bhojana sAmagrI se gRhastha kA vrata dhAraNa karane vAle puruSoM ko bhojana karAnA nAhA / samrATa ne AMgana meM boe hae jo, dhAna, mUga, ur3ada Adi ke saMkuroM se sampaSTi puruSoM kI chAMTa kara lI tathA una (samyagdRSTi) puruSoM ko, jinameM ratna piroyA gayA thA aise suvarNamaya sundara sUtra ke cinha se cinhita kara bhavana ke bhItara praviSTa karA liyA aura unheM icchAnusAra dAna diyA 1 bharata ke dvArA satkAra pAkara ke brAhmANa garvayukta ho samasta pRthvI para phaila gae ! eka bAra bhagavAna RSabhadeva ne apane samavasaraNa meM kahA ki bharata meM jima brAhmaNoM kI racanA kI hai ve varsamAna tIrthaMkara ke bAda pAkhaNDI evaM udta ho jaayeNge| aisA munakara bharata kupita hokara unako mArane ke lie udyata hue| ve saba brAhmaNa bhayabhIta hokara RSabha 285. zilpAnAM zatamuddiSTaM nagarANAM ca kalpanam / prAmAdhisannivezAzca tathA vezmAdikAraNam / / pama0, 3 / 255 286. kSasatrANe niyukA ye tena nAthena mAnavAH / kSatriyA iti te loke prasiviM guNato gatAH / / pana0 3 / 256 287. vANijyakRSi gaurakSAprabhRto meM nivezitAH / vyApAre vaizyazabdena te lophe parikIrtitAH / / 35257 288. ye tu zrutAd duti prAptA nIcakarmavidhAyinaH / zadasaMjJAmavApuste bhevaiH preSyAdimistathA / / papa0 31258
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : papracarita aura usameM pratipAdita saskRti deva kI pAraNa meM gaye / 289 bhagavAna RSabhadeya ne he putra ! inakA hanana mata karo (mA hanana kArSIH) yaha zabda kahakara inakI rakSA ko thI isalie Age calakara ye mAhana (brAhmaNa) isa prasiddhi ko prApta ho gaye / 250 varNa vyavasthA janmanA nahIM brAhmaNAdi kI uparyukta vyutpatti ke anusAra varNa vyavasthA kA AdhAra janmanA nahIM, pratyut karmaNA hai, aisA siddha hotA hai| ravirSaNa ke anusAra koI bhI jAti nimdanIya nahIM hai, guNa hI kalyANa karane vAle haiN| yahI kAraNa hai ki vrata dhAraNa karane vAle cANDAla ko bhI gaNadharAdi deva brAhmaNa kahate haiM / 211 vidyA aura vinaya ne sampanna brAhmaNa, gAya, hAthI, kutA mora pANDAla ke viSaya meM paNDita jana samadarzI hote hai / 292 zrAhmaNAdi pAra varNa aura cANDAla zAdi vizeSaNoM kA jitanA varNana hai vaha saba AdhAra bheda se hI saMsAra meM prasiddhi ko prApta huA hai / 555 jAtivAda kA khaNDana-brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUda ke rUpa meM Ati ke jo cAra bheda kahe hai ve ayuktipUrNa aura ahetuka hai| yadi kahA jAya ki beda vAkya aura agni ke saMskAra se dUsarA janma hotA hai, yaha bhI ThIka nahIM hai / 224 289. papa. 4 / 11-121 290, vahI, 4122 / bhANa (brAhmaNa) kI utpatti ke sambandha meM jo kathA yahA~ dI gaI hai usane padhacarita ke prAkRtta srota kA anumAna hotA hai, kyoMki mAhaNa zabda prAkRta kA hai aura usI kI eka vyutpatti prAkRta ukti mAhaNa (mata mAro) se sArthaka baiTha sakatI hai jaisA ki prAkRta paumacariya meM pAyA jAtA hai| saMskRta meM mAhaNa pAbda ko kahIM svIkAra nahIM kiyA gayA hai aura na raviSeNa ke sampradAya ra paramparA meM isa zabda kA prayoga pAyA jAtA hai / isake viparIta prAkRta jaina Agama granthoM meM isa zabda kA mahata adhika prayoga pAyA jAtA hai| papapurANa (sampAdakIya pR0 6) bhAratIya jnyaanpiitth| 291. pA 11 / 203 / 292. bAhI, 11 / 204 / 293. vahI, 11 / 205 / 294. padma 11:194 / mAturagre'dhijananaM dvitIyaM maujibandhana / tRtIyaM yajJadIkSAyAM dvijasya zruticIdamAt / / manu0 21169 satra yad vA hmaNa janmAsya mAjIbamdhana cinhitam / tatrAsya mAtA sAvitrI pitA vAcArya ucyate / / manu0 2 / 170
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 65 isake lie yukti yaha hai ki jahAM-jahA~ jAti bheda dekhA jAtA hai vahAM-vahAM zArIra kI vizeSatA adhakSya pAyI jAtI hai jisa prakAra ki manuSya, hAyo, gadhA, gAya, chor3A Adi meM 'nA hai !2' ke azisa 4 AtIya puruSa ke dvArA samma jAtIya strI meM garbhotpatti dekhI jAtI hai isase sikha hai ki brAhmaNAdi meM jAti vaicitrya nahIM hai / 256 isake uttara meM yadi kahA jAya ki gadhe ke dvArA ghor3I meM garbhotpatti dekhI jAtI hai, isalie ukta yukti ThIka nahIM hai ? to aisA kahanA bhI ucita nahIM hai, kyoMki eka khura Adi ko apekSA unameM samAnatA pAI jAtI hai athavA donoM meM bhinna jAtIyatA hI hai yadi aisA pakSa hai to donoM kI jo samtAna hogI vaha visadRza hI hogI jaise ki gadhA aura ghor3I ke samAgama se jo samtAna hogI vaha na ghor3A hI kahalAbegI aura na gayA hI kintu khaccara nAma kI dhAraka hogii| kintu isa prakAra kI santAna kI visadazatA vAhmaNAdi meM nahIM dekhI jAtI / isase siddha hotA hai ki varNa vyavasthA guNoM ke AdhIna hai, jAti ke AdhIna nahIM hai / 117 jo yaha kahA gayA hai ki brahmA ke mukha se brAhmaNa kI utpatti, bhujA se kSatriya ko utAtti, jaMghA se vaizya ko utpatti aura paira se zUdra kI utpatti huI, 258 vaha kathana ThIka nahIM hai / yathArtha meM samasta guNoM ke vRddhiMgata hone ke kAraNa RSabhadeva bahmA kahalAte haiM, aura jo satpurupa unake bhakta hai, ve brAhmaNa kahalAte haiN| mata arthAta vinAza se bANa arthAt rakSA karane ke kAraNa bhatriya kahalAte haiM, zilpa meM praveza karane se vaizya kahe jAte hai aura zruta arthAt prazasta mAgama se jo dUra rahate haiM ve zUdra kahalAte haiM / 219 brAhmaNa kauna ?-paparita ke adhyayana se vidita hotA hai ki usa kAla taka brAhmaNa loga apane vAstavika brAhmaNatva ko bhUla cuke the| yahI kAraNa hai ki brAhmaNatva ke prati Adara bhAva dikhAte hue bhI, jo kama se brAhmaNa nahIM hai unakI raviSeNa ne paryApta martsanA kI hai| unake anusAra brAhmaNa ke haiM jo zruti kI AjJA meM dvija ke prathama mAtA se janma, dUsare maujAbandhana, tIsare yajJa kI dIkSA meM ye tIna anma hote hai| ina pUti toma janmoM meM vedagrahaNArtha upanayana saMskArarUpa jo janma hotA hai usa janma meM usa bAlaka ko mAtA sAvitrI aura pitA AcArya kahalAte haiN| 'zUdeNa hi samastAvadhAvadvedena jAyata / / ' manusmRti 20172 295. padmaH 115195 / 296. papa0 11.196 / 257. vahI, 111197-198 / 298. vahI, 11199 / puruSasUkta 12 219. vahI, 11 / 201, 202 /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti ahiMsA vrata dhAraNa karate hai,300 mahAvata rUpI lambI coTI dhAraNa karate hai, dhyAna rUpI agni meM homa karate haiM tathA zAmta hai aura mukti ke siddha karane meM tatpara rahate hai 1201 isake viparIta jo saba prakAra ke Arambha meM prayukta hai, nirantara kuzIla meM lIna rahate haiM tathA kiyAhIna hai|02 ve kevala brAhmaNa nAmadhArI hI hai, vAstavika brAhmaNatva unameM kucha bhI nahIM hai / 202* RSi, saMyata, ghora, zAnta, dAnta aura jitandriya muni hI vAstavika kAhmaNa hai / 205 bhRtyavRtti aura usako nindA-padmacarita ke adhyayana se aisA vidita hotA hai ki usa samaya taka bhusyavRtti bahuta hI nindita, gahita aura duHkhakAraka mAnI jAne lagI thii| yahI kAraNa hai ki nIlAMjanA ke natya ko dekhane ke bAda RSabhadeva ke vairAgya meM isa bhAvanA ko mUla batalAyA gayA hai 1 ve kahate haiM ki isa saMsAra meM koI to parAdhIna hokara dAsavRti ko prApta hotA hai aura koI garva se skhalita vacana hotA hu use Aga pradAna karatA bhAbhI usa samaya ThIka sthiti nahIM thI isI kAraNa unheM nIca kArya karane vAlA batalAkara unake preSya Adi aneka bheda kie gaye / 205 hiMsaka jIvoM se bhare hue vana meM chor3akara mItA ko dayanIya avasthA meM dekha kRtAntavakra senApati mRtyati kI bahata adhika nindA karatA hai| usake anusAra jisameM icchA ke visa cAhe jo karanA par3atA hai, AsmA parataMca ho jAtI hai aura kSat manuSya hI jisakI saMdA karate haiM aimI lokanindha bhutyavRtti (dAsavRtti) ko dhikkAra hai / 30 jo yantra kI ceSTAoM ke samAna hai tathA jisako AtmA nirantara duHkha uThAtI hai aise sevaka kI apekSA kukkura kA jIvana bahuta acchA hai / "0" sevaka kapar3Aghara ke samAna hai jisa prakAra loga kacar3Aghara meM kacar3A gAlakara pIche usase apanA citta haTA lete haiM usI prakAra loga sevaka se kAma lekara pIche usase citta haTA lete haiN| jisa prakAra kacar3Aghara nirmAlya arthAt upabhukta vastuoM ko dhAraNa karatA 300. pa. 102 / 80 / 301. 15.0 1.9481 / 302. vahI, 109 / 82 / 302.* dahI, 109 / 83 / 303. bahI, 109 / 84 / 304. bahI, 31265 / 305, vahI, 34258 / 306. dhig bhatyatAM jagannimyo yat kiMcana viSAminIm / parAyatI kRtAsmAna sudamAnayaseSitAm // pana. 97 // 140 / 307. mantraceSTitatulyasya duHkhaikanihitAtmanaH / bhRtpasya jIvitAd dUraM varaM kukkurajIvitam / / pn97|14|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 67 hai usI prakAra sevaka bhI svAmI ko upabhukta vastuoM ko dhAraNa karatA hai / / 28 jo apane gaurava ko pIche kara detA hai tathA pAnI prApta karane ke lie bhI jise jhukanA par3atA hai isa prakAra tulA mantra ko upamA dhAraNa karane vAle bhRtya kA jIvita rahanA dhikkArapUrNa hai / 209 jo unnati, lajjA, dIpti aura svayaM nija ko icchA se rahita hai tathA jisakA svarUpa miTTI ke putale ke samAna kriyAhIna hai aise sevaka kA jIvana kisIko prApta na ho| jo svayaM zakti se rahita hai, apanA mAMsa bhI becatA hai, sadA mada se zUnya hai aura paratantra hai aise bhRtya ke jIbana ko dhikkAra hai / 311 vibhinna jAtiyoM yA varga-padmacarita meM vibhinna jAtiyoM yA vo ke nAma Ae haiN| ye jAtiyAM yA varga nimnalikhita hai sAyaH 12.-- sevA ho paayaa| dhAnuSka31-dhanuSa dhAraNa karane vAlA pAnuSka kahalAtA thaa| kSatriya14-jo puruSa Apatti se prasta manuSya kI rakSA karate the / dhArmika-dharma sevana karane vAlA315 vyakti dhArmika kahalAtA thaa| brAhmaNa-brAhmacarya dhAraNa karane vAlA brAhmaNa kahalAtA thaa| zramaNa-jo rAjA rAjya chor3akara tapa ke sAtha apanA sambandha jor3ate the ve zramaNa kahalAte the| kyoMki zrama kare so zramaNa aura tapazcaraNa hI zrama kahA jAtA hai / 317 308. saMkArakUTakasyaiva paracAnnisa cetasaH / nirmAlyavAhino pigvirabhUtyanAmno'sudhAraNam / / padya 97144 / 309. pazcAtkRtagurutvasya toyArthamapi nAminaH / tulAyantrasamAnasya dhibhatyasthA sudhAraNam / / pana0 27 / 145 / 310. unnatyA trapayA dIptyA vajitasma nijenchayA / mA sma bhUjmanma mRtyasya pustakarma samAtmanaH // patra 97146 / 311. niHsasvasma mahAmAMsavikraya phurvataH sadA / nirmadasyAsvatantraspa pigmRtyasyA'sudhAraNam // padma 97.148 312. sevaka : sevayA yuktaH / / paya 6208 / 313. ghAnuSko dhanuSo yogAd / / papa0 6 / 208 / 314. pana0 3 / 256 / 315. dhArmiko ghamasevanAt / papa0 6201 / 316. brAhmaNo brahmacaryataH / paca0 6 / 209 / 317, parityajya nRpo rAjyaM zramaNo jAyate mahAn / tapasA prAptasambandha tapo hi zrama ubhyate // patra 21 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : padmacArata aura usameM pratipAdita saMskRti vidyAdhara - nami aura vinami ke vaMza meM utpanna hue puruSa vidyAdhAraNa karane ke kAraNa vidyAdhara kahe jAte the / 118 inheM ghara bhI kahate the / 219 - jo gAyoM kI rakSA, dekharekha varga raha karate the / gopAla * 7 pAlaka 121 -- jo jisakA pAlana karate the usake pAlaka kahe jAte the / jaise reaties ( astapAla ) gopAlaka (gopAla) uSTrapAlaka (uSTrapAla ) / isIlie raviSeNa ne inakA sAmAnya nAma pAlaka diyA hai / vezyA 22. jo rUpa yauvana dvArA jIvikopArjana karatI thI / lAsaka' --jo nRtya dvArA jIvikopArjana karate the / zastriSa24 -jo zastra dhAraNa karate the / .24 BRO abhi 15 jo dUsare se yAcanA karate the / vidyArthI - jo vidyopArjana karate the / dhUrta 27 - jo chala kapaTa aura pUrtatA dvArA artha kA arjana karate the / gItazAstra kauzalako vida128-- jo saMgItazAstra ke vidvAn the / vijJAna grahaNodyukta 129. -jo ki jJAna ke prahaNa karane meM udyata rahate the / zaraNaprAsa 160 --- jo zaraNa meM Akara rahate the / 631 sajjana -- jo sAdhuoM kA saMga karate the / vArtika 2 - samAcAra preSaka / vidagdha -313 viTa4 --catura puruSa | - vezyAoM ke sAtha rahane vAle / mArgavati 1335 sahI mArga para calane vAle / cAraNa jo rAjasabhA meM yA janatA ke sAmane gIta gAyA karate the / 318. "nameva vimamestathA / phule vidyAcarA jAtA vidyAdharaNayogataH // ******* 319. padma0 80150 / 321. bahI, 2 / 24 / 323. vahI, 2 / 39 / 325. bahI, 240 / 327. vahI, 240 / 329. vahI, 2049 331. dahI, 2 / 42 / 333. vahI, 2043 / 335. vahI, 2043 pa* 6290 / 20. padma0 2 / 10 / 322. vahI, 2139 / 324. vahI, 240 / 326. vahI, 2040 / 328. vahI, 2041 / 330. vahI, 2142 330. vahI, 2043 / 334. vahI, 2143 | 336. vahI, 2/44 |
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 69 kAmuka -kAmI puruSa / sukho -jinake samasta sAMsArika kArya siddha ho jAyA karate the| mAtaMga339---cANDAra ko kaise the : pAcarita meM cANDAla 340 nAma bhI AyA hai| vandi 241-jinako kisI aparAdha ke kAraNa kArAgAra meM banda rakhA jAtA thaa| rajaka242--jo aneka prakAra kA zabda karatA huA zilAtala para vastra pachAr3atA thA arthAt kapar3e sApha karane kA kArya karatA thaa| Rtvika 4--yajJa ke lie Amantrita tathA tatkArya karane meM niSNAta brAhmaNa Rsvija kahalAtA thA / ye cAra hote the aura eka-eka veda ke sAtha sambaddha hokara usakI sahAyatA se apanA yazIya karma niSpAdana karate the / ___ tApasa-o brAhmaNa gharabAra chor3akara (tapasyA ke hetu) vana meM rahate the aura kandamUla Adi bhakSaNa karate the| inake sAtha inakI patnI bhI rahatI pii|544 purohita 5-jo rAjA ke dhArmika kAryoM meM yoga detA thaa| pulinda --eka prakAra kI asabhya jaMgalI jAti ko pulinda kahate the / dhoSa347- ahIroM athavA gopAlakoM kI bastI ko ghoSa kahate hai / ghoSa zabda saMskRta sAhitya meM kaI sthAna para mAyA hai ! gaMgAyAM ghoSaH kA udAharaNa to sarvatra prasiddha hai| labdhaka -kAlidAsa ke abhijJAna zAkuntala ke dvitIya aMka ke prArambha meM zakuni lancaka zabda AyA hai, jisakA artha cir3iyoM ko mArane vAlA zikArI hai / zakuni lubdhaka kA hI saMkSipta rUpa sugdhaka ho gyaa| padmacarita meM lApaka zabda kA isI artha meM prayoga huA hai| pe lubdhaka pakSiyoM ko pakar3akara becA bhI karate the| zreSThi-mahAjanoM ke caudharI yA aguA puruSa ko prAcIna kAla se hI preSThi 337. padma0 2144 / / 339, vahI, 2 / 45 / 341. vahI, 33149 / 343. vahI, 11107 345. vahI, 41 / 115 / 347. vahI, 33152 / 338. padma0 2144 / 340, vahI, 1427 // 342. vahI, 111101 / 344, vahI, 11 / 117, 118 / 346. vahI, 41 / 3 / 348. bahI, 39 / 138 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : pacarita aura usameM prasiMpAdita saMskRti kahate the / isakA nagara meM vahI sthAna hotA thA jo mugala kAla meM nagara seTha kaa| rAjadarabAra meM usakA bar3A.mAna thaa| vaha vyApAriyoM kA pratinidhi hotA thaa| jAtakoM ke kathAnusAra usakA 16 puztainI hotA thaa| vaha apane sarakArI pada se nitya rAjadarabAra meM upasthita hotA yA | bhikSu (sAdhu) banate samaya apavA apanA dhana dUsaroM ko bAMTate samaya use rAmA kI AjJA lenI par3atI thii| mahAjana bahudhA raIsa hote the aura unake adhikAra meM dAsa, ghara aura gopAlaka hote the|345 gopa350-gAyoM ke rakSaka ko gopa kahA jAtA thaa| sUda351-- rasoiyA / kaivrt352--khaar| pIThamaI:53-pacarita ke caturdaza parva meM dina meM bhojana karane kA phala rAjA tathA mahAmantrI hone ke sAtha-sAtha pIThamarda honA bhI likhA hai 1341 AcArya vizvanAtha ne sAhityadarpaNa meM nAyaka ke bahadUravyApI prasaGga prApta parita meM nAyaka ke sAmAnya guNoM se kucha nyUna guNa vAle nAyaka ke sahAyaka ko pIThamarda kahA hai| sAhitya darpaNa 239 lekhavAha --jo patra le jAne kA kArya karate the| isa kArya ko kabhIkamI vidyAdhara taka karate the / 355 takSa (takSaka)-bar3haI kA kAma karane vAle ko takSa kahate the / yaha zilpiyoM kA agraNI yA tayA yuddha meM savArI ke lie ratha, mAla hone ke lie chakar3e banAtA thA jisakI chata chadis kahalAtI thii| vaha paradA aura basUle se kAma karatA thA aura sundara nakkAzI kA bhI kAma karatA thA / 350 nadaSa58-jo taraha-taraha kA veSa dhAraNa 359 kara vicitra prakAra kI ceSTAyeM karatA pA !50 ecarita meM kahA gayA hai ki saMsArI prANiyoM kI aneka janma dhAraNa karane ke kAraNa nara ke samAna vicitra ceSTAyeM hotI hai / 31 349. maM0 motIcandra : sArthavAha pu. 65, 66 / 350. padmA 34 // 6 // 351. pa0 226134 / 352. dahI, 14 / 27 / 353. vahI, 14 // 287 / 354, mahI, 12182 / 355. vahI, 12182 / / 356. vahI, 12181 / 357. narendradeva siMha : bhAratIya saMskRti kA itihAsa, pR0 140 / 358. panA 91 // 31 // 359. papa. 122310 / 360. vahI, 85 / 92 / 361. vahI, 85 / 921
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 71 upAdhyAya--yaha bAlakoM ko zikSA detA thA / 12 kumbhakAra-vaha miTTI ke bartana (ghar3e Adi) banAne kA kAma karatA dhAtrI rAjagharAne meM dAya yA dhAya kA kArya karane vAlI strI ko dhAtrI kahate the| isakA bhI mahattvaparNa sthAna hotA thaa| rAjakanyA ke svayaMvara ke samaya vaha dAhine hAtha ga svayaMsI dI ra nyaH . pAtha calatI huI jhama-krama se japasthita kumAroM yA rAjAoM kA paricaya detI thI 1315 kaMcukI 6-antaHpura meM rahane bAle vRddha, guNavAn brAhmaNa ko jo sacha kAryoM ke karane meM kuzala hotA hai, use kaMcuko kahate haiM / padmacarita ke aSTama parva meM jalakrIr3A ke samaya rAjakanyAoM kI rakSA ke lie sAtha meM kaMcakI ke jAne kA ullekha hai / 38 aTThAIsave parva meM sItA svayaMvara ke avasara para kaMcukI Agata rAjakumAroM yA rAjAoM kA paricaya detA hai / 319 unnIsaveM parva meM rAjA dazaratha suprabhA ke lie kaMcuko ke hAtha se jinendra bhagavAn kA gaMdhodaka bhejate hai / 370 isa para dazaratha ko anya rAniyoM suprabhA ko bahuta saubhAgyazAlI mAnatI haiM, kyoMki una sabake lie dazaratha ne dAsiyoM ke hAtha se gaMdhodaka bhejA thA / 371 bhANDAgArika (bhaNDArI)-yaha rAjA ke bhaNDAra kA svAmI hotA thaa| dAsI-"jo striyA~ rAjA ke antaHpura meM sevA kA kArya karatI thiiN| pacavarita meM inako nindamoya batalAyA gayA hai| vidUSaka-74-mo apane kAryoM, zArIrika peSTAoM, vepa aura bolI Adi 362. papa 25 // 41 / 363, patha. 5 / 2871 364. vahI, 61381 / 365. vahI, 6 / 381-422 / 366. vahI, 8 / 11 / 367. antaHpuracaro vRddho vipro guNagaNAnvitaH / sarthakAryArtha kuzalA kaMcukItyabhidhIyate / / (nATyazAstra) 368. pama0 8 / 111 / 369. vahI, 28 / 210-223 / 370. pana0 29 / 12 / 371. vahI, 29135, 36 / 372. vahIM, 29 / 17 / 373. yaho, 29 // 35 / 374. vahI, 1128 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ke dvArA janatA ko haMsAtA hai, kalaha meM prema rakhatA hai aura hAsya Adi ke kArya ko ThIka jAnatA hai use vidUSaka kahate hai| kusuma, vasanta Adi usake nAma hote hai| 34 pora375 ...to dUsare kA dhana jurAne kA kAma karate the / zabara 177 - jo jaMgala meM rahate the aura zikAra Adi kiyA karate the unheM zavara kahA jAtA thA / padmacarita ke 32 parva meM inakA zarvarI nadI ke kinAre rahane kA ullekha milatA hai / isI AdhAra para kahA jA sakatA hai ki prArambha meM inakA nivAsa zavarI nadI ke kinAre rahA hogA, isa kAraNa inakA nAma zabara par3a gyaa| tAmbalika371-pAna becane vAle ko tAmbUlika kahate the| sUpakArI380- rasoina athavA sUpa (dAla) banAne vAlI | niSAda381--jaMgala meM rahane vAlI aura zikAra para nirbhara karane vAlI eka jAti vizeSa ko niSAda kahate the / hariNa kA zikAra inameM vizeSa pracalita thA / vyAdha389-jaMgala meM rahane vAle zikAriyoM kI eka jAti vizeSa / bhiSak383-vaidha / kapATajIvi384-jo kapATa (kivAr3a) banAkara jIvikA karate the| drAga385-dAga ke lie papacarita meM koSAdhyakSa pada bhI AyA hai| rAjakIya koSa kI surakSA kA yaha sabase bar3A adhikArI hotA thaa| prAgrahara -mukhiyA yA pramukha puruSa ko kahA jAtA thA / mleccha-padamacarita ke 24veM parva se malelkoM ke viSaya meM bahata kucha jAnakArI milatI hai / isameM kahA gayA hai ki vijayAI parvata ke dakSiNa aura kailAza parvata ke uttara kI ora bIca-bIca meM antara dekara bahuta se deza sthita hai| 375. kusumavasantAdyabhitraH pharmapurveSabhASAdyaiH / hAsyakaraH kalaharatividUSakaH syAt svakarmajJaH // -sAhityadarpaNa 3 / 42 / 376. papa0 2 / 176 / 377, padma0 2169 / 378. vahI, 32 / 29 / 379. vahIM, 80 / 178 / 380. vahI, 80.198 / 381. vahI, 85180 / 382. vahI, 85/71 / 383. vahI, 81 / 53 / 384. vahI, 91 / 24 / 385. vahI, 99 / 105 / 386. vahI, 99107 / 387, vahI, 96 / 36 / 388. kahI, 27 / 5 /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 73 una dezoM meM eka ardhavarvara nAma kA deza hai jo asaMyamI janoM ke dvArA mAnya hai, dhUrtajanoM kA usameM nivAsa hai tathA baha atyanta bhayaMkara mleccha logoM se vyApta hai / 389 usa deza meM yamarAja ke nagara ke samAna mayaramAla nAma kA nagara hai| usameM AntaraMgatama nAma kA rAjA rAjya karatA thA / pUrva se lekara pazcima taka ko sambI bhUmi meM kapota, zuka, kAmboja, maMkana Adi jitane hajAroM mleccha rahate the ve bhaneka prakAra ke zAstra tathA aneka prakAra ke bhISaNa astroM se yukta ho Antaragatama ko upAsanA karate the ' yA saM rAhata ho Arya dezoM ko ujAite hue ve janaka ke deza ko ujAr3ane ke lie udhata hae / 11 taba janaka me rAjA dazaratha ko bulaayaa| dazaratha kI AjJA se rAma-lakSmaNa ne unako naSTa-bhraSTa kara diyA / parAjita hokara jo kucha mleccha badhe meM ve sagha aura vindhya parvatoM para rahane lage / 392 ina mlecchoM kI beSabhUSA tathA AdhAra vagairaha ke viSaya meM kahA gayA hai ki unameM se kitane ho lAla raMga kA zirastrANa (sAphA) dhAraNa kie the, koI churI hAtha meM lie the|391 koI masale hue aMjana ke samAna kAle the| koI sUkhe pattoM ke samAna kAnti vAle the, koI kIcar3a ke samAna the aura koI lAla raMga ke the / 14 ve adhikatara kaTisUtra meM maNi bAMdhe hue the, pattoM ke vastra pahine hue the, vibhinna dhAtuoM se unake zarIra lipta the, phUla ko maMjariyoM se unhoMne sekhara (seharA) banA rakhA thA / 395 koriyoM ke samAna unake dAMta the, bar3e madakA (piThara) ke samAna unake peTa ye aura senA ke bIca ke phUle hue kuTaja vRkSa ke samAna lagate the / 396 unake hAthoM meM bhayaMkara zastra the, unakI jA, bhujAeM aura skandha atyanta sthUla the tathA ve asura ke samAna jAna par3ate the / 317 atyanta nirdaya the, pazuoM kA mAMsa khAne vAle the, mUDha the, pApI the, binA bicAre sahasA kAma karane vAle the / 31 varAha, mahiSa, vyAghra, vRka aura kaMka Adi ke cihna unakI patAkAoM meM the| aneka prakAra ke vAhana, nahara, chatra Adi unake sAtha the / 21 yuddha meM parAjaya ke bAda bhayabhIta hokara kanda, mUla aura phala khAkara ve apanA nirvAha karane lage aura unhoMne apanI duSTatA chor3a do| 100 389. papa0 27 / / 311. vahI, 27 / 10-11 / 393. vahI, 27467 / 395. vahIM, 27169 / 397, vahI, 2771 / 399. vahI, 27173 / 390. padmA 2778.9 / 392, vahI, parva 27 / 394, vahI, 27 / 68 / 396. vahI, 27170 1 398. vahIM, 2772 / 400. vahI, 27 / 28 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : payarita aura usameM pratipAdita saMskRti vastra aura AbhUSaNa kisI bhI deza kI saMskRti ko bhalI bhAMti samajhane ke lie vahAM kI vezabhUSA evaM AbhUSaNa Adi kA bhI jJAna karanA paramAvazyaka hai| padmacarita meM isa dRSTi se upayogI sAmagrI milatI hai, jisakA vivaraNa nimnalikhita hai-- vastra-padmacarita meM prasAdapaTa 40" (cAdara), ambhara 402, parikara403 (kamarabanda), uttarIma:04 (dupaTTA), azuka 05, patra" (vRkSa ke patte), palkala 400 (chAla ke bane vastra), carmaNivAsa:406 (camar3e ke vastra), nAnA citroM ko dhAraNa karane vAle bAdalI raMga ke vastra401 (medhakANDAni vastrANi nAnAciyarANi ca), kuzA ke vastra (kuzacIvara) 410, paTTozuka 11, kaMcuka 12 (colI), dukUla paTa,413 gallaka 14 (gaddA), upadhAna 15 (takiyA), vastra,415 svaccha, lambe, vicitra aura jala kI sadazatA ko dhAraNa karane vAle vastra (svacchAyatavimitreNa paya:sAdRzyadhAriNA aMzukena),410 kuzala zilpI ke dvArA raMgA vastra 18 (viziSTa zilpinA rakta vastra), kASAya cAsasI411 (geruA vastra), lAla raMga kA sAphA (raktavastrazirastrANA:420), kaTisUtra 421 tathA patra cauvara453. Adi ghasyoM jA samosa miratA hai| aMzuka-bahasa kalpasUtra bhASya453 ko TIkA meM ise phomala aura camakIlA rephAmI kapar3A kahA gayA hai| nizIyara meM isa zabda kI lambI-caur3I vyAkhyA 401. padmaH 16240 / 402. padma0 217, 31213 / 403, vahI, 2731 / 404. vahI, 33198 / 405, vAhI, 3 / 198 / 406. vahI, 3 / 296 / 407. vahI, 6 / 296 / 408. vahI, za296 / 409, vahI, 40 / 11 / 410. vahI, 3 / 297 / 411. bahI, 3 / 122 412. vahI, 2046 / 413. vahI, 7171 / 414. vahI. 7172 / 415. kaho, 7172 / 416. vahI, 102 / 103 / 417. vahI, 73333 / 418. vahI, 49 / 45 / 419, vahI, 3 / 293 427. bahI, 27 / 67 / 421. vahI, 2769 / 422. vahI, 27 / 69 / 423. vRhat kalpasUtra bhASya 4 / 36-61 / 424, nizItha 4 pR0 467 nizIpa meM dukUla kI kucha aura ho vyAkhyA hai| dugullo ruSakho tassa vAgoghettu udUkhale kuTTaejati pANi eNa tAva bhAva bhUsI bhUto tAhe kamarati gullo arthAt dukUla vRkSa kI chAla lekara pAnI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 75 *** hai-- 'aMsuyANi kaNagatAni, kaNagakha siyAni, kaNagavilANi, kaNagavicittANi arthAt aMzuka meM tArabIna kA kAma hotA thA, alaMkAroM meM jaradojI (svacitAni ) kA kAma tathA usameM sone ke tAra se citra vicitra nakkAziyA~ banI huI thiiN| uparyukta varNana se patA calatA hai ki aMzuka kimAna athavA pota jaisA koI kapar3A thA / AcArAMga meM bhI isakA ullekha hai 42 nAyAghamya kahAo meM rAjakumAra gautama ko aMzuka kI dhotI aura dupaTTA jo raMgIna, mahIna aura mulAyama thA aura jinake kinAroM para sunaharA kAma thA, pahine batalAyA gayA hai| bANa ne aMzuka vastra ko atyanta hI zInA aura svaccha vastra mAnA hai / 427 padmacarita meM utarIya vastra ke prasaGga me vastra artha kA zrotana karAne ke lie aMzuka zabda kA prayoga huA hai|428 yahA~ para isake Upara kasIdA ke aneka phUla banAne (kRtapuSpakam ) kA ullekha hai / 429 paTTAMzuka - sapheda aura sadA rezamako Tra 430 jAtA thaa| kaMcuka - padmacarita ke dvitIya parva meM magadha deza kI striyoM ko kaMka (colI ) pahane batalAyA gayA hai| gAMdhAra kalA meM striyoM sAr3I ke Upara yA nIce kaMtuka pahane dikhalAI gaI haiM / ye kaMcuka lambe aura kase hue hote the tathA una para salavaTeM par3I rahatI thIM / 431 dukUla - padmacarita ke sAtaveM parva meM kekazI ko zayyA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki usakI zayyA dukUla paTa se komala thii| ASAroga meM dukUla ko gauDa viSaya viziSTa kArpAsikaM arthAt gaura deza (baMgAla) meM utpanna eka vizeSa ke sAtha taba taka okhalI meM kUTate haiM jaba taka usake reze alaga nahIM ho jaate| bAda meM ve reze kAla lie jAte haiM (nizINa 7 50 467 // 425. AcAroga, 3, 5, 1, 3 DaoN0 motIcandra prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pu0 148 / 426. nAyA dhamma kahAo 1, 13 prAcIna bhAratIya vezabhUSA pR0 159 / 427. sUkSmavimalena aMzukenAcchAditazarIrA devI sarasvatI ( 9 ) viSayantumayena aMzukena unnatastanamadhyamAtrikA granthiH sAvitrI (10) vAsudevazaraNa agravAla : harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, 1078 / 428. uttarIyaM ca vinyastamaMzukaM kRtapuSpakam / / padma 31198 / 429. vahI, 3198 / 430. prAcIna bhAratIya veSabhUSA, 5095 / 431. vahI, pR0 109, 110 /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti taraha kI kapAsa se banA vastra bahA gayA hai / 32 vAsas432-- Rgveda" aura bAda ke sAhitya meM pahanane ke kapar3oM ke lie sAdhAraNataH vArAsa zabda kA vyavahAra huA hai / vasana aura bastra ke bhI bar3I mA hote haiM / 435 amarakoza meM kapar3e ke cha: paryAyavAcI yathA-vastra, AcchAdana, vAsa, caila, vasana aura aMzuka nAma Ae hai / 41 padamacarita meM vAsam,437 432. AcArAMga 225. 1, 3 amarakoza meM dukla zIma kA paryAyavAcI hai aura usake AvaraNoM ko nivIta aura prAvRta kahate the| aisA lagatA hai ki loga jaba dukala ke artha ko bhala gae. taba sabhI mahIna dhUle vastroM ko dugUla kahA jAne lgaa| (amarakoza 2, 6, 112, raghuvaMza para mallinAtha kI TokA 1, 65) haMsa dukUla guptayuga kI vastra nirmANakalA kA utkRSTa namUnA thA / AvArAMga meM eka jagaha kahA gayA hai ki zaka ne mahAvIra ko jo haMsa dukUla kA jor3A pahanAyA thA vaha itanA halakA thA ki havA kA mAmUlI jhaTakA use ur3A le jA sakatA thaa| isakI banAvaTa kI tArIpha kArIgara bhI karate the| vaha kalAvastu ke tAra se milAkara banA thA aura usameM haMsa ke alaMkAra pe (AcArAMga 2, 15, 20) / nAvASamma kahAko ke anusAra yaha jor3A varNa sparza se sakta, sphaTika ke samAna nirmala aura bahuta ho komala hotA thA (nAvAdhamma kahAo 1, 13) / mUlyavAn kapar3oM ke sAtha dukUla ke jor3e bhI die jAte the (aMtagaDa dasAo 10 32) dukala ke viSaya meM bANa ne likhA hai ki vaha puMDadeza (Dabardhanabhukti yA uttarI baMgAla) se banakara AtA thaa| usake bar3e-bar3e yAna me se kATakara cAdara ghotI yA abhya vastra banAe jAte the / bANa kA pustaka vAcaka sudRSTi isa prakAra ke kapar3e pahane thA (dugUlapaTTaprabhave zikhaMDyapAMgapAMDunI pAMDUkAsasI basAnA; 85) / dukUla se bane uttarIma, sAr3iyA~, palaMga kI cAdareM, takiyoM ke gilApha Adi nAmA prakAra ke vastroM kA ullekha bANa ke grayoM meM mAyA hai| sAvitrI ko dukUla kA vastra pahane hue (dukUlavalkalavasAnA, 10) aura sarasvatI ko dukUla valkala kA uttarIya or3he hue (hRdayamuttarIya dukUlavalkalaikavekSena saMkhAdayantI) kahA gayA hai / pAsudevazaraNa agravAla : harSacarita eka sAMskRtika adhyayama, pR0 77 / 433. padma0 3.293 / 434. Rgveda 1 / 3 / 4 / 11 / 115 // 4, 8|3|24praaciin bhArata kI vezabhUSA, pa.15 / 435. Rgveda 195 / 7 / 436, amarakoza 2, 6, 215 / 437, padma0 3 / 293 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y=1 431 basana tathA vastra vastra rakhane ke pAna -- kA vyavahAra kapar3oM ke lie huA hai| sAmAjika vyavasthA 77 paTala -- paTala yA vastra rakhane ke piTAre ke viSaya meM padmati meM eka prasaMga AyA hai / jaba dazaratha rAma ko bulAkara rAjya dene ko uccata hue taba nUpuroM se sundara zabda karane vAlI tathA uttama veSa se yukta striyA~ piTAroM (paTaleSu) meM astrAlaMkAra lekara A gaI / 440 SaNa AbhUSaNoM kI ramaNIyatA ne bhAratIya hRdaya ko atyadhika vimohita kiyA | mahA~ manuSya ke aGga aGga ke lie pRthaka-pRthaka AbhUSaNa the / padamacarita meM ullikhita AbhUSaNoM kA vivaraNa isa prakAra hai- ** r 445 446 447 zirobhUSaNa -- sira para kirITa 441 (mukuTa ) 442 mUrdhniratna 440 ( mastaka sImantamapi kA maNi), mauli 444 ( mAMga meM maNi), chatra zekhara tathA cUNAmaNi dhAraNa kie jAte the / 2 448 mauli DaoN0 bAsudevazaraNa agravAla ne kezoM ke Upara ke gola suvarNapaTTa ke rUpa meM maoNli kI sambhAvanA kI hai / 449 padmacarita meM mauli ko hemasUtra (svarNasUtra ) se veSTita 450, ratnoM kI kiraNoM se jagamagAne vAlA tathA zreSTha mAlAoM se yukta kahA gayA hai| 452 - zekhara - zekhara sira ke cAroM ora kI eka mAlA hotI thI / 4540 vAsudevazaraNa agravAla ne mauli ke Upara lage hue zikhaMDa ke rUpa meM isakA anUmAna kiyA hai| 454 438. pama0 3 / 223 1 440. corunUpura nisthAnA dadhAnAdeSamanvitam 1 vastrAlaMkAramAdAya paTalebvAgatAH striyaH / / 441. padma0 118247 / 443. bar3I, 71 65 445. vahI, 8 / 70 / 439. padma0 4175 / padma0 27 / 32 / 442. padma0 851107 1 444. vahIM, 7117 | 446. vahI, 27/57 / 448. vahI, 3617 447. vahI, 31199 / 449. harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, pU0 219 / 451. padma0 11 / 327 / 450. padma0 71 7 / 452. vaha 31353 / 453. narendradeva zAstrI bhAratIya saMskRti kA itihAsa | 454, vAsudeva zaraNa avAla : harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, pu0 219 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti somantamaNi-yaha eka vizeSa prakAra kI maNi thI jise striyo mAMga meM pahanA karatI thiiN| isakI kAnti kA samUha cUMghaTa kA kAma detA thA / 455 aisA padmacarita meM kahA gayA hai / cuNAmaNi--cUNAmaNi prAya' svarNa kI khola meM jaTita padamarAga (lAlamaNi) hotI thI / yaha mukuTa, sAphe aura naMge sira vAloM ke kapara bhI pahinI jAtI thii| yaha striyoM aura puruSo dono meM samAna rUpa se priya thii| rAjA logoM aura sampanna logoM kI cUNAmaNi vividha rasnoM se aTita hotI thI / 456 padmaparita meM makSAvipa dvArA sItA ko dedIpyamAna cUNAmaNi dene kA ullekha kiyA gayA hai|457 71veM parva meM nirdiSTa maniratna 458 se tAtparya sambhavataH ghRNAmaNi karNAbhUSaNa kuNDala-kAna kA sAmAnya bhUSaNa kuNDala thA, jo eka bhArI-sA ghumAvadAra laTakAne vAlA mahanA thA ora lekhAmAtra zarIra saMcAlana se hilana hulane lagatA thA / padamacarita meM 'capalo maNikuNDala:' kahakara isakI caMcalatA kA kathana kiyA gayA hai| kuNDala zabda saMskRta ke 'kuMDalin' (kuMDalI mArane vAle sAMpa) se sammAna hai, kyoMki donoM ghumAvadAra hote haiN| kuNDala tapAe gae sone ke bane hote the aura ratna yA maNi jaTita hone para ratnakuNDala yA maNikuNDala kahalAte the|59 padmacarita 50 meM aime maNikuNDaloM kA aneka sthAnoM para ullekha milatA hai| avataMsa.19---caraNa meM harSacarita meM kAna ke do AbhUSaNoM kA varNana kiyA hai| eka avatama jo prAyaH phUloM ke hote the aura dUsare kuNDalAdi AbhUSaNa / 442 padmacarita meM avataMsa ko caMcala (calAvataMsakA) arthAt hilane-Dulane vAlA kahA bAlikA-(vAliyA) padamacarita ke AThaveM parva meM raviSeNa ne mandodarI 455. pana0 870 / 456. marendradeva siMha : bhAratIya saMskRti kA itihAsa / 457. padama0 367 / 458. vahI, 71 // 35 / 459. zAntikumAra nAnUrAma vyAsa : rAmAyaNakAlIna saMskRti / 460. padma 198147, 111317, 71 / 13 / 461. padama0 313 / 462. vAsudevazaraNa agravAla ; harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, pR0 147 / 463, padma 7 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA 79 kA varNana karate hue kahA hai-usane apane kAnoM meM bAliyA~ pahana rakhI thIM / unako prabhA se vaha aisI jAna par3atI yo mAno sapheda sindubAra (nirguNDI) kI maMjarI hI dhAraNa kara rahI ho / 414 - talapatrikA - kAna meM pahanane kA dAMta se nirmita eka AbhUSaNa jise puruSa eka kAna meM pahanatA thA / padmacarita meM ise mahAkAnti se komala ( mahAkAnti komalA ) kahA gayA hai / 45 zabdoM kA 495 inake atirikta padmacarita meM karNabhUSaNa tathA karNAbharaNa* bhI prayoga kAnoM ke AbhUSaNa ke artha meM huA hai / 466 kaNThAbhUSaNa * kA ullekha kiyA gayA hai / 439 471 472 hAra -- padmacarita meM aneka sthaloM para hAra rAvaNa ke pitA ke pAsa aisA hAra thA jisakI nAgendra rakSA karate the / vaha hAra apanI kiraNoM se dasoM dizAoM ko prakAzamAna karatA thA 1470 usa hAra meM bar3e-bar3e svaccha ratna lage the / una ratnoM meM asalI mukha ke sivAya no sukha aura bhI pratibimbita hote the| rAvaNakA dazAnana nAma isalie par3A, kyoMki usake asalI mukha ke sivAya no sukha aura bhI pratibimbita hote the / isa hAra kI hajAra nAmakumAra rakSA karate the / mAlA ko bhI hAra kahate the / motiyoM kI banAI huI mAlA ko bhuktAhAra kahate the / muktAmAlA bhI milatA hai| hAra kI dIpti se loga bahuta AkarSita the / eka sthAna para hAra kA nAma svayamprabha batalAyA gayA hai| isa hAra ko yathAdhipa ne prasanna hokara rAma ko diyA thaa| hAra prAyaH ratnoM mA maNiyoM se gU~the jAte the / rAmAyaNa meM hAroM ko caMdrarazmiyoM kI-sI kAntivAlA (candrAMzu kiraNAmA hArA: 5 / 9 48 ) batalAyA gayA hai / 473 isakI dUsarA nAma 475 476 464. karNayolikAlokAnmuktA phalasamutthitAt / sitasya sinduvArasya maJjarImiva bibhratIm / padma0 871 / 466. padma0 3 / 102 / 465. padma0 71 / 12 / 467, vahI, 103 / 94 / 468. vahI 85107, 88 31, 10394 7 221, 7218, 7215, 3 / 277 / 469. padma0 7 / 219 / 470 padma0 7 / 221 / 472. dahI, 7 / 215 / 471. bahI, 7/222 / 473. vahI, 31277 / 475. vahI, 36 | 6 | 474. vahI, 71 / 2 / 476. zAntikumAra nAnUrAma vyAsa rAmAyaNakAlIna saMskRti, pu0 60
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti srak mAlA meM aneka bhAratIya bhAvanAoM ne prathana prApta kiyA thA / pratyeka mAGgalika kArya meM mAlA ko mahatvapUrNa sthAna diyA jAtA thaa| adhikatara ye mAlAe~ phUla kI huA karatI thiiN| sone, motI Adi kI bhI mAlAyeM huA karatI thiiN| mAlA jisa vizeSa vastu se nirmita hotI thI usI ke AdhAra para usakA nAma par3a jAtA thA / chata 477 hATaka - padmacarita ke prasaGgAnusAra hATaka kA tAtparya suvarNamAlA se lagAyA jA sakatA hai / lava-kuza kI bAlyAvasthA kA varNana karate hue raviSeNa ne kahA hai ki hATaka (suvarNamAlA) meM khacita dhyAna sambandhI nakhoM kI bar3I paMkti unake hRdaya meM aisI suzobhita ho rahI thI, mAnoM darpa ke aMkuroM kA samUha hI ho / 479 ratnajaTita svarNasUtra 480 - ( ratnasaMyuktaM kAMcana sUtrakam ) - sone ke dhAge maiM piroyA huA rahanoM kA hAra / karAbhUSaNa keyUra 401 - bA~hoM meM bhujabanda ( aMgada yA keyUra ) pahanane ko paramparA strI aura puruSa donoM meM thI 482 pheyUra sone yA cAMdI ke banate the, jinameM loga apanI Arthika sthiti ke anusAra maNiyoM jar3A lete the / 483 padmacarita meM eka sthAna para svarNanirmita pheyUra ( hema keyUra ) ) *8* kA ullekha milatA hai| cAMdI ke keyUra kA koI ullekha prApta nahIM hotA hai| Adhunika pahalavAna ke gaMDoM ke samAna loga keyUroM ko bhujadaNDa para kuhanI se Upara bA~dhA karate the / 485 gyArahaveM parva meM bAjUbandoM kI kiraNoM se kandhoM ke devIpyamAna hone kA kathana kiyA gayA hai / kaTaka - - hAtha meM sone, cAMdI hAthIdAMta tRSA zaMkha ke prAcInakAla meM pracalita thI / padmacarita se hame bAyeM kar3e pahanane kI prathA hAtha meM svarNanirmita 477, padma0 8831, 3 / 277 // 478. narendradeva siMha bhAratIya saMskRti kA itihAsa, pR0 114 / 479 10 100 125 // 480. padma0, 33/183 1 481. bI. 85107, 11328, 8 415, 88 31 32 3 190 / 482, narendradeva siMha bhAratIya saMskRti kA itihAsa, pR0 115 / 483, padma0 / 484. padma0 3 / 110 / 485. bhAratIya saMskRti kA itihAsa, pU0 115 / 486. padma0 110328 / 487. narendradeva siMha bhAratIya saMskRti kA itihAsa, pU0 115 /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : kar3e pahanane kI jAnakArI milatI hai / 444 kar3e kI AbhA se kiraNe nikalA karatI thIM, jinase hArthoM kI hatheliyAM AcchAdita ho jAtI thIM / 89 __amikA 50--(aMgUTho)-aMgUTho ke sAtha bhAratavAsiyoM kI patA nahIM kitanI madhura bhAvanAyeM lipaTI huI hai| kAlidAsa ke abhijJAna zAkuntala meM aMgUThI eka mahattvapUrNa nATakIya bhUmikA adA karatI hai| padmacarita ke taitIsaveM parva meM eka varNana mAtA hai ki bacakarNa ne munisuvratanAtha bhagavAna kI pratimA se yukta eka svarNa kI aMgUThI (UmikA) banavAI tathA usoke sahAre jinendradeva ke atirikta anya kisIko namaskAra na karane kI mahatvapUrNa pratijJA nibhaaii|421 kaTi ke AbhUSaNa kAJcI-strI kI karadhanI ke lie padmacarita meM kAJcau 412 aura mekhalA do zabda Ae haiM / AbhUSaNa ke rUpa meM to inakA AkarSaNa pA hI anovastra ko pathAsthAna rakhane meM bhI yaha sahAyaka hotI thii| kAJcI dhuMgharUdAra sone ke kamarabanda ko kahate the|411 padmacarita meM eka sthAna para ise maNisamUha se suzobhita kahA hai / 194 maNiyoM ko dAnedAra karadhanI ko mekhalA bhI kahate the / 55 pairoM ke bAbhUSaNa nUpura-paroM ke AbhUSaNa ke rUpa meM padmacarita meM ekamAtra nUpura kA ullekha hamA hai / rAma ke rAjyAbhiSeka kA samAcAra sunakara striyAM nUpuroM kA zabda pharatI huI, uttama vastra dhAraNa kara tathA piTAroM meM vastrAlaGkAra lekara A gii|456 napura sAde yA maNimaTita aura madhura maMkAra karane vAle dharuoM se yukta hote the| nUpura jaldI se pahanAyA-utArA jA sakatA thA / 497 Arthika jIvana padmacarita kA samAja eka suvyavasthita samAna hai / suvyavasthita samAja meM jIvikopArjana abyabasthita samAja ko taraha kaThina nahIM hotA hai| aneka prakAra ke kalA-kauzala aise samAja meM vikasita ho jAte hai| padmacarita meM samAja kI 488, padma0 3 / 3 / / 489. padya0 3 / 3 / 490. vahI, 333131 / 491. vahI, 33 / 131-123 / 492. vahI, 872 / 493. bahI, 71665 / 494. vahI, 8172 / 415. zAntikumAra nAnUrAma vyAsa : rAmAyaNakAlIna saMskRti, pR0 61 / 496. padamaH 27 / 32 / 497. zAntikumAra nAnUrAma vyAsa : rAmAyaNakAlIna saMskRti, pR. 61 /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti isa vikasita avasthA ke spaSTa varzana hote hai, jaisA ki nimnalikhita vivaraNa se spaSTa hai-.. vANijya-kRSi tathA audyogika zilpoM se utpanna vastuoM kA kraya-vikraya huA karatA thaa| 143 parva meM bera Adi ko becane vAle bhadra nAmaka puruSa ko kathA AtI hai| usane yaha pratijJA kI thI ki maiM eka dInAra kA hI parigraha ratUMgA / 428 isame jJAta hotA hai ki kraya-vikraya kA mAdhyama dInAreM thoM / 459 kAmpitya nagara meM bAIsa karor3a dInAroM kA dhano eka vaizya rahatA thA / 50deg isase spaSTa hai ki saMcita dhana ke rUpa meM loga dInAroM ko rakhate the| dhanopArjana ke lie loga videzoM meM bhI jAyA karate the| eka sthAna para kahA gayA hai ki dhana kA upArjana karanA, vidyAgrahaNa karanA aura dharma saMcaya karanA pe tInoM kArya yadyapi manuSya ke AdhIna hai phira bhI prAyaH inakI siddhi videzoM meM hotI hai / 505 vyApAra karane ke lie vyApAriyoM ke bar3e-bar3e saMgha videzoM meM jAyA karate the| dvitIya parva meM varddhamAna jinendra kI stuti meM indra kahatA hai ki Apa sArthavaha 02 ho, bhavya jIva rUpI vyApArI Apake sAtha girvANa dhAma ko prApta kareMge tathA doSa rUpI cora unheM nahIM lUTa skeNge| samudrI mArgoM kI dUrI taya karane ke lie naukAoM (nau)103 se lekara bar3e-bar3e jahAja taka prayukta kie jAte the / jahAja ke lie pota04 tathA pAnapatra zabda prayukta kie jAte the| byApAra karane vAle ko vaNij"", vaNika, tathA vaizya kahate the| inakI krimA vANijya kahalAtI thI / vANijya vidyA kI vidhivat zikSA dI AtI thii| saMtIsa parva meM vidyudaga kA vyApAra kI vidyA se yukta ho (yukto vANijyavidyayA) ujjayinI nagarI jAne kA ullekha huA hai / 508 sthala vyApAra meM mArga kI dUrI taya karane ke lie505 zakaTa (gAr3o) kA upayoga kiyA jAtA thA / AvazyakatA par3ane para 498. padma 14 / 195 / 499. padma0 711643 500. vahIM, 85 / 85 / 501. vahI, 25 / 44 / 502. samAna yA sayukta artha (pUjI) vAle vyApArI jo bAharI maNDiyoM ke sAtha vyApAra karane ke lie TauDA lAdakara calate the ve sAtha kahalAte pe / unakA netA jyeSTha vyApArI sArthavAha kahalAtA thaa| DaoN. motIcandra : sArthavAha (bhUmikA), pR0 102 / / 503. padma0 11056 / 504. padma. 10 / 174, 8380, 45 / 69 / 505. vahI, 118 / 99, 55.61 / 501. vahIM, 5 / 41, 6 / 154 / 507. vahI, 55 / 6 / 508. vahI, 133 / 145 / 509. vahI, 33 / 46 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika avasthA : 83 loga eka-dUsare kA dhana udhAra le lete the| isa prakAra ke lenadena ke lie vyavahAra pAmda AyA hai / karmabhUmi ke prArambha meM prajA isa prakAra ke vyavahAra se rahita thii|510 kRSi-padmaparita meM kheta ke lie kSetra 51" zabda kA prayoga kiyA gayA hai| kheta do prakAra ke the--upajAU tathA anupajAU / anupajAU kSetra yA kheta ke lie khila512 (khala) tathA upajAU kheta ke lie varSaga513 (kSetra) kahA jAtA thaa| usa samaya skhetI haloM14 (lAMgala) se hotI thii| jisa vyakti ke pahAM jitane adhika hala calAye jAte the vaha vyakti utanA adhika samRddha mAnA jAtA thA / bharata cakravartI ke yahA~ eka karor3a hala / 515 rAma, lakSmaNa, bharata tathA zatrudhna ke yahA~ pacAsa lAkha the / 16 khetI karane vAle ko karSaka kahate the|510 halabAhaka ko kInAza kahate the|518 khetoM meM pRNDa (pA~DA)519 tathA ikSu520 (Ina) ke atirikta, aneka dhAnyoM"31 ko boyA jAtA thaa| zAka tathA kandamUla kI khetI bhI hotI thI / 522 phaloM ke lie naaliker52|| (nAriyala), dAhimI524 (anAra), drAkSA 25 (dAkha), piNDakhajUra 526 maAdi ke vRkSa lagAye jAte the| binA jote-boe utpanna hue dhAna ko akRSTapacyasasya527 kahate the| karmabhUmi ke prArambha meM bharata kSetra kI bhUmi akRSTapacyasasya se yukta yo / 28 siMcAI kI paryApta vyavasthA thii| kaga se ghaTIyantra (arahaTa yA rahaTa) ke dvArA siMcAI hotI thI / 25 padmacarita meM aneka tAlAba530 tathA nadiyoM kA ullekha hai / ataH inase bhI siMcAI kI jAtI hogii| anAja pakakara kATane ke 510. patra0 3 / 332 / 512. vahI, 370 / 514, vahI, 23 / 516. vahI, 83 / 15 / 518. vahI, 34 / 60 / 520. vahI, raa4| 522. bahI, 2 / 15 / 524. vahIM, / 16 / 526. vahI, 2019 / 528. vahI, 3231 / 530. vahI, 2023, 20100 / 511. papa0 2 / 3 / 513. vahIM, 27 / 515. vahI, 4 / 63 / 517. vaho, 6 / 208 // 519. vahIM, 24 // 521. vahI, 25-2 / 523. vahI, 2015 525. vahIM, 2018 : 527. vaho, 3 / 231 / 529. vahI, 2 / 6, 982 /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : pazvacarita aura usameM pratipAdita saMskRti bAda jahAM rakhA jAtA thA usa sthAna ko khaladhAma 91 (khalihAna) kahA jAtA thaa| pazupAlana-pazupAlana jIvikA kA uttama sAdhana thA ! dvitIya parva meM magadha deya kA varNana karate hue kahA gayA hai-hitakArI pAlaka jinakI rakSA kara rahe the aise khelate hue sundara zarIra ke dhAraka meha, UMTa tathA gAyoM ke bachar3oM se usa deza kI samasta dizAbhoM meM bhIr3a lagI rahatI thI / gha2 isa ullekha se gAyoM, bher3oM tathA UMToM kI saMkhyA kA sahaja anumAna lagAyA jA sakatA hai / gopAla ke dvArA rakSita gAyoM kA bar3A hI sundara Si raviSeNa ne khIMcA hai----mar3e-baDe bhaisoM kI pITha para baiThe gAte hue gvAle jinakI rakSA kara rahe hai, zarIra ke bhinna-bhinna bhAgoM meM lage hue kIr3oM ke lobha se Upara kI gardana uThAkara calane vAle bagule mArga meM jinake pIche laga rahe hai, raMga-biraMge mUtroM meM ba~dhe hue ghaMTAoM ke zabda se jo bahuta manohara jAna par3atI hai mAnoM pahale pie hara kSIrodaka ko ajIrNa ke bhaya se chor3atI rahatI hai, madhura rasa se sampanna tathA itane komala ki muMha kI bhApa mAtra se TUTa jAye aise sarvatra vyApta taNoM ke dvArA jo atyanta tapti ko prApta hotI thIM aisI gAyoM ke dvArA usa deza (magadhadeza) ke vana sapheda-sapheda ho rahe hai / kRSaka samAja ke lie pazuoM kI aura unameM bhI vi@Sakara gAyadailoM kI badduta adhika mahattA rahatI hai, isa kAraNa gopAlana Adi kI ora vizeSa dhyAna diyA jAtA thaa| savArI ke lie ghor3e,524 hAtho555 Adi kI vizeSa mahattA yo / jo vyakti jitane adhika pazuoM kA svAmI hotA thA, vaha utanA hI adhika dhanI mAnA jAtA thaa| bharata cakravarsI ke yahA~ tIna karor3a gAyeM, caurAsI lAkha uttama hAthI tathA vAyu ke samAna vegazAlI aThAraha karor3a ghor3e the|" rAma, lakSmaNa, bharata aura zatrughna ke eka karor3a se adhika apaneApa dUdha dene vAlI gAyeM thI / sundara gAyoM ora bhaisoM se yuSasa kuTumbiyoM ko 531. paya rA5 / 532. ema. 2124 / 533. mahAmahiSapRSThasthagAyagopAlapAlitaH / koTAtilampaTogrIva balAkrAnugatAsvamiH // papa0, 2010 vivarNasUtrasambabaghaNTAraritahAribhiH / kSAradibharajaravAsAta pItakSIrodayat payaH // pana0 2011 susvaadrssmpnnsspicchebrnmtrH| suNastRpti pariprAntargoSamaiH sitakakSabhUH // pana0 2112 534. papa 4 / 8 / 535. pa. 418 // 516. vahI, 4 / 63-64 / 537. vahI, 83 / 15 /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 85 atyadhika sUkhI mAnA jAtA thaa| eka sthAna para aise phuTumniyoM ko uttama devoM ke samAna muzobhita kahA gayA hai / "3" dUdha, dahI, ghI tathA pI se taiyAra kie gae aneka svAdiSTa vyarajana usa samaya kA pramukha bhojana thA / 539 anya udyama-kRSi, pazupAlana tathA vANijya ke atirikta anya aneka udyama the / ina udyamoM ko karane vAle vyakti vizena nAmoM se pukAre jAte the / jaise sevaka, dhAnuSka, kSatriya, brAhmaNa, nRtyakAra, rajaka, purohita, zabara, pulinda, lubdhaka, saMgItajJa tathA zreSTha Adi / ina sabakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| Arthika samRddhi kI parAkASThA-Azika samRddhi kI parAkASThA kA rUpa yadyapi tIrthara kI bhaugopabhoga sAmagrI meM milatA hai, kintu tIyaMbara ke puNyaprakarSa se yaha saba devopanIta hone se yahAM para usakA vizeSa kathana nahIM kiyA jAtA hai| bhogopabhoga kI sAmagrI prApta karane meM dUsarA sthAna cakravartI kA hai / cakravartI kI sampadA kI gaNanA meM bharata cakravartI kI kRSi aura pazu sampadA kA ullekha kiyA jA cukA hai| isake atirikta unake pAsa nava ratnoM se bharI haI akSaya nau nidhira.51deg ninyAnaramA bhauM / maja ko ho zAmara 538. pana0 83 / 20 / 539. pA0 34 / 13-16 / 540 . AcArya jinasena ne harivaMzapurANa meM bharata cakravartI kI nau nidhiyoM meM 1-kAla, 2 mahAkAla, 3-pANaka, 4-mANaca, 5-nausarpa, 6-sarvaranna, 7-zaMkha, 8-padma aura 9-piMgala ko ginAyA hai| ye sabhI nidhiyAM bhavinAzI thIM, nidhipAla nAmaka devoM ke dvArA surakSita thIM aura niramtara logoM ke upakAra meM AtI pii| meM gAr3I ke AkAra kI thI, cAra-cAra bhauroM aura ATha-ATha pahiyoM sahita thiiN| nau yojana caur3I, bAraha yojana lambI, ATha yojana gaharI bora vabhAragiri ke samAna vipAla kRSi se sahita thiiN| pratyeka ko eka-eka hajAra deva nirantara ghekharekha karate the / inameM se pahalI kAlanidhi meM jyotiHzAstra, nimittazAstra, nyAyazAstra, kalAzAstra, vyAkaraNa zAstra evaM purANa Adi kA sadbhAva thA arthAt kAlanidhi se ina sabakI prApti hotI thI / dUsarI mahAkAla nidhi meM vidvAnoM ke dvArA nirNaya karane yogya paMcaloha Adi nAnA prakAra ke lohoM kA sadbhAva thaa| tIsarI pANchuka nidhi meM mAli, mohi, jo Adi samasta prakAra kI dhAnya sathA kar3ae, carapare Adi padArthoM kA sadbhAva thA / cauthI mANabaka nidhi kavaca, dAla, salavAra, bANa, zakti, anuSa tathA cakra Adi nAnA prakAra ke divya vastroM se paripUrNa yo| pA~cavIM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : padhacarita aura usameM pratipAdita saMskRti kahA gayA hai / 541 basIsa hajAra mahApratApI rAjA the / nagaroM se suzobhita mastIsa hajAra deza the, deva loga savA jinakI rakSA karate the, aise caudaha ratna 545 aura chiyAnabe hajAra striyAM thIM / 543 pakravartI ke bAda dUsarA sthAna nArAyaNa tathA balabhadra kI gampadA kA hai / padyati vizeSa rUpa se kAya, lagana aura balamA rAma kI sampayAoM aura unake kArya-kalApoM kA varNana hai| tadanusAra unake aneka dvAroM tathA ucca gopuroM se yukta indra bhavana ke samAna sundara lakSmI kA nivAsamata nandyAvarta nAma kA bhavana thA / 44 kisI mahAgiri kI zikharoM ke samAna U~cA catuHzAla nAma kA koTa thA, vaijayantI nAma kI sabhA thI / candrakAnta maNiyoM se nirmita suvIyo vAma kI manohara zAlA zrI, atyanta U~cA tathA saba dizAoM kA avalokana karAne vAlA prAsAdakUTa' yA, vindhyagiri ke samAna U~cA barvamAnaka nAma kA prekSAgRha thA, aneka prakAra ke upakaraNoM se yukta kAryAlaya the, unakA garbhagRha kumakuTI ke aNDe ke samAna mahAn AzcaryakArI thA, eka gvAmbhe para khar3A thA aura kalpavRkSa ke samAna manohara thaa| usa garbhagRha ko cAroM ora se gherakara sarpa nidhi, zasyA, Asana Adi nAnA prakAra kI vastuoM tathA ghara ke upayoga meM Ane vAle nAnA prakAra ke bhAnoM kI pAtra thii| chaThavI saryaralanidhi, indranIlamaNi, mahAnIlamaNi, vanamaNi zrAdi bar3I-bar3I zikhA ke dhAraka uttamottama ratnoM se paripUrNa thii| sAtavIM zaMkha nAmaka nidhi bherI, zaskha, nagAr3e, vINA, jhallarI aura mRdaMga Adi bAghAta se tathA phUMkakara bajAne yogya nAnA prakAra ke pAjoM se pUrNa thI / AThavI pAnidhi pATAmbara, pIna, mahAnetra, dukUla, uttama kambala tathA nAnA prakAra ke raMga* biraMge vastroM se paripUrNa thii| nauvIM piMgala nidhi kar3e tathA kaTisUtra Adi strI-puruSoM ke AbhUSaNa aura hAthI, ghor3A Adi ke alaMkAroM se paripUrNa thii| ye nau ko nau nidhiyA kAmabuSTi nAmaka gRhapati ke AdhIna thIM aura sadA cakravartI ke samasta manorathoM ko pUrA karatI thiiN| jinasena : harivaMza purANa 11 / 110-123 / 541. padma0 4 / 62 / 542. bharata pakravatI ke cakra, chatra, khaMga, daNDa, kAkiNI, maNi, carma, senApati, gRhapati, hastI, azva, purohita, sthapati aura strI ye caudaha ratna the| inameM se pratyeka kI eka-eka hajAra veva rakSA karate the| jinasena : hari vaMzapurANa, 11 / 108-109 / 543. pa0 4 / 64-66 / 544. pama0 834
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 87 taraGgAvalI nAma se prasiddha tathA ratnoM se dedIpyamAna rAniyoM ke mahaloM kI paMkti thii| bijalI ke khambhoM ke samAna kAntibAlA ambhojakANDa nAmaka zayyAgraha thA, jagate hue sUrya ke samAna upsama siMhAsana thA, candramA kI kiraNoM ke samUha ke samAna camara the / icchAnukUla chAyA ko karane vAlA candramA ke samAna kAnti se yukta bar3A bhArI chatra thaa| sukha me gamana karAne vAlI viSamocikA nAma ko khar3A tho, anarghya vastra the, divya AbhUSaNa dhe, durbhedya kavaca thA, devIpyamAna maNimaya kuNDaloM kA jor3A thA, kabhI dhyartha nahIM jAne vAle gadA, khaDga, cakra, kanaka, bANa tathA raNAgaNa meM camakane vAle anya bar3e-bar3e vAstra the, panAsa yasa hala the, eka karor3a se adhika apane-Apa dUdha dene vAlI gAyeM thoM / ayodhyA nagarI meM atyadhika sampatti ko dhAraNa karane vAle kucha adhika rAttara karor3a kula the| gRhasthoM ke samasta ghara atyanta sapheda, nAnA AkAroM ke zaka, akSINa khajAnoM se paripUrNa tathA ratnoM se yukta the 1 nAnA prakAra ke annoM se paripUrNa nagara ke bATa pradeza choTe-moTe gola parvatoM ke samAna jAna par3ate the aura pakke phagoM se pukta bhavanoM kI cauzAle atyanta sukhadAyI thIM / uttamottama bagIco ke madhya meM sthita nAnA prakAra ke phaloM se suzobhita, uttama sIhiyoM se yakta evaM krIr3A ke yogya aneka vApikAyeM thIM / 45 ayodhyA nagarI ke bar3e-bar3e vidyAlayoM ko dekhakara yaha sandeha hotA thA ki ye devoM ke krIDAJcala hai athavA zarad Rtu ke meSoM kA samaha hai ,546 isa nagarI kA prAkAra samasta divAoM ko dedIpyamAna karane vAlA atyanta kaicA, samudra kI baidikA ke samAna tathA bar3e-bar3e zikharoM se suzobhita thaa| ye saba vaibhava jinakA ki kathana kiyA gayA hai balabhada aura nArAyaNa pada ke kAraNa unake prakaTa huaa| vaise unakA jo vaibhava aura bhoga thA usakA varNana nahIM kiyA jA sakatA / 548 janajIvana-sAdhAraNa manuSya bhI usa samaya samRca aura sukhI the / Aja kI taraha usa samaya bhI nagara vaibhava aura samRddhi ke pratIka the| nagara meM pratyeka prakAra ke vyaktiyoM aura pratyeka prakAra ke udyamoM kA samavAya thA / padamaparita ke dvitIya parva meM pratipAdita rAjagRha nagara isakA sabase bar3A pratIka hai| gAMva kA jIvana sIdhA-sAdA thaa| vizeSakara hasta-kauzala, khetI aura pazupAlana grAmINoM kI mukhya AjIvikA thii| deza ke kucha bhAga aise bhI the jahA~ kinhIM prAkRtika kAraNoM se logoM ko vArthika kaThinAI kA sAmanA karanA par3atA thaa| ekAdaza parva meM rAvaNa kA aise deza meM jAne kA varNana hai jahA~ jAne para pRthvI aphUSTa pakSya dhAnya 545. padya0 83 / 5-19 / 547. vahI, 83 / 29 / 546. papa 83328 / 548. vahIM, 8362-33
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88: pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti se yukta ho gaI thI / 549 prasanna hokara kisAna loga hama prakAra kahane lage ki hama loga bar3e puNyAtmA hai, jisase rAvaNa isa deza meM AyA / 550 aba taka hama khetI meM lage rahe, hama logoM kA sArA zarIra rUkhA-sUkhA ho gayA, hameM phaTepurAne vastra pahinane ko mile, kaThora sparza aura tIva-vedanA se yukta hAtha-pairoM ko dhAraNa karate rahe aura Aja taka kabhI sukha se acchA bhojana hameM prApta nahIM hunA / hama logoM kA kAla bar3e kleza se vyatIta hamA parantu isa bhavya jIba ke prabhAva se hama loga saba prakAra se sampanna ho gae haiM / 551 bhogopabhoga ke prakAra-zayana, Amana, pAna, gandha, bhAlA, vastra, AhAra, vilepana, vAhana, cAraNa Adi parikara552 kI utkRSTatA anutkRSTatA samRddhi tathA asamRddhi kA lakSaNa mAnA jAtA thaa| dhana kI mahattA-dhana kA sadaiva sAMsArika dRSTi se atyadhika mahattva rahA hai / saMsAra meM dhana hI saba kucha hai| jisake pAsa dhana hai usake mitra haiM, jisake pAsa ghana hai usake bAndhava hai, jisake pAsa dhana hai loka meM vaha puruSa hai aura jisake pAsa dhana hai vaha paNDita hai / jaba manuSya dhanarahita ho jAtA hai taba usakA na koI mitra rahatA hai na bhAI / para vahIM manuSya jaba ghana sahita ho jAtA hai to abhya loga bhI usake Atmoya bana jAte hai / 553 dhana ko itamA mahatva dene para bho anta meM dharma se yukta dhana ko zreSTha mAnA gayA hai| dhana vahI hai jo dharma se sahita hai aura dharma vahI hai jo nirmala dayA meM sahita haiM tathA nirmala dayA vahI hai jisameM mAMsa nahI khAyA jaataa| mAMsa bhojana se dUra rahane vAle samasta prANiyoM ke anya svAga cUMki mUla se sahita hote haiM isalie unakI prazaMsA hotI hai / 54 trivarga-trarma, artha aura kAma loka meM trivarga ke nAma se prasiddha hai / rAvaNa dharma, artha aura kAma rUpa trivarga se sahita thaa|"15 inameM se kisI eka kI siMkSi yA prApti hI ucita nahIM apitu ina tInoM kI siddhi honI cAhie / ina tInoM kA sevana kara anta meM tugata hokara vivekI loga saca kucha chor3akara ghana sevana karate the| isake kAraNa ke lie unake bAloM meM se eka pakA bAla yA 541. padmaH 11 / 348 / 551. vahI, 11.351-352 / 553. vahIM, 35 / 161, 162 / 555. pahI, 53486 / 550. papA 11 / 350 / 552, vahI, 3 / 223, 1021103 / 554. vaho, 35 // 163, 164 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 89 sapheda bAla 116 hI dikhAI de mAmA paryApta thaa| itane se hI vairAgya yukta ho loga kisI sAdhu ke samIpa jAkara dIkSA le lete the / 57 prAkRtika sampadA-kisI deza ke Arthika jIvana ko prabhAvita karane meM usa deza kI prAkRtika sampadA (nadiyA~, parvata, pazu-pakSI mAdi jIva-jantu, pakSa, latA, vana Adi) kA atyanta mahatvapUrNa sthAna rahatA hai| padmacarita meM isa prakAra kI vipula sAmagrI kA ullekha huA hai, jo nimna prakAra hai vRkSAdi vanaspati-padmacarita meM nimnalikhita vRkSAdi vanaspati ke nAma Ae hai-azoka (4 / 24), tamAla (1937), puMDa (), ikSa (24), nAlikara (nAriyala, 2115), mAtuliGgI (bijaurA, 2 / 17), piNDasvarjUra (2 / 19), moca (kelA, 2019), kuGkuma (kezara, 2 / 25), muSTga (mUMga 2 / 7), kozopuTa (moTha, 27), rAjabhASa (barvaTI, 2 / 8), godhUma (gehU~, rA.), zAli (ghAna, 2199) mASa (ur3ada, 21156), kalpapAdaka (kalpavRkSa, 349), ambU vRkSa (jAmuna, 3 / 48), nimba (nIma, 3170), kuza (kuzA, 3 / 297), pIhi (dhAna, 45109), kadalI (kelA,93281), AmalakI(A~valA), nIpa (6 / 91), kapisya (kathA,691), bhaguma (6 / 91), cNdn(6|91), plakSa (6391), arjuna (6 / 91), kadaMba (1991), Ana (zrAma 6 / 91), priyAla (acAra, 6591), dhaSa (6 / 91), dADimI (1892), pUma (supArI / 92), kakola (6 / 92), lavaja (lauMga, 692), azvattha (pIpala, 61391), sarSapa (sarasoM, 9:169), bimba (11 // 322), nabheruvA (12 / 76), gheNu (bAMsa, 121258), kodrada (kovoM, 13 / 68), badara (bera, 14 // 249), kiMzuka (palAza, 19649), saptaparNA (20 // 38), vaTavRkSa (27 / 37), zAlavRkSa (20 / 39), saralakSa (devadAru, 2047), priyaMgu (20 / 41, 42), zirISavRkA (2043), nAgavRkSa (20 / 44), plakSa (20 / 46), sinduka (teMdU, 20147), pADalA (pATalAvRkSa) 20 // 48, daSiparNa (2051), nandavRkSa (2052), tilakavRkSa (2053), camyakakSa (2056), bakulavRkSa (2057), meru akSa (2058), dhavavakSa (2059), tAmbUla (nAgavallI, 201139), haricandhana (20139), karNikAra (kranera, 21687), lona (21387), priyAla (21687), kAza (kAsa, 21 / 133), kimpAka (29 / 77), eraNDa (3260), zAlmalI (32.194), kaNikAra (33 / 83), kiMjalka (38013), yUthikA (4018}, mallikA (mAlatI, 4018), nAgA (nAgakezara, 408), vaMza (bAMsa, 4158), iguda (41 / 26), timtir3I (imalI, 42111), vibhItaka (baheDe, 42111), lakSa (lAkha, 42 / 11), azora (akharoTa, 42 / 11), pATala (gulAba, 42 / 12), 556. pama0 22 / 105, 106 / 557. papa0 22112 /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti AnAtaka (42 / 12), tAla (42113 ) tamAla (42/13), nandi (42113), bhUrja ( bhojavRkSa, 42114), gulakaMdaMTa (4214), sita guru (42114), sapheda aguru, asita aguru (kAlA aguru, 42/14), rambhA (42/14), kelA. padmaka (42/15) muvilinda (42315), kuTila (42115) pArijAtaka (42/15), baghU ( dupahariyA, 42115), ketakI (42115) madhUka (mahuA, 42/15), khadira ( khera, 42 / 15), madana (mainAra, 42116), kharjUra ( khajUra, 42/16), nAriMga ( nAraMgI, 42/16), asana ( 42116), rasa ( rasoMda, 42117), zamI (42117), harItakI (42117), kovidAra ( kacanAra, 42 | 17 ), karaja (42/18), kuSTa (42118), kAlIya (42/18), utkaca (42/18), ajamodaka ( ajamoda, 42/18) jAti ( campA, 42 / 18), dhAtakI (avilA, 82.19) cadi ( cavya, 42/19), kurSaka (42 / 19) elA (ilAyacI, 48119), raktacaMdana ( lAlacaMdana, 42 / 19), netra (beMta, 42 20), zyAmalatA (42020), hari (42110), spadanabilva ( tendU, 42/20), cirabilva (vela, 42/20), maivika (methI, 42120), araGka (42 / 21), bIjaka ( bIjasAra, 42/21 ), zaivAla ( sevAra, 42166), punnAga (42 / 15), panasa ( kaTahala, 533197), paribhadra (62/46), kurabaka ( 95 / 15), sahakAra ( Ama, 17185), dhAtakI ( 99/33), karkandhu (bera, 99048), kapikacchU ( kareMca, 99149), guMjA ( gumacI 99/50 ). ambhoja (kamala, 120 / 6) / latAyeM prAkSA (2018), mASaSI ( 28/88), vaMzalatA ( 3765), atimuvalakalatA (398), tAmbUlavallI (42119), priyaMgulatikA (42 / 35) citrabhUta (kakar3I, 80 | 154) tathA kUSmANDa (kAzIphala, 80/154) / puSpa padma (kamala, 136, 1216), kumda ( 17 ), zirISa ( 2246), saroruha ( kamala, 2184), kadamba ( 21116 ) kumuda ( 20217), punnAga ( 3 / 128), mAlatI (3 / 128), kunda (3 / 128), campaka (campA, 3 / 128), bakula (maulikhI, 7 / 151, ketakI (11 381), kumudvatto ( 15154), kesara (15/67), kiMzukolkara ( palAza ke phUla, 18049), indIvara ( nIlakamala, 25/26), utpala (30/2), puNDaroka (38/51), bandhUka (44/61), zatapatra (kamala 53/23), yUthikA ( juhI, 73|131), aMkoTa ( 95/15) tathA sahasracchada padma (105 // 48) / J
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 91 udyAna padmacarita meM nimnalikhita udyAnoM ke nAma Ae hai--vipula udyAna (21 / 36), mahendrodaya (29 / 90), basantatilaka (39 / 97), devaramaNodyAna (46 / 71), devArcaka (48 / 48), pramadodyAna (72 // 24, kusumAmoda (84 / 13), tilaka (85 / 40), kusumAyudhaM (parva 78-gadyabhAga), kAmodyAna (parva 78-gadyabhAga), pANDukodyAna (12 / 84, 85) prakIrNaka (46 / 145), janAnanda (461145), sukhasevya (46 / 145), samudhdhaya (46 / 145), cAraNa priya (46 / 145), nibodha (46 / 145), akSaya (46 / 145), tathA bhavanonmAda (19664) / pana pavanacarita meM nimnalikhita vanoM ke nAma Ae hai bhUsATavI (1 / 75), dADimIvana (2 / 16), arjunavana (2020), padmavana (2 / 117), bhadrazAlayana (6 / 134), saumanasa vana (6 / 134). nandanavana (6 / 134), bhImapana (7 // 257), mandAruNAraNya (sA24), pANTukathana (112 / 40), vindhyAraNya (18639), bhUtarava vana (18148), kadalIkAnana (19 / 53), pariyAtrA (3rA 28), veNukAntAra (37 / 45), kAlaMjara (59 / 12), raktAzokavana (62 / 46) kizukaphAnana (62 / 46), paribhadradrumAraNya (62 / 46), svApada (64155), kapityavana (64 / 76), daNDakAraNya (82 / 10), nikuMjavana (85163), girivana (85175), zallakI (85 / 151), tilakavana (91 / 26), kumudakhaNDa (93 / 1), siMharavA (102 / 69) tathA sahalAnabana (109 / 165) / sarovara paya (21 / 21), mahApadma (21:21) / nadiyA~ gaGgAdi58 caudaha nadiyA~-jambU dvIpa meM gaGgAdi caudaha nadiyoM kA nirdeza pamacarita meM kiyA gayA hai / tasvArthasUtra ke anusAra ye baudaha nadiyAM ye hai-1-gaMgA, 2-sindhu, 3-rohita, 4-rohitAsyA, 5-harita, 6-rikAntA, 7-sItA, 8-sItodA, 9-nArI, 10-narakAntA, 11-suvarNakUlA, 12-rUpyakalA, 13-raktA, 14-rktodaa| gaGgA". vartamAna gaMgA nadI / isakA jAhnavI nAma bhI AyA hai / . .... - - - - - 559. padmA 14 / 558. pama 105 / 160 / 560. bahI, 981 /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti zarvarI"61--pariyAtrAnAmaka vana meM sthita eka nadI, jisake kinAre aneka zabara rahate the| narmadA062... karNaravAnadI563 kuzAgragiri -(vipulAcala) magadha deza kA rAjagRha ke samIpa kA eka parvata jahA~ bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa AyA thaa| bijayA parvata565-bharata aura airAvata kSetra meM do rajatamaya vijayA parvata hai / vaMzaparbata -zasthala parvata / vipul558-vipulaapl| mahAmeru555-- (sumeru parvata)-jAmbhUmIpa ke madhya meM mumeru parvata hai| yaha parvata kabhI naSTa nahIM hotA / isakA mUlabhAga vana arthAt hIroM kA banA hai aura Upara kA bhAga suvarNa tathA maNiyoM erca ratnoM se nirmita hai / 570 modharma svarga ko bhUmi meM aura isa parvata ke zikhara meM kevala bAla ke aprabhAga barAbara hI asara raha jAtA hai / yaha ninyAnabe hajAra yojana Upara uThA hai aura eka hajAra yojana nIce pRthvI meM praviSTa hai / 572 yaha parvata pRthvI para dasa hajAra yojana aura zikhara para eka hamAra yojana ghor3A hai / 273 / vakSAragiri574- yahA~ se RSabhadeva kA nirmANa huA thaa| trikUTAcala575-rAkSasa dvIpa ke madhya meM sthita parvata / aSTApada576-kalAza parvata / sammedazikhara -yahA~ se kAsupUjya, RSabhadeva, neminAtha tathA mahAvIra ko chor3akara zeSa 20 tIrthakara nirvANa ko prApta hue the| 561. pana0 32 / 28 / 563. vahI, 40 / 40 / 565. vahI, 1 / 59 / 567. vahI, 1984 / 569. vahI, 3333 / 571. vaho, 3 / 34 / 573. vahI, 336 / 575. vahI, 5 / 155 / 577. pahI, 5 / 246 / 562. pama. 10 / 60 / 564, vahI, 1 / 46 / 566. vahI, 341 / / 568. vahIM, 21102 / 570. vahI, 3 / 33 / 572. nahI, 3135 / 574. vahI, 342 / 576. vahI, 5 / 199 /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 93 mAnuSa parvata-mAnuSosara parvata / isakA manuSya ullaMghana kara nahIM A skte| aMjanakSoNIdhara578-aMjanagiri athavA nIlagiri / Urjayanta575--giranAra parvata / yahA~ se minAtha bhagavAn kA nirvANa haA thaa| nikuJjagiri580-ambUdvIpa kA eka parvata / candanagiri 1...-malayadi | vaMzAdri582... rAmagiri / tUNIti -- yahA~ se jamyUmAlI nAmaka muni ahamindra avasthA ko prApta hue the| himavAn54- jamna dvIpa meM pUrva se pazcima saka phailA eka parvata jo ki donoM ora bhamudra ko qhatA hai| ___mahAhimavAn 5-jambUdvIpa meM pUrva se pazcima taka phailA eka parvata jo ki donoM ora samudra ko chUtA hai / niSadha 6. jambU dvIpa meM pUrva se pazcima taka phailA eka parvata jo ki donoM ora samunna ko chUtA hai / nIla587-jambUdvIpa meM pUrva se pazcima taka phailA eka parvata jo ki donoM ora samudra ko patA hai| rukmi - jambUdropa meM pUrva se pazcima taka phailA eka parcata jo ki donoM aura samudra ko chUtA hai| ___zikharI5-5-jambUdropa meM pUrva se pazcima taka phailA eka parvata jo ki donoM ora mamudra ko chUtA hai| inake atirikta kucha anya parvatoM ke nAma bhI pArita meM Aye hai 578. papa 8197 / 580, yaho, 27 / 17 / 582. yahI, 40 // 45 / 584. vahI, 105 / 157 / 586. vahI, 1054157 / 588, vahI, 105 / 158 / 579. pA. 20158 / 581. vahI, 331316 / 583, bahI, 80 / 137 1 585, kahI, 105 / 157 1 587. vahI, 105 / 157 / 589, vahI, 105 / 158 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti madhuparva 1158, astAcala (2/201), paMcagiri (5 / 27), phiSku (6 / 82), balAhaka (8 / 24), sandhyAvata (8 / 24). megharava (8197), guja (8 / 201), gandhamAdana (13 / 38), vindhya (14 / 230), basantagiri (21682), nandIgiri (27 / 16), kalindagiri (27116), sahyAdri (27 / 87), nagottara (301132), himavat (himAlaya, 76110), himanaga (himAlaya, 5.032), citrakUTa (33 / 20) vaMzadhara (39 / 11), puSpagiri (53 / 201), palandhara (54 / 64), suvela (54 / 70) mandara (88), giri 18 / 139), zrIpaba (883), suradundubhi (112 / 73) / samudra padmacarita meM nimnalikhita samudroM ke nAma milate haiM - lavaNAmbhodhi (lavaNa samudra) 3132, dakSiNa samudra (6508), kSIrasamudra (7 // 171), svayambhUramaNa (89672) / pazu-pakSI Adi jIvajantu padmacarita meM nimnalikhita pazu-pakSI Adi jIvajantuoM kA ullekha huA hai-kunthu550, vAraNa511 (hAthI), hariNa"95, zambUpha523, jalokA554 (joMka), haMsa595, kAka595, ulUka 97 (la), go18 (gAya), avika529 (bheD), uSTra600 (phaiTa), valAkA05 (bagulA), mayUra (bhora), gama 93 (hAthI), grAha04 (magara), koka00 (cakavA), rAjahaMsa 101, mRga307 (hariNa), siMha08, gaNDUpada 02 (pAnI kA sA~pa), ahi950 (mApa), zunaH*15 (kuttA), 590. pdm01|11| 592. vahI, 1 / 19 / 594. vaho, 131 / 596. vahI, 1636 / 598. nahI, 2212 / 600. pahI, 2 / 24 / 602. vahI, 228 / 604. vahI, 2063 / 606. vahI, 2 / 210 / 608. vahI, 1247 / 610. vahI, 2 / 47 / 591. padma 1 / 19 / 593. vahI, 131 / 595. vahI, 1135 / 597. vahI, 1937 / 529. vahI, 1 / 24 / 601. bar3I, 2010 / 603. vahI, 256 / 605. yahI, 2 / 203 / 607. bahI, 2247 / 609, vahI, 2247 / 611, vahI, 21247 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 95 saru* (eka prakAra kA mRga), mahiSa 13 (bhaisA), vRSabha 14 (basa), mIna 15 (machalI), naka 15, kAmadhenu, vAji18 (ghoDA), kAleyaka, gAla520, vRSadaMza,665 vRSaram (baila), khadyota 23 (juganU), madhukara, meSa 25 (melA), vRka' (bheDiyA), krauMca 27, bhArasa 28, zisli25 (mayUra), zArdUla 130, boleya 11 (gaghA), khara632 (gadhA), vyAghra, chAga" (bakarA), vahaNa 34 (mora), zayu 30 (ajagara), kurNg'3|| (hariNa), zAkhAmaga30 (bandara), khaji8 (geMDA hAthI), sAraGgakA 32 (hariNa), kUma 40 (kachuA), gaNDUpada 45 (keMcumA), zalali 642 (seho), benateya 43 (garur3a), koTa (kIr3A), zarabha 45 (aSTApada), vRzcika (bicchU), zakSita (sIpa), mArjAra 6 (billI), pratha" (machalI), kAraNDava, pAvA' (dhayA), sArikA 52 (mainA), 612, pama0 3 / 248 / 614. vahI, 2 / 125 / 616. vahIM, 31534 / 618. vahI, 64 / 620. yaho, 5 / 108 / 622. vahI, 5 // 108 / 624. vahIM, 5 / 305 / 626, vahIM, 5 / 13 / / 628. vahI, 6 / 165 / 630. vahI, 739 632. vahI, 7 / 48 / 634. vahI, 7169 / 636. vahI, 9 / 121 / 638. vahI, 9.123 / 647. vahI, 9:152 / 642. baho, 12 / 246 / 644. baho, 12 / 314 / 646. bahI, 14 // 33 // 648. vahI, 14 / 280 / 650. vahI, 16 / 105 / 652. mahI, 172.4 / 613, namaH // 10 // 615. vahIM, 33131 / 6.17. vahIM, 3 / 322 / 619. vahI, 5 / 108 / 621. vahI, 5 / 108 / 623. vahIM, 53219 / 625. vahIM, 5 // 138 / 627. vahI, 6 / 143 / 629. vahI, 6 / 275 / 631, vahI, 7/40 / 633. vahI, 7569 / 635, vahI, 9 / 120 1 637. vahI, 9 / 123 / 639. vaho, 9 / 138 / 641. vahI, 21 / 277 / 643, bahI, 121312 / 645, baho, 14 // 33 1 647. vahI, 14157 / 649. vahI, 16.1041 651. vahI, 16107 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 1 RkSa -164 kora15* (totA), marIsRpa654, puMskokilA 155 (koyala), AzIviSamahAnAga 156, guddha*57 (baiidha), Raa158 (kha), gomAyu 19 (siyAra), marasya 50, kurarI 1, zalama 112 (TiDDI, patigA), kaMka, SaTpada ( amara ) hari" (siMha), dvIpi " ( zArdUla, cItA ), kezarI 667 (siMha), mAtaMga (hAthI) vAGkSa (kolA), jammuka 170 (zRgAla), turaGga" (ghor3A), pannaga 2 (sA~pa ), bhogi 7 (sapi), zyena' (bAja ), gajendra' 675 676 (fay), fema***, tAmra(murgA), apana (ghor3A), vyAla* ( sapi), zuka0 ( totA ), 69 100 .678 * 679 .182 (ullU ), tarakSu' (bheDiyA), camarI 681 cUDa kauzika 181 gAya), ivA 184, gavaya 185 tairyayu, 88 si80 (hAthI), *** 653, 10 17 / 294 / 655. vahI, 21 / 85 / 657. vahI 22 / 68 659. vahI 22068 J 661. bahI, 26 / 150 / 663. vahI, 27/73 1 665. vahI, 28087 / 667. vahI, 28 148 669. vahI, 28 143 / 679. vahI, 28 218 / 673. vahI, 29/77 675. vahIM, 32244 / 677. vahI, 29/100 / 679. vahI 32/192 / * 181. vahI, 336 683. vahI, 33 / 27 / 685, vahI, 33 / 29 / 687, mahI, 37 / 17 / 689. vahI 37 19 / 691. bahI, 37 / 44 (camarI nAmaka mUga yA dvirada 187 garur3a " ( nIlagAya ), sArameya (kusA), rAsabha ( gadhA ), kari" (hAthI), 430 654. 0 20 / 104 / 656. vahIM, 81100 / 658. vahI 22/68 / 3 660. yahI 26/84 / 662, vahI, 27 / 11 664, vahI, 28:27 | 666. vahI, 28 104 / 668. vahI, 28 148 670. vahI, 28 193 672, vahI, 28 229 / 674. vahI, 30 130 1 676. vahI, 32/53 / 678. vahI, 32 / 111 / 680. vahI, 336 | 682. vahI, 33 / 27 / 684. vahI, 33228 / 686. vahI, 3322 / 688, vaho, 37 / 17 / 690. vahI, 37 4 692. bar3I, 37 / 124 /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 97 svApada55, sthUrI pRSTha 14 (hastinI), kulIra95 (kekar3A), zivA (zRgAliyA), nAga597 (hAthI), ajA 18 (bakarI), meSo 95 (gAkara), mahokSa 700 (baila), jIvajIvapha001 (ghakora), meruNDa 02, zyena 03 (bAja), kurara 04, kapota05 (kabUtara), zRMgarAjadeg05. bhAradvAja 07, gavalI 08 (bhaisA), varAha 09 (zaMkara), surabhiputra 10 khela), vAyasa71 (komA), nodharaH12 (guherA), ima16 (hAnI), dvipa714, pataMga, maki 16 (meMDhakI), zazaka" (kharagoza), meka 718 (maDaka), mUSaka 15 (cUhA), bahiNa720 (mayUra), padAkuta 21 (ajagara), ruru722 (mRgavizeSa), hastI 25 (hAthI), da1ra724 (mahaka), varSAbhU725 (meMDhaka), kukkuTa 26 (murgA), vizumAra, kroDa 28 (sUkara), cakora 29, sUvIzata*10 (sehI), garmuta21 (maurA), samara 732 (sAmara), 693. padma 37 / 163 / 695. vahI, 39527 / 697. vahI. 41.42 / 699. vahI, 41 / 129 / 701. bahI, 42127 / 703, vahI, 4 / 27 / 705, vahI, 4 / 28 / 707. bahI, 42128 / 709. vahI, 42143 / 711. vahI, 48 / 50 / 713. vahI, 70 / 34 / 715. vahI, 83353 / 717. vahIM, 85 // 63 / 719, vahI, 86064 / 721. vahI, 86 / 64 / 523. bahI, 85 / 65 / 725, vahI, 85566 / 727. vahI, 85 / 68 / 729. bar3I, 9965 / 731. ghahI, 19 / 54 / 694, pana. 38 / 25 / 696. vahI, 39 / 62 / 698. vahI, 41 / 128 / 70. vahI, 4217 / 702, vahI, 42 / 27 / 704. vahI, 42 / 27 / 706. vahI, 42028 / / 708. vahI, 42138 / 710, vahI, 42146 / 412. vahI, 48 / 17 // 714. vahI, 733107, 160 / 716, vahI, 83 / 64 / 718. bahI, 85 / 64 / 720. vahI, 86 / 64 / 722. vahI,8684 / 724. yahI, 85 / 65 / 726. vahI, 85166 / 728. dahI, 90 / 6 / / 730. vahI, 1954 / 732. vahI, 104 / 119 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : papavarita aura usameM pratipAdita saMskRti pArApata 31 (kavatara), turaga 34 (ghoDA), eNaka 35, naidhiko (baika), plavaMga (banvara), kAna veya 738 (sarpa), dvijottamaH 732 (garuDa) tathA parapuSTA 40 (sorik| magara-prAma rathanapura:41-vijayAI parvata ke dakSiNa bhAga kA eka nagara / kiSkindhapura742--madhuparvata ke zikhara para sthita eka nagara / rAmapurI43-aruNa grAma ke pAsa devoM dvArA nasAyI huI nagarI / rAjagRha - magadhadeza kA eka samRddha nagara / ise kuzAgranagara bhI kahate ye| yahA~ munisuvrata nAtha bhagavAn kA janma huA thA / 45 tripura -devatAoM kA nagara / kuberanagara 4-kubera kI nagarI / yamapattana - yamarAja kA nagara / ghUtaMpattana49-dhUtau kA nagara / kAMcanapura 50-videha kSetra kA eka nagara / kiSkapura -dakSiNasAgara ke dvIpa meM sthita nagara / 52 alaMkArapura 53-pAtAla laMkA / 14 asuranagara -ise asurasaMgItanagara bhI kahate the| yaha vijayArSa parvata ko dakSiNa zreNI meM sthita thaa| zatadvAra:56- yaha nagara dhAtako khaNDa dvIpa ke airAvata kSetra meM sthita thaa| 733, pama0 105 / 15 / / 735. vahI, 99 / 48 / 737. vahI, 102 / 126 / 739, vahI, 117 / 28 / 741, vahI, 1359 / 743. vahI, 1983 / 745. vahI, 2056 / 747. vahI, 138 / 749, vahI, 2 / 40 / 751. yaho, 6122, 177 / 753. vahIM, 6 / 490, 500 / 755. vahI, 7 / 117 / 734. pA. 106040 / 736. yAhI, 102 / 111 / 738. bahI, 117 / 28 / 740. vahI, 32 / 30 / 742. bahI, 1166, 1115 // 744. vahI, 2133 / 746, vahI, 2136 / 748, vahI, 2 / 39 / 750. bahI, 51351 / 752. vahI, 7 / 115 / 754, vahI, 60506 / 756, paho, 1222.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 99 puNDarIkiNI 57 yaha nagarI RSabhadeva, ajitanAtha, sambhavanAtha tathA zAntinAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / ra sukhImA - yaha nagara abhinandana, sumati, padmaprabha tathA kunthunAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / . kSemA 759 - yaha nagarI supArzva candra prama puSpadanta tathA aranAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / 910 satnasaMcayapurI - yaha nagarI zItala, zreyAMsa tathA vAsupUjya tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / 1511 sumahAnagara - yaha nagara vimalanAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / ariSTapura 2 -- yaha nagara anantanAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / zrI 76* sumAdrikA - yaha nagarI dharmanAtha tIrthaMkara ko pUrvabhava kI rAjadhAnI vItazokA 4 - yaha nagarI mallinAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / .765 campA 15 - yaha nagarI munisuvratanAtha bhagavAn kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / isameM vAsupUjya jinendra kA janma tathA mokSa huA thaa| 766 919 kauzAmbI77 - yaha nagarI naminAtha tIrthaGkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / ise batsanagarI bhI kahate the / yahA~ padmaprabha jinendra kA janma huA thaa| - 717 nAgapura - yaha nagara neminAtha tIrthaGkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / sAkelA 770 ---yaha nagarI pArzvanAtha tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thii| isameM ajitanAtha tathA sumatinAtha tIrthaGkara kA janma huA thaa| 1934 757. padma0 2011, 14 / 759. vahI, 2011, 15 / 761. vahI, 20114 / 763. vahI, 20114 / 765. vahI, 2015 / 767. vahI, 20/16 / 769. vaho, 20116 | 771. vahI, 20138 / 772 758. padma0 20 | 11, 15 / 760. vahI, 20 / 12 / 762. vahI, 2014 / 20/15 764. vaho, 766. Saho, 20148, 61 / 768. vahI, 20142 / 770, vahI, 20 / 16 772. vahI, 20141 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! 100 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti - chatrAkArapura yaha varddhamAna tIrthaMkara kI pUrvabhava kI rAjadhAnI thI / vinItAnagarI - vase ayodhyA bhI kahate the| isameM RSabhadeva tathA anantayaha abhinandananAtha tIrthaMkara kI rAjadhAnI thii| yaha nagarI nau yojana caur3I tathA bAraha yojana lambI thii| isakI paridhi ada nAtha kA janma huA thaa| sIsa yojana thI 77 / 7.78 kAzIpuroM777. - isa nagarI meM supArzvanAtha tIrthaMkara kA janma huA thA / candrapurI - isa nagarI meM candraprabhaM tIrthaMkara kA janma huA thA / kAkandI -isa nagarI meM suvidhi (puSpadanta) sIkara kA janma huA 779 - isa nagara meM zItalanAtha bhagavAn kA janma huA thA ! sihapurI 1- isa nagarI meM zreyAMsanAtha bhagavAn kA janma huA thA / kAmpilyanagara 8 - isameM vimalanAtha tIrthaMkara kA janma huA thA / ratnapurI 1 - yaha dharmanAtha tIrthaMkara kI janmanagarI thI 1 181 hastinAgapura isa nagara meM zAnti kunyu tathA aranAtha tIrthakara kA 780 - janma huA thA / mithilA - isa nagara meM mallinAtha tathA naminAtha tIrthaMkara kA janma huA thaa| 75 zauripura G yahAM neminAtha sIkara kA janma huA thA / vArANasI - yahAM pArzvanAtha tIrthaMkara kA janma huA thaa| kuMNDapura 788 yahAM varddhamAna tIrthakara kA janma huA thaa| pAvA - yahA~ vartamAna tIrthaMkara kA nirvANa huA thA / haripura710 - yaha nagara vijayArddha parvata kI dakSiNa zreNI meM sthita thA / 781 773 padma0 20 / 16 / 775. vahI, 20140 777. vahI, 20143 | 779. vahI, 20145 / 781, vahI, 2047 783. vahI, 20151 / 785. vahI, 2055 2057 / 787. vahI, 2059 1 789. bahI, 20160 / 774. 150 2037 / 776. vahI, 81/120 / 778. vahI, 20144 780. vahI, 20146 / 782. vaho, 20149 784. vahI, 2052-54 / 786. vahI, 2058 788. vahI 20/60 / 790. vahI, 21 / 4 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 101 mayUramAlanagara --yaha vijayAca parvata ke dakSiNa ora phailAza parvata ke uttara kI ora sthita avarvara deza kA eka nagara thaa| naiSika 712-eka grAmavizeSa / panavarita ke kucha saMskaraNoM meM isakA nAma naimiSa bhI milatA hai / 713 __ megharaba 14-vindhyavana ko bhUmi meM sthita eka sthAna hai jahA~ indrajita ke sAtha meghavAhana muni rhe| uparyukta ghaTanA ke kAraNa yaha sthAna megharava tIrtha ke nAma me prasiddha huaa| piTharakSita 25... rajoguNa tathA tamoguNa se rahita kumbhakarNa yogI narmadA ke jisa taura para nirvANa ko prApta hue the vahA~ piTharakSita nAmaka tIrtha prasiddha prajAga 16-nIlAMjanA apsarA kA nalya dekha bhagavAn RSabhadeva apane sau putroM ko rAjya meM prajA se nispRha ho ghara chor3akara tilaka nAma ke udyAna meM gae isalie loka meM baha udyAna prabAga isa nAma se prasiddha huaa| candrAdityapura797-dhukara dvIpa kA eka ngr| ratnapura28--vijayA parvata kI dakSiNa dizA kA eka nagara / kSetra -bharatakSetra kA eka nagara 1 kSemapurI 00-meruparvata ko pazcima dizA meM sthita eka nagarI / diti 01-airAvata. kSetra kA eka nagara / mattakokila 02--yaha jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM vijayAvatI nagarI ke samIpa sthita eka pAma yA / vijayAvatI -jambUdvIpa ke pUrva videhakSetra kI eka nagarI / uparyukta nagaroM ke atirikta pAcarita meM puSpAntaka,04 aruNagrAma,805 795. pA0 27 / 5-7 / 792. padma0 55457 / 713. pamapurANa (bhAga 2) 10 355 (anu0 paM0 pannAlAla saahityaacaary)| 794. pana 80 / 136 / 795. pa. 80 / 140 // 796, vahI, 85 / 38-40 / 797, vahI, 85196 / 798. vahI, 93 / 1 / 799. vahI, 106 / 10 / 800, vahI, 106 / 75 / / 801. bahI, 106 / 187 / 802. vahI, 106 / 190 / 803. vahI, 106 / 190 / 804. baho, 161 1 805. bahI, 1583 / . .
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : papacarita aura usameM pratipAdita saMskRti kumavAvatI, vAlapura, bihAyastilA, " saMtu, jovalI,850 padmaka,811 candrapura,812 ratnasaMcaya,853 pRthivIpura,154 kinnaragIta,815 podanapura,856 gandharSagItanagara,817 sandhyAkAra,818 subala,819 manolAda, 20 manohara, haMsanIpa,852 hari, 22 prodha, 14 samudra,425 kAMcana,826 ardhasvargAskRSTa.837 Avarta,828 vighaTa,825 ambhoda, 30 utkRSTa,835 utkaTa, 12 sphuTa,83 duha,824 taTa,835 toya, pAvalI, 30 ranadIpa,838 meghapura,839 hari,840 jaladhi,841 dhvani,43 haMsIpa, 4 bharakSama, 44 arghasvotkaTa, 41 roSana,846 amala,847 kAnta,844 sara, 45 alaMghana, 50 nabhobhAnu,51 806. pA0 5 / 37 / 808. bahI, 5 / 78 / 810. vAhI, 5 / 124 / 812, bahI, 5 / 135 / 814. vahI, 51138 / 816. vahIM, 5 / 1793 818. vahI, 53371 / 820. vahI, 51371 / 822. baho, 5.371 / 824, vahI, 5 / 371 / 826, vahI, 5371 / 828. bahI, 5 / 372 / 830, dahI, 5 / 373 / 832. yahI, 5 / 373 / 834. vahI, 5 / 373 / 836, vahI, 51373 / 838. vahI, 5 / 373 / 847, vahI, 6 // 66 842. vahI, 6 / 66 / 844. vahI, 6 / 67 / 846, vahI, 6673 848. yahI, 6667 / 850. vahI, 6168 / 807. paghA 576 / 809. vahI, 5.96 / 811. vahI, 5 / 114 / 813. vahI, 5137 / 815. vahI, 51179 / 817. baho, 5 / 367 / 812. bahI, 51371 / 821. vahIM, 5371 / 823. vahIM, 5 / 371 / 825. vahI, 5 / 371 / 827. vahI, 5 // 372 / 829. vahI, 5 / 373 / 831. yahI, 5 / 373 / 833. vahI, 5 / 373 / 835, vahI, 5 / 3731 837. vahI, 5:373 : 839. vahI, 62 / 841. vahI, 666 / 843. vahI, 666 / 845. vahI, 667 / 847. vahI, 668 / 849. vahI, 667 / 851. vahI, 668 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 103 kSema,852 vajrapaMjara,853 mandarakuMja,854 nAkArdhapura, 55 hemapura, 15 prItikUTapura,57 kanakAbhapara,858 ghotiHsaMga, 55 meghapura, 50 yakSagIta,866 kinnarapura,2 gandharvapura, puSpAntakapura,64 svayaMprabha,65 kumbhapura, 866 jyotiHprabhapura,17 kAmpilyanagara, sUryodayapura, surasaMgItapura, kiSkupramodanagara,831 rAjapura,872 durlakSyanagara,873 zikhApadanagara, 74 arijayapura, aruNanagara,876 hanUruhapura,870 mahendranagara,878 karNakuNDalapura, 75 pRthvIpura,40 govardhanapura,85 dhAnyapura,82 vijayapura,43 zailanagara,64 dvApurI, cakrapura, kuzAgrapura, 87 madhurA," pathipurI, AnandapurI, 10 nanda purI,51 susImA,92 kamalasaMkalapura,853 kautukamaGgalanagara, 14 vidagdha 852, paNa 6 / 68 / 854. vahI, 6 / 409 / 856. vahI, 6564 / 858. vahI, 60567 / 860. vahI, 7 / 111 862. vahI, 7 / 118 / 864. vahI, 71164 / 866. vahI, 8 / 142 / 868. vahI, 8281 / 870. vahI, 81494 / / 872. vahI, 118 / 874. vahI, 13355 / 876, vaho, 17154 / 878. vahI, 18 / 15 / 880. vahI, 20127 / 882. vahI, 201970 / 884, bahI, 201207 / 886. vahI, 201221 / 888. vahI, 201222 / 890. bahI, 201230 / 892. vahI, 201231 / 894. vahI, 24 / 2 / 853. pAya 6:396 / .855. vahI, 61416 / 857, vahI, 6 / 566 / 859, vahI, 7 / 9 / 861. pahI, 7118 / 863. vahI, 7118 / 865. vahI, 8 / 138 / 867. vahIM, 81150 / 869. vahI, 81362 / 871, vahI, 9 / 13 / 873. vahI, 12 // 134 / 875, vahI, 13 / 73 / 877. vahI, 17397 / 879, vahI, 19 / 103 881. vahI, 201137 / 883. vahI, 20185 / 885. vahI, 201221 / 887. vahI, 201221 / 889. vahI, 201229 / 891. vahI, 201230 / 893. vahI, 22 / 173 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 895 896 nagara, nandanikA randhrapura, 1 905 206 nagarI, 100 gAndhArau, 109 ujjayinI, 172 kundranagara, puti padminI, ' yakSasthAna kaumudIna pura navapurI, 107 kSemAMjalipura, vaizastha - 109 210 916 218 grAma, t gandhavatI, 313 kambaraalaMkArodaya " mRttikAvatI, ' devopagotanagara, 347 yeNAtaTa, kUrmmapura, 119 belandharapura, haMsapura, kuzasthala, pratiSThapura, 120 121 124 sa 114 225 akSapura, zrAnyagrAma vyAghrapura; dazAGga bhoganagara, 929 raM viprabha, 114 zazAGkhanagara, 827 895. padma0 2613 897 nahI, 28:19 899. vahI, 30 | 116 / 901. vahI, 31 / 41 | 903. baho, 3375 / 905. vahI, 33043 / 907, vahI, 371621 909. vahI, 3919 / 111 911. bahI, 39 / 137 913. bahI, 411115 1 915. vahI, 43/25 / 917. vahI, 48 17 / 919. vahI, 483166 / 921. vahIM, 54977 // 923. vahI, 64/52 / 925. ho, 80 / 159 927. bahI, 80/21 / 929. vahI, 82 / 15 / 931. balho, 85/141 1 933, vahI, 89158 / 935. vahI, 85 / 133 / 937. vahI, 94 / 5 / sUrapura dArugrAma, puSkalAvatI 203 898 dazAGgapura, dazArapura, 108 112 961 30 Alokanagara, hiprabha 236 955 zivamandira 859 23 surendraramaNa, 927 vAlikhimapu pura, 542 zrInagara, mathurA, amRtapura, lakSmIdhara, 489 896. pama0 28 / 219 / 898 bar3I 900. vahI, 31130 // sa 102. vahI, 33 / 74 904. vahI, 33 / 80 / 906. vahI, 36 / 11 / 908. vahI, 38 / 57 // 910. vahI, 39/95 / 912, vahI, 39 / 180 / 914. vahI, 41 / 128 / 916. vahI, 48|43 | 918. vahI, 48/138 / 920. vahI, 54 / 65 922. vahIM, 59 / 6 / 124. vahI, 7.7157 / 926. vahI, 173 | 928. vahI, 82 14 / 930. vahI, 94|4| 932. bahI, 88/39 / 924, vahI 94/4 + 936. vahI, 94|4| 938. Saho, 94 / 5 / 104 920 928 933 18
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kinnarodgota 119 jImUtazikhara, 245 zrIgRha, " 144 matyanugIta, bahuratha, malaya, bhAskarAma, arijama, jyotiHpura, zazicchAma, 147 942 140 150 946 939 0 94/5 941. ho, 94 6 / 143. vahI 946 // 1 sAmAjika vyavasthA : 105 '5b gAndhAra, zrI vijayapura, pakSapura, 151 tilakapura, 152 154 lokAanagara, 1 pRthivInagara, 953 zAmalI, kAMcanasthAna, ' kodAlApurI nagaroM ke nAma Ae haiM mRNAlakuNDa, 959 130 laukika mAnyatAyeM va prathAyeM 941 945. vahI 947 / P 947, vahI 947 / 949. vahI 947 / 951, vahI 948 / 953. vahI, 93 / 184 / 955. vahI 10969 / 957. vahI 108 40 / 959. vahI, 1101 / 969. vahI, 8319 / 962. nUnaM mRtyusamIpo'si samma bahase gaje / 142 940. padma0 94/5 / 942. vahI, 946 // 944. vahIM, 947 946. vahI, padmacarita se aneka lokika mAnyatAoM va prathAoM kA nirdeza prApta hotA hai, jo ki usa samaya janasAdhAraNa meM pracalita thIM / ye mAnyatAyeM nimnalikhita haiM--- I 961 bhUta-pretoM meM vizvAsa - aSTama parva meM kahA gayA hai ki nAgavatI ke viraha meM hariSeNa bhUtAkAnta mAnava ( grahI) ke samAna idhara-udhara ghUmane lagA / ' eka sthAna para hariSeNa aJjanagiri hAthI ko joki mahAvata ke vaza meM nahIM Ara ne dI ko para le jAne ko kahatA hai ki jAna par3atA hai ki tU mRtyu ke samIpa pahu~cane vAlA hai isalie to hAthI ke viSaya meM garva dhAraNa kara rahA hai / athavA tujhe koI bhUta laga rahA hai| yadi bhalA cAhatA hai to zIghra hI isa sthAna se calA jA eka anya sthAna para aJjanA kI ora Ate hue siMha ke viSaya meM kavi kalpanA karatA haikyA yaha mRtyu hai ? athavA daitya hai athavA kRtAnta hai athavA pretarAja hai athavA kalikAla 112 947 1 948. vahI 947 1 950. vahI, 94 8 / 952. bahI, 948 puNDarIkapura, 'zAligrAma,' 143 948 953 158 954. vahI, 101 / 5 / 956. vahI, 106 133 / 958. vahI, 109/52 / 960. vahI, 118/53 / gRheNa vA gRhIto'si brajAsmAdAzu gocarAt // padma0 83337 /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : pAmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti hai. Adi-Adi / ina sabase vidita hotA hai ki usa samama loga bhUta-pretoM meM vizvAsa karate the / bhUta kisI vyakti ko AbiSTa kara usase kisI bhI prakAra kI pravRtti karA sakatA hai, aisA the loga mAnate the / vaTavRkSa kI pUjA-usa samaya ghaTavRkSa (nyagrodha vRkSa) kI pUjA hotI thii| isake prArambha ke viSaya meM kahA gayA hai ki eka bAra jaba bhagavAn RSabhadeva vaTavRkSa ke samIpa vidyamAna the taba unheM samasta padArthoM ko prakAzita karane vAlA phevalajJAna prakaTa huaa| usa samaya usa sthAna para devoM dvArA bhagavAn kI pUjA kI gaI po isalie usI pati se Aja bhI loga pravRtti karate haiN|65 arthAt vaTa-vRkSa kI pUjA karate haiM / zakuna meM vizvAsa-kisI kArya ke phala ke nirdhAraNa meM loga zakUna ko bahuta mahattva ghete the / zubha zakuna kArya-sizi kA dyotaka tathA apazakuna kArya meM bAdhA Ane yA kAryasiddhi na hone kA pratIka samajhA jAtA thaa| usa samaya meM pracalita zakuna ke prakAroM Adi kA nirUpaNa pahale kiyA jA cukA hai| ___jyotiSa vidyA para vizvAsa-kisI bhI maMgala kArya karane se pUrva graha, nAdi kI jyotiSa sAmanA ke bhAgAra para zubhamaharta kA nizcaya kiyA jAtA thA, tAki kArya nirvighna rUpa se sampanna ho / aJjanA aura pavanaMjaya ke pitAoM ne jaba apanI putrI aura putra ke vaivAhika sambandha kA nizcaya kimA taba samasta jyotiSiyoM kI gati ko jAnane vAle jyotiSiyoM ne tIna dina bItane ke bAda vaivAhika kArya karanA ucita hai, aisI salAha dI / / " zastrapUjA-aba rathanUpura ke vidyAdhara rAma kI bala-parIkSA ke lie banAvarta bhora sAgarAvataM dhanuSoM ko mithilA le jAne lage usa samaya unhoMne jinendra bhagavAn kI pUjA aura stuti karane ke pazcAt gadA, hala Adi zastroM se yukta una donoM dhanuSoM kI pUjA kI / 957 isa ullekha se siddha hotA hai ki usa samaya zastrapUjA kI jAtI thii| 163. pA. 17230 / 964. RSabhasya tu saMjAtaM kevalaM sarvabhAsanam / mahAmyagrodhavRkSasya sthitasyAsannagocareM / / payaH 111292 / 965. tatpraveze kRtA devastasmin kAle vibhoryataH / pUjA tenaiva mArgaNa loko'yApi pravartate / / panaH 111293 / 966. papra. 1593 / 967. padma 28 / 171-173 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 107 AdhAra-pravahAra vAcAra-vyavahAra hI kisI deza athavA kAla ko saMskRti ko samajhane kA sabase bar3A mAdhyama hai| padmacaritakAlIna samAja ko bhI bahuta kucha isI AdhAra para parakhA jA sakatA hai| sabhyatA, ziSTa vyavahAra, madhurasaMvAda, vinamra vyavahAra aura ucca ziSTAcAra usa yuga kI vizeSatA thii| sAmAjika ziSTAcAra meM atithi satkAra ko atyadhika mahattva diyA jAtA thA / dvitIya parva meM magadhadeza kA varNana karate hue kavi ne kahA hai-'AhAra Adi kI vyavasthA se usa deza ke gRhastha pathikoM ko santuSTa karate haiM isa kAraNa usa deza meM logoM kA sadA AvAgamana hotA rahatA hai|'' muniveSadhArI gatithi ko atyadhika mahattva diyA jAtA thA, kyoMki samAja ko naitikatA kI ora se jAne tathA Arimaka guNoM kI ora unmukha karane meM usa samaya muniyoM kA adhika hAtha rahatA thA / mani avasthA meM jaba bhagavAna RSabhadeva eka bAra hastinApura pahu~ce tama rAjA zreyAMsa mahala ke nIce utarakara antaHpura sathA anya mitra janoM ke sAtha unake pAsa AyA aura hAtha jor3akara stuti pATha karatA huA pradakSiNA dene lgaa|63 sarvaprathama rAjA ne apane kezoM se bhagavAna ke caraNoM kA mArjana kara Ananda ke AMsuoM se unakA prakSAlana kiyA / 170 ratnamayI pAtra se ardhya dekara unake caraNa dhoe, pavitra sthAna meM unheM virAjamAna kiyA aura bAda meM unake guNoM se AkRSTa ho kalaza meM rakhA huA ikSu kA zItala jala dekara vidhipUrvaka AhAra karAyA / " bhagavAn ko AhAra dene kA phala yaha huA ki aise utkRSTa pAtra ko dAna dete dekhakara devatA bho harSita hokara sAdhu-sAdhu aura ghanya-vanya ke zAbdoM se bhAkAza ko guMjAyamAna kara dundubhi bAjoM kA zamda karane lagate the|72 atyanta sukhakara sparza se mukta dizAoM ko sugandhita karane vAlI vAyu barasane lagatI thI aura sAkAza meM ratnoM kI dhArA barasane lagatI thii| striyA~ bhI atithi satkAra meM nipuNa hotI thiiN| dazAnana ke yahA~ eka bAra jaba mandodarI kA pitA maya pahu~cA taba usa samaya mahala ke sAsarve khaNDa meM dazAnana kI vahina bahanavA thii| usane sabakA atithi-saskAra kiyA thA / 174 usa 968. pana0 2 / 30 / 969. pama 4112, 13 / 970, vahI, 4 / 14 / 971. vahI, 4115, 16 / 972. vahI, 417 / 973. vahI, 4 / 19 / 974. athendunakhayA tasya kRtAbhyAgamasariyA // pana0 8 / 31 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti samaya vana meM rahane vAle vApasa bhI atithi satkAra karane meM apanA gaurava anubhava karate the / 15 rAma, lakSmaNa aura sItA ke sAtha jaba tApasoM ke eka sundara Azrama meM pahu~ce taba una tApasoM ne vibhinna prakAra ke madhura phala, sugandhita puSpa, moThA jala, Adara se bhare svAgata ke zabda, ardhya ke sAtha die gaye bhojana, madhura saMbhASaNa, kuTI kAra komala kI ayyara Adi dhakAvaTa ko dUra karane vAle upacAra se unakA bahuta sammAna kiyA / 973 atithiyoM ke lie apanI priya se priya vastu dene meM loga saMkoca kA anubhava nahIM karate the / eka bAra jaba lakSmaNa varga ke yahA~ gae taba karNa ne Ao ! zIghra praveza karo, kahakara unako praveza karAyA / 977 lakSmaNa bhI santuSTa hokara vinIta veSa 178 meM unake pAsa gyaa| vaJcakarNa ne vizvasta puruSa se kahA - " jo anna mere lie taiyAra kiyA hai vaha unheM zIghra Adara ke sAtha khilAko / ' usa samaya ke loga apane se bar3oM kA vizeSa dhyAna rakhate the / lakSmaNa ne vAkaNaM ko uttara diyA ki "maiM yaha bhojana yahA~ nahIM karUMgA / pAsa ho meM mere agraja Thahare hue haiM, pahale unheM bhojana karAU~gA, isalie maiM yaha anna unake pAsa le jAtA hU~ 180 evamastu kahakara rAjA ne unheM uttamottama bahuta anna diyA / vaha bhojana itanA madhura thA ki usase santuSTa hokara rAma ne karNa kI mahattA kI sarAhanA kii| sAtha hI yaha bhI kahA ki aisA sundara bhojana to jamAI ke lie bhI nahIM diyA jAtA / 102 isa amRtatulya anna ke khAne se hamArA mArga se utpanna huA garmI kA ama eka sAtha naSTa ho gayA hai / 16 isa prakAra unhoMne isa bhojana kI bhUri-bhUri prazaMsA kI / 184 1979 vyaMjanoM se yukta bar3oM kA abhivAdana karanA usa samaya ke ziSTAcAra kA eka aGga thA / zukAkara bar3I vinaya se caraNoM meM ardhyAdi kI bheMTa - namaskAra karanA, ' sira denA, 186 hAtha jor3akara praNAma karanA, bandanA karanA, tIna pradakSiNA 987 185 988 176. padma0 338, 11 975 padma0 33 / 10 / 977. vahI, 33 / 193 / 978. vinItaveSa sampanno vIkSitaM sAdara naraH / padma0 331194 / 979 10 33 / 195 / 981 SahI, 331197 / 983. vahI, 33201 / 985. vahI, 8 / 395 / 987. vahI, 1671 / 986. vahI 988. vahI, 980. padma0 33 / 1996 1 982. bahI, 33 / 199, 200 / 984, vahI, 33 / 202-204 / 18020 / 17 / 147 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika kAvasthA : 109 denA, 989 hAtha jor3akara namaskAra karamA,110 caraNavandanA 91. tathA jayajayakAra karanA,152 ye saba sammAna prakaTa karane ko zailiyAM thiiN| AliMgana karane kI usa. samaya paramparA thii| AliMgana vAstavika sauhArdra kA pratIka mAnA jAtA thaa| jisa samaya dazAnana Adi tInoM bhAiyoM kA rAjyAbhiSeka huA usa samaya Ananda se vyApta netroM vAle mAtA-pitA ne praNAma karate hue dazAnana Adi ke zarIra kA cirakAla taka spA kiyA / 196 ati cirakAla taka jIta raho (jovatAticiraM kAlam) 224 aisA kahakara sumAlI, mAlyavAn, sUryaraja, RkSaraja aura ratnazravA Adi gurujanoM me snehavaza unakA bAra-bAra AliMgana kiyA (Aliliyu: punaH pUnaH) 195 / ratnajaTI vidyAdhara ne rAma ko rAvaNa dvArA sItA ke hare jAne kI sUcanA dI taba sUcanA-prApti ke kAraNa harSita ho nAnA prakAra ke sneha ko dhAraNa karate hue rAma ne Adara meM ratnanaTI ke sApa apane zarIra kA sparza diyA / 19 rAma bAra-bAra AliMgana kara usase samAcAra pUchate the aura vaha harSa se skhalita hae akSaroM meM bAra-bAra ukta samAcAra sunAtA thA / 957 hanumAn dvArA yuddha meM pakar3e jAne para mAtAmaha mahendra ne usakA mastaka suMghA aura romAMcita ho usakA AliMgana kiyaa|998 ina ko prasthAna karane ke bAda rAma-lakSmaNa java arajinendra ke mandira meM Thahara gae taba unakI mAtAyeM tatkAla daur3I aayiiN| AsuoM se yukta ho unhoMne bAra-bAra putroM kA AliMgana kiyA aura bAra-bAra unake sAtha mantraNA kii| rAma kA vanagamana jAnakara bharata chaha dina meM hI rAma ke pAsa pahuMca gayA / vaha ghor3e se utara par3A aura jahA~ se rAma dikhAI de rahe the utane mArga meM paidala hI calakara unake samIpa pahu~ca gayA tathA unake caraNoM kA AliGgana kara mUcchita ho gayA / 1000 pati-patnI ke AliGgana ke aneka prasaGga papaMcarita meM milate haiM 100 isa prakAra parita meM parampara AliGgana ke aneka udAharaNa hai| ina sabameM mana 989, padma0 17.123 1 990. pana0 17123 / 991. vahI. 7367 / 912. vahIM, 21185 / 993, savepathukareNaiSAM gAvaspRzyatA ciram / pitage satraNAmAnAmAnandAmyAkulemaNo / pana0 7 / 358 / 994. pacara / 368 / 995. pana 7 / 369 / 996. aMgasparNa dadau sarva sAdaraM ratnapheNine / / padmA 48696 / 197. padma0 48198 / 998, majinamastake madaM pulakI pariSasvaje / / padma 50645 / 999. padmA 33231 / . 1000. papa 320118 / 1001. yaho, 16 / 283, 184, 185, 229, 733152-153, 54 // 15 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti kI zuddhi ho ma prazasta hai strI pati aura putra donoM kA AliGgana karatI hai| parantu bhAva jude jude hote haiM | 1002 manuSya milate samaya sabase pahale kuzala-kSema pUchA karate the / aJjanA tathA vasantamAlA ko guphA meM jaba munirAja dikhAI par3e taba donoM sakhiyoM ne kahAhe bhagavan ! he kuzala abhiprAya ke dhAraka ! he uttama ceSTAoM se sampanna ! Apake zarIra meM kuzalatA to hai ? kyoMki samasta sAdhanoM kA mUla kAraNa yaha zarIra hI hai / hai guNoM ke sAgara ! ApakA tapa uttarottara bar3ha to rahA hai ? he vijaya ke dhAraka ! ApakA bihAra upasargarahita tathA mahAkSamA se yukta to hai ? he prabho ! hama Apase jo isa taraha kuzala pUcha rahI haiM so aisI paddhati hai yahI dhyAna rakhakara pUcha rahI hai anyathA Apa jaise loga kisa kuzala ke yogya nahIM haiM ? Apa jaise puruSoM kI zaraNa meM pahu~ce hue loga kuzalatA se yukta ho jAte haiM, ataH svayaM apane Apake viSaya meM acche aura bure padArthoM kI carcA hI kyA karanA ? 10.03 vidyA siddha karane ke bAda dazAnana Adi se unake gurujanoM ne kahA ki he putro ! itane dinoM taka tuma mukha se rahe ?1000 isa prakAra kuzalakSetra ke aneka udAharaNa milate haiM / 1001 bar3e loga choToM ke prati dasa 1005 aho putra 19004 putra kahakara sambodhita karate the / bar3hA bhAI choTe bhAI ke lie he tAta! he bAlaka ! he anuja ! nAma lekara sambodhita karatA thA / 1008 bar3oM ke lie he deva ! (deva), he nAtha ! (nAtha), haiM mahAbuddhimAn 16015 prabho ! (prabho ), 1712 he svAmin! ( svAmin ), 1013 zvara), 1054 he vicakSaNa ! (vicakSaNa), ' 1015 he nAtha ! he Arya ! (Arya ), 1058 he pUjya 1 ( pUjya), rAjan ! isa prakAra sambodhita kara bAtacIta kI jAtI thI / he (deva), 5057 1002. padma0 31 / 233 1 1004. vahI, 7 372 | 1006. vahI, 7 / 380 | 1008, vahI, 36/54 // 1010. vahI, 54118 / 1012 . vahIM, 559 / 1014. vahI, 55|10 / 1016. vahI, 32/42 | 1018. vahI, 50 47 1010 he paramezvara ! ( mahAbuddhe ), 1007 (parame - hR deva ! rAjA ke lie haiM (nAtha), 101 1019 1015. vahI 55 / 12 / 1017. vahI, 32/47 / 1019. jahI, 50647 / 1003. padma0 17 / 126-129 / 1005. vahI, 7 378 / 1007. vahI, 32 / 128 / 1009. vahIM, 54/22 / 1011. vahI, 54 / 25 / 1013. vahI, 55/10/
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 111 1021 1025 1027 strI ke prati guNa tathA samaya ke anusAra he pAvane ! (pAvane), 1820 he svAmini ! ( svAmini), ' heM sAdhvi 1 (sAdhvi), 1022 he sundari ! ( sundari ), 1023 he viduSI ! (viduSi), 1024 he zubhe ! ( zubhe), he pUjite ! (pUjite ), 1023 he sumukhi ! ( sumukha), hai priye ! 1028 he varAnanaM 1053 hai bhadre ! 1030 he prANavallabhe ! 1015 he sundara jAMghoM vAlo ! ( kharosa ), 1032 hai sundara vilAsoM ko dhAraNa karane vAlI ( suvibhrame ), hemugdhe ! ( mugdhe ), he parama sundari ! (parama sundari ), he saumyamukhI ! (saumya - yaktre }, 1036 he mAmiti (mAmiti) 1017 ityAdi kahA jAtA thA / sAmAnya vyakti ke lie he bhava ! (bhana ), he kulIna ! (sadgotra), 1059 he bhAI! (bhAtaH) ityAdi kahakara sambodhita kiyA jAtA thA | 1033 1034 1035 1058 1040 1042 I apane kathana kI satyatA pramANita karane ke lie zapatha yA saugandha khAne kI paramparA thI | lakSmaNa ne vaJcakarNa tathA sihodara ko kabhI zatrutA nahIM kareMge isa prakAra zapatha dilAkara donoM kI mitratA karAI thI / 1041 vibhISaNa aura rAma kI maitrI taba huI jaba vibhoSaNa apanI nizchalatA kI zapatha khA cukA' lakSmaNa ne bhAI ke sAtha vana ko jAte samaya vanamAlA ko bahuta samajhAyA kintu vaha na mAnI to lakSmaNa ne zapatha khAI ki yadi maiM zIghra hI tumhAre pAsa vApisa na AUM to samyagdarzana se hIna manuSya jisa gati ko prApta hota haiM usI gati ko prApta hoU / 1041 meM tumhAre pAsa na AU~ to sAdhuoM kI nindA karane vAle ahaMkArI manuSya ke pApa se lipta hoUM / 5044 do vyaktiyoM meM paraspara 1020, padma0 53/54 / 1022. vahI, 53355 / 1024. vahIM, 52 / 81 / 1026. vahIM, 53059 / 1028. ho, 38/37 / 1030. vahI, 38 37 | 1032. vahI, 38/42 1034. bahI, 36 / 48 / 1036. vahI, 52/63 / 1038. vahI, 53/63 / 1040. vahIM, 53 / 71 / 1042. vahI, 55/73 / 1044. vahI, 38/39 / 1021. 10 53.55 / 1023. vahIM, 52181 / 1025. vahI, 53 / 59 1027. vahI, 36 42 / 1029. vahI, 38 / 37 / 1031. bahI, 38640 / 1033. vahI, 38/38 / 1035. vahI, 36 43 1037. vahI 52/63 1039. vahIM, 53/64 / 1041. vahI, 33 / 3071 1043. vahI, 38/38 /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 paMcarita aura usameM pratipAdita saMskRti sauhArda prakaTa karAte yA mitratA sthApita karAte samaya hAtha se hAtha milAyA jAtA yA / lakSmaNa ne siMhodara aura vajrakarNa ko mitratA hAtha milAkara karAI / 1045 aparicita vyavita apanA paricaya kula, gotra, mAtA-pitA kA nAma Adi kahakara detA thA / 1046 bar3oM kI AjJA mAnanA tathA unake prati vinaya kA bhAva rakhanA usa samaya ke ziSTAcAra kA mahattvapUrNa aGga thA / jaba indra nAma kA rAjA rAvaNa se parAjita hokara bandI banA liyA gayA taba indra ke pitA ne rAvaNa se indra ko chor3a dene ko khaa| isa para rAvaNa ne usara diyA hai| jisa prakAra Apa indra ke pUjya haiM, usI prakAra mere bhI pUjya haiM, balki usase bhI adhika / isalie maiM ApakI AjJA kA ullaMghana kaise kara sakatA hU~ ? yadi yathArtha meM Apa jaise gurujana na hote to yaha pRthvI parvatoM se chor3I huI ke samAna rasAtala ko calI jAtI / Apa jaise pUjya puruSa mujhe AzA de rahe haiM ataH meM puNyavAn hU~ / Apa jaise puruSoM kI AzA ke pAtra puNyahIna manuSya nahIM ho sakate / isalie he prabho ! Apa vicAra kara aisA usama kArya kIjiye jisase indra aura mujhameM mohAI utpanna ho jAya 1 indra sukha se raheM aura maiM bhI sukha se rheN| yaha zaktizAlI indra merA cauthA mAI hai, ise pAkara maiM pRthvI ko niSkaMTaka karU~gA / Apa jisa prakAra indra ko AzA dete haiM usI prakAra mujhe karane yogya kArya kI AjJA dete raheM, kyoMki guruanoM kI AjJA ho zeSAkSata kI taraha rakSA karane vAlI haiN| Apa icchAnusAra yahA~ raheM yA rathanUpura raheM athavA jahA~ icchA ho vahAM rheN| hama donoM Apake sevaka hai / hamArI bhUmi ho kauna hai 21047 bar3oM ko mAzA mAnane kA dRSTAnta rAma dvArA davAratha kI AzA svIkAra karane 10 tathA lakSmaNa dvArA rAma kI AjJA mAne jAne ityAdi aneka prasaMgoM meM milatA hai / 1048 var3oM ko bidA karane ke lie kucha dUra taka unake sAtha jAne kI paripATI tho / 10495050 nadI yA tAlAba taka pahu~cAnA zubha aura paramparAnukUla mAnA jAtA thA / rAma ne karavA nadI ke taTa para pahu~ca aneka Agantuka rAjAoM Adi ko samajhA-bujhAkara lauTA diyA / 1055 jo loga nahIM lauTe the unheM lauTAne kA yatna kiyaa| 1052 kasaM vyazIla rAjA ke sukha-duHkha ko apanA sukha-duHkha mAnanA prajA apanA kartavya samajhatI thii| rAma- dhana-gamana ke samaya loga rAma-lakSmaNa ke sAtha jAne 1045. padma0 33 / .307 / 1047. vahI, 1314-21 / 1049. vahI, 13032 / 1051. vahI 32 40 1 1046, padma0 5351 / 1048, bar3I, 31124, 125 / 1050. bahI, 32140 1052, vahI, 32 30, 41
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika vyavasthA : 113 ko sassUka ho gae / nagarI ke samasta ghara sUne ho gae tathA samasta utsava naSTa ho gyaa| 056 karNaravA nadI ke taTa para pahu~cane para rAma ne unase lauTane ko kahA taba unhoMne uttara diyA--hama Apake sAtha vyAna, siMha, gajendra Adi duSTa jIvoM ke samUha se bhare hue bana meM raha sakate hai para Apake binA svarga meM bhI nahIM rahanA cAhate / hamArA citta hI nahIM lauTatA hai, phira hama kaise lauTeM ? yaha citta ho to indriyoM meM pradhAna haiN| jaba Apa jaise nararatna hameM chor3a rahe hai tana hama pApI jIvoM ko ghara se kyA prayojana hai ? bhogoM se kyA matalaba hai ? striyoM se kyA artha hai ? tathA bandhuoM kI kyA AvazyakatA hai ?1054 kula kI pratiSThA para vizeSa dhyAna diyA jAtA thaa| dazaratha se apanI pratijJA pAlana karane kI prArthanA kara rAma ne kahA-Apa apakIti ko prApta hote hai to mujhe indra kI lakSmo se bhI kyA prayojana hai ?1055 lakSmaNa bhI hameM thapane pitA kI ujjvala kIti kI rakSA karanI cAhie, yaha nizcaya kara rAma ke sAtha vana Ane ko nadyata ho gae / 105 eka rAjA dUsare rAjA kA sammAna kucha bheTa aura upahAra Adi dekara karatA thA / rAvaNa kI sahAyatA ke lie eka bAra jo rAjA Ae the unakA usane astha, vAhana tathA kavaca bhAdi dekara sammAna kiyA / 2057 1053. papa0 311215 / 1054. pA0 32 / 44.46 / 1055. tAta rakSAramanaH matyaM tyajAsmaparicintanam / zakasyApi zriyA ki meM tvayyakotimupAgane / pama0 31 / 125 / 1056. miptakIrtimamutpattiviSAsavyA hi naH pituH / tuSNImevAnugacchAmi vyAyAsa sAdhukAriNam / / papa0 311199 / 1057. astravAhanasamnAprabhRtipratipattibhiH / rAvaNo'pUjayad bhUpAn sutrAmA tridazAniva / / patra. 55 / 89 /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 manoraMjana prakRti meM anya jIvAriyoM kI apekSA mAnava adhika vinodapriya hai / prAcIna bhArata meM logoM kA jIvana Ajakala kI apekSA sukhI thA, usako jIvana saMgrAma meM hama logoM kI bhAMti adhika vyasta nahIM rahanA par3atA thA / aisI spiti meM logoM ne samaya-samaya para Ananda kI saSTi ke lie manovinoda ke rUpa meM kalAoM kA vikAsa kiyA / padmacarita meM isa vikAsa ke aneka rUpa dikhalAI par3ate haiM jo nimnalikhita hai krIr3A krIr3A ke bheda-yA, rama, nAma DA aura isasa, kA meM se kor3A cAra prakAra ko hotI hai| ceSTA-zarIra se utpanna honevAlI krIr3A ko ceSTA kahate haiM / upakaraNa-kanduka Adi khelanA upakaraNa hai / bAkkrIr3A-nAnA prakAra ke subhASipta Adi kahanA vAkkor3A hai| kalAvyatyasana- juA Adi khelanA kalAcyatyasana hai|" zAstranirUpita ceSTAoM se krIr3A karanA ujjvala krIr3A kahalAtI thI / sItA isI prakAra ko kIr3AyeM karane vAlI kahI gaI hai| krIDAdhAma (krIDAsthala)-jahA~ vibhinna prakAra ke manoraMjana aura bhogopabhoga ko pastuyeM hotI thIM use kroDAghAma kahA jAtA thaa| isa prakAra ke kroDA. dhAma banAne ke lie ramaNIka sthAna cunakara vahA~ saba prakAra kI vastuyeM sulabha kI jAtI thIM / rAma, lakSmaNa tathA sItA ke lie krIDAdhAma banAne hetu vaMzasthalapura ke rAjA suraprabha kI AjJA se vaMzasthala parvata ke zikhara para zuddha darpaNatala ke samAna sundara bhUmi taiyAra kI gii| vaha parvatazikhara atyadhika ramaNoka thA tathA himagiri ke zikhara ke samAna thaa| vahIM eka samAna lambe-caur3e acche raMga ke manohara zilAtA the| vaha aneka prakAra ke vRkSoM aura lattAoM se vyApta 1. padma 24 / 67 / 3. vahI, 24168! 5. vahI, 24 // 69 / 7. vahIM, 40 / 24 / 2. padma0 24 / 67 / 4. vahI, 241683 6. vahI, 40 / 26 /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 115 thaa| aneka prakAra ke pakSI vahAM zarada kara rahe the, vaha sugandhita pAyu se pUrNa bhA, aneka prakAra ke puSpoM aura phaloM se yukta thA, saba RtuoM ke sAtha vasanta Rtu vahA~ upasthita thii| usa bhUmi para pAMca prakAra kI dhUli se aneka citra banAye gaye the / aneka prakAra ke bhAvoM se ramaNoma maulazrI, kamala, juhI, mAlatI, nAgakezara, sundara pallavoM se yukta azoka vRkSa tathA inake atirikta mundara kAnti aura sugandhayukta anya bahuta se vRkSa banAye gaye the| yahAM para bAdalI raMga ke vastra phailAye gaye the tathA saghana patAkAyeM phaharAI gaI thiiN| choTI-choTI baMTiyoM se mukta saikar3oM motiyoM kI mAlAyeM, citra-vicitra 'amara, maNimaya phAnUsa (lambUSamaNipadrikA), paNa tathA jina para sUrya kI kiraNeM prakAzamAna ho rahI thoM aise aneka choTe-choTe gole-ye saba U~ce-UMce toraNoM tayA dhvajAoM meM lagAye gaye the / ' pRthvItala para jahAM-tahA~ kalaza rakhe gaye the 'o kamalinI-vana meM baiThe hue haMsoM ke samAna suzobhita ho rahe the| rAma ne jahA~-jahA~ paraNa rakhe the vahI pRthvItala para bar3e-bar3e kamala rakha diye gaye the| jahAM-tahAM maNiyoM aura svarga se citrita tathA atizaya sukhadAyaka sparza ko dhAraNa karane vAle Asama tathA sone ke sthAna banAye gaye / ladaMra se sahita tAvAda, mAsugandhita gandha aura devIpyamAna AbhUSaNa vahAM jahAM-tahA~ rakhe gaye the| saba ora se nAnA prakAra kI bhojanasAmagro se yukta, jinameM rasoIghara alaga banAyA gayA thA aisI saikar3oM bhojanazAlAyeM vahAM nirmita kI gaI thiiN| vahA~ kI bhUmi kaho guru, ghI, dahI se pakila hokara suzobhita ho rahI thI to kahIM karttavyapAlana karane meM tatpara Adara se yukta manuSyoM se sahita po| kahoM madhura AhAra se tRpta ie pathika apanI icchA se baiThe the vo kahIM nizcitatA ke sAtha goSThI banAkara eka dUsare ko prasanna kara rahe the| kahIM sehare ko dhAraNa karane vAlA aura madirA ke naze meM jhUmate hue netroM se yukta manuSya dikhAI detA thA to kahIM maulazrI kI sugandhi ko dhAraNa karane vAlI nazA se bharI strI daSTigocara hotI thii| kahIM nATya ho rahA thA, kahIM saMgIta ho rahA thA, kahIM puNyacarcA ho rahI pI aura kahIM bilAsayukta striyA~ patiyoM ke sAtha krIr3A kara rahI thIM / kahIM muskurAte hue lIlA se yukta vida puruSa jinheM dhakkA de rahe the aisI devanartakiyoM ke samAna vevapAyeM suzobhita ho rahI thI / 10 jAkIr3A papracarita meM aneka sthaloM para jalakrIr3A kA AkarSaka citraNa kiyA gayA 1. pana 40 / 14, 14 // 18 // 8. papaH 4014-13 / 10. vahI, 47119-23 /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti hai| jalakrIr3A meM striyA~ aura puruSa samAna rUpa se bhAga lekara manovinoda karate the / eka bAra dazAnana jaba meSarava nAmaka parvata para svaccha jala se marI vArSikA para pahuMcA taba usa kSapikA para chaha hajAra kanyAyeM krIr3A meM lona thiiN|" unameM se kucha kamyAyeM dUra taka ur3ane vAle jala ke phabbAre meM krIr3A kara rahI thIM aura kucha aparAdha karane vAlI sakhiyoM se dUra haTakara akelI akelI hI kama rahI thIM / koI kanyA vAla se sahita kamaloM ke samUha meM baiThakara dAMta dikhA rahI thI aura apanI sakhiyoM ke lie kamala kI AzaMkA utpanna kara rahI thii| koI kamyA pAnI ko hathelI para rakha dUsare hAtha kI hathelI se use pITa rahI thI aura usase mRdaGga jaisA zabda nikala rahA thaa| koI kanyA bhramaroM ke samAna jA rahI thI / 13 dazAnana krIr3A karane kI icchA se unake bIca calA gayA tathA ve meM kanyAyeM bhI usake sAtha krIr3A karane ke lie bar3e harSa se taiyAra ho gaI / 14 zarIra kA lepa ghula jAne ke thii| aisI koI strI apanI mAhiSmatI ke rAjA sahasarakSmi ne utkRSTa kalAkAroM ke dvArA nAnA prakAra ke jalayantra banavAye the una saba yantroM kA Azraya kara sahasrarazmi ne narmadA meM utarakara nAnA prakAra kI kor3A kI / 15 usake sAtha yavanirmANa ko jAnane vAle aneka manuSya the jo samudra kA bhI jala rokane meM samartha the / * yantroM ke prayoga se narmadA kA jala kSaNa bhara meM ruka gayA thA, isalie nAnA prakAra kI krIr3AoM meM nipuNa striyA~ usake taTa para bhramaNa karane lagIM / " kAraNa jo nakhakSasoM se cihnita stana dikhalA rahI sauta ke lie IrSyA utpanna kara rahI ko| jisake samasta aMga dikha rahe the aisI koI uttama strI lagAtI huI donoM hAthoM se bar3I AkulatA ke sAtha pati kI mora pAnI uchAla rahI thii| koI strI sauta ke nitamba sthala para nakhakSata dekhakara krIDAkramala kI nAla se pati para prahAra kara rahI thii| koI eka svabhAva ko kodhinI strI mauna lekara nizcala khar3I raha gaI thI taba pati ne caraNoM meM praNAma kara use kisI taraha santuSTa kiyA / 18 kisI strI ne sadana ke lepa se pAnI ko sapheda kara diyA thA to kisI ne kezara ke drava se use svarNa ke samAna pIlA banA diyA thA / " uttamottama striyoM se ghire manohara rUpa ke dhAraka rAjA sahasrarazmi 11. padma0 190 95 / 13. vahI, 898 / 15. vahI, 10/68 / 17. vahI, 10 69 / 19. vahI, 10189 / 12. 0 8 96, 97 // 14. vahI, 80100 / 16. vaha 10 68 / 18. vahI 10/71-74 /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 117 ne striyoM ke sAtha nimna 20 prakAra se krIr3A kI prati kopa prakaTa kara, kisI ko praNAma kara, tAr3ita kara kisI kA kisI ke pAsa se dUra kisI ko dekhakara kisI ko spardhA kara, kisI ke kisI ke prati aneka prakAra kI prasannatA prakaTa kara, kisI ke Upara pAnI uchAlakara, kisI ko karNAbharaNa se dhokhe se vastra khIMcakara kisI ko mekhalA se adhikara haTakara, kisI ko bhArI DATa dikhAkara kisI ke sAtha samparka kara, kisI ke stanoM meM kampana utpanna kara kisI ke sAtha ha~sakara kisI ke AbhUSaNa girAkara, kisI ko gudagudAkara, kisI ke prati bhauMha calAkara kisI se chipakara, kisI ke samakSa prakaTa hokara tathA kisI ke prati anya prakAra se vibhrama dikhAkara | jalakor3A sAMsArikA kA eka uttama kendrAM jisa samaya bharata saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara vana jAne ko udyata huA usa samaya anya logoM ke sAtha rAma tathA lakSmaNa ko aneka rAniyoM vahA~ Akara bharata se jalakrIr3A ke lie nivedana karane lagIM / bharata unako prArthanA ko nahIM TAla sakA aura unake sAtha usane jalakrIr3A kI / 21 vanakrIr3A prakRti meM jo kucha manorama hai usakA adhikAMza nagara ke yadi nAgarika ko apane jIvana ko AnandavRttiyoM ko bahumukhI use nagara ke bAhara prakRti ke utsaMga meM kIr3A karanI caahie| sthAnoM meM vana kI sarvaprathama gaNanA kI jAtI hai / padmacarita ke paMcama parva meM mahArakSa vidyAdhara kA apane antaHpura ke sAtha krIr3A karane ke lie pramada vana meM jAne kA ullekha hai / vaha vana kamaloM se AcchAdita vApikAoM se suzobhita thA / 20. darzanAt sparzanAt kopAt prasAdAdvividhoditAt / praNAmAhArinikSepAdavataMsa kasA unAt / / padma0 10 / 76 / saMcanAdaMzukAkSepAnmekhalAdAmabandhanAt / bAhara hotA hai / karanA hai to aise manorama palAyAnmahArAvAsa saMparkAt kucakampanAt // padma 10277 + hAsAd bhUSaNanikSepAt preraNA vilAsataH / antardhAnAt samudbhUteranyasmAn suvibhramAt // padma0 10378 / reme bahurasaM tasyAM sa manohara darzanaH / AvRto varanArobhirdevobhiriva vAsavaH / padma0 10179 21 padma0 83 90- 108 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : pAcarita aura usameM pratipAdita saMskRti rasake bIca meM nAnA rahanoM kI pramA se UMcA dikhane vAlA kor3Aparvata banA huA thaa| khile hue phUloM se suzobhita vRkSoM ke samUha usakI zobhA bar3hA rahe the| adhyakta madhura zabdoM ke sAtha idhara-ughara maharAte pakSiyoM se vaha vyApta thaa| usameM rasnamayI bhUmi se beSTita aneka prakAra kI kAnti tathA saghana pallavoM ko samIcIna chAyA se yukta latA-maNDapa22 the| rAjA mahArakSa ne usa pramada dana meM apanI striyoM ke sA jhAlA kI thii| kabhI striyAM use phaloM se tAhanA karatI tho aura kabhI baha phUloM se striyoM ko tAr3anA karatA thA / * koI strI anya strI ke pAsa jAne ke kAraNa yadi IrSyA se kupita ho jAtI thI to vaha caraNoM meM jhukakara use zAnta kara letA thA / isI prakAra kabhI Apa svayaM kupita ho jAtA yA to lIlA se bharI strI ise prasanna karatI thii|24 kabhI yaha vikaTArasa ke taTa ke samAna suzobhipta apane vakSaHsthala se kisI strI ko preraNA detA thA to anya sthI use bhI apane sthala stanoM ke AliMgana se use preraNA detI thI / 25 uparyukta varNana se isa niSkarSa para pahu~cA jA sakatA hai ki vanakrIr3A sAmu hika rUpa se bhAga lene vAle pati-patniyoM tathA nAyaka-nAyikAoM ke premAlizana, hAsa-parihAsa Adi ke lie apUrva avasara pradAna karatI thii| yahA~ eka bAta uslekhanIya hai ki panacarita meM kahIM-kahIM udyAna aura vana eka dumare ke paryAyavAco ho gaye haiM / isa prakAra ke aneka udyAnoM tathA unameM hone vAle aneka prakAra ke Amoda-pramodoM kA varNana panavarita meM aneka sthAnoM para kiyA gayA hai| ye udyAna nisargataH sundara to huA hI karate the, isake sAtha hI sAtha manuSya aneka AkarSaka vastuoM kA saMyoga upasthita kara use aura adhika sundara aura AkarSaka banAkara sone meM sugaMdha vAlI bAta caritArtha karatA thA 1 udAharaNa ke lie trikUTAvala prakIrNaka, anAnamda, sukhase zya, samuccaya, ghAraNapriya, niboSa mora pramAda isa prakAra sAta ugAnoM se ghirA thaa| inameM se prakIrNaka nAma kA kana pRthvotala kahA gayA hai / usake Age janAnanda nAma kA vana thA jisameM ve hI manuSya kor3A karate the, jinakA ki AnA-jAnA niSiddha nahIM thaa|24 usake Upara calakara sukhasevya nAmakA vana yA jo komala vRkSoM se vyApta thaa| usakI chavi meSasamUha ke samAna thI / vaha nadiyoM aura vApikAoM ke kAraNa manohara thA / usa vana me sUrya ke mArga ko rokane vAle ketakI aura jUhI bhAvi se sahita tathA pAna 22. papa0 5 / 296.300 / 24. vahI, 5.302 / 26. vahI, 46 / 141, 154 / 28. vahI, 46 / 146 / 23. pA. 5 / 3.1 / 25. vahIM, 5 / 3033 27. vahI, 46 / 143, 145 /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 119 kI latAoM se lipaTe daza vemA pramANa lambe-lambe vakSa the 29 usake Upara upadravarahita gamanAgamana se yukta samaya nAma kA porA tAna ! nizA kahIM hAvabhAva dhAraNa karane vAlI striyA~ tathA kahIM manuSya rahate the|30 usake Upara cAraNapriya nAma kA pAMcavAM manohara vana yA jisameM cAraNa RvidhArI munirAja svAdhyAya meM vaspara rahate the|" usake Upara chaThavA niboSa nAma kA udyAna thA jo jJAna kA nivAsa thaa| usake Age car3hakara pramada nAma kA sAtavA udyAna pA jo ghor3e kI pITha ke samAna uttama tathA sukha se car3hane yogya sIdiyoM se dikhAI detA thA / 22 pramada vana meM snAnakrIr3A ke yogya kamaloM se suza bhita manoharavApikAyeM thiiN| sthAna-sthAna para pAnIyazAlAyeM tathA aneka khaNDoM se yukta sabhAgRha ye 14 vahA~ khajUra, nAriyala, tAla tathA anya vRkSoM se ghire evaM phaloM se lade nAraMga aura bIjapUra Adi ke vRkSa the / usa pramadavana meM vRkSoM ko saba jAtiyA~ yo / 4 yahA~ manda-manda vAyu se nusya karatI huI vApikAyeM rAjahaMsa pakSiyoM ke samAna aisI jAna par3atI thI mAno kokilAoM ke AlApa se yukta saghana vanoM kI haMso ho kara rahI hoN| usameM azokamAlinI nAma kI vApI thI jo kamalapatroM se suzobhita tathA svarNamaya sopAnoM se yukta aura vicitra AkAra vAle gopuroM se alaMkRta pii| isake atirikta vaha udyAna jharokhe Adi se alaMkRta uttamottama latAoM se Aligita manohara gRhoM tathA jalakaNoM se yukta nijharoM se muzobhita ___uparyukta varNana ke AdhAra para uttama udyAna meM hama nimnalikhita vizeSatAmeM pAte hai 29. 150 46 / 147-148 / 30. pama: 46 / 149 / 31. vahI, 46 / 150 / / 32. vahI, 46 / 151 / 33. vahI, 46 / 152 / 14. nArajamAtRlilAdhaiH phalairyaca nirantarAH / kharjUreAlikeraizca tAleranyazca peSTitAH // papa 4 / 153 / vatra ca pramakhoghAne sarvA evAgajAtayaH / kusumastavakaichAnA gIyante mattaSaTpadaiH / / papa0 4 / 154 / 35. azokamAlinI nAma patrapavirAjitA / vApIkanakasopAnA vicitrAkAragopurA // papa0 4 / 160 / 36. manoharagRhAti gavAkSAdyupazobhitaH / sallavAliGgitaprAntanirizca sasIkaraH / / papa0 4161 /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti 1. adhikAMza jAtiyoM ke vRkSa / 2. aneka vizeSatAoM vAlI vApo (sarovara, mavI aadi)| 1. lakSAgRha / 4. manohara gRha, AvAsa mAdi / 5. pAnIyazAlA tathA snAnagRha Adi / 6. kokilAdi pakSiyoM kA kalarava / 7. uttamosama jharane / 8. pahAr3I pradeza / pahAr3iyoM para car3hane ke lie sIr3I Adi kA nirmANa / bhUta-kor3A prAcIna sAhitya ke manovinoda meM chUta kA sthAna thaa| padmaparita meM dhUta ko kalA ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / " brAhmaNa bhI usa samaya juA khelate the / lakSmaNa ko apanA paricaya dete hue sadabhUti kahatA hai--"maiM kauzAmbI nagarI ke vizvAnala nAma ke pavitra brAhmaNa kI strI pratisandhyA se utpanna putra hU~ tathA zastra aura jue kI kalA kA pAragAmI huuN|"38 isI prakAra 85veM parva meM zakunA pAhmaNI ke putra mRdumati kA varNana karate hue kahA gayA hai ki jue meM sadA jItatA pA, basyanta catura thA, kalAoM kA ghara thA aura kAmopabhoga meM sadA Asakta rahatA thA / isa taraha vaha nagara meM sadA kor3A kiyA karatA thaa| cUta ko kalA ke rUpa meM isa prakAra sthAna dete hue bhI papracarita meM isakI gaNanA duSTa ceSTAoM meM kI gaI hai| polA-vilAsa panaparita ke SaSTha parva meM laMkA ke rAjA vidyuskeza kI krIr3AoM kA varNana karate hue kahA gayA hai ki rAjA vidhurakeza una bezakImatI jhUloM (dolAmu) para samasA thA jisameM baiThane kA acchA bhAsana banAyA gayA thA, o UMce pakSa se bethe the tathA jinakI uchAla bahuta lambI hoto po / ' 39veM parva meM rAma-lakSmaNa dvArA dana meM kisI vRkSa para laTakatI latA para sotA ko baiThAkara bagala meM donoM bora khar3e ho sItA ko jhulA jhulAne kA ullekha hai|42 eka sthAna para dazAnana ke sAtha krIr3A karatI huI kanyAoM kI manaHsthiti kA citraNa karate hue kahA gayA hai ki usa apUrva samAgama ke kAraNa una kanyAoM kA kAmarUpI rasa lagmA 37, padmA 34178, 851129 / 31. vahI, 85 / 129 / 41. vahI, 6 / 229 / 38. para. 34176-78 / 40. vahI, 85 / 120 / 42. vahI, 39 / 4 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 121 se mizrita ho rahA thA, ataH unakA mana dolA para ArUr3ha hae ke samAna aspata mAkula ho rahA thA / chAtsyAyana se patA calatA hai ki vATikA meM saghana chAyA meM khAdolA yA mUlA lagAyA jAtA thA aura chAyAdAra sthAnoM meM vizrAma karane ke lie sthaMDila pIThikA (baiThane ke Asama) banAe jAte the, jinapara sukumAra kusuma dala bichA die jAte the| paMkhA-dolA kI prathA varSA Rtu meM hI madhika thii| Aja bhI sAvana mAsa meM bhUle lagAe jAte hai| parvatArohaNa parvatArohaNa ke prati prAcInakAla se hI logoM kA eka vizeSa mAkarSaNa rahA hai| yahI kAraNa hai ki hamAre bahuta se tIrthaspala Aja bhI parvatoM yA pahAr3iyoM para haiM / pacarita meM rAjA vidyutkeza ke saMdarbha meM parvatArohaNa kI eka palaka milatI hai / laMkA ke rAjA vidyutkeza ke viSaya meM kahA gayA hai ki vaha kabhI uma svarNamaya parvatoM para car3hatA thA jinake Upara jAne ke lie sIr3hiyoM ke mArga bane hue the, jinake zikhara ratnoM se sajjita the aura jo vRkSoM ke samUha se veSTita the|5 ina parvatoM para acche-aba udyAna nirmita hote the, aisA pahale kie gae bana-kIr3A ke varNana se spaSTa hI hai| goSThI hAsya-vinoda ke sArvajanika sthala goSThI kahalAte the|" papracarita meM aneka sthAnoM para goSThI kA prasaGga AmA hai / phiSkupura nagara kA svAmI mahodadhi striyoM ke sAtha mahAmanohara uttuga bhavana ke zikhara para sugdara goSThIspI amRta kA svAda letA thaa| aba goSThiyoM meM rAjAmoM ke guNoM kI parcA hotI saba vidvajjana sabase pahale nabhastilaka nagara ke rAmA mArtaDakumAla kA mAma lete the|40 papracarita meM vIrapuruSa 5 ko goSThI, vidvAnoM kI goSThI tathA 43. mitre kAmarase tAsAM prapayA pUrvasaGgamAs / mano dolAmivArUvaM babhUvAtyantamAkulam !! papa0 8 / 102 / 44. hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinodha, pR. 41 / 45. pp06|230 ! 46. nAnUrAma bhyAsa : rAmAyaNakAlIna saMskRti, pa0 18 / 47. papa0 531113 / 48. padmaH 6 / 386 / 49. vahI, 6 / 476 / 50. vahI, 53 / 113 /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti mUsaMgoSTho51 ina tInoM goSTiyoM ke nAma Ae hai| pAssyAyana tathA jinasena ne apane samyoM meM goSThiyoM kA acchA nirUpaNa kiyA hai / 52 kathA-kahAniyAM kahane aura sunane kI manuSya ko Adima pravRtti rahI hai / papracarita meM bhI isa pravRti ke spaSTa darzana hote hai / 36 parva meM kahA gayA hai ki rAma, lakSmaNa tathA sItA svaicchAnusAra pRthvI para bihAra karate hue nAnA prakAra ke svAdiSTa phala khAte, vicitra kathAyeM aura devoM ke sAmAna ramaNa karate hue vaijayantapura ke samIpavatI maidAna meM pahu~ce / 53 eka anya sthAna para kahA gayA hai ki AtmIya janoM ke sAtha mile hue rAma ne prabhAdarahita ho uttamottama kathAyeM kahate hue sukha se rAtri vyatIta kI / vanavAsa ke samaya saghana pattoM pAle gumakhaNDa meM baiThakara manohara-manohara kaSAoM se sItA kA manovinoSa karanA55 rAma-lakSmaNa apanA pramukha kartavya mAnate the| isa prakAra kathAoM kI jasa samaya vizeSa mahattA thii| vizeSakara satpuruSoM kI kathA ko vizeSa mahattva diyA jAtA thA / satpuruSoM kI kathAoM kI mahattA pratipAdita hue karate hue raviSepa kahate haiM-jisa puraSa kI vANI meM akAra mAdi adhAra vyaka hai para jo satpuruSoM kI kathA ko prApta nahIM karAI gaI vaha vANI niSphala hai / " mahApuruSoM kA kIrtana karane se vijJAna vRddhi ko prApta hotA hai, nirmala yaza phailatA hai aura pApa dUra calA jAtA hai| jovoM kA yaha zarIra rogoM se bharA huA hai tathA 51. vahI, 15 / 184 52. jinasema ne apane Adi purANa meM gItagoSThI (12 / 188, 14 / 192) vAnagoSThI (141192) kathAgoSThI (12187), jalpagoSThI (141111) padagoSThI (14 // 191), kAgyagoSThI (14.191), kalAgoSThI (29/94), vidyAsaMvAda goSThI (765) nRtyagoSThI (14 / 192), prekSaNagoSThI (14 // 192) tathA citragoSThI (14 / 192) ke nAma die hai / kAmasUtra ke anu. sAra vidyA, buddhi, sampatti, Ayu aura zIla meM apane samAna mitroM yA sahacaroM ke sAtha, vezyA ke ghara meM, mahaphila maiM athavA kisI nAgarika ke nivAsasthala para goSThI kA samavAya Ayojita karanA caahie| aise sthAna para sAhitya, saMgIta aura kalA jaise viSayoM para bAlocanAtmaka tulanAtmaka cintana kiyA jAya (kAmasUtra // 19), 53. pama0 36.10, 11 / 54. vahI, 37 / 93 / 55. vahIM, 39 / 5 / 56. vahI, 1123 / 57. mahI, za24 /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 123 alpakAla taka hI Thaharane vAlA hai parantu satpuruSoM kI mAyA se jo yaza utpanna hotA hai vaha jaba taka sUrya, candramA aura tAre raheMge, taba taka rahatA hai / jo manuSya sajjanoM ko Ananda dene vAlI manohAriNI kathA karatA hai vaha donoM lokoM kA phala prApta karatA hai / "5 manuSya ke jo kAna satpuruSoM kI kathA kA zravaNa karate haiM, maiM unheM hI kAna mAnatA hU~, bAkI so bidUSaka ke kAnoM ke samAna kevala kAma kA AkAra pArasa karate hai / rAsukA kA paMDA kA varNana karane vAle varNa akSara jisa mastaka meM ghUmatA hai vahIM vAstava meM mastaka hai, bAkI so nAriyala ke karaka (kar3e AvaraNa) ke samAna hai / 11 jo jihvA satpuruSoM ke kIrtanarUpI amRta kA svAda lene meM lIna hai, use hI meM jihvA mAnatA hai, bAkI to durvacanoM ko kahane pAlo churI kA mAno phalaka ho hai / para zreSTha oMTha ke ho haiM jo mahApuruSoM kA kIrtana karane meM lage rahate hai, bAkI to zambUka nAmaka kansu ke mukha se mukta joka ke pRSTha ke samAna hI hai / 1 dAta vahI hai jo zAnta puruSoM kI kathA ke samAgama se sadA raMjita rahate hai, usI meM lage rahate hai, bAkI to kapha nikalane ke dvAra ko rokane vAle mAlo AvaraNa hI hai / mukha vahI hai jo kalyANa kI prApti kA pramukha kAraNa hai aura zreSTha puruSoM kI kathA kahane meM sadA anurakta rahatA hai bAkI to mala se bharA evaM dantarUpI kaur3oM se vyApta mAno gaDDhA hI hai / jo manuSya kalyANakArI vacanoM ko kahatA athavA sunatA hai vahI manusya hai, bAkI so zilpakAra ke dvArA banAe hue manuSya ke putale ke samAna haiN|" usama kathA ke sunane se manuSyoM ko jo sukha prApta hotA hai vaha kRtI logoM kA svArtha (Atmaprayojana) kahalAtA hai tathA yahI puNyopArjana kA kAraNa hai| kathA ke bheda-kathA cAra prakAra kI hotI hai : AkSepaNI, nikSepaNI, saMvaijanI tathA nivedanI / AkSepaNo yaha kathA jisake dvArA anya mata-matAntaroM ko bAlocanA kI jAtI hai| nikSepaNI-vaha kathA jisameM tatya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / 58. papa. 1 / 25 / 60. vahI, 1028 / 62. vahI, 1 / 30 / 14. vahI, 132 / 66. vahI, 1134 // 68. vahI, 106 / 92 / 59. payaH 1170 / 61. vahI, 1 / 29 / 63. bahI, 131 / 65. vahI, 1 / 33 / 67, vahI, 235 / 69. vahI, 1.6 / 12 /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124: papracarita aura usameM pratipANi: ti saMvejanI-saMsAra se mapa utpanna karanevAlI kathA saMvaijano hai / nivedanI-bhogo se vairAmma utpanna karanevAlI puNyavardaka kathA nidanI manoraMjana ke lie alauphika sAghamoM se alaukika siddhiyoM kA pradarzana indrabAla hai| epacarita ke paMcama parva meM zrutasAgara muni mahArakSa vidyAghara ko vairAgya kA upadeza dete hue kahate haiM ki jo karor3oM kalpa taka prApta hone vAle dezoM ke bhaugoM se sathA vidyAgharoM ke manacAhe bhoga-vilAsa se samtuSTa nahIM ho sakA, vaha tabhAu dina taka prApta hone vAle svapna athavA jAla (indrajAla) sadA bhogoM se kaise tapta hogaa| prAcInakAla meM indrajAla ke aneka ullekha prApta hote hai| ina ullekhoM se indrajAla ke vikAsa para paryApta prakAza par3atA hai| 70. pa. 106 / 13 / 71. 150 106 / 93 / 72. vahIM, 28 / 165 / 73. aSTabhirdivasa : sa tvaM kathaM prApsyasi tarpaNam / svapnajAlopamaimogaradhunA bhajyatAM zamaH // pa. 5 / 359 / 74, prArambha meM indrajAla zabda kA prayoga indra ke jAla (mAyA) ke artha meM hamA (atharva 81818) / ina devasenA kA netA thaa|bh masuroM ko jaba sAdhAraNa astra-pAstroM se parAjita na kara sakA to sambhavataH usane kucha alaukika aura adbhuta prayogoM ke dvArA vijaya prApta kI thI ! aise prayogoM ko indra jAla kahA gapA / pAtapatha brAhmaNa meM asuvidyA (mAyA) kA mAma milatA hai| yaha indrajAla hai aura yaza ke avasara para niSpanna hotA yA (zatapatha grAhANa 13 / 4 / 3 / 11) / bauddha sAhitya ke anusAra indrajAla ke nimnalikhita rUpa pracalita the--mantravala se jIbha bA~dhanA, ThuDDI ko bA~dha denA, kimI ke hAtha ko ulaTa denA, kisI ke kAna ko baharA banA denA, darpaNa para devatA bulAkara prazna karanA, muMha se agni nikAlanA mAdi / isake atirikta gAndhArI vidhA meM baukSabhikSu eka se aneka aura aneka se eka ho jAte the| mimtAmaNi vidyA ke dvArA dUsaroM kI bAta mAna lete the (dogha. nikAya 1 / 1 mahAsIla 1111) 1 sUtra-kRtAMga meM inmajAla ke dvArA manoraMjana karate hue apanI jIvikA kamAne vAle madAriyoM ke ullekha milate haiN| unake pradarzana nimnalikhita prakAra ke hote the--pucchalatArA girAnA, candra, sUrya Adi ke mArga
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ manorajana : 125 yuddhakoDA prAcInakAla meM yuddha bar3e utsAha aura zAna ke sAtha lar3A jAtA thaa| yahI kAraNa hai ki ise sthAna-sthAna para pulakIDA, yuddha-mahotsava Adi ke rUpa meM abhihita kiyA gayA hai| 4 . guha meM kama garmAge patasa garimA jhaNTa ke jhuNDa banAkara azyadhika harSa se yukta ho pAstra camakAte hae raNabhUmi meM uchalate jA rahe the / ve yoddhA paraspara eka dUsare ko AcchAdita kara lete the, eka dUsare ke sAmane dohate the, eka dUsare se spardhA karate the, eka dUsare ko jItate the, unase jIte jAte the, unheM mArate the, unase mAre jAte the aura vIragarjanA karate the|" rAvaNa ne baharUpiNI vidyA meM praveza kara yuddhakIr3A kii| usakA sira lakSmaNa ke tIkSaNa bANoM se bAra-bAra kaTa jAtA thA tathApi bAra-bAra devIpyamAna kuNDaloM se suzobhita ho uThatA maa| eka zira karatA thA to vo sira utpanna ho jAte the aura do kaTate the to usase dugunI vRddhi ko prApta ho jAte the| do bhujAyeM kaTatI thI to cAra ho jAtI thIM, cAra kaTatI thI to bhAu ho jAtI thiiN| haAroM ziroM aura atyadhika bhujAoM se ghirA rAvaNa aisA mAna dikhAnA, pradAha, mRgacakra, kaue ur3AnA, dhUla ur3AnA, raka kI vRSTi karanA, mantra ke dvArA daNDa dene ke lie upar3A calAnA, kisI vyakti ko musA denA, dvAra khola denA, kisI ko girA demA, uThA denA, jamAI liyAmA, acala kara denA, cipakA denA, rogI banA denA, svastha banA denA, aMtardhAna kara denA Adi / usa samaya zabara, cANDAla, dravir3a, kalija, paur3a, gAndhAra Adi vividha indrajAloM kA pracalana dezabheda ke anurUpa bA (sUpagaga / 2 / 27) / sAsavIM pAtAndo ke aindra jAlika pRthvI para cAdra, AkAza meM pati, jala meM agni, madhyAha meM sAryakAla, brahmA, viSNu, ziva Adi batA rupA siddha, cAraNa, asura Adi ke sAmUhika nRtya dikhalA sakate the| sabase adhika Azcarya so indrajAla ke dvArA anta:pura kI agmidAha kA dRzya dikhalAnA thaa| isameM to vAstavika agnidAha ke samAna kucha jalatA humA pratIta hotA thA (ratnAvalI, karpUramaMjarI evaM dazakumAracarita meM bhavanti sundarI prkrnn)| rAmajI upAdhyAya : prAcIna bhAratIya sAhitya kI sAMska tika bhUmikA, pR0 954-956, 957 / 75. pathaH 7441 / 76. AstRNatyabhidhAnti mpadante nirjayantI ca / jIyante dhnanti hanyante kurvanti bhaTaga jitam / / padma 7443 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti par3atA thA mAno agaNita kamaloM ke samUha se ghirA ho / surasundara aura pazAnana ke muda meM zAnana ke avayava yarUpI mahotsava pAkara itane adhika phUla gae aura romAMcoM se karkaza ho gae ki AkAza meM bar3I kaThinAI se samA sake 18 ina saba ullekhoM se yuddhakrIDA manovinoda kA eka uttama sAdhana siha hotI hai| pArivArika utsava sAdhAraNataH vivAha ke avasara para pA kisI rAjakIya utsava ke avasara para aise AyojanoM kA bhariza: ullekha pAyA jAtA hai| rAma, lakSmaNa tathA bharata ke vivAhotsava ke samaya mithilA nagaro patAkA, toraNa aura mAlAoM se sajAI gaI, bAjAra ke lambe-caur3e mArga ghuTanoM taka phUloM se jyApta kie gae, samasta gharoM meM zaMkha aura turahI ke madhura zabda kie ge| usa samaya dhana se saba loka isa taraha bhara diyA gayA thA ki jisase 'dehi' arthAt deo yaha zabda mahApralaya ko prApta ho gayA thA-naSTa ho gayA thA / tadanantara apane putra tathA bahaoM ke sAtha dazaratha ne bar3e vaibhava se yukta ho ayodhyA meM praveza kiyaa| usa samaya uttama zArIra ko dhAraNa karane vAlo bahaoM ko dekhane ke lie samasta nagara. nivAsI apanA AdhA kArya chor3a bar3I vyagratA se rAjamArga meM A ge|1 rAjA yuddha Adi kI samApti ke bAda hAdhI Adi para savAra ho bar3I dhUma 77, payaH 75 / 22 / lakSmodharazarastIkSNaiH ziro laGkApurIprabhoH / chinnaM chinnamabhUda bhUyaH zrImatkuNDalamaNDitam / / pa 75423 / ekasmin zirasi chinne zirodvayamajAyata / tamoruskRtamovRddhi zirAMsi dviguNAM yamuH // pana0 75 / 24 / mitta bAhuyugme / ca jajJe bAhucatuSTayam / / tasmin chinne payo vRddhi dviguNA bAhasantatiH / / pama 75 / 25 / sahasraruttamAGgAnAM bhujAnA cAtibhUribhiH / pAkhaNDaragaNyazca zAyale rAvaNo vRtaH / / padA0 75 / 26 / nabhaHkarikarAkAraiH karaH keyUrabhUSitaH / zirobhizcAbhavat pUrNa zastraratnAMzupiMjaram / / papa0 75 / 27 / 78, pA. 8 / 131 / / 79. hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAzmaka vinoda, 10 86 / 80. pana0 28267, 268 / 81, papa0 280276, 277 /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 127 dhAma se nagara meM praveza karatA thA / yamdojana usakI stuti karate the / rAjA ke donoM ora caMvara khulAe jAte the| sapheda chatra kI rAjA para chAyA kI jAtI thI / nRtya karate hue loga usake Age-Age calate the| gavAkSa ( jharokhe) meM baiThI huI striyA~ use apane vanoM se dekhatI thiiN| rasnamayI dhvajAboM se nagara kI zobhA bar3hAI jAtI thii| nagara meM U~ce-U~ce toraNa khar3e kie jAte the, galiyoM meM ghuTane eka phUla bichAe jAte the aura kezara ke ala se samasta nagara socA jAtA thA putrajanma ke upalakSya meM bar3A bhArI mahotsava kiyA jAtA thaa| dazAnana kA janma hone para pitA ne putra kA bar3A bhArI janmotsava manAyA / 83 aise utsavoM meM samasta bhAI, bandhu aura sambandhI sammilita hote the / 4 paMcakalyANaka mahotsava prAcIna sAhitya meM tIrthaMkara ke garbha, janma, tapa, kevalajJAna aura nirvANa ye pA~ca mANaka devoM dvArA manAye jAne ke ullekha prApta hote haiN| padmacarita meM bhI inameM se aneka kA vizeSa varNana upalabdha hotA hai / garbha- mahotsava (garbhakalyANaka ) - padmacarita ke tIsare parva meM bhagavAn RSabhadeva ke garbhamahotsava kA vistRta varNana hai / jaba RSabhadeva ke garbhAvatAra kA samaya huA, usa samaya indra kI AjJA se santuSTa huI dikkumAriyA~ mAtA marudevI kI sevA karane lagIM / ye deviyoM nimnalikhita kArya karatI thIM 1- vRddhi ko prApta hoo (nanda), AjJA deo (AzApaya), jIvita raho (jIva ) ityAdi zabdoM kA sambhrama ke sAtha uccAraNa 2 -- hRdayahArI guNoM ke dvArA stuti karanA / 3- vINA bajAkara guNagAna karanA / 4 - amRta ke samAna Ananda dene vAlA Azcaryajanaka gIta gAnA | 5--- komala hAthoM se paira paloTanA | 10 -pAna denA / 1 82. 84. vahI, 26 / 147 / 86. SahI 3 / 113 / 88. vahI, 3 / 114 | 90. vahI, 33116 / -- 0 7 100-103 / -- 83. padma0 7 212 / 85. vahI, 3 / 112 / 87. vahI, 3 / 114 / 89. vahI, 3 / 115 / 91. vahI, 30116 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti 7-bhAsana denA / 92 8-hAtha meM talavAra lekara savA rakSA karane meM tatpara rahanA / 9-mahala ke bhItarI aura bAharI dvAra para bhAla, svarNa kI char3I, daNDa aura haladAra Adi zastra lekara paharA denA / 11 1.--camara DulAnA / 15 11- stra plAphara denA / 12- AbhUSaNa lAkara upasthita karanA / 13-zayyA bichAne ke kArya meM gaH 98 14-buhAranA / 19 15--sugandhita dravya kA lepa lagAnA 1100 15-bhojana-pAna ke kArya meM vyagra honA / 101 17-bulAne Adi kA kArya / 102 anmAbhiSekotsava (janmakalyANaka)-sIkara ke janma ke avasara para indra kA Asana kampAyamAna ho jAtA hai 1100 bhavanavAsI devoM ke bhavanoM meM binA bajAe zaMkha bajate haiM / 14 ghyantaroM ke bhavanoM meM apane Apa bheriyoM kA zabda hotA hai / 105 jyotiSI devoM ke ghara bakasmAt siMha ko garjanA hotI hai aura kalpavAsI devoM ke ghara apane Apa hI ghaNTA bajane lagatA hai| pazcAt avaSizAna se tIrthakara kA janma jAnakara indra bhagavAna ke mAtA-pitA kI nagarI ke lie airAvata hAthI para savAra ho prasthAna karatA hai|107 isake bAda kSetra aneka prakAra se Ananda manAte hai / jaise 1-natya krnaa| 2- tAliyAM bjaanaa| 3-senA ko unnata bnaanaa| ....... --- 92. padma0 3 / 116 / 24. baho, 117 / / 96. vahIM, 3 / 118 // 28. vahIM, 3 / 119 / 100. pahI, bA119 / 102. vahI, 3 / 120 / 104. yahI, 3 / 162 / 106. vahIM, 3 / 163 / / 108. yahI, 3 / 166, 167 / 13. pana0 3 / 116 / 95. vahI, 3 / 118 / 17. bahI, 3 / 118 / 19. vahI, 31119 / 101. vahIM, 31120 / 103. vahI, 3 / 161 / 105, vahI, 3 / 162 / 107. vahI, 36165 /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 129 4--siMhanAda krnaa| 5-vikiyA se aneka veSa banAnA / 6-utkRSTa gAnA gAnA / isake pazcAt kubera nagarI kI racanA karatA hai| usa nagarI ko vizAla phoTa, parikhA sapA ke ce-UMce gopuroM ke zikharoM se yukta kiyA jAtA hai / 109 pazcAt indra devoM ke sAtha nagara ko pradakSiNA kara indrANI ke dvArA prasUtikAgRha se jina bAlaka ko bulavAtA hai / 110 saudharmendra bhagavAna ko godI meM baiThAtA hai / anya deva chatra, camara Adi grahaNa karate haiN| bAda meM sumeru parvata kI pATukazilA para vizAla kalazoM se bhagavAn kA indrAdi deva abhiSeka karate haiM / pazcAt indra unheM vastrAbhUSaNoM se sajjita kara stuti karatA hai| isake bAda vaha anya devoM ke sAtha apane sthAna ko calA jAtA hai / isa avasara para devoM dvArA kI gaI kriyAoM ke kucha rUpa nimnalikhita haiM : 1-tumbu, nArada aura vizvAvasu kA utkRSTa mUcchaMnA karate hue apanI patniyoM ke sAtha mana aura kAnoM ko haraNa karane vAle gIta gAnA / 2-lakSmI kA vINA bajAnA / 3.... uttamottama devoM kA gAyana, vAdana mora nasya karanA / 4-deviyoM kA gandha se yukta anulepana meM masyAm kI urtana karanA / 5-bhAvAn ke zarIra ko uttamottama vastrAbhUSaNoM tathA dhileganoM se sajjita krnaa| dakSA-mahotsava (dIkSAkalyANaka)-kisI kAraNavaza sIrSaGkara ko jaba virAga ho jAtA hai aura ve dIkSA lene ko udyata hote haiM nava lokAntika degha Akara anumodana karate haiM / 12 pazcAt uttama pAlako para savAra ho bhagavAn ghara se bAhara nikalakara udyAna Adi ramaNoka sthAna meM pahu~cate haiM / 113 usa samaya bhAgoM ko anasanAhaTa aura nRtya karate hue devoM ke pratidhvanipUrNa zamda se tInoM lokoM kA antarAla bhara jAtA hai / 14 OM namaH siddhamyaH' kahakara bhagavAn dIkSA lekara muSTiyoM se kezala cana karate haiN| indra una kezoM ko ratnamayI piTAre meM rakhakara auramAgara meM nikSipta karatA hai| usa prakAra samasta deva dIkSAkalyANasambandhI utsaba manAkara yathAsthAna cale jAte hai / " 109. pA. 3 / 169,170 / 110. pana0 3.173 / 111. vahI, 3 / 173, 212 / 112, mahI, 3 / 263, 274, 268 / 113. vahI, 3 / 255-278, 2801 114. vahI, 3 / 279 / 115. vahI, 31283, 284 / 116. vahI, 31285 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ I ntr " " 130 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti kevalajJAna-mahotsava (kevalajJAnakalyANaka)-zukladhyAna ke pramAva se mohanIya karma kA kSaya ho tIrthakkara ko loka aura aloka ko prakaTa karane vAlA kevalanAna utpanna ho jAtA hai / 17 kevala zAma ke sAtha hI bahuta bhArI bhA-maNDala utpanna hotA hai, usake prakAza ke kAraNa dina-rAta kA bheda nahIM raha jAtA / 18 jahA tIsarA jamA hotA hI eka azokavRkSa prakaTa ho jAtA hai :115 tatpazcAt deva nAnA prakAra ke phUloM kI varSA karate haiN|20 kSoma ko prApta hue samudra ke samAna bhArI zabdoM se yukta devoM dvArA banAye dundubhi bAje bajane lagate haiN| bhagavAna ke donoM ora do yakSa camara DhulAte haiN| meru ke zistrara ke samAna tathA mUrya kI kiraNoM ko tiraskRta karane vAlA eka siMhAsana utpanna hotA hai| isake atirikta motiyoM kI lar3iyoM se vibhUSita chatra-traya utpanna hotA hai| isa prakAra samavasaraNa ke bIca siMhAsana para virAjamAna bhagavAn kI zobhA avarNanIya ho jAtI hai / 121 indra bhI isa avasara para apaneapane parivAroM ke sAtha vandanA ke lie vahI pAte hai| 122 nirvANa mahotsava (nirvANakalyANaka)-sIrthakara kI nirvANaprApti ke samaya bhI indrAdika deva Akara utsava karate hai| padhacarita meM sAmAnya rUpa se nirdeza hote hue bhI isa samaya devoM ke kAryakalApoM kA vizeSa kathana nahIM hai / vasantotsava vasantotsava ke vidhAnoM meM kAmArcana kA sthAna mahattvapUrNa rahA hai / sAdhAraNa striyAM AnamejarI ko tor3akara dhanurdhara kAmadeva ke lie samarpita kara detI pI / yaha utsava vo-cAra kSaNoM meM samApta ho jAtA thA / 123 jana-paramparA meM isa prakAra ke kAmArcana ko koI sthAna nahIM thaa| phalataH sItA ke dohada ke bahAne jinendra bhagavAn ko arcanA-hetu rAma dvArA sItA tathA nagaravAsiyoM sahita basanta Rtu meM utsaba manAne ke lie udyAna-gamana kI kalpanA kara hI lI gii| panacarita ke 95kheM parva meM vasanta ke manohArI rUpa ke citraNa ke sAtha isa utsava ke manAye jAne kA vistRta varNana upalabdha hotA hai| rAma ne pratihArI se kahA ki binA vilamba kiye mantriyoM se kaho ki jinAlayoM meM acchI taraha pUjA 117. padma0 4 / 22 / 118. papa0 4 / 23 / 119. bahI, 4 // 24, 25 / 120. vahI, 4 // 25 1 121. vahI, 4 / 26-30 / 122. vahIM, 4 // 31 / 123. rAma jI upAdhyAya : prAcIna bhAratIya sAhitya ko sAMskRtika bhUmikA, para 962 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 11 kI jAya / saba loga bahuta bhArI bhAdara ke sAtha mahendrodaya udyAna meM jAkara jina-mandiroM kI zobhA kreN| toraNa, patAkA, lambUSa, ghaMTA, gole, AIcAna, caMdobA, apanA manohara vara tathA atyanta sundara upakaraNo ke dvArA loga sampUrNa pRthvI para jina-pUjA kreN| nirvANa-kSetroM ke mandira vizeSa rUpa se vibhUSita kiye jAyeM tathA sarva sampatti se sahita mahAzAnanda bahuta bhArI harSa ke kAraNa pravRtta kiye jAya / 124 / / rAma kI AjJAnusAra vizAla mandiroM ke dvAroM para uttama hAra Adi se alaMkRta pUrNakalaza sthApita kiye gaye / mandiroM kI svarNamayI lambI caur3I dIvAloM para maNimaya citroM se pita ko AkarSita karane vAle uttamottama citrapaTa phailAye gaye / khambhoM ke Upara atyanta nirmala evaM zuddha maNiyoM ke darpaNa lagAye gaye aura gavAkSoM (jharokhoM) ke bhAge svaccha marane ke samAna manohara hAra laTakAye gaye / manuSyoM ke jahA~ caraNa par3ate the aisI bhUmiyoM meM pAMca varNa ke sundara ratnamaya pUrNa se nAnAprakAra ke bela-bUTa khIMce gaye / jinameM sau apavA hajAra kalikAyeM thIM tathA jo lambo DaMDI se yukta the, aise kramala una mandiroM kI dehaliyoM para tathA anya sthAnoM para rakhe gye| hAya se pAne yogya sthAnoM meM matta strI ke samAna zabda karane vAlI choTI-choTI ghaMTiyoM ke samUha laTakAye gaye / jinakI maNimaya piyAM thIM aise pAMca varNa ke kAmadAra camaroM ke sAtha bar3I-bar3I hAriyAM laTakAI gaI / nAnA prakAra kI mAlAyeM phailAI gii| aneka kI saMkhyA meM jagahajagaha banAI gaI vizAla vAdanazAlAoM, prekSakazAlAoM (darzakagRhoM) se yaha udyAna alaMkRta kiyA gayA / 195 nagaravAsI, dezavAsI striyoM, mantriyoM aura sItA ke sAtha rAma indra ke samAna bar3e vaibhava se usa udyAna kI ora cale / yathAyogya Rzi ko dhAraNa karane vAle lakSmaNa tathA harSa se yukta evaM atyadhika annapAna kI sAmagrIsahita zeSa loga bhI apanI-apanI yogyatAnusAra jA rahe the| vahAM jAkara deviryA manohara kadalIgRhoM meM tathA atimuktaka latA ke sundara nikuMjoM meM mahAvaibhava ke sAya Thahara gaI tathA anya loga bhI yathAyogya sthAnoM meM sukha se baiTha gye| hAthI se utarakara rAma ne vizAla sarovara meM sukhapUrvaka krIr3A kii| pazcAt phUloM ko tor3akara jala se bAhara nikalakara sItA ke sAtha pUjana kI divya sAmagrI se jinendra bhagavAna kI pUjA kii|12| usa udyAna meM rAma ne amRtamaya AhAra, 125. papa0 95138.46 / 124. papa0 95 / 29-34 / 126. vahI, 95 / 48-53 /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti vilapana, pAyana, Asana, nivAsa, gandha tathA mAlA Adi se utpanna honevAle zanda, rasa, rUpa, gamcha aura sparzasambandhI uttama sukha prApta kiye / 127 ___ ASTAlika mahotsava yaha parva kArtika, phAlguna aura ASAr3ha mAsa ke anta ke ATha dinoM meM manAyA jAtA hai| ana-mAnyatAnusAra isa pRthvI para AThaoM nandIzvara dvIpa hai| usa dvIpa meM 52 jinAlaya bane hue haiN| unakI pUjA karama ke lie svarga se devagaNa ukta dinoM meM jAte haiN| cUMki manuSya vahA~ nahIM jA sakate, isalie ve ukta dinoM meM parva manAkara yahIM pUjA kara lete hai| 21 papacarita meM isa parva kA prAcIna rUpa saMpalabdha hotA hai| ina dinoM mandiroM ko patAkAoM se alaMkRta kiyA jAtA thA / 129 eka se eka bar3hakara samAmeM, pyAU, maMca, paTTazAlAmeM, manohara nATamazAlAyeM tathA bar3I-bar3I vApikAyeM banAI jAtI thiiN| 1deg jinAlaya svargAdi kI parAga se nirmita nAnA prakAra ke maNDalAdi se nirmita evaM pasna tathA kadalI Adi se suzobhita uttama dvAroM se zobhA pAte the / 31 jo pUdha, ghI se bhare rahate the, jinake mukha para kamala DhaMke jAle the, jinake kaNTha meM motiyoM kI mAlAyeM laTakatI thI, jo ratnoM kI kiraNoM se muzobhita hote the, jinapara vibhinna prakAra ke bela-bUTe dedIpyamAna hote the tathA jo jina-pratimAoM ke abhiSeka ke liA ikaTThe kiye jAte the, aise hajAroM kalaza gRhasthoM ke gharoM meM dikhAI dete the / mandiroM meM kaNikAra, atimuktaka, kadamba, sahakAra, campaka, pArijAtaka tathA mandAra Adi phUloM se nirmita atyanta ujvala mAlAyeM suzobhita hotI thIM / bhauMre sugamdhi ke kAraNa unapara mar3arAyA karate the / 133 usa samaya ke kAryoM ko zobhA dekhate hI banatI thii| koI maNDala banAne ke lie bar3e Adara se pAMca raMga ke cUrNa pIyane kA kArya karatA to nAnA prakAra kI racanA karane meM nipuNa koI mAlAyeM gUMthatA / 14 koI jala ko sugandhita karatA, koI pRthvI ko soMcatA, 127, papa0 95156 1 128. paM0 kailAzacandra zAstrI : jainadharma, pa. 68 / 1, 5, 9, 2911, 1 / 129. padma0 68 / 10 / 130. pa. 68 / 11 / 131. vahIM, 68 / 13 / 132. vahI, 68 / 14, 15 / 133. vahI, 68 / 16, 17 / / 134 pinaSTi paJcavarNAni kazciccUrNAni mAdaraH / kazcid adhnAti mAlyAni labdhavarNaH subhaktiSu / / pana0 29 / 3 /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 133 koI nAnA prakAra ke sugandhita padArtha pIsatA / 55 koI atyanta sundara vastroM se jinamandira ke dvAra kI zobhA karasA tayA koI nAnA dhAtuoM ke rasa se dovAloM ko alaMkRta karatA / '31 isake bAda uttamottama sAmagriyoM ko ekatrita kara turahI ke vizAla zabda ke sAtha jinendra bhagavAn kA abhiSeka kiyA jAtA / vrata karane vAlA vyakti sahaja aura kRtrima puSpoM (svarNa, dI tathA maNiratna se nirmita kamaloM Adi) se mahApUjA karatA thA / 139 isake bAda saba loga gandhodaka mastaka para lagAte the| isa avasara para uttamottama magAr3e, turaho, murdaga, zaMkha tathA kAhala Adi vAdinoM se mandira meM vizAla zava hotA thaa| 40 kahoM nAhI para bar3I dhUmadhAma se nagara meM jinendra bhagavAn kA ratha bhI nikalavAyA jAtA thA / 141 ina dinoM samasta pRthvI para rAjA kI ora se jIvoM ke mArane kA niSedha rahatA thaa|42 yadi do rAjAoM meM yuddha ho rahA hotA to donoM pakSa ke loga yuddha se virata rahate the / 141 mavanossava'44 madanotsava caitra zukla dvAdazI ko prArambha hotA thaa| usa dina loga vrata rakhate the / azokavRkSa ke nIce miTTI kA kalaza sthApana kiyA jAtA yA / usameM sapheda cAvala bhara dile jAte the| nAnA prakAra ke jala aura ta vizeSa sApa se pUjopahAra kA kAma karatI thii| phalaza ko sapheda vastra se Dhaka diyA jAtA thA aura zveta pandana chir3akA jAtA thaa| kalaza ke Upara eka tAmrapatra rakhA jAtA thA aura usake Upara kavalodala bichAkara kAmadeva aura rati kI pratimA banAI jAtI thii| nAnA bhAMti ke gaMdha-pUra aura natyanvAdha se kAmadeva ko prasanna karane kA prayala kiyA jAtA thaa| isake dUsare dina arthAt caitra zukla prayodazI ko bhI madana ko pUjA hotI thI aura susajjita bhAva se stuti kI jAtI thii| caitra zukla caturdazI kI rAta ko kevala pUjA hI nahIM hotI thI, nAnA prakAra ke azlola gAna bhI gAye jAte the aura pUrNimA ke dina chakakara utsava manAyA jAtA 135. vAsayatyudakaM kazcidrabayatyaparaH kSitim / pinaSTi paramAn gamghAn kazcitahuvidhacchabom // padma 29 / 4 / 136. dvArazobhA karotpanyo vAsobhiratibhAsuraiH / / nAnASAturasaiH kazcitkurute bhittimaNDanam / / pana0 29 / 5 / 137. papa0 2937 / 138. papa0 2968 / 139. vahI, 29110 / 140, vahI, 68 / 19 / 141. vahI, 8 / 184 / 142. vahI, 221235 / 143. vahI, 68 / 2 / 144. vahI, 471140 /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti paa|145 papacarita meM madanotsava kA vizeSa varNana upalabdha nahIM hotaa| ho sakatA hai jainoM kI pArmika vicAradhArA se isa utsava kA virodha hone ke kAraNa viSeNa ne isakA vistRta vivaraNa denA Avazyaka na samajhA ho, kintu isa utsava ke AkarSaka lokika rUpa se ve avazya pramAyita rahe hoMge / isIlie 47ve parva meM unhoMne suprISa kI kanyA madanotsavA ko madana ke utsaba svarUpa kahA hai / vidyA-nirmita kIr3Aye vidyAdhara loga vidyA ke prabhAva se aneka prakAra kI kIr3AyeM kiyA karate the / isake lie aneka prakAra kI vidhAyeM Amoda-pramoda kA acchA sAdhana thIM, sAtha ho inase vidyA ke prabhAva 147 ko bhI jAnA jA sakatA thA / udAharaNa ke lie vidyA ke prabhAva se dazAnana jina-jina krIhAoM ko karatA thA, ghe ye haiM : 1-ekarUpa hokara bhI aneka rUpa dharakara striyoM ke sAtha krIDA karanA 1148 2-sUrya ke samAna santApa utpanna karanA / 145 3--candramA ke samAna caunI chor3anA / 50 4-agni ke samAna jvAlAmeM chor3anA / 5-bheSa ke samAna varSA karanA / 112 6-vAyu ke samAna bar3e-bar3e pahAr3oM ko calAnA 53 7-indra jaisA prabhAva jamAnA / 554 8-samudra bana jAnA / 155 9- parvata bana jAnA / 156 10-madonmatta hAthI bana jAnA / 157 11-mahAvegazAlI ghor3A bana jAnA / 158 145. 10 hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAramapha vinoda, pR0 108 // 146, madanotsavabhUtAmyA prasiddhA madanotsavA / / papa0 47 / 140 / 147. pama 885 / 148. pana0 8186 / 149. vahI, 8686 / 150. vahI, 8186 / 151, vahI, 887 / 152. vhii,887| 153. vahI, 8187 / 154. yahI, 8187 / 155. vahI, 8188 / 151. vahI, 888 / 157. vahI, 888 / 158. baho, 81881
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 135 12-kSaNabhara meM pAsa A jAnA / 159 13 kSaNabhara meM dUra pahu~ca jAnA / 150 14.kSaNabhara meM dRzya ho jaanaa| 15-kSaNabhara meM adRzya ho jAnA / 52 16-kSaNabhara meM mahAn ho jAnA / 6 17-kSaNabhara meM sUkSma hAmA / 164 18-kSaNabhara meM bhayaMkara dikhAI par3anA / 115 19-kSaNabhara meM bhayaMkara nahIM rahanA / 66 vividha manoraMjana uparyukta manoraMjana ke atirikta panaparita meM anya manorajanoM kA bhI ullekha milatA hai jo ki samaya-samaya para manobinoda ke lie apanAye gaye the| bAnaroM kA abhinaya, unakA uchalanA-kUdanA Adi sadA hI logoM ke manoraMjana kA viSaya rahA hai / rAjA zrIkaNTha jaba bAnaradvIpa meM padmAbhA ke sAtha bihAra kara rahe the to unhoMne icchAnusAra aneka bAnara dekhe / 150 rAjA zrIkaNTha ne bAnaroM ke sAtha krIr3A kii| kabhI baha tAlI batrAkara unheM nacAtA thA, kabhI apanI bhunAoM se unakA sparza karatA thA aura kabhI anAra ke phUla ke samAna lAla tathA capaTI nAka se mukta evaM camakIlI sunahalI kanonikAoM se yukta unake mana meM unake sapheda dA~ta dekhatA thA / 156 bAnara paraspara vinaya se yukta ho eka dUsare ke juye alaga karate the| prema se kho-kho zabda karate hue ye manohara kalaha karate the / 165 rAjA dhokaNTha ne unakA bar3e prema se sparza kiyA tathA una bAnaroM ke kRza peTa para jo roma astavyasta the, unheM usane apane sparza se Thosa kiyaa| sAtha hI unakI mauhoM ko tathA rekhA se yukta kaTAkSa pradezoM ko kucha-kucha Upara kI ora utthaayaa| isa prakAra krIr3A karate hue usane prItipUrvaka bahuta se yAnaroM ko madhura bhanna-pAna Adi ke dvArA poSaNa karane ke lie sevakoM ko die / 170 159. patra. 8188 / 161. vahI, 8189 / 163, yahI, 889 / 165. vahI, 889 / 167. vahI, 6 / 107 / 169. vAhI, 61115 / 160. pana 8189 / 162. vahI, 8089 / 164. vahI, 889 / 166. vahI, 8189 / 168, vahI, 6 / 113, 114 / 170. vahI, 6 / 117-119 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 131 prAcIna bhAratIya manoraMjana meM gaNikAoM ko pramukha sthAna milA thA / gaNikAyeM rAjya kI sampatti samajhI jAtI thiiN| lakSmaNa ne siMhodara aura vajrakarNa kI jaba mitratA karA dI taba siMhodara ne vajrakarNa ko apane rAjya kA AvA bhAga, caturaMga ronA tathA dhana Adi ke sAtha AdhI gaNikAyeM bhI baccodara ke lie dIM / mucchakaTika meM gaNikA vasantasenA kI samRddhi kA jo varNana kiyA gayA hai vaha samAja meM gaNikAoM ke sammAna kA saMketa karatA hai / sambhavataH usa kAla meM vezyAoM ke do varga the : 1. gaNikArye nRtya gItAdi ke dvArA jovikopArjana karatI thIM tathA 2. veNyAyeM rUpa yauvana ke dvArA / yaNikAoM se samAja ke pratiSThita logoM kA bhI sambandha rahatA thA / gaNikAyeM apanI pezA chor3akara kulavadhuyeM bhI bana sakatI thIM aura brAhmaNa taka unase vivAha kara sakate the| mRcchakaTika meM eka nahIM do-do brAhmaNoM kA vivAha gaNikAmoM se karAyA gayA hai 1 cArudatta kA vivAha vasantasenA se hotA hai, zaklika madanikA ko apanI vadhU banAtA hai / vilAsinI (zyAyeM ) mI usa samaya acchA manoraMjana karatI thiiN| padmacarita meM eka sthAna para biTa puruSoM se sevita vilAsiniyoM ko deva -nartakiyoM ke samAna kahA gayA hai / 172 175 vidUSaka 170 aura naTa 174 bhI manoraMjana meM atyadhika yoga dete the / saMskRta kA zAyada hI koI nATaka ho jisameM vidUSaka na ho / zArIrika aGgoM meM padmacarita meM isake laTapaTe kAmoM ko vizeSa carcA kI gaI hai / isa prakAra ke zArIrika avayavoM tathA ceSTAoM se hAsya-vinoda karane vAlA vyakti hI vidUSaka kI bhUmikA acchI taraha nibhA sakatA thA / 173 177 nRtya karanA, tAla bajAnA, siMhanAda karanA ( udA naditaM) tathA gIta gAnA Adi manoraMjana ke acche sAdhana the| ina sabakA ullekha kalA vAle adhyAya meM kiyA gayA hai| dacoM ke manoraMjana ke lie vibhinna prakAra ke khilaune banAe jAte the / bAlyAvasthA kI smRti ke dyotaka hone ke kAraNa ye kisI-kisI kI amUlya dharohara ho jAte the / " zudra nAma ke manuSya ke pAsa eka mayUra-patra kA khilaunA thaa| eka dina vaha khilaunA havA meM ur3a gayA aura rAjA ke putra ko mila gayA / usa kRtrima mayUra ke nimitta zoka karatA huA vaha apane mitra se bolA ki mitra 1 yadi tuma mujhe jauvita dekhanA cAhate ho to merA 178 171. padma0 33 / 307-309 / 173. vahI, 6 / 117 / 175. vahI, 6 / 117, 128 / 177. vahI, 7 / 348 / 172. padma0 40 23 | 104. vahI, 91 / 31 / 176. vahIM, 7348 / 178. vahIM, 7 / 349 /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoraMjana : 137 vaha kRtrima mayUrapatra de do|179 panacarita ke cocIsaveM parva meM pAya, upacaya aura saMkrama ke bheda se pustakarma ke tIna bheda batalAe gae haiN| ina saba uslekhoM se yaha niSkarSa nikalatA hai ki bAlakoM ke manoraMjana ke lie aneka prakAra ke khilaune banAne kI kalA kA vikAsa usa samaya taka acchI taraha ho gayA thaa| 179. pA. 481947-148 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 kalA kalA zrI va saundarya ko pratyakSa karane kA sAdhana hai / pratyeka kalAtmaka racanA meM saundarya va zrI kA nivAsa rahatA hai| jisa sRSTi meM bhI nahIM vaha rasahIna hotI hai| vahA~ rasa nahIM vahIM prANa nahIM rhtaa| jisa sthAna para rasa prANa aura zrI tInoM ekatra rahate hai vahIM kalA rahatI hai / ' zrI ravIndranAtha Taigora ne apanI 'parasaneliTI' nAmaka pustaka meM 'vhATa isa ArTa' zIrSaka lekha meM jJAna ke do pakSa kalA aura vijJAna svIkAra karate hue likhA hai ki kalA manuSya kI bAhya vastuoM ko apekSA svAnubhati kI abhivyakti hai| kalAoM kA vargIkaraNa-kalAoM kI gaNanA ke sambandha meM sabase adhika pracalita aura prasiddha saMkhyA 64 hai| vAtsyAyana ne apane kAmasUtra meM 64 kalAdhoM ko ginAyA hai| zukranIti tathA tantragranthoM meM kalA kI saMkhyA 64 hI dI gaI hai, kahIM-kahIM solaha, mattIsa aura 64 kalAoM ke nAma die gae haiM aura kahIM 64 se bhI adhika / lalitavistara meM puruSa-kalA ke rUpa se 86 nAma ginAe hai aura kAma-kalA ke rUpa meM 64 nAma hai / prabandhakoza meM kalAoM kI saMkhyA 71 likhI huI hai / kSemendra kI racanA 'kalA vilAsa' meM sarvAdhika kalAoM ke nAma die hue hai inameM 64 lokopayogI phalAyeM hai, 32 dharma, artha kAma aura mokSa kI prApti kI aura 32 mAtsarya, zIla, prabhAva aura mAna kI hai| isake atirikta 64 kalAmeM sunAroM kI sobhA curAne kI, 64 kalAeM veSamAoM kI nAgarikoM ko mohita karane kI, 10 bheSaja kalAyeM aura 16 kAyasthoM kI kalAyeM hai, jinameM unake likhane kA kauzala aura lekhanakalA dvArA janatA aura zAsana ko dhokhA dene kI bAteM haiN| inake atirikta gaNakoM kI kalAoM evaM 100 sAra kalAoM kA varNana hai / vAtsyAyana evaM anyAnya AcAryoM dvArA kI gaI kalA-parigaNanA para dRSTipAta karane se yaha spaSTa hotA hai ki tatkAlIna prAcArya kisI bhI viSaya para kRtya meM nihita kauzala ko kalA mAnate the| padyacarita meM bhI hameM aneka kalAoM ke darzana hote haiN| ye kalAyeM nimnalikhita hai 1. meM vAsudevazaraNa agravAla : kalA aura saMskRti, pR0 230 / 2. DaoN0 rAmakizora siMha yAdava : prAcIna bhAratIya kalA evaM saMskRti, pR. 4 / 3. kAmasUtra kI devadatta zAstrIkRta vyAkhyA, pR0 83, 84 /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 139 nATya-kalA bharata muni me kahA ki koI zAna, zilpa, vidyA, kalA, moga yA karma aisA nahIM hai, jo nATya meM na AtA ho| padmacarita ke anusAra gIta, nRtya, vAdina ina tInoM kA eka sAtha homA nAya kahalAtA hai / " bharata muni ne bhI kahA hai ki nATya ke prayoktA ko pahale gIta meM parizrama karanA cAhie, kyoMki gIta nATya kI zayyA hai / gIta aura vAdya bhalIbhAMti prayukta hone para nATyaprayoga meM koI vipatti nahIM hotii|' nATya ke sampAdana ke lie nATyazAlA aura prekSAgRha honA cAhie / pacarita meM eka se eka bar3hakara nATyazAlAoM aura aneka ko saMkhyA meM chamAI gaI prekSakazAlAoM (darzakagRhoM) ke hone kA ullekha kiyA gayA hai| saMgIta-kalA sam (samyaka) aura gIta donoM ke mela se 'saMgIta' zabda banatA hai / maukhika gAnA ho gIta hai| ise abhimaka mupta ne nATya kA prANa kahA hai, ataH isakA prayojana nATya se bhinna nahIM hai| sama kA artha hai acchA / bArA aura nRtya donoM ke milane se gausa acchA bana jAtA hai / ataH vAdya aura nRtya ko gIta ke Upara aka evaM utkarSavidhAyaka mAtra kahA jAtA hai|11 pArita meM aneka sthAnoM para saMgIta kA ullekha milatA hai / 12 yahA~ saMgItazAstra ke aneka 4.. na tacchataM na sA vidyA na sa nyAyo na sA kalA / na sa yogo na tatkarma nATaphe yanna dRzyate / / __ -bharatamuni : nATayazAstra, prathama adhyAya / 5. phalAnA tisRNAmAsAM nATayamekI kriyocyate / / papa0 24 / 22 / 6. gIte prayatnaH prathama tu kAryaH zamyAM hi nATayasya vadanti gautam / gIte ca vAdye ca suprayukta nATyaprayogo na vipattimeti // nATyazAstra, bambaI saMskaraNa, adhyAya 22 / 8. pana0 95.66 / 9. prANabhUta tAvad dhruvAgAnaM prayogasya / -abhinava mAratI, bar3audA saM0 tRtIya khaNDa, pR0 386 / 10. gotaM vAdyaM ca nRtyaM ca prarya saGgItamUcyale / / -ke. vAsudevazAstrI : saMgItazAstra, pR0 1 / 11. nRtaM vAcAnUgaM proktaM vAcaM gItAnuvati ca / / -AcArya zAGga deva : saMgItaratnAkara (ayAra saMskaraNa, pR0 15) 12. pn06|14, 36.92,482, 40 / 30 / 7. pa .
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - .:: - -. 140 : paparita aura usameM pratipAdita saMskRti pAribhASika zabda jaise svara, vRtti, mUrcchanA,15 laya,15 tAla," jAti", grAma,19 Adi pAribhASika zabdoM kA prayoga huA hai aura unameM se aneka kA vistAra se varNana bhI kiyA gayA hai / svara--SaDja, RSabha, gAndhAra, madhyama, paJcama, ghaMvata aura niSAda ye sAta svara kahalAte hai / 20 bharata muni ne bhI svaroM kI saMkhyA meM inhIM ko ginAyA hai / 21 svara kA nijI artha granthoM meM aisA diyA gayA hai--- zrutyanantarabhAvI yaH sabdo'nu raNanAtmakaH / svato rajayate zrotuzcittaM sa svara Irmase / / isa phloka meM svara kA lakSaNa aisA kahA hai22-- (1) zrutivoM ko lagAtAra utpanna karane se svara kI utpatti hotI hai| (2) zabda kA anuraNana rUpa hI svara kahalAtA hai| arthAt pratyeka pAda meM Ahati ke bAda hone vAlA zabda, laharoM ke krama se utpanna hokara phira krama se lIna ho jAtA hai| isakA nAma anuraNana hai| anuraNana hI svara kA mukhya svarUpa hai, kyoMki anuraNana meM svara zrutiyoM kA prakAzana hotA hai / (3) pratyeka svara dUsare svara ko sahAyatA ke binA svarga ramyaka hai| vRtti-papradharita meM drutA, madhyamA aura vilambitA ina tIna vRttiyoM ke prayoga kA ullekha kiyA hai / 23 mUcrchanA-kramayukta hone para sAta svara mUrchanA kahe jAte hai / 24 mUchanA 13. paM0 1742773 14. pa. 17278 / 15. vahI, 17 / 278 / 16. vahI, 24 / 9 / 17. vahI, 24 / 9 / 18. vahI, 24 / 15 / 19. vahI, 37 / 108 / 20. SaDjarSabhI tRtIyapa gAnpAro madhyamastathA / paJcamo basazcApi niSAvahatyamI svarAH / / papa0 24 / 8 / 21. SaDjaraca RSabhacaMba gAndhAro madhyamastathA / paJcamo, dhaivatazca saptamadha niSApavAn / / -nATa pazAstra va0 saM0 a0 28, pR0 432 / 22. saMgItazAstra, pR0 14 / 23. pp017|278|| 24. kramamukta svarAH sapta mUrcchanAstyabhisaMzitAH / / nATyazAstra, bambaI se0 30128,10435
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 141 x44 zabda mUgarcha ghAtu se banA hai jisakA artha moha aura samunnAya (utseSa, ubhAra, camakanA, vyakta honA) hai| mUcchana pAtu kA artha camakanA yA ubhAramA hai / zruti kI mRdu (uttarI huI ayasyA) ko kucha logoM ne pUchanA kahA hai, kucha logoM kA kathana hai ki rAgarUpI' amRta ke hada (sarovara) meM gAyakoM aura zrotAoM ke hRdaya kA nimagna honA hI mUrchanA hai parantu bharata-saMgIta meM mUchanA kA artha sAta svaroM kA abhapUrvaka prayoga hI hai / 25 pamacarita meM gandharya dvArA ikkIsa macchanA aura 49 dhvaniyoM ke prayoga kA ullekha hai / yahA~ isakIsa murchanA se tAtparya paDja grAma kI ivakIsa auDava tAna tathA 49 dhvaniyoM se tAtparya saba mUrcchanAo meM kI jAne vAlI unaghAsa (SAhava) tAnoM se hai / SaDja Ama kI ikkIsa aura tAneM uttaramadhyamA 15 re ga ma x dha ni 2 sa 4 ga ma 4 cha ni 3 sare x ma pa dha rajanI 4 nI x re ga ma 4 dha 5 nI sa x ga ma x dha 6 x sa re ma ma pa dha uttarAyatA 7 gha nI x re ga ma x 8 gha nI sa x ga ma x 9 gha x sa re x ma pa SaDjA 10 x dha nI x re ga ma 11 x gha nI sa x ma ma 12 pa ra x sa re x ma matsarIkRtA 13 ma x 5 nI x re ga 14 ma 4 dha no sa x ga 15 ma pa dha x sa re x 25. kailAzacandradeva bRhaspati : bharata kA saMgIta siddhAnta, pR0 35, 36 / 26. pana0 17 / 128 / 27. pana 17280 / 28. bharata kA saMgIta siddhAnta, pu0 46 / xx xx
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti avakrAntA abhirudgatA-- 16 ga ma X 17 ga ma X 18 x ma pa rajanI 19 re ga ma 20 x ga ma 21 re x ma dhanI x re mI sax x sa XX F pa 1 2 sa 3 sa re ga ma 4 sa re ga ma zuddha SaDjA saba mUrcchanAoM meM kI jAne vAlI unacAsa 29 (vaya) tAneM uttaramA uttarAyatA - 9 dhanI x 10 dha nI sa 11 nI sa 12 va 4 sa gha no x dha nau sa x re ga ma pa dha ni ga ma pa dha ni dha ni padha X 8 x sA re ga ma gha. x sa 1. ma pa dha 5 no x re ga 6no sAga ma pa dha 7 nI sA re ga ma dha pa dha re ga ma pa ga ma pa re ga ma x re ga ma pa 13 1dha mo x re ga ma 14 pa dha nI sA x gama 15 x dha nI sA re ga ma 16 pa gha x sA re ga ma 29. bharata kA saMgIta siddhAnta, pR0 43-45 /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA:143 matsarIkRtA 17 ma pa dha nI x re ga 18 ma pa dha nI sA x ga 19 ma x dha nI sA re ga 20 ma pa x sA re ga kSazvakrAntA 21 ga ma pa dha nI x re 22 ga ma pa dha mI sa x 23 pa ma x no sa re 24 ma ma pa gha x sa re abhirugasA 25 re ga ma pa dha cI x 26 x ga ma pa gIra 27 re ga bha x gha nI sa 28 re ga ma pa dha 4 sa saubIrI (madhyama prAma) 29 ma pa pa nI x re ga 3. ma pa dha mI sa 4 ga 31 ma pa dha nau sa re x hariNAvA 32 ga ma pa Sa nI x re 33 ga ma pa pa nI sax 34 x ma pa dha nI sa re kalopanatA 35 re ga ma pa dha no x 36 x ga ma pa pa nI sa 37 re x ma pa dha mI sa zuddhamadhyA 38 x re ga ma pa dha ni 39 sa x ga ma pa dha ni 40 sa re - ma pa dha ni
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti FFx bhArgI 41 nI x re ga ma pa dha 42 nI sA x ga ma pa Sa 43 no sA re x ma pa dha poravI 44 pa nI x re ga ma pa 45 pa nI sa x ga ma pa 46 pa nI sa re x ma hatyakA 47 pa pa nI x re ga ma 48 pa dha nI sax ga ma 49 pa pa nI sa re x ma laya-tAlaniyA ke anamtara (agalI tAlakriyA se pUrva taka) kiyA jAne vAlA vinAma lae kahalAtA hai|deg padamacarita meM laya ke ita, madhya aura thilambita ye tIna bheda kie hai / " zIghratama laya druta, usase dviguNa madhya tathA usase dvigaNa vilAsa pahalAtI hai| pitra, vIra rasa fan mArga vidhAntikAla ke pariNAma meM bheda hone ke kAraNa laya ke aneka bheda ho jAte haiN| phalasaH kSiprabhAva meM druta, madhya, vilambita, madhyabhAva meM druta, makya evaM ghirabhASa meM duta. madhya evaM vilambita bhedoM kA pRthak-pRthak rUpa hocA hai / 12 sonoM bhAgoM meM eka mAtrA kA kAla pAMgha laghu akSaroM ke uccAraNakAla ke samAna hotA hai, tathApi citramArga meM dasa laghu akSaroM ke umpAraNakAla se parimita kAla ke pazcAt honevAlI laya gupta kahalAtI hai, vArtika mArga meM bIsa laghu akSaroM ke uccAraNa kAla ke pazcAt utpanna honevAlI laya madhya kahalAtI hai, dakSiNa mArga meM bAlIsa laghu akSaroM ke uccAraNakAla ke pazcAta utpanna honevAlI laya vilambita kahalAtI hai|" 30. bharata kA saMgIta siddhAnta, pR0 242 / 21, pama0 24 / 9 / 32. kriyAnantaravitrAntilayaH sa trividho mataH / druto madhyo vilambazca drutaH zIghratamo mataH / dviguNAvaguNI zeyau tsmaanmssyghilmbito| mArgabhedAdhicaramapramadhvabhAvairanekadhA | -bharata kA saMgIta siddhAnta, pR0 242 / 33. vahI, pR. 242 /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 145 dUsarA mArga pahale mArga kI apekSA mArga kI apekSA bhI dugunI hai / kisI sthAna ko jAne ke tIna mArga haiM, dugunA lambA hai, tIsare mArga kI lambAI dUsare eka ho gati se calane vAle tIna vyaktiyoM meM prathama vyakti prathama mArga se lakSma sthala para jitane samaya meM pahu~cegA, dUsare mArga se calane vAlA usase dugune aura tIsare mArga se calane vAlA usase bhI gane samaya meM sthA apekSA pahale skti ke pahuMcane kA kAla druta, dUsare vyakti ke pahu~cane kA kAla madhya aura tIsare vyakti ke pahu~cane kA kAla bilambita hogA / mArgabheda se lathabheda kI mI sthiti aisI hI hai| isa laya kA upayoga akSara, zabda yA vAkya meM nahIM hotA, kyoMki bolacAla ke samaya inakI jo laya hotI hai, usakA saMgIta se koI sambandha nahIM I 4 P tAla - pratiSThArthaka 'tala' dhAtu ke pazcAt adhikaraNArthaka 'va' pratyaya lagane se 'tAla' zabda banatA hai, kyoMki gota-vAdya nRtya tAla meM hI pratiSThita hote haiM laghu guru pluta se yukta sazabda evaM niHzabda kriyA dvArA gIta bAdya aura mUlya ko parimita karane vAlA tAla kahalAyA hai / " laghu, guru, pluta-pAMca nimeSa yA pA~ca akSaroM kA uccAraNakAla bharata varNita sAloM meM laghu yA mAtrA kahalAtA hai, do laghu eka guru kA nirmANa karate haiM aura tIna laghukoM se eka pluta banatA hai| ye laghu, guru, pluta umdaHzAstra yA vyAkaraNa zAstra ke hasva, dIrgha, pluta se bhinna hai / 27 guru kA paryAya kalA bhI hai, tAlabhAga ko bhI kalA kahate haiM tathA niHzabda evaM sazabda kriyAyeM bhI kalA kahalAtI hai| tAlazAstra meM laghu kA cinha '', guru kA cinha 'I' aura bharatavaNita tAloM meM pluta kA bhI cinha 'Da' hai / ' 18 vAla kA svarUpa spandana hai| kahA gayA hai ki tAla kA artha padmacarita meM bastra aura caturasra ye tAla kI do pR0 243 / saMsAra kI sArI zivazakti (tA = zaktiyA~ spandanarUpa meM haiM / ziva, la - zakti) pR0 475 / 37. bharata kA saMgIta siddhAnta pU0 234 / S 38. vahI, pR0 235 / 39. ke0 vAsudeva zAstrI : saMgItazAstra, pR0 206 / 40. paM0 2419 / 10 40 yoniyoM kahI gaI hai / 34. bharata kA saMgIta siddhAnta, 35. vahI, pR0 234 // 36. nimeSAH paJca mAtrA syAt nATayazAstra ( bharatamuni ) 0 saM0,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti bharatobata tAloM meM dhaturastra arthAt ca catpuTa (pazcatpuTa, caJcatpuTa) aura vyasta arthAt cAcapuTa (ApapuTa) mukhya haiM / ina donoM ke tIna bheda, yayAkSara (ekakala) dvikala aura vasuSkala hote haiM / 42 yathAkSara se dviguNa mAtrAyeM hone ke kAraNa viguNa aura vasuguNa mAtrAmeM hone para catuSkala rUpoM kA nirmANa hotA hai / tAloM kA rUpa jaba tAla ke nAma meM prayukta azaroM kI sthiti ke anusAra hotA hai, taba ye yathAkSara kahalAte haiN| yathAkSara caJcaspuTa meM antima akSara Ta plata hotA hai aura sAyapuTa meM nahIM / saMyukta varNa se pUrva varNa lasva hone para bhI dIrgha yA guru mAnA jAtA hai, phalataH cancarapuTa zabada meM kramaza: guru, guru, laghu, pluta hai| isalie yathAkSara samvatpuTa kA rUpa 'I' aura yathAkSara bAcapura kA rUpa '5' hai / yathAkSara caJcatpuTa meM ATha aura maSAkSara pASapuTa meM cha: mAtrAyeM hotI haiN|44 ___ jAti-raJjana aura adRSTa abhyudaya ko janma dete hue viziSTa svara hI vizeSa prakAra ke sambhidheza se yukta hone para Ati kahe jAte hai / daza lakSaNoM se mukta viziSTa svara-sanniveza jAti kahalAtA hai|" jAtiyA~ zruti, graha, svara Adi ke samUha se janma letI hai, isalie jAtiyAM kahalAtI hai, jAtiyAM se rasa kI tIti utpana bArambha hotI hai| zrayavA 41. vyasazca caturasrazca sa vAlo dvividhaH smRtaH / caturasastu vijJapastAlazyambU (ca) tpuTe'mbudhaH / / -bharata : nATadhazAstra, pR0 476 / 42. samraH sa svala vijJeyassAlazcApapuTo bhavet / __ -bharata kA saMgIta siddhAnta, pR. 343 / 43. to cacaspuTa-cAcapuTau (dviguNo) vikalApekSayA viguNIkRtau santau catuSkalA vityucyate / aSTagumito hikalacamcatpRTo dviguNIkaraya SoDazagurusamitaH saMzcatuSkalo bhavati / SaDgurusammito vikalacAcapuTo dviguNIkRtya dvAdazagurusammitaH saMzvasuSkalo bhavati / -saMgIta-ratnAkara, mallinAyakRta TIkA, a0 saM0, tyalA, pR. 1 (bharata kA saMgItazAstra, pR0 236) 44. kailAzacandra deva vRhaspati : bharata kA saMgIta siddhAnta, 10 236 / 45. tara kemaM jAti ma ? ucyate-svarA eva viziSTa sannivezabhAjo mahA STAmyuSyaM ca janayanto jAtirityuktAH / koso sanniveza iti cet jAtilakSaNena dazakena bhavati sannivezaH / -AcArya abhinavagupta : bharatakoza, pR0 220 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 147 rAga Adi ke janma kA kAraNa hone se viziSTa svarasamiraveza jAti ko saMjJA le letA hai| athabA ye jAtiyAM manuSya kI brAhmaNatva AdivAsiyoM ke samAna jAtiyoM ke bheda-padmacarita meM yuvatI, ArSabhI, SaDja, SabjoMdIcyA, miSAdinI, gAndhArI, SaDjakaikazI, SaDjamadhyamA, gAndhAroMdIcyA, madhyamapaMcamI gAndhArapaJcamI, raktagAndhArI, madhyamA, AndhrI, madhyamodIcyA, kAravI, nandinI aura kozikI ye aThAraha AtiyA~ kahI hai| bharatamuni ne bho jAtiyoM ke ye hI aThAraha bheda ginAe hai| dhaivatI-mAroha meM SaDja aura paMcama laMdhya yA vajrya hai| ridha bahula svara haiM / tAla paMcapANi hai / mArga, gIti. prayoga ityAdi SAjI lAtti kI taraha hote haiN| malAyeM bAraha hai| isa jAti meM caukSa, phezikI, dezI, siMhalI ityAdi rAgoM kI chAyA hai|45 ArSabhI-isa jApti meM gAndhAra aura niSAda kA dUsare pAMca svaroM ke sAtha milAkara prayoga karanA par3atA hai| isa jAti meM gAndhAra aura niSAdabahula svara hai| paMcama alpa svara hai| paMcama kA ledhana hotA hai / tAla caJcatpuTa (8 akSara) hai| kalAyeM ATha hai| nainAmika dhrayA meM prayoga kiyA jAtA hai| isa jAti meM dezI madhukarI kI chAyA hai / 50 . SaDja-ise pAjI bhI kahate haiM / isa jAti meM. (1) pAThava aura mAMDavarahita sampUrNa rUpa meM kAkalI svaroM kA prayoga hai| (2) saga saSA jor3akara prayoga karanA hai. / (3) gAndhAra jaba aMza hotA hai taba niSAda kA lopa nahIM hai / (4) isa jAti ke prabandha meM sAla hai / paMcaphANi meM jI SapitAputraka nAmaka vAla kA eka bheda hai, vAma hai / (5) maha tAla eka kalA; dvikAlA aura catuSkalA meM prayukta kiyA jAtA hai / isa sAla ke mArga meM citra, vArtika tathA dakSiNa kA niryAta hara kalA -.--.. 46. zrutimahasvarAdisamUhAjjAyanta iti jAtayaH / ato jAtapa ityudhyante yasmAjjAyate rasapratItirAramyata iti Ataya: / apanA sakalastha rAgAde: manmahetusvAjAtaya iti / yadvA jAtaya iva jAtayaH, yathA narANAM brAhmaNalAdayo jAtayaH / -mataGga : bharatakoza, pR0 227 / 47. pA. 24 // 12-15 / 48. bharata : nATapa zAstra, (bambaI saMskaraNa), pR0 439 / 49. ke. vAsudeva zAstrI : saMgItazAstra, pR. 53 // 50. pahI, pR0 52 /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti kI do, cAra aura mATha mAtrAoM kA) prayoga hotA hai / (6) gIti meM mArapI, saMbhAvitA aura pRthulA ina tInoM kA prayoga hai| (7) nATaka meM isa jAti kA prayoga naSkAmika vA meM pahale dRzya meM kiyA jAtA thA / saMgItaratnAkAra-kAla ke (I. san 1200 ke) parATI rAga kI chAmA isa jAti meM thI / " SaDjodIcyA-samani aura ga ina cAroM meM do-do svaroM kA prayoga sAthasAtha hotA hai / maiva gAmpAravahula svara hai / SaDja aura RSabha atibala svara haiN| niSAda aura godhAra maMza hote haiM to niSAda kA alpatva nahIM hotaa| gIti, tAla, kalA, viniyoga Adi pAnI ke hI samAna hai| isakA prayoga dUsare dRzya meM dhruvA gAna meM hotA thaa|52 __niSAdI-sa ma pa gha malpatva svara hai aura ni ripa bahula svara hai| viniyoga pAhamI kI hI taraha hotA hai| tAla camcatpuTa hai| kalAyeM solaha hai| caukSa, sAdhArita, dezI belAvalI Adi kI chAyA isa jAli meM pAI jAtI gAMdhArI-sa jAti meM nyAsa, svara evaM aMzasbara amya svaroM ke sAtha prayukta kiye jAte haiM / ri aura gha kA sAtha prayoga kiyA jAtA hai| paMcama ke aMza hone para jAti pAiva aura ausavarahita arthAta pUrNa hotI hai| ni, sa, ma, inameM koI eka svara aMza hotA hai to auDava hara nahIM hotA / pUrNa aura SAsya rUpa ho hote haiM / isakA tAla pacarapaTa hai| pratyeka akSara kI kalAyeM solaha hai| isakA prayoga tIsare dRzya meM yuvA gAna meM hotA thaa| gAMdhArapaMcamI, dezI belAvalI ina donoM rAgoM kI chAyA isa jAti meM hai| Sar3aja kaizikI-RSama aura madhyama alpatva svara hai| tAla cayapuTa hai| kalAyeM solaha hai| dUsare dRzya meM prAvaizikI bhUSA meM isakA prayoga hotA pA / isa jAti meM gAMdhAra paMcama, hiMdola aura dezI pelAvalI kI chAyA hai / SaDja madhyamA isa prApti meM saba aMza svaroM meM se (sa ri ga ma pa dha ni) do-do svaroM kA prayoga sAtha-sAtha hotA hai / isa jAti meM antara kAkalI svaroM kA prayoga hai| nivAda kA alpatva hai / gAMdhArAMza na hone para pAhava-auDava meM gAMdhAra aura niSAda vivAdI svara hai| goti, tAla, kalA ye pAnI kI taraha haiM / yaha dUsare dRzya meM dhruvA gAma meM prayukta hotI hai| 51. ke. vAsudeva zAstrI : saMgItazAstra, pR0 521 52. vahI, pR0 54 / 53. vahI, pR0 55 / 54. bahI, pR0 52-53 / 55. vahIM, puSa 53 / 56. vahI, pR0 54 /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 149 gAMdhArodIcyA-pUrNa svarUpa meM aMza ke sivA anya svara aspatva ke haiN| SAhaya rUpa meM bhI ni, gha, pa tathA gA kA alpatva hai| riaura Sa sAtha-sApa Ate haiN| tAla paJcatpuTa hai / kalAyeM solaha hai| cauthe dRzya meM cunA gAna meM isakA prayoga hai| madhyapaMcamI (paMcamI)-isa jAti meM sa ga aura ma alpavasvara hai / rima aura gani de prayoga sAtha-sAtha hote hai| isa jAti meM bhI antara kAkalI svaroM kA prayoga hai | RSabha, aMza rahatA hai to auDava rUpa nahIM hotaa| pUrNa aura SADava mAtra hote hai| tAla paJcatpuTa hai| tIsare dRzya meM dhruvA gAna meM isakA prayoga hotA thA / cokSa paMcama tathA dezI AghAlI kI rAgacchAyAyeM isa jAti meM hai / ___ gAMdhArapaMcamI-isa jAti meM gAMdhArI aura paMcamI donoM jAtiyoM ke samAna, svaroM kA prayoga sAtha-sAtha hotA hai| tAla paJcaspuTa hai| phalAyeM solaha hai / cauthe dRzya meM dhruvA gAna meM isakA prayoga hotA thaa| raktagAMdhArI-paja aura gAMdhArI kA sAtha-sAtha prayoga hotA hai / dhaivata aura niSAda bahula svara hai| tAla, gIti aura kalA pAijI ke hI anusAra hai / tIsare dRzya meM dhruvA gAna meM isakA prayoga hotA thaa| madhyamA-isa jAti meM SaDja aura madhyama bahula svara hai| isa Ati meM sAdhAraNa svara arthAt antara kAkalI svaroM kA prayoga hai| gAMdhAra aura niSAda alpasva sbara hai / tAla caJcatpuTa hai / kalAyeM ATha hai| isakA prayoma dUsare dRzya meM dhruvA gAna meM hotA thaa| caukSa (kha) bAhaba aura dezI AMdhAlI ina donoM kI chAyA isa jAti meM hai| ___ AndhrI-isa jAti meM ri ga gha aura ni ina svaroM ko milA-milAkara prayoga karanA cAhie / aMzasvara se myAsasvara taka kA kramasaMcAra hai / abhya lakSaNa gAMdhArapaMcamI ke anusAra hI hai / 12 / madhyamodIcyA (madhyamodIcyakA)-isa jAti meM alpasva, mahatva aura svarasaMgati gAMdhArodhIcyA ke samAna hai| tAla camatpuTa hai / malAyeM solaha hai / cauthe dRzya meM pravA gAna meM isakA prayoga hotA thaa|" ___ kAravI-isa jAti meM jo svara aMza ke nahIM hai, ve asaramArga prayoga ke mahuta svara hai| gAMdhAra ati bahula svara hai| aMga svaroM meM se do-do svaroM kA 57. vAsudevazAstrI, saMgIvazAstra, pR0 54 / 58. vahI, 1053 / 59. vahI, pR0 15 / 60. vahI, pu0 54 // 61. vahI, pR0 53 / 62. vahIM, pR0 55 / 63. vahI, pR0 55 /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti sAtha-sAtha prayoga hotA hai| tAla paJcatpuTa hai / kalAyeM solaha haiM / paciye dRzya meM dhruvA gAna meM isakA prayoga hotA thaa| ____ nanvanI-(namdayantI) isa jAti meM gAMdhAra grahasthara hai| matAntara meM paMcama bhI grahasvara hai / mandra RSabha bahula svara hai / tAla caJcarapuTa hai / kalAyeM battIsa hai / nATAile dRzya pAna na yo ho pA / " ____ kauzikI-isa jAti meM niSAda aura dhaMvata aMza hoM to paMcama nyAsa rahanA cAhie / isa viSaya meM matAntara bhI hai ki ni evaM ga aMza hone para ni ga aura. paina tInoM ko vyAsasvara rahanA cAhie / RSabha alpasvara hai| niSAda aura paMcama bahula svara hai| sAre aMza svaroM meM arthAt sa ga ma e dha ni meM do-do svaroM kA prayoga sAtha-sAtha hotA hai| tAla, kalA aura gIti pAijI ke samAna hai / isakA prayoga pA~ca dRzya meM aura bhuSAgAna meM hotA thaa| saMgIta kI abhivyakti-saMgIta kI abhivyakti kaMTha, zira aura uraHsthala se hotI hai / saGgIta ke cAra pada-sthAyI, saMcAroM, ArohI aura avarohI ina cAra prakAra ke vargoM ke sahita hone ke kAraNa cAra prakAra ke pada kahe gaye haiN| saMgIta ina cAra padoM meM sthita hotA hai / " . sthAyI pada ke alaGkAra-prasannAdi, prasannAnta, madhyaprasAda aura prasannAavasAna ye cAra sthAyI pada ke alaMkAra hai / saMcArI pada ke alaGkAra--nivRtta, prasthita, bindu, presrolita, tAra, bhanna aura prasanna me cha: saMcAro pada ke alaMkAra hai| __ ArohI pada ke alaGkAra ArohI pada kA prasamnAdi nAmaka eka hI alaMkAra hai| avarohI pada ke alaGkAra-avarohI pada ke prasannAnta aura kuhara do alaMkAra hai| grAma ra..pAma zabda samUhamAcI hai / jisa prakAra kuTumba meM loga mila-julakara maryAdA kI rakSA karate hue ikaThe rahate hai usI prakAra saMvAdI svaroM kA vaha 64. ke. vAsudevazAstrI : saMgItazAstra, pu0 55 5 / 65. vahI, pR0 54 / 16. pa0 2417 / 67. papa0 24 / 10 / 68. bar3I, 24 // 16 // 69. vahIM, 24 / 17 / 70. vaho, 24 / 18 / 71. vahI, 24 / 18 / 72. vahI, 37 / 108 /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 151 samUha mAma hai, jisameM zrutiyAM vyavasthita rUpa meM vidyamAna hoM aura jo mUchanA, tAna, varNana, krama, alaMkAra Adi kA Azraya ho / mutya-kalA padmacarita meM kaI sthAnoM para nRtya kA ullekha tathA varNana kiyA gayA hai| sAdhAraNa logoM se lekara rAjaparivAra" (bhUmagodharI aura vidhAnaroM taka ke yahA~) taka sabhI sthAnoM para nRtyakalA sIkhI jAtI thI / rAjA sahasrAra ke yahA~ channIsa hajAra nRtyakAra nRtya karate the / pazuoM ko bhI nRtya kI zikSA dI jAtI thI / rAjA sahasrAra ke putra-jammotsava para mamuSyoM kI to bAta hI dUra rahI, hAthiyoM ne bhI apanI caMcala sUDa uThAkara garjanA karate hue nRtya kiyA thaa| sundara nRtya ke lie Avazyaka bAteM 1 -sundara nRtyoM ke lakSaNa kA jJAna / ' 2-manohara veSabhUSA (hAra, mAlyAdi) se alaMkRta honA / 2 3-parama lIlA se yukta honA / 4-paSTa rUpa se abhinaya khilAnA / 4 5-zarIra ke aMga pratyaGga (bAhu Adi) sundara honA / 5 6-hAva-bhAva Adi ke dikhalA meM nipuNa hotaa|" 7-gharaNoM kA vinyAsa zabdarahita honA / 87 8- nRtya karate samaya eka jAMca clnaa| 73. samUhayAcinI mAmI svarathusmAdisaMyutau / yathA kuTumbinaH sarve ekIbhUya vasanti hi // sarvalopheSu sa pAmo patra nityaM vyavasthitaH / SaDjamadhyama saMjJau tu dvau grAmau vizruto kila / / -mata : bharatakoza, pR0 189 (marata kA saMgItasiddhAnta, pR0 5) 74. pa. 38 / 130, 39 // 53, 56, 40123, 3795, 8828, 37 / 108, 7348, 716, 103 / 66, 2 / 22, 2406, 7148, 37 / 109 / 75. pp071|8| 76. pana. 24 / 6 / 77. vahIM, 103 / 66 / 78. vahI, 103166 / 79. vahI, 7125 / 80. baho, 7 / 16 / 81. vahI, 39 / 53 / 82. vahIM, 3953 / 43. vahIM, 39 // 54 // 84, vahI, 39154 / 85. vahIM, 39 / 54 / 86. vahIM, 39154 / 87. vahI, 39 / 55 / 88. vaho, 39 / 55 /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti 9- zarIra kI samasta ceSTAyeM saMgItazAstra ke anurUpa honA / 10-darzakoM ke netroM ko rUpa se, kAnoM ko madhura svara se aura mana ko rUpa tathA svara donoM se majabUta bAMdhane kI ceSTA karanA 150 11-sAtha meM nRtya karane vAle ke svara meM svara milAkara gaanaa|" nRtya kI mudrAyeM-padyarita meM nRtya kI nimnalikhita mudrAoM ke darzana hote hai| 1-manda-manda muskAna ke sAtha dekhanA 52 2--mauhoM kA malAnA 12 3-sundara stanoM ko kapAnA / 94 4-dhImI-dhImI sundara cAla se calanA / 15 5sthUla nitamba kA maTakAnA / 6-bhujAoM kA calAnA 115 7-uttama lIlA ke sAtha hastarUpI pallavoM kA girAnA / 8-.-zIghratA se sparza kara jisameM pRthvItala chor3a diyA jAtA hai aise paira rakhanA 119 9--zIghratA se nRtya kI aneka mudrAoM kA badalanA 100 10-kezapAza kA calAnA / 105 11-kaTiM ko asthi hilAnA / 102 12-nAbhi bhAdi zarIra ke avayavoM kA dikhalAnA / 103 nRtya ke bheda-aGgahArAzraya, abhinayAtraya aura vyAyAmika ye nRtya ke tIna bheda haiM / inake avAntara bheda bhI hote hai / 104 ina sabhI nRtyoM ke karate samaya pairoM meM nUpura 105 pahane jAte hai jinakI jhanakAra AkarSaka hotI hai 1 89. ema. 39 / 60 / 91. vahI, 37 / 108 / 93. vahI, 37 / 104 / 95. vahI, 37 / 105 / 97. vahI, 37105 / 99. vahIM, 37 / 106 / 101. vahI, 37106 / 103. vahI, 371107 / 105. vahI, 38 / 13 / 9., ema. 37 / 110 92. vahI, 376104 / 94, vahI, 37104 / 96. vahI, 371105 / 98. vahI, 37 / 105 / 100. baho, 37 / 106 / 102. vahIM, 37.107 / 104. nahIM, 24 / 6 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 153 sAdara payavarita meM vINA'05, paNigha100, veNu08, mRdaMga105, vaMza10 (bAMsurI), muraja", mara12 (sA~jha), pAnajha113 (nagAr3A), zaba111, bherI115, sUrya'", kAhala110, dundubhi 18, sallarI 115 (zAlara), paTaha120, taMtrI12 (bINA), hakkA122 Adi vAdyoM kA prayoga milatA hai| bAghoM ke cAra bheda-padmacarita meM vAdyoM ke cAra prakAra kahe gaye hai : 1. tata-tantrI arthAt vINA se utpanna honevAle 1123 2. avanaddha-mRdaGga se utpanna honevAle / 3. suSira-bA~surI se utpanna honevAle 125 arthAt chidroM meM phUka mArane se dhvanita honevAle 12 vAdyoM kA nAma suSira vAda hai / 4. ghanatAla se utpanna hone bAle / 27 ke vAsudeva zAstrI ke anusAra tata ghAdya aneka prakAra kI doNAyeM aryAda ekatantrI, nakula, printrikA, citrA, vipaJcI, mattakokilA, AlApigI, kinnarI, pinAkI aura mAdhunika tantrIvAdya arthAt jantra, catustantrI, vicitravINA, rudravINA, sitAra, saroda, svaravata, bAla sarasvatI, svaramaNDalI, sAraGgI, dilaruvA, vAyalina, tAnapUrA, morasiMha Adi haiN| suSira vAhana meM baMzI Adi vividha prakAra kI bAMsuriyA, zahanAI, sundarI, nAMgasvara, mukhavINA yA choTA nAgasvara, kAhala, zrIcihna, (tiruccinna), bala, zRGga, kalArinaTa, TrampeTa, sAsaphona Adi hai| 106. pana0 39 / 47, 36, 92, 4812, 12 / 16 / 107. vahI, 171275 / 108. payaH 17.275 / 109. pahI, 36.92 / 110. vahI, 40/30 / 111. yahI, 40 / 30 / 112. vahIM, 4010 / 113. yaho, 40 / 30 / 114. vahI, 40130 / 115, vahI, 40 / 30 / 116. vahIM, 68 / 9 / 117. vahI, 68 / 9 / 118. vahI, 88 / 27 ! 119. vahIM, 88 / 27 / 120. vahI, 3 // 162 / 121. vahI, 24.20 / 122. vahIM, 8055 / 123. vahI, 24 // 20 / 124. vahIM, 24120 / 125. vahI, 24 / 20 / 126. ke. vAsudeva zAstrI : saMgItazAstra, pa0 253 ! 127, padmA 24220 /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 : pAmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti anavadya vAdyoM meM prAcInakAla ke bAtha mRdaGga yA mArdala yA muddala, muraja, paNava, dardura, huDupakA, puSkara, ghaTa, DiDima, lakkA, Adhuja, kuhukkA, phuDuvA, Dhavasa, ghaLasa, canA, samaruka, maNDi, DhakkA, Dhakkuli, selkA , mallarI, bhANa, trivalI, dundubhi, bherI, nissANa Adi hai|128 tantrI-prAcIna granthoM meM vINA ke aneka prakAroM kA ullekha huA hai| saMgIta-ratnAkara ke anusAra ekatantrI nAmaka vINA ke daNDa kI lambAI tIna hasta arthAt 72 aMgula (54 iMca) hotI thii| daNDa kI paridhi yA ghare kA nApa eka vitasti yA vittA (9 iMca) hotA thaa| daNDa kA chidra pUrI lambAI meM Der3ha aMgula (11 iMca) vyAsa kA rahatA thaa| eka sire se 17 aMgula kI dUrI para mAlAnu yA kava ko bAMdhanA hotA thA / daNDa AbanUsa kI lakar3I se manAyA jAtA thaa| kaddU kA bhyAsa 60 aMgula (45 iJca) hotA thaa| dUsare sire meM kakubha rahatA yaa| kakuma ke Upara dhAtu se banAI huI kUrmapRSTha kI mA~ti patrikA hotI thii| kaddU ke Upara nAgapAzasahita rassI bAMdhI jAtI thii| tApta arthAt snAyu kI tantrI ko nAgapAza meM paudhakara makubha ke Upara kI patrikA ke Upara zaMku yA khUTI se bAMdhA jAtA thaa| tantu aura patrikA ke bIca meM nAdasiddhi ke lie veNu nimita jIvA rakhate the| isa vINA meM sArikAyeM nahIM hai| bAyeM hAtha ke aMgUThA kaniSThikA aura madhyamA para venimita kanikA ko dhAraNa karake sayA kaddU ko adhomukha karake, kakubha ko dAhine pAMva para rakhakara kadra ko kaMdhe ke kAra rahane kI sthiti meM rakhakara jIvA se eka bittA kI dUrI para U~galI se vAdana kiyA jAtA thA / 121 panacarita meM tata kA svarUpa samajhAte hue tantrI zabda kA prayoga kiyA gayA hai| avanavA vAdya mRdaGga-mRpaGga zabda zAdikAla meM puSkara vAdya kA nAma thA / puSkaravAdya meM camace se mar3he hue tIna mukha pe| do mukha bAyoM aura dAhinI ora rahate the, tIsarA mukha Upara rahatA thaa| usakA piNDa mat yA miTTI se banAyA jAtA thaa| isI kAraNa isakA nAma mRdA pdd'aa| kucha samaya bAda bAyoM aura dAhinI ora do hI mukhavAle vAra kI suSTi huI, pazcAt usakA piNDa lakar3I se banAyA gayA / . 128. saMgItazAstra, pR0 253, 254 / 129. vahIM, pR0 255 / 130. papa0 24 / 20 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 155 / mRdaGga kA piNDa bIjavRkSa ( tamila meM ve ) yA panasa kI lakar3I se banAyA jAtA hai / usakI lambAI 21 (25 ica) hai| lakar3I kA dala Adhe aMgula kA hai| dAhinA mukha 14 aMgula aura bA~yA mukha hai| donoM ora ke mukha camar3e se mar3he jAte the rahatA thA / usa camar3e ke ghere meM 24 chidra antara eka aMgula rahatA thA / una chidroM meM se ( vana, bI) se bA~dhA jAtA thaa| ina donoM pUr3iyoM ko camar3e kI rassI se donoM ora khIMcakara dRr3hatA se bA~dhA jAtA thaa| rassI ke imghana ko DholA karane para sAnane se mRdaGga ke svara ko U~cA yA nIcA kara sakate the| pakAye hue cAvala kI apAmArga ke bhasma ke sAtha milAkara donoM pUr3iyoM ke madhya meM lagAyA jAtA thaa| usakA nAma vohaNa hai / saMgIta- ratnAkara meM kahA gayA hai ki bAyIM aura adhika aura dAhinI mora thor3A kama lagAyA jAtA thA / para Ajakala mAyeM mukha meM bajAne se pUrva muMbA huA hai aura dAhine mukha meM mRdaGga banAte samaya hI ko mizrita kara lIna dete hai / 115 choTI meM lakar3I kA koyalA, pakAyA huA cAvala tathA gauMda vyAsa ke cakrAkAra meM lagAte haiM / use sthira rahane 1 13 aMgula hai, madhya meM 15 aMgula kinAre para camar3A ghanatA se yukta chidroM kA pArasparika rahate the / veNI kI taraha camar3e kI rassI padaha [*2] ( nagAr3A) - AbanUsa kI lakar3I se banAyA jAtA thA / usakI lambAI 21 hAtha kI hai| madhya meM ghere kA nApa 60 aMgula hai / dAhine mukha kA vyAsa 11 // aMgula hai 1 bAyeM mukha kA vyAsa 10 aGkala hai / dAhinI ora lohe kA paTTA hotA hai / bAyIM ora latAoM kA paTTA lagatA hai| camar3e ke bhala pUra lohanirmita tIsarA paTTA se mar3hAyA jAtA hai| bAyIM ora ke patalI rassI se sone, cAMdI Adi se ko ThIlA bAMdhA jAtA hai| jAtA hai| ise koNa nAmaka kucha choTA rahe to use dezI skanda hai / 133 lagAnA par3atA hai| usase cAra donoM ora mRta bachar3e ke camar3e ghere meM sAta chiva banAkara unameM banAe hue cAra aMgula lambe sAta kalazoM dAhinI ora se unheM phira usa camar3e se bAMdha diyA sAdhana yA hAtha se bajAte haiN| isI taraha kA paTa paTaha yA aDDA buja kahate haiN| paTah kA devatA 91 chakkA 194 . isako lambAI eka hasta kI hai| paridhi 39 gula aura mukha kAvyAsa 13 maMgUla hai| latA kA valaya hai| camar3e se mar3hA rahatA hai / camar3e 131. ke 0 vAsudevazAstrI saMgItazAstra, pR0 273, 274 / 132, padma0 82 / 30, 80 154 / 133. saMgItazAstra, 50279, 280 / 134. padma0 80 155 1
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti meM sAta chidra rahate haiN| yaha chidroM ke dvArA rassI se bAMdhA jAtA hai| madhyamAga ke hApa se kulupa mAmaka koNa ke dvArA vAdana kiyA jAtA hai / 35 paNidha (tabalA)15-tabale meM mRdaGga ke do bhAga alaga-alaga haiN| donoM bhAgoM meM mukha rahate hai| dAhine bhAga meM madama kI dAhinI ora utpanna honevAle zabda utpanna hote hai| bAyeM meM mubala ko bAyIM bora ke zabda bolate haiN| dAhinA bhAga lakar3I aura bArA se banAdaH pAtA hai | usaramArata meM tabalA mRdaGga ke sthAna meM haiM / 117 ghamavAdha tAla kAsya dhAtu se banAyA jAnevAlA bAtha ghanavAdha hai / isa dhAtu ko Aga meM bhalIbhAMti pakAkara pahale 'cakrAkAra kara lete haiN| isa cakra kA mukha savA do agula kA hotA hai| usakA madhya bhAga maMgala bhara nIcA rahatA hai| usa nimna devA ke ThIka bIca meM eka raMdha hotA hai jisameM horA piroyA jAtA hai jo unnata bhAga nimna pradeza ko ghere rahatA hai / yaha sela maMgula kA banAnA cAhie, jisase tAloM kI svani kAnoM ko acchI lgegii| usI raMbha meM TikA rakhane ke lie sUtra ko eka pranthi se athita karate haiN| aise donoM sAloM ko donoM hAthoM kI tarjanI va aMgUThe ke sUtroM ko pakar3akara majAte hai| dhvani kama utpanna hotI ho to vaha zakti hai, adhika hotI ho to yaha ziva hai| bAyeM hAtha ke tAla se utpanna honevAlI dhvani alpa honI cAhie / vaise hI dAhine hAtha ke bAla se utpanna svani dhanatA se yukta honI cAhie / aise niyama ke vAdana karane meM vAdaka ko apavamedha kA phala prApta hotA hai| abhyapA bAdaka kA amaGgala hotA hai| ina donoM tAloM kA devatA tuMghuru hai, alagaalaga rUpa meM zaktisAla kA devatA pAkti aura zivatAla kA devatA piva hai| isa vAcatAla ko bajAne meM bhI kalpanA hotI hai, jo aguliyoM ko U~cA karake dhamAne se siddha hotI hai| citrakalA viSNudharmoMsara purANa ke citra-sUtra meM kahA gayA hai ki samasta kalAoM meM citrakalA zreSTha hai| vaha dharma, artha, kAma aura mokSa ko denevAlI hai| jisa gRha meM yaha kalA rahatI hai vaha gRha mAMgalya hotA hai (tRtIya skandha 45148) eka 135. saMgItazAstra, pu0 280 / 137. saMgItazAstra, pR0 281 / 139. saMgItazAstra, 10 282 / 136. pa. 174275 / 138, padma 24 / 20 /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 157 atyanta mahatvapUrNa bAta yaha kahI gaI hai ki nRtya aura citra meM banA gaharA sambandha hai| mArkaNDeya muni ne kahA thA ki nRtya aura citra donoM hI prailokya kI anukRti hotI hai| mahAnutya meM dRSTi, hAva-bhAva Adi kI jo bhaGgI batAI gaI hai vaha citra meM bhI prayojya hai, kyoMki vastutaH nRtya hI parama pitra hai| 'nRtyaM citraM paraM smRtam / 140 paparita meM svarNa se mizrita Asana aura sone ke sthAna banAye jAne kA ullekha hai / jinendra bhagavAn ke caritra se sambandhita citrapaTa phailAne kA bhI yahA~ ullekha kiyA gayA hai / 142 citra ke bheda-citra do prakAra kA hotA hai : 1. zuSka citra, 2. AvaM citr| zuSka citra ke bheda-nAnA zuSka aura varjita ke bheda se zuSka citra ho prakAra kA hai| Ardra citra ke bheda-candana Adi ke dravya se utpanna honevAlA pApita aneka prakAra kA hai| kRtrima aura akatrima raMgoM ke dvArA vI, jala tathA mantra Adi ke Upara isakI racanA hotI hai| yaha aneka raMgoM ke sambandha meM saMyukta hotA hai|'54 somezvara kI abhilASArtha-cintAmaNi nAmaka pastaka meM cAra prakAra ke citroM kA ullekha hai : (1) viddha citra-jo itanA adhika bAstavika vastu se milatA ho ki darpaNa meM par3I parachAI ke samAna lge| (2) aviddha citro kAlpanika hote the aura citrakAra ke bhAyollAsa kI umaMga meM banAe jAne the| (3) rasa-citra jo bhinna-bhinna razoM kI abhivyakti ke lie banAe jAte the| (4) cU li-citra / pArisa ke 28ve parva me sUSita nArada dvArA zrItA kA sundara citra banAye kA ullekha milatA hai / isa mitra ko miDa-citra kahA jA sakatA hai, kyoMki raviSeNa ne isakI vizeSatA pratyakSa ke samAna (pratyakSamiva, arthAt yathArtha ke samAna dikhAI de, aisA) kahI hai| isa citra meM akita mahina sItA ko dekhakara mAmaNDala zIghra hI lajjA, zAstrajJAna tathA smRti se rahiTa 140. prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda hajArIprasAda dvivedI) pR. 64 / 141. pana 40 / 16 / / 142. papa 24 // 36 / / 143. vahI, 24 // 36 / 144. vahIM, 2436-37 / / 145. hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, pR. 64 / 146. pa0 28019 /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ho gayA / 14 vaha nirantara zopha pharane lagA, atyanta lamne zvAsocchavAsa chor3ane lagA, usakA zarIra sUkha gayA tathA zithila zarIra ko baha cAhe jahAM upekSA se DAlane lgaa| use na rAtri meM nIMda AtI thI, na dina meM caina par3atA thaa| vaha dina-rAta usIke dhyAna meM magna rahatA thaa| sandara upacAroM se ume kabhI sukha nahIM milatA thA / vaha puSpa, sugandhita padArtha tathA AhAra se dveSa karane lagA mAno unheM viSamaya samajhatA ho 1150 usako samasta gheSTAyeM aisI ho gaI mAno use bhUta laga gayA ho / tadanantara buddhimAna puruSoM ne usakI AturatA kA patA lagAyA / 11 nArada ke prakaTa hone para logoM ne unase pUchA-'yaha koI nAgakumAra deva kI aGganA hai yA pRthvI para AI huI kisI kalpavAsI deva kI strI, kisa taraha kI devI hai / 159 Adi / isI prakAra 403 parva meM vaMzasthala parvata ke zikhara para zuddha darpaNatala ke samAna utkRSTa bhUmi taiyAra kara pAMca vargoM kI pUli se aneka citra banAe jAne kA ullekha hai| inheM spaSTa rUpa se dhUli-mitra kahA jA sakatA hai / 153 mUrtikalA ... kA. rAyakRSNadAsa ke anusAra sonA, cA~dI, tAMbA, kA~sA, pItala, aSTadhAtu Adi prAkRtika tathA kRtrima cAtu, pAre ke mizraNa, ratna uparatna, kAMca, kar3e aura mulAyama patthara, masAle, kaccI yA pakAI miTTI, moma, lAkha, gaMdhaka, hAthI dAMta, zaMkha, sIpa, asthi, sIMga, lakar3I evaM kAgada ke kuTa Adi upAdAnoM ko unake svabhAva ke anusAra gar3hakara, khodakara, ubhArakara, korakara (cAroM aura 147. tAjJAnAt samAlokya svasAraM citragocarAm / hIzrutismRtimuktAtmA drAk prabhAmaNDalo'bhavat / papA 28522 / 148. tataH zocati niHzvAsAnmuJcate'tyamtamAyatAn / zuSyati kSipati sastaM gAtraM patrakvacida drutam / / pama0 28023 / 149. na rAtrI na divA nidrAM lamale dhyAnatatparaH / upacAreNa kAntana na jAtu sukhamaznute / / papa0 28124 / 150. puSpANi gamghamAhAra deSTi kSyahaM pathA bhuzam / karoti loThana bhUyaH saMtApI jalakuTTime / / pA0 28 / 25 / 151. hato grahagRhItasya sadRzastaviceSTitaH / jAtaM tadAturatvasya kAraNa matizAlibhiH // pa10 28027 / 152. mahoragAGganA kiM spAda bhayet' kiMvA vimAnajA | ___ . martyaloke samAyAtA svayA dRSTA kathaJcana / / padmA 2812 / / 153. pana 407 /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA : 159 se gar3hakara) pITakara, hAtha se yA aujAra se DaoNliyA kara (hAya se upakaraNa ko jahA~ jaimI AvazyakatA ho, UMcA uThAkara tathA mIche dabAkara prAkRti utpanna karanA) ThappA karake yA sAMcA chApakara (arthAt jo prakriyA jisa upAdAma ke anukUla ho evaM jisa prakriyA meM jo khilatA ho), utpanna kI huI AkRti ko mUrti kahate haiM / 154 jina-pratimA-pAcarita meM hameM aneka sthaloM para vibhinna mUrtiyoM ke ullekha prApta hote haiN| inameM sarvAdhika ullekha tIrthakara kI mUrti yA pratimA ke viSaya meM milate haiN| yahA~ jina-pratimA ko caitya bhI kahA hai 1155 ye caitya kRSima aura akRtrima donI prakAra ke the / 51 pratimAyeM vizeSatayA paMcavarNa (kAlA, nIlA, harA, lAla, sapheda) kI nirmita hotI thIM / rathanUpura ke bana meM nirmita jainamandira meM rAjA janaka ne jisa jina-pratimA kA darzana kiyA thA baha pratimA agni kI zikhA ke samAna gaura thii| usakA mukha pUrNa candramA ke samAna thA / maha padmAsana se sthita tathA bahuta U~cI thii| usake sira para jaTAe~ yo / 15 sAma hI sAtha vaha ATha prAtihAyoM se yukta kI prAvihAya se yukta jina-pratimA banAye jAne ke ullekha se yaha siddha hotA hai ki usa samaya yakSoM aura devoM kI bhUtiyAM bhI tIrthakara mati ke sAtha banAI jAtI thii| yahAM yaSTa prApta smaraNIya hai ki kuSANa-kAla ko jina-mUtiyoM meM pratIpha-saMyojanA ke atirikta yakSa-yakSiNI-anugAmitva prApta nahIM hotaa| yaha vizeSatA guptakAla se prArambha hotI hai, jabase tIrthakara kI pratimAoM meM yakSa-yakSaNiyoM Adi kA sAhacarya anivArya bana gayA / 190 . 154. rAmakRSNadAsa : bhAratIya mUrtikalA, pR0 15, 16 / 155. papa0 18 / 56 / 156. padma 98056 / 157. vahI, 95 / 27 / 158. mahI, 28595 / 159. padma: 28192, jainagranthoM meM tIrtha kuroM ke 46 mUlaguNoM kA ullekha AtA hai| inameM ATha prAtihArya bhI sammilita hai / ye prAtihArya tIrthara ke kevalazAma ke bAda prakaTa hote haiN| inakI gaNanA isa prakAra hai1. azokavRkSa kA honA, 2. ratnamaya siMhAsana, 3. bhagavAn ke sira para tIna chatra kA phiranA, 4, bhagavAna ke pIche bhAmaNDala kA honA, 5. nira. kSarI vivyaSyami, 6. devoM dvArA puSpavRSTi, 7. yakSoM dvArA cauMsaTha pavaroM kA DulAnA, 8. dundubhi-bAjoM kA bajanA / 160, dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 493 /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti jaina-sAdhu kezoM kA lucana karate haiM, unake lie jaTA rakhanA niSiddha hai, phira bhI padhacarita meM jinamUrti ko jaTArUpI mukuTa se yukta kahA hai| isase anumAna hotA hai ki isa prakAra kI mUrtiyAM unake tapa ko avasthA kA dyotana karAne ke lie banAI jAtI hoMgI / pakravartI bharata ne phailAsa parvata para sarvaratnamaya divya mandira banavAkara RSabhadeva kI pratimA virAjamAna karAI thii| vaha sUrya ke samAna dedIpyamAna thI, pAMca sau dhanuna U~cI pI, divya thI / usakI pUjA gandharva, deva, kinnara, apsarA, nAga tathA daitya Adi kiyA karate the / 12 vaMzagiri parvata para rAma ne hajAroM jima-caitya (jima pratimAya) banavAe the / 153 bIsaveM tIrthakara munisuvrata bhagavAna ke samaya samasta bharatotra meM vaha pRthvI arhanta bhagavAn kI pavitra pratimAoM se alaMkRta thI / una mandiroM meM svarNa, cAMdI Adi kI banI chatratraya, cAmarAdi parivAra se sahita pAMca varga ko atyanta suzobhita jinapratimAyeM thI / 165 vibhISaNa ke bhavana meM panaprama jinendra kI pacarAgamaNinirmita anupama pratimA virAjamAna pI jo apanI prabhA se maNimaya bhUmi meM kamalasamUha kI zobhA prakaTa karatI thii|" ___ zAsanadeva-jaina-sAhitya meM mandiroM ke rakSaka ke rUpa meM zAsana-devoM kA ullekha AyA hai / padmacarita meM jaina mandiroM (jainAH prAsAdaH) ko samIcIna rakSA karane meM nipuNa, kalyANakArI tathA bhaktiyukta zAsana-devoM se adhiSThita batalAyA gayA hai| ravimUrti (sUryamUrti)-sItA kI tamomayI avasthA kA varNana karate hue raviSeNa ne kahA hai ki vastramAtra parigraha ko dhAraNa karane vAlI AryA sItA bApa alaMkAroM se yadhapi rahita tho, tathApi yaha aisI suzobhita ho rahI bhI mAno ravi ko mUrti kI taraha saMyata ho| isa lekha se usa samaya ravimUrti banAne ko prathA kA saMketa milatA hai / munimUrti-muni-bhUtiyA~ bhI prAcInakAla meM sthApita karAI jAtI thiiN| 161. padama0 28.95 / 162. padama 98163-65 / 163. ghahI, 40127 / 164. vahI, 67 / 9, 10 ! 165. bahI, 67 / 19 / 166. vahI, 7868, 69 / 167. adhiSThitA bhaza bhaktiyuktaH zAsanadevataiH / saddharmapakSarakSApravaNaH zubhakAribhiH / / paca0 67 / 12 / 168. bAhyAlaGkAramuphtA'pi vastramAtraparihA / mAryA rarAja vaidehI ravimUtyaya saMyatA / pA. 105:103 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 161 zatrughna ne sundara avayavoM ke ghAraka saptaSiyoM ko pratimAyeM virAjamAna karAI thIM 1119 the saptarSi suramanyu, zrImamya, zrInicaya, sarvasundara, jayavAn, vinaya lAlasa aura jayamitra nAma ke sAta niryanyamani the so vihAra kase hA matharA purI Ae the / 170 pratihAra-mUrti (dvArapAla-mUrti)-rAvaNa ke mahala meM praveza karate samaya ajAda ke kisI subhaTa (mobA) ne hAtha meM svarNamayI vetralatA ko dhAraNa karane bAlA eka (kRtrima) pratihAra (dvArapAla) dekhaa| usase usane zAnti minAlaya kA mArga pUchA paramsu vaha kRtrima dvArapAla kyA uttara detA ? aba kucha uttara nahIM milA to 'are ! maha ahaMkArI to kucha bhI nahIM kahatA' yaha kahakara kisI subhaTa ne vega se use eka thappar3a mAra dI, para isase usakI aMguliyAM cUra ho gaI / bAda meM hAtha ke sparza se unhoMne jAnA ki yaha sapamuca kA dvArapAla nahIM, apitu kRtrima bArapAla hai / isase spaSTa hai ki pratihAra Adi kI bhI mUrtiyA~ banAI jAtI thI tathA ye mUrtiyAM itanI sajIca sI hotI thI ki koI bhI aparicita inako dekhakara bhrama meM par3ha sakatA thaa| pazumUrtiyA~-pazuoM kI bhI mUrtiyAM banAI jAtI thiiN| rAvaNa ke Alaya meM praveza karate samaya aMgada ke sainikoM ne aise hAdhI dekhe jo aMjanagiri ke samAna the, unake gaNDasthala atyanta cikane the, dAta bar3e bar3e aura atyanta dedIpyamAna ye tathA indranIlamaNi se nimita the / unake mastaka para aise sihoM ke baccoM ne para jamA rakhe the, jinakI pUMcha Upara ko uThI huI thI, jinake mukha dAr3hoM se atyanta mayaMkara the, jinake netra bhISaNa the tathA jinakI manohara jaTAyeM thIM / isa 169. papra0 92182 / 170 papa0 92 / 1-3 / 171. dRSTaM kazcitpratIhAraM hemavetralatAkaram / jagAda zAntigahasya panthAna dezayAzciti / / padma0 71535 / kathaM na kiJcidurisasto avIsyeSa visambhramaH / iti ghnan pANinA vegAvApAigulicUrNanam / / pA0 71 / 36 / kanimo'yamiti zAtvA hastasparzanapUrvakam / kiJcit kakSAntaraM jagmuri vijJAya kucha taH // paya0 71 / 37 / 172. anAdipratIkAzAnindranIlamayAn gajAn / snigdhagaNDasyalAn sthUladantAnatyantabhAsurAn / / yadama0 71 / 19 / siMhe bAlAMzca tanmUrkhanyastAGkrIna vAlapIn / daMSTrAkarAlavadanAn mISaNAkSAn suphesarAn / / padma 71 / 20 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti prakAra ke hAthI aura siMhoM ko sacamuca kA hAtho aura siMha samajha paidala sainika bhayabhIta aura atyanta vihvalo sApta Do bhAgane lane the ." bAstu-kalA mAnasAra ke anusAra bhUmi, harmya (bhavana Adi), mAna evaM payaMka ina cAroM kA hI vAstu-zabda se ghoSa hotA hai| vAstu kI isa caturmukhI vyApakatA kI sodAharaNa vyAkhyA karate hue DA0 prasannakumAra AcArya vAstu vizvakoza (pU. 456) meM likhate haiM-'harmya meM prAsAda, maNDapa, sabhA, zAlA, prapA tathA raMga ye sabhI sammilita hai / yAna Adika spandana, zivikA evaM ratha kA bodhaka hai| paryaka meM paMjara, maMcalI, maMca, phalakAsana tathA bAla-paryaka sammilita hai| vAstuzabda grAmoM, puroM, durgA pattanoM, puTabhedanoM, AvAsabhavanoM evaM nivezyabhUmi kA bhI vAcaka hai / sAtha hI mUrtikalA athavA pASANakalA vAstukalA kI sahacarI kahI jA sakatI hai / 74 nagara vAstu nagaraprabheda-nagaraprabheda ke antargata kheTa, kapaTa, droNamakha Adi Ate haiN| ina sabakA vivaraNa rAjanaitika jIvanavAle adhyAya meM diyA jA cukA hai / maTa 35- maTha yA vihAra usa sthAna ko kahate haiM jahA~ chAtroM ke AvAsa evaM adhyayana ke sthAna hoN| parantu kAlAntara pAkara ye hI choTe-choTe gurugRha, kulapati-kuTIra, chAtrAvAsa tathA bhikSu-khaTaja bar3e-bar3e nagaroM ke AkAra meM pariNata ho gae / 175 panacarita ke 33veM parva ke ullekha se ina maThoM ke vAtAvaraNa kI bahuta kucha jAnakArI prApta hotI hai / eka bAra bhramaNa karate hue rAma jaTila (jaTAghAro) tApasiyoM ke prAthama meM pahu~ce / usa Azrama meM aneka maTa bane the / maThoM para vizAla pase chAe the| sabake Age baiThane ke lie cabUtare bane hue the| ina cabUtaroM para eka ora palAza tathA Upara kI lakar3iyoM ko gahihayA~ yoN| binA jote-coe apane Apa utpanna hone vAle dhAna unake Azrama meM sUrana rahe the / nizcintatA se hariNa vahA~ romamya kara rahe the / jaTAdhArI bAlaka una maThoM meM jora-jora se raTA karate the / gAyoM ke 173. dRSTvA pAdacarAstrastAH satyavyAlAbhizakhitAH / palAyituM samArabbAH prAptA vihvalatAM parAm / / padma0 71 / 21 / 174. dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 17 / 175. padma0 33 / 3 / 176. dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 58 /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 163 bakhar3e pUMcha uThAkara unake AMganoM meM cIr3iyAM bhara rahe the| phUloM se sundara latAoM ko chAyA meM baiThe hue totA mainA Adi pakSI bhI baiThakara spaSTa uccAraNa karate the| maThoM meM choTe-choTe vRkSa the, jinheM kabhyAmeM apanA bhAI samajhakara sIMcA karato thIM / una tapasviyoM ne vibhinna prakAra ke madhura phala, sugandhita puSpa, mIThA jala Adara se bhare svAgata ke zabda ardhya ke sAtha die bhojana, madhura saMbhASaNa, kuTI kA dAna aura komala pattoM kI zammA Adi pakAvaTa ko dUra karane vAle upacAra se unakA bahuta sammAna kiyA / 177 usa Azrama meM rahane bAle tApasa sUkhe patte khAkara tathA vAyu kA pAnakara jIvana bitAte the / tApasoM ke sAtha unakI striyA~ bhI rahatI thIM / 178 179 vidvAnoM ke anusAra kAlAntara pAkara meM hI choTe-choTe gurugRha, kulapati kuTIra, chAtrAvAsa, bhikSu uTaja bar3e-bar3e nagaroM ke AkAra meM pariNata ho ge| aise vizvavidyAlayIya nagara Aja bhI pAe jAte haiN| jaise kaimbrija AksaphorDa, vArANasI, prayAga Adi vizvavidyAlayIya nagara / 180 durga - prAcIna kAla meM durga nagara ke rUpa meM tathA nagara durga ke rUpa meM sanmi viSTa hote the| isIlie zabda kalpadruma meM pura kA artha durga, adhiSThAna, koTTa tathA rAjadhAnI likhA hai / prAcIna kAla meM jaba zAsanapaddhati tathA zAsanavyavasthA ke ve sundara kendrIya sAdhana upalabdha nahIM the, jinase kisI vizAla bhUbhAga para zAsana kI suvyavasthA tathA zAntirakSA kA pravandha kiyA jA sake / vibhinna bastiyoM, cAhe ve grAma hoM athavA nagara, apanI-apanI rakSA kA uttaradAyitva svayaM saMbhAlatI thIM / 182 isIlie durgabha durgaM banAe jAte the / padmacarita meM aise durgama durga kA ullekha milatA hai| kAlAntara meM sAdhanoM aura AbAdI ke vikAsa ke sAtha-sAtha isa prakAra ke kucha durga nagara ke rUpa meM pariNata ho gae / deza- cayana - prakRti, janapada evaM jalavAyu ko dRSTi meM rakhakara deza bhUmicayana kiyA jAtA hai| rAjadhAnI nagara ke niveza ke sambandha meM AcArya zukra 178, padma0 33112 / 177 padma0 33 / 3-9 / 179. vahI, 3315 // 180 dvijendranAtha zukla bhAratIya sthApatya, pR0 59 / 181. puraM koTTamaSiSThAnaM koTToM strI rAjadhAnyapi ' - zabdakalpadruma ( bhAratIya sthApatya, pR0 66 ) | 182. bhAratIya sthApatya, pU0 65-66 / 183. padma0 26147 /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 : paparita aura usameM pratipAdita saMskRti kahate haiM-usa suramya evaM samatala bhU pradeza para rAjadhAnI nagara kA niveza karanA pAhie, jo vividha prakAra ke viTapoM, latAoM aura paudhoM se AkIrNa ho, jahA~ para pazu-pakSI tathA jIva-jantuoM ko pUrNa sampannatA ho, jahA~ para khAdya evaM jala kI pUrNa sulabhatA ho, jahA~ para cAroM ora hariyAlI, bAga-bagIce, jaMgala ke prAkRtika saundarya darzanIya ho / jahA~ para samudra taTa para gamanapola nokAmoM ke yAtAyAta dvArA unakA saMcAra dRSTipae rahatA ho aura yaha sthAna parvata se bahuta dUra na ho / 14 zukrAcArya dvArA kathita ye sabhI lakSaNa nyUnAdhika saMkhyA meM padama carita meM baNita magara ke vAtAvaraNa meM pAe jAte haiN| udAharaNa ke lie raviSeNa ko AdarzabhUta vijayArca parvata kI dakSiNa zreNI para sthita rakhanapura Adi nariyoM ke vAtAvaraNa para prakAza DAlA jAtA hai| rayanUpura Adi nagariyA zApikAoM aura bagIcoM se jyApta hai| svargasambandhI bhogoM kA utsava pradhAna karane vAlI haiN| binA jole utpanna hone vAle saba prakAra ke phaloM se sahita hai, sana' prakAra kI oSatriyoM se pAkIrNa hai aura sabake manorakhoM ko siddha karane vAlI hai / 185 vahAM parvatoM ke mamAna anAja kI rAziyA~ haiM, yahA~ kI khattiyoM kA kabhI kSaya nahIM hotA, vApikAoM aura bagIcoM se ghire hae vahA~ ke mahala bahuta bhArI kAnti dhAraNa karate hai / 145 mArga li aura kaNTaka se rahita tathA mukha upajAne vAle hai|187 jinakI madhura dhvani kAnoM ko Anandita karatI hai aise megha vahA~ cAra rAsa taka yogya deza tathA yogya kAla meM amata ke samAna varSA karate hai| vahAM kI hemanta Rtu zItala vAyu se rahita tathA Anandaprada hotI hai / 89 vahA~ grISma Rtu meM bhI sUrya manda teja kA dhAraka rahatA hai / 90 vahA~ kI amma RtueM bhI manovAMchita vastuoM ko prApta karAne vAlI hai tathA vahA~ ko nirmala dizAmeM nIhAra (kuharA Adi) se rahita hai|" yahA~ aisA eka bhI sthAna nahIM jo sukha se yukta na ho| vahAM kI prajA sadA bhogabhUmi ke samAna krIr3A karato rahatI hai, 112 ityAdi / mArga-viniveza-puraniveza meM sthApatya kA parama kauzala mArga-viniveSA hai / mAgoM kA nivezana kevala pura kI vibhinna vargIya mAvAsa-mAlikAoM ke lie 184. zukranIti pra0 a0 (mAratIya sthApatya, pR0 74) / 185, pama0 3 / 316-317 / / 186, papa0 31324 / 187. vahIM, 31325 / 188. vahIM, 3 / 336 / 189, vahI, 3 / 327 / 190, pahI, 31328 / 191. vahI, 31329 / 192. vahI, 3 / 330 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 165 hI Avazyaka nahIM, varan nagara ke janapada ke sAtha sambandha spApana ke lie bhI kama upAdeya nahIM hai / tIsare mArga-viniveSA kA parama prayoana dikmAmmukhya vAstukalA ke AyArabhUta siddhAnta ke anurUpa pratyeka vastI ke lie sUryakiraNoM kA upabhoga evaM prakAzA tathA vAyu kA svacchanda sevana bhI kama abhipreta nahIM hai / boye mAgoM kA viniveza isa prakAra ho ki pradhAna mArga pura ke madhya me jAte hoN| pradhAna mArga yA rAjamArgoM para hI nagara ke kendra-bhavana, rAjahar2yA, sabhA, devAyatana evaM paNyavIyo (bAjAra) nivigTa kie jAte haiM / pA~ca mArga-viniveza meM saMcAra-saukarya ke lie mArga kI caur3AI Adi bhI kama apekSita nahIM hai| mAgoM kI saMkhyA kitanI ho, yaha pura para Azrita hai / 193 padamacarita meM mArgaghotaka rAjamArga aura rathyA ye do mAbda hI milate haiN| rAjamArga usa samaya sIdhe (kauTilyajitA) banAe jAte the / 594 rAjamArga kA mArgoM meM pahalA sthAna hai| isakA niveza nagara ke madhya meM batAyA jAtA hai / samarAGgaNa me mAra rAnAga kI paur3AI -pramANa patra, madhya evaM kaniSTha trividha puraprabhedoM ke anusAra 24, 20, 16 hasta (36, 30 24 phuTa) kramasaH honA caahie| itanA vistArapUrNa honA cAhie jisase padAtimoM vizeSakara caturaMgiNI senA, rAjasI julUsa tathA nAgarikoM ke suvidhApUrNa saMcAra meM kisI prakAra kI rukAvaTa na ho / yaha kendramArga pakkA banAnA cAhie / 15 zukrAcArya ke anusAra uttama, madhyama evaM kaniSTha bheda se rAjamAgoM kI caur3AI 45, 30, 22 // phuTa honI cAhie / 16 samarAGgaNa sUtradhAra meM tIna prakAra kI rathyAyeM batalAI gaI haiM--(1) mahAraghyA, (2) rathyA, (3) uparathyA / bhAdarzapura meM kama se kama do mahArathyAyeM honI cAhie jo pura ke bAhara janapada mahAmAgoM meM anusyUta ho jAma / ina donoM mahAradhyAauM kI caur3AI kA pramANa 12, 10 tathA 8 hasta (18,15, 12 phuTa) jyeSTha, madhyama evaM puraprabheda se kramazaH matApA gayA hai / 110 rammA kI caur3AI rAjamArga se AdhI tathA uparathyA kI caur3AI rAjamArga se cauthAI honI cAhie / ye rathyAyeM evaM uparaNyAyeM pura ke Antarika niveza meM sahAyaka banatI hai| ye 123. bhAratIya sthApatya, pu. 85 / 194. pana 6 / 121 195. bhAratIya sthApatya, pR. 85 / 126. dvijendranAtha zukla ; bhAratIya sthApatya, 1089 / 197. vahI, pR0 85 /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 199 - upamArgapura ko muhalloM meM bAMTate hai / 19 padmacarita meM rathyAoM ko virAhoM aura caurAhoM sahita kahane se isa bAta kI puSTi hotI hai|' trika- catvara (tirAhA, caurAhA ) - prAcIna mArgavinyAsa meM mArga-saMgama para vizeSa antara pradAna karake vahA~ para koI na koI sundara vastu rakhakara usakI zobhA bar3hAI jAtI thI / tirAhoM aura caurAhoM para bhI kisI na kisI vAstukRti ke yoga se ye saMgama sundara banAe jAte the / 200 kisI vizeSa avasara para to inakI zobhA meM cAra cA~da laga jAte the / padmacarita meM aise hI eka vizeSa avasara para (sotA ke Agamana para ) ina tirAhoM, caurAhoM tathA inase sahita mArgoM ko sugandhita jala se sIMcane tathA phUloM se AcchAdita kie jAne kA ullekha I 201 jinAlaya (jenA prAsAdA 102 niveza kI bahumukhI yojanA meM devAyasana-vidhAna prAcIna puraniveza kA mahatvapUrNa aGga hai| padmacarita ke eka ullekha ke anusAra parvata - parvata para gA~va-gA~va meM, pattana pattana meM, mahala- mahala meM, nagara-nagara meM, saMgama-saMgama meM tathA manohara aura sundara caurAhe caurAhe para mandira ( jinAlaya) banAye jAne kI paramparA kI sUcanA milatI hai 20* isase yaha jJAta hotA hai ki nagara ke aMdara tathA bAhara sabhI sthAnoM para maMdira banAye jAte the / me mandira deza ke adhipati rAjAoM tathA gAMva kA upabhoga karane vAle seToM dvArA banAye jAte the / 206 ina mandiroM meM tInoM kAla meM bandanA ke lie udyata sAdhusamUha ( sAdhusaMgha ) rahatA thA / 205 sAdhusaMgha ke rahane ke ullekha se mandiroM ke vyAvahArika mahatva para bhI prakAza par3atA hai| prAcIna kAla ke mandira mahAvidyAlayoM evaM vizvavidyAlayoM kA kAma to dete hI the, sAtha hI janatA kI dhArmika jijJAsA ke pUrNa samAdhAtA the| jijJAsu dhArmika janatA mandiroM meM jAkara dharma kA upadeza sunatI thI tathA bhajana saMkIrtana meM bhAga lekara upAsya deva ko bhakti meM vibhora hokara apane ko kRtakRtya karatI thI ye mandira nagara kI zikSA, dIkSA, dharma evaM bhakti, adhyAtma evaM cintana, yoga evaM vairAgya ke jIte-jAgate kendra the | 201 198. vijendranAtha zukla bhAratIya sthApatya, pU0 86 / 199. padma0 99 / 12 / 201. padma0 99|13 | 203. vahI, 67 / 14-15 / 205. vahI, 67 17 / 206. dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pU0 97 200 bhAratIya sthApatya, pu0 89 / 202. patha0 67.11 | 204. vahI, 67 11 /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya meM deza parIkSA ke banAye jAte the aura padmacarita meM prasaMgA parcA ko gaI hai 207 raviSeNa ne usako kalA 167 udyAna --- puraniveza ke lie kRtrima tathA kRtrima (prAkRtika ) donoM prakAra ke udyAna hone caahie| inameM se akRtrima udyAnoM ke prasaMga meM kahA jA cukA hai| kRtrima udyAna pratyeka nagara meM unako AkarSaka banAne kA pUrA prayatna kiyA jAtA thaa| nusAra nagaroM meM sthAna-sthAna para udyAnoM ke hone kI rAvaNa ne jisa devAraNya udyAna meM sItA ko ThaharAyA thA, upamA svarga se dI hai / 208 jisa prakAra svarga meM sabhI vastu usI prakAra ina udyAnoM meM bhI sabhI prakAra ke bhogopabhoga kI jAtI hoNgii| usa uccAna ke vRkSoM kA varNana karate hue kahA gayA hai ki unake bar3e-bar3e vRkSoM kI kAnti kalpa vRkSa ke samAna thI / 202 vApo 210 sarovara tathA kUpa udyAna ke cira sahacara hote the / 211 udyAnoM meM mandira banAye jAte the tathA mandiroM meM phUla Adi se sajAvaTa tathA arcana Adi kiyA jAtA thaa| 212 udyAnoM meM vApiyoM banAne ke aneka 211 ullekha prApta hote haiN| ye cApikAyeM svaccha jala se bharI hotI thii| inameM sodiyAM bhI hotA ko mala aura utpala mAdi lagAe jAte the / 214 sarovaroM meM bhI sIr3hiyA~ banAI jAtI thIM tathA kamala Adi ugAkara manohara banAne kA yatna kiyA jAtA thA / 215 sulabha hotI haiM, vastue~ juTAI " rakSA-saMvidhAna -- samarAGgaNa sUtradhAra ke anusAra nagara ke rakSArtha prAkArAdi niveza ke 1. vana evaM parikSA, 2. prAkAra 3 dvAra evaM gopura, 4 aTTAlika 5. rayA ye pA~ca pradhAna aMga hai / 216 vapra evaM parikhA - nagara kI surakSA ke lie usake cAroM mora parikSA yA khAI khodI jAtI thI / padmacarita meM rAjagRha nagara kA varNana karate hue kahA 207. padma0 8506, 7 pa 78 / 208. udIcInaM pratIcInaM tatrAsti paramojjvalam / gIrvANaramaNa khyAtamudhAnaM svargasannibham || kalpatarucchAya- mahApAdapasaMkule 1 tatra sthApayitvA rahaH sItAM viveza svaniketanam || padma0 46 / 27, 28 / 210. padma0 46 / 52 / 212. vahIM, 68 / 16, 17 / 209. padma0 46 / 28 | 211. vahI, 4848 213. vahI, 68 11, 46160, 147, 152, 158, 9519 214. vahI 5114 / 215. vahI, 682 / t 216. dvijendra zukla : bhAratIya sthApatya pU0 101, 102 /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : payararita aura usameM pratipAdita saMskRti gayA hai ki samudra ke samAna gambhIra parikhA use cAroM ora se ghere huI thI / 217 nagara ke atirikta bar3e-bar3e mandiroM ke cAroM aura bhI surakSA kI dRSTi se parikhAyeM khodI jAtI thIM / 218 ___parikhAoM kA khanana evaM vapra bhUmi kA nirmANa saMyukta kArya hai / 219 kauTilya ke anusAra khAI se cAra daNDa kI dUrI para 6 vaNDa (caubIsa hAtha) U~cA nIce se majabUta, Upara kI nAI re nagunA nistA nA (miTTI kA nArA) inamaH / ina varSoM ko banAte samaya baloM aura hAthiyoM dvArA bhalIbhAMti khodavAkara aura davAkara khUba majabUta kara deN| usa para kaTIlI jhAr3iyoM aura viSalo latAyeM lagA deM / 220 prAkAra-prakAra kA sAdhAraNa artha uttuGga moTI dIvAra hai, jo pura ke cAroM ora vinyasta ko jAtI tho / 221 prAkAroM kA vinyAsa vanoM ke Upara karAyA jAtA thA / usako U~cAI vana ke vistAra se dUnI honI cAhie / isakA nirmANa IToM yA pattharoM se hotA thaa| IToM kI apekSA pastharoM kA prAkAra prazasta mAnA jAtA thA / 222 papacarita meM atyadhika UMce prAkAra banAne kA ullekha kiyA gayA hai / rAjagaha nagara kA jo prAkAra thA vaha mAnuSottara parvata ke samAna jAna par3atA thA / 223 isIse usakI UMcAI kA sahaja anumAna lagAyA jA sakatA hai| kauTilya ke anusAra prAkAra kI nIMva kA vistAra itanA honA cAhie ki usake Upara eka hAthI ratha para baiThakara yAtAyAta kara sake / 224 padhacarita meM laMkA nagarI ke prAkAra ko mahAprAkAra225 kahA hai| prAkAroM para para car3hakara zatruoM ko athavA nagara ke bAhara kI gatividhiyoM kI dekharekha ko jAtI thI / 221 mAyAmaya koToM kI bhI usa samaya racanA kI jAtI thii|257 maha koTa virakta strI ke mana ke samAna duSpraveza hote the / 229 unameM aneka AkAra ke mukha hote the, sabako bhakSaNa karane kI zakti hotI tho tathA ve devoM ke -- ---. - - -. 217. padma0 2 / 49 / 218. padmaH 40 / 29 / 219. bhAratIya sthApatya, pR0 102 / 220. kauTilIya arthazAstra 2 / 3 / / 221. bhAratIya sthApatya, pR0 103 1 222. koTilIya arthazAstra, pR0 48 adhi0 2 / 3 / 223. padma0 2 / 49 / 224. kauTilIya arthazAstra, pR0 78 adhi0 2 / 3 / 225. padma0 5 / 15 / 226. padama 46 / 215 / 227. vahI, 527 228. vahIM, 5218
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA :169 dvArA bhI durgamya hote the| unake agrabhAga saMkaTa se urakaTa tathA atyanta tIkSNa karoMtI kI zreNI se ghiSTita hote the / caMcala soM kI tanI huI phaNAoM ko phUrakAra se yaha pAbdAyamAna hotA thA tathA ghuyeM se yukta aGgAroM se duHsaha hotA thA / 230 zaravIratA ke mahaMkAra se uddhata jo manuSya usake pAsa jAtA thA nTa usI prakAra loTakA naTI bhAtA thA jo ki sAMpa ke muMha se meMDhaka / 251 isa koTa ke dherai ko sUrya ke mArga taka UMcA kahA gayA hai / isake atirikta yaha dunirIkSya, saga dizAoM meM vistIrNa tathA hiMsAmaya zAstra ke samAna atyanta pApakarmA manuSyoM ke dvArA nirmita hotA thA / 32 __ aTTAla (aTTAlaka)(1)-prAkAra ke Upara aTTAlaka (bhavana) banAe jAte the / unakA vistAra aura unakI uccatA samAna rakhI jAtI thI 1 kauTilpa arthazAstra ke anusAra unakI U~cAI ke anurUpa aisI sIr3hI banAI jAnI cAhie, jo haTAI jA sake / pratyeka aTTAlaka eka dUsare se tosa daNDa (eka sau bIsa hAtha) dUrI para rahanA caahie| isa prakAra banI praspeka do adrAlikAoM ke bIca meM eka aisI galo banavAnA cAhie jisa para rapa cala sake aura agala-bagala IToM kA dotallA zveta bhavana (aTTAlaka) tathA pratolI ke madhya meM indrakoza nAma kA sthAna banavAnA caahie| vaha itanA lAvA caur3A ho ki usapara tIna dhanurdhAro sainika mArAma se raha skeN| usameM isa prakAra kA kATha kA aneka chiToM se yukta eka tarUptA lagA honA cAhie jisakI Ar3a meM dhanurdhara chipakara baiThe aura usake sAmane Agantuka zatrusainikoM ko dekhakara bANavarSA kara sake 212(2) padamacarita meM nagarikoM ke vizAla aTTAlakoM se vibhUSita hone kA ullekha kiyA gayA hai| ___ gopura 34 (mahAdvAra)-gopura zabda zabdakalpaduma ke anusAra gupu rahANe dhAtu se miSpanna huA hai / 235 mata eSa gopura bhI nagararakSaNa kA eka mahattvapUrNa aGga hai| padmacarita meM nagara meM aneka U~ce-U~ce gopura banAne ke 229. padma0 52 / 9 / 230. padmaH 52 / 10-11 / 231. vahI, 52 / 12 / 232. vahI, 52 / 14 1 232 (1). vahI, 3 / 316 / 232 (2). kauTilIya arthazAstra, 10 78 adhi0 23 / 233. padma 3 / 316 / 234. padama0 3 / 316 / 235. bhAratIya sthApatya, pR0 105 /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ --...-.: 170 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti - -- aneka ullekha prApta hote haiM / inako zaktyanusAra maNi Adi se AcchAdita kiyA jAtA thA / Aja bhI prAcIna athavA madhyakAlIna mahAnagariyoM (rAja. pAniyoM) meM mahAdvAroM kI bhavya racanA dikhAI par3atI hai| pATaliputra ke varNana meM megasthanIja ne usa prAcIna mahAnagarI ke 64 mahAdvAroM evaM prAkAra-bhitti para para pratiSThita 570 aTTAlakoM kA ullekha kiyA hai / 218 gopuroM kA padamacarita meM bahuvacana se ullekha hone ke kAraNa inameM aneka kI saMkhyA meM banAe jAne kI puSTi hotI hai / padmacarita ke 63 veM adhyAya meM eka sthAna para kapar3e ke Dere banAte tathA maNDapa banAkara sAta gopuroM para yoddhA khar3e kara vizrAma karate hae sainikoM kI surakSA karane kA ullekha AyA hai / 231 kapar3e ke asthAyI maNDapoM meM jaba itane gopura banAe jAte the taba sthAyo nagaroM meM to svAbhAvikatayA adhika banAe jAte hoNge| bhavana-niveza janma evaM vikAsa padmavarita ke anusAra isa bharata kSetra meM pahale bhoga, bhUmi thI / 24deg usa samaya loga sarvalakSaNoM se pUrNa the / 241 yahA~ strI-puruSa kA jor3A sAtha hI sAtha utpanna hotA thA, tIna palya ko unakI Ayu hotI pI aura premabandhanabaddha rahate hue sAtha hI sAtha usakI mRtyu hotI thI / 212 vRkSa saba RtuoM ke phala aura phUloM se suzobhita rahate the tathA gAya, bhaiMsa, bher3a Adi pazu svatantratApUrvaka sukha se nivAsa karate the / 243 vahAM na to adhika zIta par3atI thI, na adhika garmI hotI thI, na tIna vAyu calatI thI / 244 vahAM bar3ebar3e bAga-bagIce aura vistRta bhUbhAgasahita dUra taka phailane vAlI sundara gandha tathA inake sivA aura bhI aneka prakAra kI sAmagrI kalpavRkSoM se prApta hotI thI / 245 isa prakAra vahAM ke dampatI deva-dampatI ke samAna rAta-dina krIr3A karate rahate the / 24 tRtIya kAla kA anta hone ke kAraNa aba kama se kalpavRzna naSTa hone lage taba caudaha kulakara utpanna hue / 217 ye sana prakAra kI vyavasthAoM kA 236. padmaH 5 / 175, 16 // 16, 6 / 132, 13 / 4 / 237. vahI, 6 / 132 / 238. vijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 105 / 239. padma 63128-34 / 240. padma0 3 / 49 / 241. vahI, 3150 / 242. vahI, 351 / 243. nahI, 3354 / 244. vahI, 3 / 59 / 245. vahI, 3 / 61.62 / 246. yahI, 3063 / 247. vahI, 3 / 64 /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 171 nirdeza karane vAle the jaba kalpavRkSa pUrNarUpa se naSTa ho gaye taba pRthvI akRSTapacya arthAt binA jote boye apane Apa hI utpanna hone vAle dhAnya se suzobhita huii| ikSurasa hI usa samaya prajA kA AhAra thA / 150 pahale so 249 252 upadeza diyA / nagaroM kA nirmANa kI kalA prajA ko ki bhavana kA prathama rUpa ikSurasa apane Apa nikalatA thA, para kAla ke prabhAva se aba usakA nikalanA banda ho gyaa| loga binA batalAye yantroM ke dvArA Ikha perane kI vidhi nahIM jAnate the / 255 sAmane khar3I huIM dhAna ko loga dekha rahe the, para usake saMskAra kI vidhi nahIM jAnate the, isalie bhUkha se pIr3ita ho vyAkula ho utthe| taya nAbhirAja kI salAha se prajA ke loga RSabhadeva kI zaraNa meM pahu~ce / RSabhadeva ne prajA ko saikar3oM prakAra kI zilpakalAoM kA vibhAga, grAma Adi kA basAnA aura makAna Adi ke sikhAI / 250 isa vivaraNa se yaha pratIta hotA hai (maoNDela) vRkSa thaa| isa bAta kI puSTi tRtIya parva ke eka zloka ke isa mantavya se aura adhika hotA hai ki ( kulakara nAbhirAja ke samaya jabaki saba kalpavRkSa naSTa ho gaye the, taba inhoMke kSetra ke madhya eka kalpavRkSa raha gayA jo prAsAda arthAt bhavana ke rUpa meM sthita yA aura atyanta UMcA thA / 24 isakA sIdhA tAtparya yahI hai ki kalpavRkSa ho usa samaya prAsAda hote the| inhoMkA Age calakara vikAsa huA aura bar3e-bar3e prAsAda banAye jAne lage / isa vastusthiti ko sambhavataH bAda meM loga nahIM bhUle, yA bhUla bhI gaye hoM to bhI isa tathya ko eka aspaSTa rUparekhA unake mastiSka meM raha gaI thI / isalie prAsAda ko kalpavRkSa ke rUpa meM mAnakara bhI raviSeNAcArya ne Age kaha diyA ki unakA yaha prAsAda motiyoM kI mAlAoM se vyApta thA, svarNa aura ratnoM se usakI dIvAle nirmita thIM / yaha vApI aura udyAna se suzobhita thA tathA pRthvI para eka advitIya hI thA / 255 ho sakatA hai ki usa vRkSa kI zAkhAoM se hI unhoMne usa vRkSa ke cAroM ora bhitti banA lI ho / bahuta bAda meM logoM kI dIvAleM svarNamaya aura ratnamaya hone lgiiN| ataH una dIvAloM ke bhI svarNa aura ratnamaya hone kI unhoMne karUpanA kara lI ho / bAla bhavana yA zAlA bhavana ke nirmANa ke pIche yaha 248. padma0 3 / 74 250. vahI, 3 / 233 / 252. vahI, 34235 / 254. atha kalpadruma nAbherasya kSetrasya madhyataH / 249 padma0 3 / 231 | 251. dahI, 3 / 234 / 253. vahI, 3/255 / sthitaH prAsAdarUpeNa vibhAtyazyantamunnataH / padma0 2189 / 255. pama0 3 / 90 /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 : paparita aura usameM pratipAdita saMskRti kahAnI chipI huI hai, bhale hI bAda meM ina bhavanoM kA rUpa kitanA ho parivartita kyoM na ho gayA ho| zAlA-bhavana yA zAla-bhavana-sAla-bhavanoM kI paramparA bahuta prAcIna hai| isakA vividha vikAsa huaa| mantrazAlA, pAzAlA, gajazAlA, pAThayAlA, azvazAlA, pAkazAlA zrAdhi pada isake paricAyaka hai| padamacarita meM bhI gopAlA55, yajJazAlA550, AtodyapAlA218 (vAvanapAlA), presakazAlA259, nAyagAlA 250, catuHzAlA", cndrshaalaa| Adi zAlA-bhavanoM ke nAma milate haiN| mAnasAra (adhyAya 36) meM zAla-mahana kI jo vyAkhyA vI hai, tadanusAra, pAla-bhavana meM cAroM ora malindroM (barAmavI) kA vinyAsa honA cAhie / sammuna maNDapa bhI ho sakatA hai| isake Upara eka se lagAkara aneka mamiyA~ vinirmita ho sakatI hai aura ve cullI (eka prakAra kA bhavana) evaM harmya (eka prakAra kA bhavana) Adi se maNDita ho sakatI hai 1233 yajJazAlA-gamAyaNa ke ullekha se vidita hotA hai ki yajJazAlAyeM prAyaH asthAyI rUpa meM banAI jAtI thI,14 para kabhI-kabhI de IMToM kI bhI bAnI hotI pIM / pazaratha ke azvamegha yajJa me aTThAraha-aTThAraha iMToM se cha: garuNAkAra triguNa vaidiyoM banAyoM jAtI thIM (1 / 14 / 18-9) / zulmasUtroM meM mI gAr3AkAra bedI banAne kA vidhAna hai| usa samaya ke devAlaya kaise banAye jAte the, isakA koI saMpheta nahIM miltaa| yajJIya yUpoM kA ziliegaNa kuzalatA se nirmANa karate the unake apahalU (aSTAstrayaH) hota pe (1 / 14 / 26) / brAhmaNa-granthoM ke samaya se hI bhAratI sthApatya meM ATha pAhala yajJoya yupoM kA nirmANa hotA A rahA hai / 215 catuHzAlA---padamacarita ke 83ve parva meM kahA gayA hai ki rAma tathA lakSmaNa ke pakke pharzoM se yukta atyAsa sumnadAyI caupAle (catuHzAlAH) thIM / samarAGgaNa-sUtradhAra meM bhI yadyapi eka se lekara daza-zAla-bhavanoM kA varNana hai, 256. padma0 3 / 231 / 257. padmaH 35 / 2 / 258. vahI, 95/46 / 259. vahI, 95 / 57 / 260, vahI, 68 / 11 / 261. vahI, 83 / 18 / 262, bahI, 14 / 131 263. bhAratIya sthApatya, 10 132 1 264, padamaH 35 / 9 / 265. zAntikumAra nAnUrAma vyAsa : rAmAyaNakAlIna saMskRti, pR0 208 / 266. padma0 83 / 18 /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 173 tathApi zAla-bhavanoM kI avatAraNA meM pAtuHzAla kA prathama niveza hai| patuHzAla use kahate haiM jo eka caukora, vizAla ena samIta mAGgaNa se nudina saMghAloM se niSpanna hotA hai| isI prakAra moTe taura se AMgana ke tIna aura saMsthAnoM se vizAla, do ora se vizAla tathA eka ora se ekazAla bhavana vinirmita hote hai| ye hI cAra Adarza bhavana hai jinake saMyojana se paMcazAla, SaTzAla, saptazAla, maSTazAla, navazAla tathA dazazAla bhavana vinyasta hote haiM / 26 // bAra--mahala kA dvAra ke prAkAra se yukta rahatA thaa| EAra para saMkar3oM dedIpyamAna bela-bUTe lagAye jAte the tathA vaha indradhanuSa ke samAna raMgabiraMge toraNoM se suzobhita rahatA yA / 29" daravAjoM para pUrNa kalaza rakhe jAse ye 1219 bare-baDe dvAra bhI banAye jAte the| bRhadAkAra hone ke kAraNa eka sthAna para eka dvAra kI upamA sumeha ko guhA ke AkAra se dI gaI hai / 270 sAmAmyataHdvAra ke lie kASTha kA adhika prayoga kiyA jAtA hai, kintu vizeSa AkarSaNa ke lie kisI vizeSa mahala Adi ke dvAra 271 ranoM, maNiyoM tathA svarNa Adi se bhI nirmita kiye jAte the / 252 isa prakAra ke dvAroM para motiyoM kI mAlAyeM laTakAI jAtI yauM / 27 dvAra kI dehalI ke sambandha meM eka sthAna para kahA gayA hai ki kiSkapura nagara ke dvAra kI dehalo paduparAga maNi se nirmita hone ke kAraNa lAla-sAla daulatI thI, isa kAraNa aisI jAna par3atI thI mAnoM tAmbUla ke dvArA jisakI lAlI bar3ha gaI thI aisA oTha hI dhAraNa kara rahI ho| isa prakAra padmaparita meM bAra kA jo varNana kiyA gayA hai, usase usakI chAhI sAja-sajjA para hI vizeSa prakAza par3atA hai / pramukha dvAra do hI hote the jinheM sampansara dvAra (mIvarI dvAra) aura bAhya dvAra (bhAharI dvAra) kahA gayA hai / 274 vAstuzAstra kI zamdAvalI ke anusAra pokhaTa ke Upara jo lakar3o athavA nirmiti hotI hai use uDumAra kahate haiN| isI udhumbara athavA siTala ke nIce dvAra kI sthApanA hotI hai| donoM dIvAroM kA yaha madhyAyakAza dehalI ke nAma se pukArA jAtA hai| isakA dUsarA mAma kapATAzraya hai| dvAra ke anya ghaTakoM arthAt palloM ko kapATayumala kahate hai 1275 padmacarita meM eka kampa nAma ke vyakti kA ullekha AtA hai jo kapATa 267. mAratIma smApatya, 10 132 / 268. para0 38183 / 270, yahI, 718 / 272. vahI, 6 / 124 / 274. vahI, 3117 / 275. bhAratIya sthApatya, pR0 171 / 269. pana0 121368 / 271. vahI, 71 / 8 / 273. vaho, 6 / 127 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti banAkara jIvikA kiMvA karatA thA dvAra kA tIsarA aGga kalikA athavA argalA hai jo donoM daravAjoM ko banda karane meM sahAyaka hotI hai| padmacarita se isakA bhI sadbhAva sUcita hotA hai / stambha- bhavana kA dUsarA pramukha aGga stambha hai | bhAratIya sthApatya meM mandira, gopura aura stambha ye hI sarvopari sundaratama kRtiyAM haiN| papracarisa meM aneka sthAna para277 bhavana tathA mandiroM meM khambhe lagAne kA ullekha kiyA gayA hai| sAmAnya stambha ke atirikta hemastambha276 tathA ratnastambha bhI usa samaya lagAye jAte the / 272 AsthAna-maNDapa- AsthAnamaNDapa zabda kA prayoga padmacarita meM kaI bAra kiyA gayA hai / 280 ise sabhA, sabhAmaNDapa, bhAsthAna, AsthAno aura AsthAyikA nalacampU navIM pAtI) bhI kahA jAtA thA / 285 rAjakUla kI dUsarI kakSA meM isakI sthiti hotI thI / ise hI mugala-mahaloM meM 'dari Ama' kahA gayA hai / isake sAmane ajira yA khulA maidAna rahatA thaa| ajira se kucha sIr3hiyAM car3hakara bhAsthAna-maNDapa meM pahuMca jAtA thaa| dillI ke kile meM dAre Apama ke sAmane ko khulA mAga hai vahIM prAcIna zabdoM meM ajira hai| sannATa sArvajanika roti se darabAra meM maMtraNA karate yA milate-julata vaha saba isI bAhya maNDapa meM hotA thaa|82 padhacarita ke 73veM parva meM rAvaNa ko aise hI AsthAnamaNDapa meM baiThA dikhalAyA gayA hai / 283 anya maNDapa-pacarita meM anya prakAra ke maNDapoM kA bhI ullekha milatA hai| jaise AhAra-maNDapa244, sannAha-maNDapa28", latA-maNDapa205, kumdamaNDapa Adi / bhojana karane ke vizeSa sthAna ko AhAra-maNDapa kahate the / 276. padma0 91 / 24 / 277. vahI, 531264, 8058, 65, 3225, 67 / 26, 40128 / 278. vahI, 808, 65, 67426, 28189 / 259. vahIM, 7 / 339 / 280. vahI, 73 / 1, 860,53 / 221, 311, 71 / 3 / 281. vAsudevazaraNa agravAla : kAdambarI eka sAMskRtika adhyayana, 10 205 / 282, vAsudevazaraNa agravAla : harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, pR0 205 / 283. tato dazAnano'nyatra dine paramabhAsuraH / AsthAnamaNDape tasthAvudite divasAdhipa / padma0 73 / 1 / 284, pA. 84014 / 285. papa 12 / 181 / 286. bahI, 42 / 85 / 287. vaho, 2887
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 175 AhAra maNDapa meM mitroM, mantrI Adi parijanoM aura bhAbhiyoM ke sAtha bharata AhAra karate the / 28 saptAha maNDapa AyudhazAlA ko kahate the / isameM yuddha ke zastrAstra aura baraje Adi rakhe jAte the / 289 latAoM se bane maNDapAkAra gRha ko latAmaNDapa kahate the| DaoN0 dvijendranAtha zukla ke anusAra kSetroM, udyAnoM, saritAoM, tar3AgatIroM tathA sAgarabelA para maNDapa kA vikAsa huaa| ina maNDapoM kI racanA- kalA sabhA bhavanoM se aaii| eka do muNmaya athavA kASThamaya stambhoM ke nyAsa se evaM Upara kI chAvanI, vanazAkhAoM athavA tAlapatroM se sampanna kara choTe-choTe kAmacalAU maNDapoM kA Aja bho vinyAsa hama dekhate haiM / maNDapa ko Aja kI bhASA meM ma~r3havA tathA mahaiyA kahate haiM / isameM stambha vaura chAdya donoM Avazyaka haiN| cU~ki yaha eka prakAra kA kSaNika vivaza hai sammakA la koI bhI kASThapaThikA grahaNa karatI hai / 210 kAlAntara meM kendra stambha ke atirikta aneka stambha jor3akara vizAla maNDapa banAye jAne lage aura inase vizAla bhavanoM kA nirmANa huA / maNDapAkAra racanA hone ke kAraNa inako maNDapa ke nAma se kahA jAne lgaa| padmacarita meM ayodhyA meM aise maNDapa banAye jAne kA ullekha hai, jinameM hajAroM khambhe (stambha ) lage the, jo motiyoM kI suzobhita the, nAnA prakAra ke putakoM se yukta the tathA vividha prakAra bhavana - racanA -- padmacarita meM bhavana-racanA geha 292, 214 mandira 25 nilaya 16 sadma 297, Alaya' 298 mAlAoM se ke the / 211 / tt / rj T I " 1 AgAra AgAra 105 204 } P 299 vedama gRha *00, kUTa 302, caitva 303, zAlA' vimAna 305, maNDapa Adi ke rUpa meM milatI hai / sundara bhavana UMce-UMce zikharoM se yukta honA cAhie / 206 bhavana meM eka vizAla gaga ho / sambhavataH AMgana ko lambAI, caur3AI bhavana ke AkAra ke anurUpa banAI jAtI hogii| nAbhirAja ke bhavana kA A~gana ( ajira ) 288. padma0 84 / 14-15 / 290. dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 194 / 291. padma0 81 / 104 / 293. vahI, 83 / 41 / 295. vahI, 2139 / 289. padma0 12 / 181 / 297. vahI, 240 299. vahI, 53 / 203 / 301. vahI, 2037 / 303. vahI, 67115 / 205. vahI, 11234 | 292. padma0 6 / 130 / 294. vahI, 237 // 296. vahI, 240 / 298. vahI, 80 63 / " 300. vahI 53 / 266 / 302. bahI, 112 / 32 / 304. vahI, 68 / 11 / 306. vahI, 333332 | n 243
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti itanA bar3A thA ki vaha rathoM se, madosmata hAthiyoM se, vAyu ke samAna vegazAlI ghor3oM se, upahAra ke aneka dravyoM se yukta UMToM ke samUha se, chatra, camara, vAhna Adi vibhUti tyAgakara rAjAdhirAja mahArAja ke darzana ko icchA karane vAle maNDalezvara rAjAoM se tathA nAnA vezoM se Aye hue anya aneka bar3e-bar3e logoM se sadA kSobha ko prApta hotA rahatA thA / 100 ___ bhavanoM ko atyanta sapheda (athavA anya varNayuksa) nAnA AkAroM kA dhAraka tathA ratna Adi uttamottama vastuoM se pUrNa honA cAhie / 328 bhavana meM pakkA pharza honA cAhie / 309 padamacarita meM padmarAga, dadhirAga tathA vicitra-vicitra maNiyoM se ar3e phoM se yukta, jimameM motiyoM kI mAlAyeM laTakatI pIM, jo aneka vAtAyanoM (jharokhoM) se yukta the, aise bhavanoM kA varNana kiyA gayA hai / 310 bhavana meM uttamosama phala se mukta bhagIce tathA aneka dodhikArya (vApikAyeM) honA pAhie / 51 rAjA ke bhavana meM aneka gopura, koTa, sabhA, zAlAyeM, kUTa, prekSAgRha tathA kAryAlaya Adi honA Avazyapha thaa| rAma-lakSmaNa ke yahA~ aneka dvAroM tathA undha gopuroM se yukta indrabhavana ke samAna sumpara nandhAvataM bhavana ssaa| kisI mahAgiri ke zivaroM ke samAma nagA nApA kA koTA, vasano gA ko sabhA thii| candrakAntamaNiyoM se nirmita sudhImI nAma ko manohara zAlA yI, atyanta UMcA saba dizAoM kA avalokana karAne vAlA prAsAva-kuTa yA, vinyagiri ke samAna kaeNcA baddhamAnaka nAgakA prekSAgRha pA, aneka prakAra ke upakaraNoM se yukta kAryAlaya the, unakA garbhagRha kukkudI ke aNDe ke samAna atyanta AzcaryakArI thA / vaha garbhagRha eka khambhe para khar3A thA aura kalpavRkSa ke samAna manohara thaa|312 ____ bhavana kI bhUmiyo ghA~dI tathA svarNAdi ke lepa se sundara banAnA cAhie / mahala U~ce honA cAhie, inameM aneka stambha lagAye jAya, motiyoM Adi mAlAoM se suzobhita hoM, inameM aneka prakAra ke putaloM se yukta vividha prakAra ke maNDapa banAye jAyeM / daravAje kiraNoM se camakate hue bar3e-bar3e ratnoM se khacita kiye jAyaM / padmacarita meM hameM ayodhyA ke bhavanoM kI racanA isI prakAra kI dekhane ko milatI hai / 396 bhavana kA dvAra vizAla AkAra kA honA cAhie / 394 307. pama0 2181-83 / 309, vahI, 83318 / 311. vahI, 833191 313. vahIM, 81 / 112, 113-115 / 308. pama0 83 / 17 / 310. vahI, 14 / 129 / 312. vahI, 8314-8 / 314, vAhI, 71318 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 177 sapa-sabhA, dhApikA, vimAna tathA bAga-bagIce se suzobhita bhavana ko sadama kahate the / 15 rAyamAna ko rAsadA16 kaha : ya: / 3meM sajA loga rahate the / 17 rAjAoM ke sAtha-sAtha unake bhAI-bandhuoM ke rahane ke lie yaha upayukta hotA thaa|18 svarNamaya sadma (kAzcanasama11) bhI usa samaya banAye jAte the| geha-racanA kI dRSTi se kikupura nagara kA varNana prakaTa karane yogya hai / padmacarita ke anusAra kikupura nagara meM vidyAdharoM ne mahaloM kI aisI U~cIU~cI zreNiyA~ manAkara taiyAra kI thIM jinake sAmane usuGga daravAje the, jinakI dIvAleM maNi aura svarNa se nirmita thI, jo acche-acche barAmadoM sahita thA, ratnoM ke svambhoM para khar3I thIM, jinakI kapotapAlI ke samIpa kA bhAga mahAnIlamaNiyoM se banA thA aura aisA jAna par3atA thA ki ratnoM ko kAnti ne jisa amdhakAra ko saba jagaha khader3a diyA thA mAno use yahAM anukampAyaza hI sthAna diyA gayA paa| una mahaloM kI dehalI padmarAgamaNi se nirmita hone ke kAraNa lAla-lAla dokha rahI thii| unake baravAoM ke Upara aneka motiyoM kI mAlAyeM laTakAI gaI yauN| mAlAoM kA kiraNoM se ve aise jAna par3ate the mAno anya bhavanoM kI sunadaratA kI haMsI ur3A rahe ho / bhavanoM ke zikharoM ke Upara candramA ke samAna AkAra vAle maNi lage hue the / maNiyoM ke kAraNa rAtri ke samaya asalI candramA ke viSaya meM ama ho jAtA thaa| candrakAnta maNiyoM ko kAnti se vidyAdharoM ke geha uttama cAMdanI kI zobhA prakaTa karate the tathA unameM lage nAnA ratnoM kI prabhA se U~ce-U~ce toraNoM kA sandeha hotA thaa| gehoM ke maNinirmita phazoM para rasnamaya citra banAye gaye the / 320 gRha--sAmAnyataH gRha rAjanyavarga se lekara madhyamavarga taka ke vyaktiyoM ke hote the / pamacarita meM vizeSa varNana rAjanyavarga ke gRhoM kA hI milatA hai / isa dRSTi se bar3e-bar3e prAsAda aura gRhoM meM koI antara nahIM raha jaataa| 53. parva meM gRha aura cazma kA prAsAda ke artha meM prayoga karanA isakA bahuta bar3A pramANa hai / 12* sAmAnyataH gRha kI yaha vizeSatA thI ki usake vAtAyana sar3aka ke donoM ora khule rahate the| chata para alinda-jharokhe bhI hote the| gRha kA agrabhAga 315. padma0 534202 / 317, vahI, 49 / 48 / 319. vahI, 665 / 321. yaho, 53 / 264-266 / 316. pA0 6593 318. yahI, 51178 / 320. vahI, 6 / 124-130 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti mukha kahalAtA thA, jisako dUsare zabdoM meM hAra bhI kahate hai / hAra ke Upara toraNa hotA thA, jo matsya yA makara kI AkRti kA hotA thaa| mathurA kI kalA meM makarAti toraNa aneka upalabdha hai / toraNa bhavana kA sabase pahalA phATaka hotA thaa| yaha kabhI-kabhI asthAyI bhI hotA thaa| yahIM para atithiyoM ko agavAnI kI jAtI thI / 322 pavAcarita meM kUda ke samAna sapheda, mahAnIlamaNi ke samAna nIla, panarAgamaNi ke samAna lAla, puSparAja maNiyoM ke samAna prabhAsvara aura gamaNi ke samAna gahare mIla varNavAle gRhoM kA varNana bhAyA hai / 13 gRhoM meM suraMgeM hotI thii| ghora loga suraMga dvArA dUsaroM ke yahA~ jAte the / 324 mAmAnyataH yApattikAla meM ghara se bAhara nikalane ke lie isa prakAra kI suraMgeM banAI nAtI hoNgii| jisa uddezya ke lie gRha nirmita hotA thA usa uddezya ke AdhAra para usakA nAma par3a jAtA thaa| jaise-sUtigRha / 25 rAvaNa kA gRha imbhavana ke samAna thaa| usakA svarNamaya koTa thaa| tathA usameM aneka stambha lage hue the / 26 vezmara27 bhavanoM kA eka prakAra veSama hai / sAdhAraNa sApha, svaccha aura madhya bhavana ko vezma kahA jAtA hai| vezma meM upayoga kI sabhI vastuyeM vartamAna rahatI hai| vezma moSma Rtu meM sukhaprada hotA thaa| aisA pratIta hotA hai ki yaha zItala banAyA jAtA thaa| vAyu-praveza ke lie donoM aura gavAyA rahate the aura chata paryApta UMcI hotI thI / vezma dumaMjile aura timajile bhI hote the / 128 AgAra 329..-AgAra bhI ghara kA eka prakAra hai| DA0 nemicandra zAstrI ke anusAra bhAgAra aise bhavana ko kahA jAtA thA jisameM AMgana aura choTe upavana kA rahanA Avazyaka pA / AgAra kA jaisA varNana upalabdha hotA hai, usake AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA makatA hai ki vaha prAkAramaNDita hotA thaa| AgAra ko sAmAnya vyakti bhI pasanda karane the| yaha iMToM aura miTTI donoM se banAyA jAtA thA / iSTikAnirmita bhAgAra pakke hote pe aura mRtikA se banAe gae mAgAra kacce hote the / AgAra meM vAtAyana aura gavAkSa bhI rahate the| puSpa tathA latA bhI AgAra ke sAmane vAle AMgana meM zobhita rAhatI thIM / AgAra kA dvAra 322.0 nAmacandra zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita bhArata, 10304 / 323, pama0 8511, 512 324. patra0 5 / 103, 104 / 325. vahI, 7 / 213 / 326. vahI, 53 / 264-266 / 327. vahI, 53 / 203 / 328. DaoN. nemicandra zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR0 305 / 329. papa. 7 / 177, 12137 /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 179 vRhadAkAra rahatA thA aura usameM majabUta kivAr3a lagAe jAte the / AgAroM kA hI eka prakAra aTTAlikA aura talpa hai| aTTAlikA vastutaH lagAe prakoSTha vAle bhavana ko kahA jAtA hai / talpa kevala zikhara pradeza meM sthita kamare ko kahA jAtA hai / 110 padmacarita meM rAjagRha nagara ke AgAroM ke viSaya meM kahA gayA hai| ki ve AgAra chUne se pule sapheda mahaloM kI paMkti se laseM jAna par3hate the mAno TokiyoM se gar3ha candrakAnta maNiyoM se hI banAe gae hoM / 311 eka sthAna para savAgAra kA bhI ullekha huA hai / 232 geubryeog . 334 1 Alaya 2 - bhAlaya kA sAmAnya artha hotA hai nivaas| jisakA jahA~ nivAsa ho yaha usakA Alaya hai / jaise vidyAlayaH - vizvAyAH (vidyA kA ) Alaya (nivAsa) - vidyAlayaH / vidyA kA aho nivAsa ho vaha vidyAlaya kahalAtA hai / padmacarita ke rAvaNAlaya ( rAvaNa kA Alaya), zatrundamAlaye 15 (zatrudama kA Alaya) bAdi rAdhya isa ani ke prAMta hai| kAra kA thA ki jaba aGgada ke padAti usakI maNimaya bhUmi meM pahu~ce taba magaramacchoM se yukta sarovara samajhakara bhaya ko prApta hue pazcAt usa bhUmi ke rUpa kI nizca lasA dena jaba unheM nizcaya ho gayA ki yaha to maNimaya pharza hai taba kahIM Azcaryacakita hote hue Age bar3he / 336 sumeru kI guhA ke AkAra bar3e-bar3e ratnoM se nirmita tathA maNimaya toraNoM se dedIpyamAna aba bhavana ke vizAla dvAra para pahu~ce to vahA~ aMjanagiri ke samAna, cikane gaNDasthala vAle bar3e-bar3e dAtoM vAle tathA atyanta dedIpyamAna indranIlamaNi nirmita hAthiyoM ko dekhaa| hAthiyoM ke mastaka para siMha ke baccoM ne paira jamA rakhe the| una baccoM kI pUMcha Upara ko uThI huI gho| unake mukha dAr3hoM se atyanta bhayaMkara the, netroM se bhaya Tapaka rahA thA tathA unakI saTAe~ manohara thiiN| ina sabako sacamuca ke hAthI aura siMha 330. DaoN0 nemicandra zAstrI : nAdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR0 205 / 331. suSArasasamAsaGgapArAgArapaGktibhiH / kalpita zitAMzuzilAbhiriva kalpitam // papa0 237 / 333. padma0 80163 | 335. vahI, 38 / 82 / 332. padma0 3 / 172 334 bahI, 71 / 16 / 336. rAvaNAlayamAhAkSmAmaNikuTTimasaGgatAH / grahAvara saraso'bhizAstrAsamIyuH padAtayaH // padma0 71416 / rUpanizcalatAM dRSTvA nitamaNikuTTimAH / punaH prasaraNaM cakrurbhaTAH vismayapUritAH // padma0 71 / 17 /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 : padmavarita aura usameM pratipAdita saMskRti 137 bhavana meM Darate-Darate unhoMne ke samajha paidala sainika mayabhIta ho gae aura udvigna hokara bhAgane lge| bAda meM unake yathArtha rUpa ko jAnane vAle aGgada ne una paidala sainikoM ko bahuta samajhAyA taba bar3I kaThinAI se ve loga vApisa loTe / 358 isa prakAra praveza kiyA jisa prakAra kI mRgoM jhuNDa siMha ke sthAna meM praveza karata hai| bahuta se dvAroM ko lAMghakara jaba se Age jAne meM asamartha ho gae taba saghana bhavanoM kI racanA meM janmAndha ke samAna idhara-udhara bhaTakane lage / 139 ve indranIlamaNinirmita dIvAloM ko dekhakara unheM dvAra samajhane lagate the aura sphaTika maNiyoM se khacita bhavanoM ko AkAza samajha unake pAsa jAte the jisake phalasvarUpa donoM hI sthAnoM meM zilAoM se mastaka TakarA jAne ke kAraNa ye gira jAte the / ve atyadhika mAkulatA ko prApta hote the aura vaMdanA ke kAraNa unake netra banda ho jAte the / 240 kisI taraha uThakara Age bar3hate to dUsarI kakSa meM pahu~cakara phira AkAzasphaTika kI dIvAloM meM vega se TakarA jAte the / *49 unake paira aura ghuTane TUTa rahe the tathA ve lalATa kI coTa se tilamilA rahe the / aisI sthiti meM ve lauTAnA cAhate the para unheM nikalane kA mArga hI nahIM milatA thA / 342 jisa kisI prakAra indranIlamaNimaya bhUmi kA smaraNa kara ve lauTe to usI ke samAna dUsarI bhUmi dekha usase chakAe gae aura pRthvI ke nIce jo ghara bane the unameM jA gire| bAda meM kahIM pRthvI phaTa to nahIM gaI isa zaMkA se dUsare ghara meM gae aura vahA~ indranIlamaNimaya jo bhUmiyA~ thI, unameM jAna jAnakara ghore-dhIre kadama bar3hAne lage / 144 koI eka strI sphaTika kI sIr3hiyoM ke Upara jAne ke lie udyata bho, use dekhakara pahale to unhoMne samajhA ki yaha strI ara 337. parvatendraguhAkAre gambhIre bhavanadvAre mahAratna vinirmite | macitoraNabhAsure / padama 071 / 18 / aJjanAdvipratIkAzAnindranIlamayAn gajAn / stigaNDasthalAn sthUladantAnarayantabhAsurAn // padma0 71 / 19 / sihavAlAMdaca tanmUrddhanyastAGgrInRdvAladhIn / daMSTrAkarAlavadanAn bhISaNAkSAt sukesarAn || padma0 71120 / duSTvA pAdacarAstrastAH satyamyAlA mizaGkitAH / palAdhituM samArabdhAH prAptA vihvalatAM parAm || padma0 71 / 21 / 338. padma0 71122 / 339. padma0 71 / 23-24 1 340 vahI, 71 / 25-26 / 242. vahI, 71 / 28 / 344. vahI, 71 / 30 / 341. vahIM, 7127 / 343. vahI, 71 / 29
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 181 AkAza meM sthita hai parantu bAda meM pairoM ke rakhane uThAne kI kriyA se nizcaya kara sake ki yaha noce hI hUM / 345 he vilAsini ! mujhe mArga dikhAo' isa prakAra kaha kara kisI 346 stambha meM lagI zAlabhaMjikA kA hAtha pakar3a liyA / subhaTa Age calakara hAtha meM svarNamayI vetralatA ko dhAraNa karane vAlA eka kRtrima dvArapAla dikhAI diyaa| use kisI subhaTa ne pUchA ki zIghra hI zAnti kA mArga kaho / 347 detA? jaba kucha uttara nahIM nahIM hai, yaha kahakara kisI usakI aMguliyA~ cUra-cUra 149 parantu vaha kRtrima dvArapAla kyA uttara milA to are yaha ahaMkArI yuvaka kucha kahatA hI subhaTa ne use eka baMga meM thappaDa mAra dI, para isase ho gaI 48 bAda meM hAtha se sparza kara unhoMne jAnA ki yaha sacamuca kA dvArapAla nahIM, apitu kRtrima dvArapAla hai| aisA to nahIM hai ki kahIM yaha dvAra na ho kintu mahAnIlamaNiyoM se nirmita dIvAla ho, isa prakAra ke saMzaya ko prApta ho unhoMne pahale hAtha pasArakara dekha liyA / 350 una sabakI bhrAMti itanI kuTila ho gaI ki ve svayaM jisa mArga se Ae the usI mArga se nikalane meM asamartha ho gae, ataH nirupAya ho unhoMne zAnti jinAlaya meM pahu~cane kA hI vicAra sthira kara diyA / 351 pazcAt kisI manuSya ko dekha usakI bolI se sacamuca manuSya jAnakara usase kahA ki mujhe zAnti jinAlaya (zAntiharmyasya) kA mArga dilaao| usake nirdeza se ve zAnsi- jinAlaya meM pahu~ce / pRthvI ke bhItara vastuyeM chipAkara rakhane ke lie garbhAlaya banAe jAte the / inakA dUsarA nAma bhUmigRha thaa| eka bAra ayodhyA meM bharata ne jaba bherI bajavAI taba vahA~ ke kisI dhanI manuSya ne aniSTa kI AzaMkA kara apanI strI se kahA ki ye svarNa aura cA~dI ke ghaTa tathA maNi aura ratnoM ke piTAre bhUmigRha meM rakha do| rezamI vastra Adi se bhare hue ina garbhAlayoM ko zIghra ho banda kara do aura jo sAmAna asta-vyasta par3A hai use ThIka taraha se rakha do / 153 rAjabhavana ko rAjAlaya kahA jAtA thA / zatrudama kA bAlaya aneka prakAra ke nimbUddoM se yukta thA, raGga biraGgI dhvajAoM se suzobhita thA tathA sapheda meghAbalo ke samAna thA / 354 vibhISaNAlaya ke madhya meM zrI padmaprabha jinendra kA mandira thaa| yaha maMdira ratnamayI tAraNoM sahita yA svarNa ke samAna dedIpyamAna thA, samIpa , 345. padma0 71 / 31 / 347. vaho, 71 35 / 349. vahI, 71 37 // 351. vahI, 71 / 39 / 353. vahI, 65 / 17-18 346. ema0 71 / 34 / 348. vahI, 7136 / 350. vahI, 71138 / 352. vahI, 71 40 354. vahI, 3882
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 : padhacarita aura usameM pratipAdita saMskRti sthita mahaloM ke samUha se manohara pA, zeSa nAmaka parvata ke madhya sthita thA, svarNamaya hajAra stambhoM se yukta thA, uttama dedIpyamAna thA, yogya lambAI tathA vistAra se mukta thA, nAnA maNiyo ke samUha se zobhita thA, candramA ke samAna camakatI huI nAnA prakAra kI valamiyoM se yukta thA, jharokhoM ke samIpa laTakate hue motiyoM ke bAloM se suzobhita thA, aneka adbhuta racanAoM se yukta tathA pratisara Adi vividha pradeNoM se sundara thA aura pApanAzaka thA / 555 zAlamaJjikApA-Upara zAlabhaJikA pazabda AyA hai| DaoN. vAsudevazarA aprapAla ne apanI havarita ka ti vana' nAmaka graMtha meM isa zabda para acchA prakAza DAlA hai ! sAlamajikA zabda kA itihAsa bahuta purAnA hai / Arambha meM yaha striyoM kI eka krIr3A thii| sile hae sAla ke nIce eka hAtha se usakI hAlI jhukAkara phUla cunacunakara striyAM yaha khela khelatI thiiN| pANini kI mapaTAdhyAyI meM prAcAM krIDAyAM (6, 7, 74) nisya koDAjI bikayo: (2, 2, 17) aura saMjJAyAM (3, , 109) sUtroM ke udAharaNoM meM zAlabhajikA, ubAlaka puSpabhajikA Adi kaI krIDAoM ke mAma Ae haiM, jo pUrvI bhArata meM pracalita thiiN| vArasyAyana ko jayamaMgalA TIkA meM inakA vistAra se varNana kiyA gayA hai / bura kI mAtA mAyA devI lumbinI udyAna meM isI prakAra kI zAlamajikA mudrA meM khar3I thIM, jaba buddha kA janma huA thaa| dhIre-dhIre isa mudrA meM khar3I huI strI ke lie sAlajikA zabda rur3ha hI gayA / sAMcI, bharahuta ora mathurA meM toraNa ko baMDerI aura stambha ke bIca meM tirache zarIra se khaDI huI striyoM ke lie toraNazAlabhakSikA zabda cala gayA thaa| kuSANakAla meM azvaghoSa ne isakA ullekha kiyA hai / 157 isI mudrA meM khar3I huI sthI mUrtiyAM mathurA ke kuSANakAlIna vedikA-stambhoM para bahutAyata se milatI haiN| unake lie stambhazAlabhaMjikA zabda rUpa ho gyaa| khambhe para banI huI strI mUrti ke lie cAhe vaha kisI mudrA meM ho, yaha zabda guptakAla meM cala gayA thaa| 358 isI ko raviSeNa ne 'stambhasabhAsaktAmagRhItazAlamJikAm' pada dvArA vyakta kiyA hai / 355 355. padma0 80663-67 / 356. pa. 71 // 34 / 357. abalambya gavAkSapAparvamaranyA zayitA cApavibhugnagAtrayaSTiH / virarAja vilambicArahArA racitA toraNazAlabhaMjikaka / / -yuvacarita 5 / 52, (harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR061) 358. vAsudevazaraNa bhagnavAla : harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, pR. 61, 62 / 359. pp071|34 /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 183 prAsAda-prAsAda-racanA vAstukalA (sthApatya) kA eka mahatvapUrNa aMga hai| prAsApa zabda baise to ana-sAdhAraNa meM rAjAoM ke mahaloM ke lie prAyaH prayukta hotA hai parantu vAstuzAstrIya paribhASA meM prAsAda kA tAtparya visuddharUpa meM devamandira se hai| prAsAda meM rAja zabda jor3a dene se vaha rAjamahala kA bodhaka bana jAtA hai / ataH saMkSepa meM prAsAda zabda paramparA se devamandiroM evaM rAjamahaloM donoM ke lie prayukta huA hai| amarakoza meM 'hAdi dhanina vAsaH prAsAdo devabhUbhujAm' jo ullekha hai vaha uparyukta kathana kI puSTi karatA hai| zilparala meM likhA hai : 'devAdInAM narANAM ca yeSu ramyatayA ciram / manAMsi ca prasIdanti prAsAdAstena kIrtitAH / / ' arthAt jina bhavana-vizeSoM meM pASANa zilAoM, iSTikAoM tathA mudhA evaM vacalepa Adi dRr3ha vastu saMbhAroM se sthAyitva pradAna karane vAle vastusaundarya kI cira pratiSThA saMsthApita ho cukI hai aura isI saundarya ke kAraNa ye bhavana devAdika evaM manuSyAdi donoM ke manoM ko prasanna karate haiM, antaHkaraNa kI kalikA khilAte haiM, ata: ye bhavana prAsAda kahalAte haiN| padmacarita meM prAsAda zanda kA prayoga prAya: rAjaprAsAda ke lie hI huA hai| nAbhirAya ke kSetra ke madhya jI kalpavRkSa thA vaha prAsAda ke rUpa meM sthita thA aura atyanta UMcA thA 1' unakA vaha prAsAda motiyoM kI mAlAoM se vyApta yA, svarNa aura ratnoM se usakI dIvAleM banI thIM, bAyoM aura udyAna se suzobhita thA aura pRthvI para eka advitIya ho pA 12 bhImavana meM dazAnana kA jo prAsAda thA, usake sAta laNDa ye / / eka anya sthAna para rAvaNa ke prAsAda kI upamA zaka-prAsAda se dI gaI hai| isa prAsAda meM aneka stambha the / 14 rAjA janaka ne vidyAdharoM ke aise prAsAda dekhe the jinake zikhara sandhyA ke bAdaloM ke samAna suzobhita the, jo golAkAra sthita the tathA rAjaprAsApa kI sevA karate hue ke samAna jAna par3ate the|55 kSemAmali nagara meM lakSmaNa ne vimAna ke samAna AbhA vAle tathA patramA ke samAna dhavala uttamottama bhavanoM ko dekhA / ina saba ullekhoM se prAsAdoM ke saumya, racanA 360, dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 220, 221 / 361. papa. 3389 / 362. paya 3 / 90 / 263. vahI, 8 / 29, 30 / 354. vahI, 531264 / 365. vahI, 28584 / 366. vahIM, 28 / 80 /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : papracarita aura usameM prazivira saMskRti kAla mAdi kA jJAna hotA hai| eka ullekha ke anusAra prAsAdoM meM rone (gavAma) lagAye jAte the / 367 hayaM hayaM ko sAta maMjila vAlA bhavana kahA hai / harga kI chata bahuta U~cI hotI thI | mahAkavi kAlidAsa ne apane meghadUta kAvya meM hamyaM kA nirdeza kiyA hai / haH U~cI aTTAlikA vAle aise bhavana the, jinameM kapota bhI nivAsa karate the| amara koSa meM ( 'haryAdi ghaninAM vAsaH' amarakopa 2 / 2 / 9) ghanikoM ke bhavana ko harya kahA hai|37. mandira-mandira zabda ke do artha hai : bhavana tathA nagara / rAmarAGgaNa sUtradhAra (18 vA adhyAya) meM nagara-paryAyoM meM mandira zamda kA prathama ullekha kiyA gayA hai / amarakoza tathA anya kozoM meM mandira zanda bhavana-vAcaka hai| prAcIna bhArata ke itihAsa para daSTi DAleMge to patA calegA ki bahuta prAcIna nagara mandira sthAnoM ke vikAsa mAtra haiN| saMsAra ke anya prAcIna nagaroM kI yahI kayA hai / 36 prAcInakAla meM kisI devAyatana ke pUta pAvana bhUbhAga ke nikaTa thor3e se jijJAsu evaM sAdhaka sajjanoM ne sarvaprathama apane AvAsoM kA nirmANa kiyA / ghore-dhIre vaha sthAna apane nijI AkarSaNa se eka vizAla tIrthasthAna yA nagara meM pariNata ho gyaa| isake atirikta mandira padi sucAru rUpa se saMcAlita hai to usake nikaTa kisI surampa jalAzaya, puSkariNI athavA saritA kA honA Avazyaka hai| ataH jIvana kI atyanta mahattvapUrNa AvazyakatAoM meM jalapUrti kI sAdhana sampannatA ke kAraNa mandira ke sundara, svAsthyaprada evaM pAvana vAtAvaraNa ke kAraNa yahAM AvAsa sthApana sahaja ho jAtA hai / 85 papracarita meM rAjagRha nagara kA varNana karate hue kahA gayA hai ki use zatroM ne kAmamandira tathA vijJAna ke grahaNa karane meM tatpara manuSyoM ne vizvakarmA kA mandira ( vizvakarmaNa; mandiram ) samannA thA / 17deg padmacarita ke isa ullekha se uparyukta tathya kI puSTi hotI hai| sabhA--arthavaveda, taittirIya saMhitA, taittirIya brAhmaNa, chAndogya upaniSad Adi meM sabhAoM ke nirdeza Aye haiN| ati prAcIna baidika yugIna sabhAbhavanoM ke vinyAsa meM do hI pradhAna upakaraNa the-stambha tathA vediyaa| sabhA eka prakAra kA dvAra, bhitti Adi se virahita stambha-praghAna niveza thaa| prAcIna sabhAbhavana 367. padma0 19 / 122 / 367, nebhicandra zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR. 303 / 368. bhAratIya sthApatya, pR. 53 / 369. vahI, pR0 54 / 370. papA 239, 241 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 185 kI yaha rUparekhA sadA vartamAna rhii| bAda meM dvAroM aura bhittiyoM ko prakalpanA se ina bhavanoM ko anya bhavanoM ke sAdRzya meM lAne kI paramparA pallavita hii| sambhavataH yaha prabhAva rAjanaitika thA / sabhA rAjanaitika niveza kA eka pradhAna aMga thI jisako Ajakala kI bhASA meM darabAra ke mAma se pukArate hai / 171 pArita meM isa prakAra ke darabAra (rAjasabhA272) kA varNana kiyA gayA hai| 38veM parva meM kahA gayA hai ki samAJjali nagara meM lakSmaNa UMce-UMce deva mandira, kuMoM, vApikAoM, sabhAoM, pAnIyazAlAoM aura aneka prakAra ke manuSyoM ko dekhate hae praviSTa hae 1173 rAjasamA ke atirikta anya logoM kI samAyeM hotI thiiN| aSTAlika parva ke avasara para laMkA meM manuSyoM ne eka se eka bar3hakara sabhAyeM banAI thIM / 374 rAjasabhA ke cAroM ora bahuta bar3A khulA maidAna hotA thA jahAM para bahuta se loga Akara baiThate the| yaha maidAna rAjamahala kI dIvAroM se ghirA rahatA thaa| rAjamahala ke saghana gavAkSoM (khir3akiyoM) se striyA~ jhAMkakara sabhA meM hone vAle kAryakalApoM ko dekhA karatI thIM / 25 saghana gavAkSoM se eka prakAra kA dhuMdhalA citra hI dikhAI detA hogA ataH bhAge maidAna kI aura chapariyA~ (niyUha) banAI jAtI bhI, nA se sAsada vijnyaapn| se ho niyU~ha para bhAkara jitapayA lakSmaNa para mohita ho use zakti jhelane se izAre se manA karane lagI thI / 376 mahAbhArata meM sabhAoM ke bahuta sundara varNana milate haiN| mahAbhArata kA eka parva hI sabhAparva ke nAma se vikhyAta hai, jisameM indrasabhA, varuNasabhA, kuberasabhA tathA brahmasabhA ke varNana haiN| una sabhAbhavanoM meM prAcIna vaidika sabhA kI racanAprasasi hI dekhane ko milatI hai| gaNarAjyoM meM sabhAbhavanoM kI eka navIna paramparA vikasita huii| tatkAlIna samAbhavanoM meM na kevala rAjanItika carcA athavA vyavahAra-nirNaya hI sampanna hote the varan vANijya-bArtAoM ke lie bhI ve sthAnavizeSa upayukta samajhe jAte the| sabhAbhavana ke vikAsa kA tIsarA sopAna vaha thA aba sabhAbhavanoM meM manoraMjana, ita, Amoda, vAdavivAda tathA vibhinna pratiyogitAyeM pallavita huI / 377 pamacarita meM isa tIsare sopAna kI paramparA meM eka nRtya-sabhA kA varNana milatA hai jahA~ isa prakAra ko nartakiyoM ne 371. dvijendranAtha zukla : mAratIya sthApatya, pR0 193 / 372. pa. 38589 / 373. pa. 3863-64 / 374, vahI, 68 / 11 / / 375, vahI, 38 / 96 / 376. vahIM, 3897 / 377, dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR0 193 /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti nRtya kiyA ki ve matakriyA jisa sthAna meM ThaharatI zrI, sArI sabhA usI sthAna meM apane netra lagA detI thii| sArI sabhA ke netra usake rUpa se, kAna madhura svara se aura mana rUpa tathA svara donoM se majabUta baMdha gaye the / sAmanta loga nartakiyoM ko puraskAra dete-dese alaGkArarahita ho gaye the, unake zarIra para kevala pahinane ke vastra hI bAkI raha gaye the / 278 sabhA kA dUsarA nAma sadsa bhI milatA hai / sabhA ramaNIka udyAna meM bhI banAI jAtI thiiN| 463 parva meM pramadavana meM aneka khaNDoM se yukta sabhAgRha vidyamAna hone kA kathana raviSeza ne kiyA hai / 980 dIdhikA-rAjA bharata ke krIDAsthala (krIDanaka sthAna) meM sundara-sundara daudhikAoM ke hone kA kaSana 83veM parva meM kiyA gayA hai / 385 dIpikA eka lambI nahara hotI thI jo rAjamahaloM ke bhAgoM meM pravAhita hotI huI gRhodyAna saka jAtI thii| dIpikA ke bIca meM gandhodaka se pUrNa krIr3AvApiyA~ banAkara kamala, haMsa Adi ke vihArasthala banAye jAte the / 182 panavarita meM isa prakAra kI aneka dIpikAoM kA varNana hai jo uttamottama bagIcoM ke madhya meM sthita, aneka prakAra ke phUloM se suzobhita, uttama sIr3iyoM se yukta evaM krIr3A ke yogya thIM / 383 hI bAra chaThI-panI 'rATadI ke mAdoM kI mAlA kI vizeSatA thI / lambI hone ke kAraNa isakA nAma dIpikA par3A / 344 gavAkSa -rAvaNa ke rUpa kA varNana karate hae pacanarita meM kahA gayA hai ki jaba vaha nagara meM gamana karatA huA Age jAtA thA taba use dekhane ke lie striyA~ atyanta uskaNThita ho samasta kAryoM ko chor3akara jharokhoM meM A jAtI thii| gavAkSoM meM jhAMkate hue strImakha guptakAla kI vizeSatA thI / kAlidAsa ne likhA hai ki jhAMkate hue purastriyoM ke mukhoM se gavAkSa bhare hue the / 398 378, papra0 37.109-111 / 359. padma0 11018 / 380. bahI, 461152 / 381. baho, 83 / 42 / 382. harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 206 1 383. pama0 383342 / 384. harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 206 / 385. padmA 12137 ! 386 paya0 11 / 328, 329 / 387. vAsudevazaraNa apnavAla : harSacarita eka mAMskRtika adhyayana, __ -pR0 85, 86 / 288. sAndrakutUhalAnAM purasundarINAM mukhaiH gavAkSAH cyAptAntarAH // -raghuvaMza 75:11 /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 187 baoN0 kumArasvAmI ne bhAratIya rozanadAna yA khir3akiyoM (prAcIna vAtAyana 189, pAlI - vAtAnAma) ke vikAsa kA adhyayana karate hue batAyA hai ki zuGgakAla aura kuSANakAla meM bAtApAna tIna prakAra ke the-bedikA vAtApAna, jAla vAtApAma tathA zalAkA vAtApAna, kintu guptakAla kI vAstukalA meM soraNoM ke madhya meM bane hue vAtAyana gola ho gaye haiN| sabhI unakA gabAja (baila gola) yaha anvartha nAma par3A / 390 viSeNa ne nimita stAvapihitA banitAnanaiH padma0 28/16 ) inakI saghanatA kI ora saMketa kiyA hai / jAla ke samAna hone ke kAraNa inheM jAlaka bhI kahate the / 195 isa prakAra ke jo jAlaka maNiyoM se yukta yA maNinirmita hote the, unheM 'maNijAlaka' kahA jAtA thA |392 kI A~kha ko taraha am milA " krIDanaka sthAna 11 - ( krIDAsthala) padmacarita meM bharata ke aise krIDanaka sthAna yA krIDAsthala kA varNana kiyA gayA hai jo niSyU~ hai ( chaparI ) valabhI (aTTAlikA, vaGga (zikhara) pravaNa ( dehalI) kI manohara kAMti se yukta paMktibaddha racita bar3e-bar3e prAsAdoM (mahaloM) se suzobhita thA, jahA~ ke pharza (kuTTima) mAnA prakAra ke raGga ra maNiyoM se bane hue the, jahA~ sumdara sundara dIrghikAyeM thIM, jo motiyoM ko mAlAoM se vyApta thA, svarNajaTita thA, jahA~ vRkSa phUloM se yukta the, jo aneka AzcaryakArI padArthoM se vyApta thA, samayAnukUla mana ko haraNa karane vAlA thA, bA~surI (vaMza) aura mRdaGga (suraja) ke khajane kA sthAna thA, sumbarI striyoM se yukta thA, jisake samIpa hI kapoloM se yukta hAthI vidyamAna the, jo mada kI sugandha se suvAsita thA, ghor3oM ko hinahinAhaTa se manohara thA, jahA~ komala saMgIta ho rahA thA, jo nAnA ratnoM ke prakAzarUpI paTa se AvRta yA tathA devoM ke lie bhI rucikara thaa| isa varNana ko dekhakara aisA lagatA hai mAno krIDanaka sthAna ke bahAne raviSeNa sundara rAjaprAsAda kA hI varNana kara rahe hoN| sundara rAjaprAsAda nikyU~ hai, balabhI, zRGga aura praghaNa se yukta hotA hai / usameM acchA pharza hotA hai / snAna Adi ke lie suvAsita jala se paripUrNa doSikAyeM honA to usa kAla ke rAjaprAsAda kI vizeSatA hI mAnI jAtI thI / prAsAda ke anta:pura meM sundara striyoM kA nivAsa hotA hI thaa| mukhya bhavana ke sAtha-sAtha usase 389. 10 19 / 122 / 390 harSacarita eka sAMskRtika adhyayana | 391. padma0 19 / 122 / 393. vahI, 8341-45 / 392. padma0 191122 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 : pacarisa aura usameM pratipAdita saMskRti saTe hue manma bhavana bhI hote the jahAM azvazAlA, gajavAlA Adi kA nirmANa kiyA jAtA thaa| vinoda ke nRtya, gIna, vAdina bhI rAjaprAsAdoM meM huA karate prapA314-(pAnIyazAlA yA pyA) prAcInakAla meM sthAna-sthAna para logoM ko pAnI pIne ke lie pyAU (prapAH) banAI jAtI thIM / nijI uddezya kI pUrti ke sAtha-sAtha inase janakalyANa bhI hotA thA / the pyAka nagaroM115 udyaanoN31|| tathA mandiroM ke sAtha-sAtha poM) (mAgoM) meM bhI banAI jAtI pii| mArga meM banAI gaI prapAoM ke Upara vRkSoM kI chAyA hotI yo / inake pAnI ko raviSeNa ne saba prakAra ke rasoM se yukta (sarvarasAnvitAH) kahA hai 1318 kUTagRha-bhavana-nirmANa ke prakAroM meM eka kUTaracanA bhI hai| padmacarita meM minaphUTa319 bhAnukUTa40deg tathA prAsAdakUTa 1 kA ullekha milatA hai| rAma, lakSmaNa tathA zatrughna kA atyanta UMcA saba dizAoM kA avalokana karAne vAlA prAsAdaphuTa thaa| 112 parva meM pAdukadhana ke jaina-bhavana janmadira) kA raNana karate hue isakI upamA bhAnukUTa se dI gaI hai tathA mandira ko usamosama prAkAra, toraNa, U~ce-kece gopura, nAnA raMga kI patAkAoM, svarNamaya stambhoM evaM gambhIra tathA sundara chajje se yukta batalAyA hai| hA0 dvijendranAtha zukla ne hemakUTa ko paMdhazAla-bhavana (dvizAla + vizAla ke saMyojana se) kA eka prakAra mAnA hai / isa mAdhAra para uparyukta kUToM ko bhI isI zreNI meM rakhA jA sakatA hai / samavasaraNa-tIrthakara bhagavAna kI yaha sabhA, jisameM virAjamAna hokara ve dharmopadeza dete hai, samavasaraNa kahalAtI hai| samavasaraNa meM tIna koTa banAe jAte hai|403 koToM kI cAroM dizAoM meM cAra gopura hote hai jo bahuta hI Uce hote hai| ina gopuroM meM cAra bApiyA~ hotI haiM / 04 gopura aSTamaMgalavya se yukta hote haiM tathA inako zobhA adbhuta hotI hai| 101 samavasaraNa meM sphaTika kI 394. pa10 38563 / 395. padma0 38 / 63 / 396, vahI, 46 / 152 / 397. vahIM, 68011 398. reNukaNTakanirmuktA rathyAmArgAH sukhAvahAH / mahAttaskRtacchAvAH prapAH sarvarasAnvitAH / / padma0 3 / 325 / 399. pana. 112 / 32 / 400, padma 11244 / 401. vahIM, 83 / 6 / 402. vahI, 83 / 6 / 403. vahIM, 2 / 1351 404. vahI, 21136 / 405. vahI, 2 / 137 /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 189 yaha samasva yaha kalpavRkSa ke dIvAloM se bAraha koThe bane hote haiM jo pradakSiNA rUpa se sthita hote haiM / 40 bIca meM azoka vRkSa ke nIce sihAsana para tIrthaMkara virAjamAna hote haiM, yaha azoka vRkSa pArthiva hotA hai| isakI zAkhAyeM baiDUrma maNi kI hotI hai, yaha komala pallavoM meM zobhAyamAna hotA hai| phUloM ke gucchoM kI kAmsi se dizAoM ko vyApta karatA huA atyadhika suzobhita hotA hai| samAna ramaNIya hotA hai, isake patte hare tathA saghana hote haiM aura yaha nAnA prakAra ke ratnoM se nirmita parvata ke samAna jAna par3atA hai| tIrthaMkara kA siMhAsana nAnA ratnoM ke prakAza se indradhanuSa ko utpanna karatA hai, divya vastra se AcchA dita hotA hai, komala sparza se manohara hotA hai, tInoM lokoM kI prabhutAsvarUpa tIna chatroM se suzobhita hotA hai, devoM dvArA barasAe phUloM se vyApta rahatA hai / bhUmaNDala para vartamAna rahatA hai tathA yakSarAja ke hAthoM meM sthita camaroM se suzobhita hotA hai / dundubhi mAjoM kI zAntipUrNa pratidhvani vahA~ nikalatI hai / ' sUrya ke prakAza ko tiraskRta karane vAle prabhAmaNDala ke madhya meM tIrthaMkara bhagavAn virAjamAna hote haiM tathA gaNadhara ke dvArA prazna kiye jAne para dharmopadeza dete 6 / 40 ** jinendrAlaya 4.09. yaha OM ke zikharoM se yukta mandira (bevAlaya ) hotA thA / praveza karate samaya isameM sabase pahale bAhya kakSa milatA thA / 410 adhika bhIr3a ekatrita hone para sambhavataH loga yahA~ ruka jAte hoNge| vizeSa mahotsava bAvi ke avasara para bhI loga yahA~ ekatrita ho jAte hoNge| yaha aneka stambhoM se yukta hotA thA / 411 rAvaNa kA zAntinAtha jinAlaya sphaTika se nirmita hone ke kAraNa isameM sphaTika ke khambhe lage the / 412 vahAM kI uttamottama vastuoM ke kAraNa loga, 'yaha Azcarya dekho, yaha Azvarya dekho' isa prakAra kahakara paraspara eka dUsare ko uttama vastuyeM dikhalAte the / 41* bAhya kakSa ke bAda madyamaNDapa) 414 milatA thA / ise mandira kA garbhagRha kahA jA sakatA hai / isakI dIvAloM para jinendra bhagavAn ke mUka citra banAe jAte the| yahIM sAmane jinendra pratimAyeM bhI virAjamAna hotI thIM / jinendrAlaya kI ye vizeSatAyeM 71veM parva meM kie gae zAnti - jinAlaya ke varNana se prApta hotI haiM / anyatra varNana ke AdhAra para jJAta hotA hai ki mahA 406. padma0 2 / 138 / 408. vahI, 21153-154 / 410. vahI, 71 / 47 / 412. vahI, 71143 | 414, vahI, 71 / 48 407 padma0 2 / 147-152 / 409. vahI, 95 / 37 / 411. nahI, 71143 413. vahI, 71 44
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ; parita aura usameM pratipAdita saMskRti parvata (sumeru parvata), kI guphAoM ke samAna jinAlayoM ke vizeSa dvAra banAe jAte the| vAroM para hAra Adi se alaMkRta pUrNa kalaza sthApita kiye jAte the / 415 mandioM kI svarNamayI lamdI daur3I dInAloM para maNimaya citroM se citta ko AkarSita karane vAle citrapaTa phailAye jAte the / 411 svarNamayI dIbAloM aura maNiyoM ke abhAva meM bhI usa samaya citrapaTa mandira kI dIvAloM para phailAne kI paramparA rahI hogii| stambhoM ke Upara atyanta nirmala evaM zuddha maNiyoM ke darpaNa (athavA sundara darpaNa) lagAe jAte the aura gavAzoM (jharokhoM) ke anamAga para svaccha nijhara (jharana) ke samAna atyanta manohara hAra laTakAye jAte the| 17 manuSyoM ke jahA~ caraNa par3ate the, aisI bhUmiyoM para pAMca varNa ke ratnamaya cUrNoM se nAnA prakAra ke bela yUTe khIMce jAte the|418 jinameM sau athavA hajAra kalikAyeM hotI zrI tathA jo lambo maNDI se yukta hote the, aise kamala una mandiroM ko dehaliyoM para rakhe jAte the / 419 hAtha se pAne yogya sthAnoM meM matta strI ke samAna zabda karane vAlI ujjvala choTI-choTI ghaMTiyAM lagAI jAtI thIM 1420 dakSalakSaNa parva yA anya samArohoM para athavA kahIM-kahIM sadaiva isa prakAra kI hAMDiyA laTakA kara zobhA karane kI paramparA aba bhI hai| sugandhi se bhramaroM ko AkarSita karane vAlI, uttama kArIgaroM se nirmita nAnA prakAra kI mAlAyeM phailAI jAtI thIM / sundara vastroM se dvAra kI zobhA kI jAtI thI tathA kahIM vibhinna prakAra kI pAtuoM ke rasa se dIvAloM ko alaMkRta kiyA jAtA thA / 121 Upara jina mAkarSaka citrapaToM ke phailAe jAne kA ullekha hai, unameM adhikatara jinendra bhagavAn ke caritra se sambandha rakhane vAle citrapaTa hI phalAe jAte the / 22 jinendrAlaya ke jo varNana upalabanna hote hai, unase mAta hotA hai ki isa prakAra ke adhikAMza Alaya mandiroM kA nirmANa AvAsagRhoM, mahaloM Adi meM hotA thaa| eka hI zAnti-jinAlaya ke lie zAntibhavana,423 zAnti-geha,424 bAntyAlaya,425 zAnti-hamme, 26 zAntinAtha-bhavana,427 (zAntinAtha) sadama, 14 zAntaH paramAlayam422 zabdoM kA prayoga yaha sUcita karatA hai ki bhavana, geha, Alaya, hamme 415. papa0 95 / 381 416. para. 95139 / 417. vahI, 95/40 ! 418, vahI, 95 / 41 / 419. vahI, 95 / 42 1 420. vahI, 95 / 43 1 421. vahI, 29 / 5 / 422, vaho, 5621 / 423. vahI, 71 / 33 / 424. vahI, 71 / 35 / 425. vahI, 71 // 39 / 426. vahIM, 71 / 41 / 427. vahI, 71542 / 428, bahI, 71 / 44 / 429. vahI, 71649 /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 191 tathA satra kI racanAoM meM sAmAnyataH koI bheda nahIM mAnA AtA thaa| prAcIna kAla meM nizcaya hI ye yA inameM se adhikAMza zamda alaga-alaga prakAra ke apanoM ke vAcaka the, kintu raviSeNa ke kAla taka Ate-Ate ye zabda eka dUsare ke paryAyavAcI bana gae the, aisA uparyukta prayogoM se siddha hotA hai / jinamezma zamda bhI jinendrAlaya kA vAcaka ho gayA thA, kyoMki 28 parva meM jinavezma kA jo varNana AyA hai tadanusAra usameM (ratnamaya) vAtAyana the, (svarNamaya) hajAroM stambha the tathA meru ke zikhara ke samAna prabhA thii| mahApITha (bhUmikA) baJa-nipaJca ke samAna thii| 31 meM sabhI vizeSatAyeM upari likhita Alaya meM samAhita ho jAtI haiM / Age isako upamA raviSeNa ne indra ke krIr3AgRha tathA naumdAlaya 32 se dI hai| isase bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki mAlaya, gRha tathA vaizma totoM meM koI bheda nahIM mAnA jAtA thA 1 jinAlayoM kI zobhA ke lie usa samaya udyAna bhI banAye jAte the|14 caitya35-Upara jinAlaya ke jisa rUpa kA varNana kiyA gayA hai usI ke bRhad rUpa caitya AvAsagRhoM ke mAma na hokara svatantra rUpa se banAe jAte hoMge / ina caityoM meM sudRr3ha stambha lagAe jAte the / kahIM-kahIM ye stambha ratna aura svarNa ke bane hote the / 435 caitya yogya cor3AI tathA UMcAI se yukta hote the| pe jharokheM, mahala (harmya) parabhI (chaparI) Adi kI racanA se supomita hote the|43 inameM aneka zAlAyeM nirmita hotI tho| inake bar3e-bar3e dvAra toraNayukta hote the| inake cAroM bhora parikhA khodI jAtI thiiN| sapheda aura sundara patA. kAoM meM ye yukta hote the| inake andara bar3e-bar3e ghaMTA lagAe jAte the / inameM saba prakAra ke lakSaNoM se yukta paMcavarNa kI jinapratimAyeM suzobhita hotI thii|435 ye mandira parama vibhUti se yukta rahate the / 440 inameM jharokheM bane rahate the / jharokhoM meM motiyoM kI mAlAyeM laTakA dI AtI thIM / 445 U~ce-UMce toraNoM tathA bajAoM meM choTI-choTI ghaNTiyoM se yukta motiyoM kI mAlAyeM, citra-vicitra ghamara, maNimaya phAnUsa, darpaNa tathA vegele (budbudAvatyaH) lagAye - - 43. pama0 28 // 10 // 431. padma0 28188 / 432. vahI, 28191 / 433. vahI, 28192 / 434. vahI, 6721 / 435. vahI, 33.333 / 436, vahI, 7338 / 437, vahI, 40128 / 438, bahI, 40 / 29 / 439. vahI, 40132 / 440, vahI, 67 / 18 / 441. vahI, 32338 /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti jAte the / 442 dvAroM para vastra tathA kadalI Adi se zobhA kI jAtI thI / 41 kaNikAra, mati muktaka, kadamba, sahakAra, campaka, pArijAta tathA madAra Adi ke phUloM se nirmita mAlAoM se mandira sajAyA jAtA thA / 444 ratnamayI 45 mAlAoM ke lagAye jAne kA bhI ullekha milatA hai| caityoM meM aneka prakAra ke maNiyoM ke khela-baTe lagAye jAte the| 441 caityabhami meM vistata vedikAyeM banI hotI thii| ye vedikAya vayaM maNinirmita dovAloM tathA hAthI. siMha Adi ke citroM se alaMkRta rahatI thii| mRdaGga, bAMsurI, suraja, mAMjha, nagAr3e tathA zaMkhoM ke zabdoM se caityoM kA vAtAvaraNa saMgItamaya banAyA jAtA pA / 447 caMtya ko caityAlaya bhI kahate the / 48 kRtrima caitya ke atirikta bhAtrima 45 caityoM kA bhI ullekha milatA hai| vimAna-bhimAna-racanA kI dRSTi se padmacarita meM puSpaka vimAna kA sarcazreSTha varNana upalabdha hotA hai| aSTama parva ke varNana ke anusAra puSpaka vimAna atyanta sundara thA, zikhara yukta pA, zikhara meM vibhinna prakAra ke ratna jar3e the / vAtAyana (marokhe) usake netra the| usameM motiyoM kI jhAlara lagI huI thI. jhAlara se nirmala kAnti kA samUha nikalatA thaa| usakA agalA bhAga pAmarAgamaNiyoM se banA thaa| kahIM-kahIM indranIlamaNiyoM ko pramA usapara AvaraNa kara rahI thii| caityAlaya, bana, makAnoM ke agrabhAga, nAyikA tathA mahala Adi ge yukta hone ke kAraNa vaha kisI nagara ke samAna U~cA jAna par3atA thaa| yaha bahuta hI U~cA thA tathA devabhavana ke samAna jAna par3atA pA / 50 442. padma0 4012-13 / 443, papa0 68013 / 444, vahI, 68016-17 / 445. vahI, 23 / 15 / 446. vahI, 23 / 13 / 447. vahI, 40 / 30-31 / 448. vahIM, 3 / 45 / 449. vahI, 98156 / 450. atha pravatita tasya manoja bAnadAdhipam / pratyuptaratnazikharaM vAtAyanavimocanam / / pa0 8 / 253 / muktAjAlAmuktena samUhemAmalasviSAm / samutsRjapivAjasamanu svAmiviyogataH / / padmA 8 / 254 / padmarAgavinirmANamagradeza paNDranA / tADanAdiva saMprAptaM hRdayaM ramatatA parAm / / padma0 85255 / indranIlaprabhAjAlakUtaprAvaraNaM kvacit / zokAdiva pariprApta zyAmalatvamadArataH / / pana0 8 / 256 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 193 narayAna51-(zivikA 452, pAlako) naravAna kA jo varNana papracarita meM upalabdha hotA hai usake mUladravya (kASTha) tathA parimANa Adi para koI vizeSa prakAza nahIM par3atA, kevala usake bhAlaMkArika svarUpa para prakAza par3atA hai| tadanusAra narayAna ke Upara patAkA phaharAI jAtI thIM / 753 inako ratna aura svarNa se dedIpyamAna kiyA jAtA thaa| choTe-choTe gole, darpaNa, phAnUsa tathA nAnA prakAra ke camaroM se unheM sundara banAyA jAtA thaa| sAtha hI sAtha divya kamala (sundara kamala) tathA nAnA prakAra ke belabUToM se unheM susajjita kiyA jAtA thA tathA mAlAoM se inakI zobhA bar3hAI jAtI thI / 454 vairAgya hone para bhagavAna RSabhadeva jisa zivikA para ArUr3ha hokara dhana ko gaye the vaha zivikA ratnoM kI kAline nikAyoM ko karata rhii| jaga ora candramA kI kiraNoM ke samUha ke samAna caMbara DulAye jA rahe the / pUrNa candramA ke samAna usa para darpaNa lagA huA thA / vaha bubud ke AkAra ke maNimaya golakoM sahita po / usakI AkRti arddhacandrAkAra thii| patAkAmoM ke vastroM se usakI zobhA bar3ha rahI thii| vaha divya mAlAoM se sugandhita thI, motiyoM ke hAra se virAjamAna thI, dekhane meM sundara thI, vimAma ke samAna jAna par3atI thI tathA choTI-choTI ghaNTiyAM usameM runajhuna zabda karatI thIM / 455 / siMhAsana56-isako siMhaviSTara457 bhI kahate the / mAnasAra ke anusAra siMhAsana yayAnAma usa Asana ko kaheMge jisameM siMha kI pratimA banI ho / RSabhadeva kI mAtA ne svapna meM aisA hI siMhAsana dekhA thA jo bar3e-bar3e siMhoM se yukta, aneka prakAra ke ratnoM se ujjvala, svarNanirmita tathA bahuta UMcA thaa| 458 siMhAsana sabake baiThane kI vastu nahIM hai, yaha kevala rAjAoM ke lie hI ucita hai / siMhAsanoM kA vizeSakara rAjAoM ke abhiSeka ke samaya prayoga kiyA jAtA patyakAnanadAdyAlovApyantarbhayanAdibhiH / sahita nagarAkAraM nAnAzastrakRtakSatam / / papa 8 / 257 / bhUtyairuvAhRtaM tujhasuraprAsAdasagnibham / vimAna puSpakaM nAma vihAyastalamaNDanam / / papa0 8 / 258 / 451. pA0 113 / 19 / 452. papra0 3 / 278 / 453. vahI, 113 / 21 / 454. vahI, 113 / 20-21 / 455. vahI, 31275.278 / 456. vahI, 2 / 111, 2041 / 457. vahI, 31177 / 458, vahI, 3 / 135 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 : pacarita laura usameM pratipAdina saMskRti thaa| ataeva rAjocita siMhAsama ke kaI upavarga:59 varNita hai / jaise-maMgala, vIra tathA vijaya Adi / zayyA -zampA ke lie dUsarA pAnda zayana' (pA pAyanIya) bhI ApA hai| rAma, lakSmaNa, bharata tathA zatrughna ke ambhojakAMDa nAmaka pAzyAgRha meM sthita zacyA sukomala sparza se yukta tathA siMha ke samAna pAyoM para sthita thii| 12 rAnI kekazI kI zayyA vizAla, sundara tathA kSaurasamudra ke samAna thI / usapara ratnoM ke dIpakoM kA prakAza phaila rahA thA, rezamI vastra biche hue the, yaSeSTa gahA (gallaka) milA huA thA tathA raMga-biraMgI takiyA (upadhAnaka) rakhI huI thIM / usake samIpa hAtho dA~ta ko bano caukI rakhI yo / 413 yadyapi padmacarita meM sthApatya ko aneka zreSTha kalAkRtiyoM ke varNana milate hai, tathApi samakSa kavikalpanA meM lipaTa hone ke kAraNa unase yaha patA nahIM calatA ki ina bhavanoM meM kaisI nirmANasAmagrI prayukta hoto thii| kavi sarvatra maNi jaTita vAtAyanoM, zikharoM, sphaTika ke pharzoM tathA svarNa-rajata kI dIvAroM kI prazaMsA meM baha gayA hai| vastutaH sone-cAMdI kA itanA prasara upayoga taba kiyA jAtA thA yA nahIM, maha bhAja nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA, para purAtattvaviSayaka khudAI se pramANita hotA hai ki svarNakAra aura maNikAra kI kalAoM meM prAcIna bhAratIyoM ne bahuta unnati kara lI thI / vividha kalAyeM uktikauzala kalA-ukticitrya vAdavijaya aura manobinoda kI kalA hai| bhAmaha ne batAyA hai ki vanokti hI samasta alaMkAroM kA mUla hai aura vakrokti na ho to kAzya ho hI nahIM sktaa| bhAmaha kI pustaka par3hane se yahI dhAraNA hotI hai ki kokti kA artha unhoMne kahane ke vizeSa prakAra ke DhaMga ko hI samajhA thaa| ve spaSTa rUpa se ho kaha gaye hai ki 'sUrya asta huA, candramA prakAzita ho rahA hai, pakSI apane ghoMsaloM meM jA rahe haiM' ityAdi vAkya kAvya nahIM ho sakate, kyoMki ina kathanoM meM kahIM vana yA bhaGgimA nahIM hai / padmacarita meM kekayA ko uktivaicitrya kI kalA meM nipuNa batalAyA hai| -.. ... - - 451. dvijendranAtha zukla : bhAratIya sthApatya, pR. 203 / 460. paca0 83 / 10 / 461. pA. 7173, 224 / 462. vahI, 63 / 10 / 463. vahI, 7171-1733 464. hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, 10 120 / 465. pAna0 24 // 35
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 195 ukti kauzala ke bheda --- ukti kauzala ke aneka bheda hote haiN| vizeSa rUpa se sthAna, svara, saMskAra, vibhyAsa, kAku, samudAya, virAma, sAmAnyAbhihita, samAnArthasva aura bhASA kI apekSA uktikozala ke bheda kiye gaye haiM / 4 sthAna - urasthala, kaNTha aura mUrddhA ke bheda se sthAna sIna prakAra kA hotA hai| svara -- paja, RSabha, gAMdhAra, gAthA, pancama kSetra aura niSAra the hAtha svara hote haiM / 438 saMskAra -- lakSaNa aura uddeza athavA lakSaNA aura amiSA kI apekSA saMskAra do prakAra kA hotA hai / 439 vinyAsa - pada, vAkya, mahAvAkya Adi ke vibhAgasahita jo kathana hai vaha vinyAsa kahalAtA hai / 40 kAku - sApekSA tathA nirapekSA ke bheda se kAku do prakAra kI hotI hai / 471 samudAya --gadya, padya aura mizra (campU) ke bheda se samudAya tIna prakAra kA hotA hai / 472 virAma - kisI viSaya kA saMkSepa se ullekha karanA virAma kahalAtA hai | 473 sAmAnyAbhihita -- ekArthaka athavA paryAyavAcI zabdoM kA prayoga karanA sAmAnyAbhihita kahalAtA hai / 474 samAnArthatA - eka zabda ke dvArA bahuta artha kA pratipAdana karanA samA mAtA hai / 475 bhASA - Arya, lakSaNa aura mleccha ke bheda se bhASA tIna prakAra kI hotI 2009 hai / " lekha -rUpa jo vyavahAra hotA hai use lekha kahate haiM / 177 466. patha0 24 / 27-28 / 468. vahI, 248, 24/29 / 470. vahI, 24130 / 472. yahI, 24/31 474. vahI, 14 / 32 | 476. vahI, 24133 / 467. padma 24129 / 469. vahIM, 24 / 30 1 471, vahI, 24/31 473. vahI, 24:32 / 475. vahI, 24135 / 477. vahI, 24 34 |
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti jAti-lekhasahita uparyukta bhedoM (Arya, lakSaNa aura mleccha) ko prApti mAtRkAe~-sAdhAraNataH vargoM ko pRthak-pRthak athavA varNamAlA ko samudita rUpa meM mAtRkA kahA jAtA hai / 475 ina mAtRkAoM aura uparyukta jAtiyoM sahita jo bhASaNacAturya hai use uktiko zala kahate haiN|440 / pustaka miTTI, lakar3I Adi se khilonA banAne ke kArya ko pustakarma kahate haiM / kSaya, upacaya aura saMkrama ke bheya se pustakama tIna prakAra kA hotA hai / / 81 kSayajanya pustakama-lakar3I Adi ko chola-chAlakara ko khilaune Adi banAye jAte haiM use bhayajamya pustakarma kahate haiM / 482 upacayajanya pustakama-Upara se miTTI Adi lagAkara jo khilaunA Adi banAye jAte haiM use upacayajanya pustakarma kahate hai| 183 saMkramajanya pustakarma-jo pratibimba aryAla sAMdhe Adi DhAlakara banAye jAte hai use saMkramajanya pustakarma kahate haiM / / 64 pustakarma ke eka anya prakAra se cAra bheda 45 hote haiM-yantra, niyantra, sacchidra tathA nizchidra / yantra-2 khilaune jo yantracAlita hote haiN| niyantra-ve khilaune jo bimA yantra ke hote haiN| sacchidra-trai khilauna jo chidrasahita hote haiN| nizchidra-ve khilaune jo chidrarahita hote hai| patraccheda-kiyA pattiyoM ko kATa-chA~Takara vibhinna AkRtiyA~ banAne ko patramchedha kahate haiN| lalitavistara meM kalAoM kI sUcI meM isako bhI sthAna diyA gayA hai| patraccheda-kriyA patra, vastra tathA svarNAdi ke Upara kI jAtI hai| yaha spira aura caMcala ke bheda se do prakAra kI hotI hai|487 478. paNa 24 // 34 // 459. padma: 24 // 34 / 480. vahI, 24 / 35 / 481. vahI, 24 // 38 1 482. vahI, 24 / 38 / 483. vaho, 2439 / 484. vahIM, 24 // 39 / / 485. vahIM, 24 // 40 // 486. kaoN0 hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, pU. 157] 487. pa0 24 // 43 /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 197 patraccheda ke bheda-patraccheda tIna prakAra 48 kA hotA hai| 1. buSkima, 2. chinna aura 3. avizanna / buSkima-suI athavA danta Adi ke dvArA jo banAyA jAtA hai use buSkima kahate haiM / 89 chinna-jo kecI Adi se kATakara banAyA jAtA hai tathA anya avayavoM ke sambandha se yukta hotA hai use linma kahate haiM / 450 acchinna-jo kaico Adi se kATakara banAyA jAtA hai tathA anya avayavoM ke sambandha se rahita hotA hai use acchinna kahate hai|51 - mAlAnirmANa kI kalA mAlAnirmANa kI kalA cAra 452 prakAra kI hotI hai-AI, zuSka, tadummukta aura midha / Ardra-gIle (tAje) puSpAdi se jo mAlA banAI jAtI hai use AI kahate hai / 11 zuSka-sUkhe patra Adi se jo mAlA banAI jAtI hai use zuSka kahate tadunmuka (tadujjhita) cAvaloM ke sIya athavA javA Adi se jo mAlA banAI jAtI hai use tadumita kahate haiM / 415 mitra-jo mAlA uparyukta tInoM ke mela se banAI jAtI hai use mizra kahate yaha mAlyakarma raNaprabodhana, vyUhasaMyoga Adi bhedoM sahita hotA hai / gandhayojanA sugancita padArtha nirmANa rUpa kalA ko gandhayojanA kahate haiM / 494 gandhayojanA ke aMga-yonidravya, adhiSThAna, rasa, vIrya, kalpanA, parikarma, guNadoSavijJAna tathA kauzala ye gandhayojanA ke aMga 98 hai| 488. padma0 24 / 41 / 490, vahI, 24142 / 492. vaho, 24 // 44 / 494. vahI, 24|45 / 496. vahIM, 24645 / 498. vahI, 24|47 / 489, padma 24|41 / 491. vahI, 24|42 / 493. vahIM, 24 / 44 / 495. vahI, 24145 / 497. bahI, 24|46 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti yonidravya-jinase sugandhita padArtha kA nirmANa hotA hai aise tagara Adi yonidravya hai / 499 adhiSThAna-jo dhUpa, battI Adi kA Azraya hai use adhiSThAna kahate hai|500 rasa-kaSAyalA, madhura, paraparA, kaDuA aura khaTTA maha pAMca prakAra kA rasa hotA hai, jisakA sugandhita prazya meM vizeSakara nizcaya karanA par3atA hai|501 vIrya-padApoM kI jo zItatA athavA uSNatA hai vaha do prakAra kA vIrya hai / 502 kalpanA-anukUla-pratikUla padArthoM kA milAnA kalpanA hai / 103 parikarma-sela Adi padArthoM kA zodhana karamA tathA dhonA Adi parikarma kahalAtA hai / 504 guNadoSavijJAna-guNa athavA doSa kA jAnanA gUgadoSavijJAna hai / 105 kauzala--parakIya tathA svakIya vastu kI vizeSatA jAnanA kauzala hai / gaMdhayojanA kalA ke bheda-gandhayojanA kalA ke svatantra aura anugata do bheda hai / 507 saMvAhana-kakA bauddhagrantha lalitavistara meM saMvAhanakalA (zarIra para mAliza karane kI kalA) ko 'saMvAhitam' kahakara kalAoM ko gaNanA meM use sthAna diyA hai / 506 saMvAinakalA do prakAra kI hai.--1. karmasaMzyA, 2. shvyopcaarikaa| __ karmasaMzrayA ke bheda svacA, mAMsa, asthi aura mana ina cAra ko sukha pahu~cAne ke kAraNa karmasaMzrayA ke cAra bheda hai / 10 mRdu athavA sukumAra jisa saMvAhana se kevala tvacA ko sukha hotA hai vaha mRdu athavA sukumAra kahalAtA hai|11 499. patra. 24148 / 500. papa0 24 / 48 1 501. SaSThI, 24041 / 502. vahI, 24150 / 503. vahI, 24150 / 504. vahI, 24151 / 505. vahI, 24151 / 506. dahI, 24/50 / 505. vahIM, 24.51 / 5.08. hajArIprasAda dvivedI : prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, pa.0 156 / 509. pA. 24/73 / 510. pA. 24174 / 511. vahIM, 24176 /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA : 199 madhyama--jo svacA aura mAMsa ko sukha pahu~cAtA hai yaha madhyama kahalAtA hai / 512 utkRSTa (prakRSTa ) - jo tvacA, mAMsa aura haDDI ko sukha pahu~cAtA hai vaha prakRSTa kahalAtA hai / 556 manaHsukhasaMvAhna - tvacA, mAMsa aura haDDI ko sukha pahu~cAne ke sAtha jaba komala saMgIta hotA hai taba manaHsukhasaMvAhana kahalAtA hai / 114 isake sivA isake saMspRSTa, gRhIta, muktila, calita Ahata bhaGgita, " fia poDita aura bhinapIDita ye bheda bhI haiM / 11 + karmasaMzrayA saMvAhanakalA ke likhita 513 bheda haiM- 1. zarIra ke mAMsa nahIM hai vahA~ adhika dabAnA, 6. amArgaprayAta, 7. atibhugnaka, 8. adezAta pratIpaka / bheda -- karmasaMkhyA saMvAhanakalA ke nimnaromoM kA udvartana karanA, 2 . jisa sthAna meM 3. kezAkarSaNa, 4. adbhuta, 5. sRSTaprApta, 9. atyartha, 10. avasupta zayyopacArikA - jo saMvAhana kriyA ke aneka kAraNa arthAt AsanoM se kI jAtI hai vaha citta ko sukha dene vAlI zayyopacArikA nAma kI kriyA hai / 557 zobhAspada saMvAhana - jo saMvAhana uparilikhita doSoM se rahita hotA hai / yogya deza meM prayukta haiM tathA abhiprAya ko jAnakara kiyA jAtA hai aisA sukumAra saMvAhUna atyanta zobhAspada hotA hai / 518 vezakauzala kalA smAna karanA, zira ke bAla gUMthanA tathA unheM sugandhita Adi karanA yaha zarIra ke saMskAra veza-kaupAla nAma kI kalA hai / 119 leppa-kalA padmacarita meM lepyakalA ke paryApta vikAsa hone ke bhI pramANa milate haiM / eka bAra prANoM kA saMkaTa upasthita hone para jaba rAjA dazaratha veSa badalakara rAjya se anyatra cale gaye taba mantrI ne unake zarIra kA eka putalA banavAyA / vaha putalA mUla zarIra se itanA milatA-julatA thA ki kevala eka cetanA kI apekSA hI bhinna pratIta hotA thA / usake bhItara lAkha Adi kA rasa bharAkara 512. padma0 24176 / 514. vahI, 24 / 7.6 / 516. vahI, 24:77, 78 / 518. vahI, 2479 513, padma0 2476 / 515. vahI, 24 /74-75 1 517. vahI, 24 / 80 / 519. vahI, 2482 /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti sira nIrA koI bhI sthaH kuna prANI ke zarIra meM jaisI komalatA hotI hai vaisI hI komalatA usa putale meM racI gaI thii| rAjA vaha putalA pahale ke samAna hI samasta parikara ke sAtha mahala ke sAtaveM khaNDa meM uttama Asana para virAjamAna kiyA gayA thaa| vaha mantrI tathA putalA ko banAne vAlA leSyakAra ye donoM hI rAjA ko kRtrima rAjA samajhate the aura bAkI saba loga use yathArtha rUpa meM rAjA samAnate the| yahI nahIM, una donoM ko bhI dekhate hue jaba kabhI bhrAnti utpanna ho jAtI thii|520 520, gate rAjanyamAtyena leyaM dAzarathaM vapuH / kAritaM mukhyavapuSI bhinna cetanayaMkayA / / padama0 23641 / lAkSAdirasayogena rudhiraM tatra nirmitam / mArdavaM ca kRtaM tAdRmyAdaSasatyAsudhAriNA / / padma0 23 / 42 / varAsananiviSTaM taM vezmanaH saptame tale / yuktaM puraiva sarveNa parivageMNa bimbakam / / padma 23343 / sa mantrI leppakAravapa kRtrimaM jajJaturnupam / bhrAntihiM jAyate tatra pazyatoSabhayorapi / / padma 23644 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 rAjanaitika jIvana mAnava jIvana ke Arambhika kAla se lekara abhI nikaTa bhUtakAla taka saMsAra ke sabhI dezoM meM rAjatantrAtmaka zAsanavyavasthA vidyamAna rahI hai / isa prakAra kI dhAsanavyavasthA meM sAdhAraNatayA to rAjapada vaMzAnugata hotA thA, lekima kamo-kabhI rAjA kA nirvASana bhI kiyA jAtA thA / phrAMsIsI vicAraka bose ke anusAra rAjatantra prAcInatama, sabase adhika pracalita, sarvottama tathA sabase adhika svAbhAvika zAsana kA prakAra hai / ' padmacarita meM hameM rAjatantrAtmaka zAsanapraNAlI ke darzana hote hai| isakA vistRta rUpa se adhyayana karane ke lie hameM padhacarita ke anusAra rAjya kI utpatti, rAjA aura usakA mahatva, rAjya ke aMga, senA bhora yuddha, nyAyavyavasthA, guptacara-vyavasthA aura dUsa-vyavasthA Adi vibhinna pahaluoM para vicAra karanA hogA / rAjya kI utpatti---pAcarita ke adhyayana se rAjya kI utpatti ke jisa siddhAnta ko sarvAdhika bala milatA hai, yaha hai sAmAjika samajhautA siddhAnta / Adhunika yuga meM isa siddhAnta ko sabase adhika bala dene vAle, hAmsa, rUso aura loka hai| inameM bhI padhacarita kA rAjya kI utpattisambandhI saMketa Adhunika yuga ke rUso aura loka ke siddhAnta se bahuta kucha milatA-julatA hai| isa siddhAnta ke anusAra rAjma daitrIya na hokara eka mAnavIya saMsthA hai jisakA nirmANa prAkRtika avasthA meM rahanevAle vyaktiyoM dvArA pArasparika samajhaute ke bhAvAra para kiyA gayA hai / isa siddhAnta ke sabhI pratipAdaka atyanta prAcInakAla meM eka aisI prAkRtika avasthA ke astitva ko svIkAra karate haiM, jisake antargata jIvana ko vyavasthita rakhane ke lie rAjya yA rAjya jaisI koI vyavasthA nahIM thI / siddhAnta ke vibhinna pratipAdakoM meM isa prAkRtika avasthA ke sambandha meM paryApta matabheda hai| kucha ise pUrva sAmAjika to kucha ise pUrva rAjanaitika avasthA mAnate haiN| isa prAkRtika avasthA ke antargata vyakti apanI icchAnusAra prAkatika niyamoM ko AdhAra mAnakara apanA jIvana vyatIta karate the| kucha ne prAkRtika avasthA ko atyanta kaSTaprada aura asahanIya mAnA hai to kucha ne isa 1. pukharAja jaina : rAjanIti vijJAna ke siddhAnta, pu0 261 / 2. vahI, pR0 100 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti bAta kA pratipAdana kiyA hai ki prAkRtika avasthA meM mAnava jIvana sAmAmyatayA mAnandapUrNa thA ! padmacarita meM isI dUsarI avasthA ko svIkAra kiyA gayA hai / ' prAkRtika avasthA ke svarUpa ke sambandha meM matabheda hote hue bhI yaha sabhI mAnate hai ki kisI na kisI kAraNa manuSya prAkRtika avasthA ko tyAgane ko vivaza hue aura unhoMne samajhaute dvArA rAjanaitika samAja kI sthApanA kI / pacarita ke anusAra isa avasthA ko tyAgane kA kAraNa samayAnusAra sAdhanoM kI kamI tathA prakRti meM parivartana hone se utpanna huA bhaya' thaa| ina saMkaToM ko dUra karane ke lie samaya-samaya para vizeSa vyaktiyoM kA janma huA / ina vyaktiyoM ko kulakara' kahA gyaa| rAjya kI utpatti kA mUla ina kulakaroM aura inake kAryoM ko hI kahA jA sakatA hai| rAjA aura usakA mahattva-rAjatantra meM rAjA hI sarvopari hotA hai, isa kAraNa samasta saMsAra kI maryAdAyeM rAjA dvArA hI surakSita mAnI gaI hai| rAjA dharmoM kI utpatti kA kAraNa hai / rAjA ke bAhubala kI chAyA kA Azraya lekara prajA musla se mAtmadhyAna karatI hai tathA AyamabAsI vidvAna nirAkala rahate haiN|' jisa deza kA Azraya pAkara sAdhujana tapazcaraNa karate haiM usakI rakSA ke kAraNa rAjA tapa kA chaThA bhAga prApta karatA hai / pRthvItala para manuSyoM ko dharma, artha, kAma aura mokSa kA adhikAra hai / vaha rAjAoM dvArA surakSita manuSyoM ko hI prApta hotA hai / 11 rAjA ke hone para jitane thAvaka Adi saspuruSa hai ve bhAvapUrvaka pUjA karate haiN| ve aMkura uttanna hone kI zakti se rahita purAne dhAnya 3..pA 3 / 49.63 / 4. punarAja jaina : rAjanIti vijJAna ke siddhAnta, pR0 101 / 5. papa. 374 / 6. papa 3385 / 7. vahI, 388 / 8. bhavatA paripAlyante maryAdAH sarvaviSTape / dharmANAM prabhavastvaM hi ratnAnAmiva sAgaraH | para0 66.10 / nupabAhubalacchAyAM samAdhisya sukhaM prajAH / dhyAyantyAtmAnamavyagrAstathaivAmiNo budhAH / / pama0 27 / 27 / 10. yasya dezaM samAzritya sAdhavaH kurvate tpH| SaSThamaMzaM nRpastasya labhate paripAlanAt / / pa0 27 / 28 / 11. dharmArthakAmamokSANAmadhikArA mahItale / janAnAM rAjaguptAnAM jAmante tejhyathA kutaH / / papa0 27 / 26 /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 203 Adi ke dvArA vidhipUrvaka yajJa karate hai| ninya muni kSAmti Adi guNoM se yukta hokara dhyAna meM tatpara rahate hai tathA mokSa kA mAdhamabhUsa uttama tapa tapate hai / 13 jinamandira Adi sthaloM meM jinendra bhagavAn kI bar3I bar3o pUjArthe tathA abhiSeka hote haiM / 4 pRthvI tala para jo kucha bhI sundara, theTa aura sukhadAyaka vastu hai, rAjA hI usake yogya hai / 15 isa prakAra rAjA kA mahattva darzAmA gayA hai| rAjA ke guNa-rAjA ko zUravIra honA caahiye| zUravoratA ke dvArA vaha samasta logoM kI rakSA karatA hai| isake atirikta rAjA ko nIti meM kArya karanA cAhie / " jo rAjA ahaMkAra se grasta nahIM hotA." zastraviSayaka vyAyAma se vimukha nahIM hotA, Apatti ke samaya kabhI vyagra nahIM hotA, jo manuSya usake samakSa nannIbhUta hote hai unakA sammAna karatA hai." doSarahita sAnoM ko hI ratna samajhatA hai,15 jisameM dAna diyA jAtA hai aisI kriyAoM ko kAryasiddhi kA zreSTha sAdhana samajhatA hai, samudra ke samAna gambhIra hotA hai tathA paramArtha ko jAnatA hai, 22 aisA rAjA zreSTha mAnA gayA hai| rAjA ko jinazAsana (pamaM) rahasya ko jAnane vAlA, dAraNAgata vatsala, paropakAra meM satpara, dayA se Amracipsa,53 vidyAm', vizuddha hRdaya vAlA, nindya kAryoM se nivRttabuddhi, pitA ke samAna rakSaka, prAgihita meM taspara, dIna-hIna Adi kA tathA vizeSakara mAtajAti kA rakSaka, zuddha kArya karane bAlA, zatraoM ko naSTa karane vAlA,25 zastra aura zAstra kA abhyAsI, zAnti kArya meM pakAvaTa se rahita, parastrI ko ajagara sahita kUpa ke samAna jAnane vAlA, saMsArapAta ke bhaya se dharma meM sadA mAsakta, sasyavAdI aura acchI taraha se indriyoM ko vaza meM karane vAlA honA cAhiye / jo rAjA atidAya baliSTha sathA zUravIroM kI ceSTA ko dhAraNa karane vAle hote hai de kabhI bhI bhayabhIta, brAhmaNa, muni, nihatthe, strI, bAlaka, pazu aura dUta para prahAra 12. papa0 27120 / 14. baho, 2722 / 16. vahIM, 2153 / 18. baho, 2054 / 20. vahI, 2056 / 22. vahI, 3749 / 24. vahIM, 98021 / 26. vahI, 9823 / 13. pama0 27 / 21 / 15. vahI, 74 / 12 / 17, bahI, 2053 / 19. vahI, rA55 / 21. vahI, 37 / 49 / 23. vahI, 98420 / 25. vahI, 92 / 22 / 27. bahI, 98024 /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti * nahIM karate haiN| bahuta bar3e koSa kA svAmI hokara jo rAjA pRthvI kI rakSA karatA hai aura paracakra (0) ke dvArA abhibhUta hone para bhI vinAza ko prApta nahIM hotA tathA hisA dharma se rahita evaM yajJa Adi meM dakSiNA dene vAle logoM kI jo rakSA karatA hai usa rAjA ko bhoga punaH prApta hote haiM / 21 zreSTha rAjA lokatantra ko jAnane vAlA hotA hai / rAjA astra, vAhana tathA kavaca Adi dekara anya rAjAoM kA sammAna karatA hai / 3" rAjA satya bolane vAlA tathA jIvoM kA rakSaka hotA hai| jIvoM kI rakSA karane ke kAraNa rAjA RSi kahalAne yogya hai, kyoMki jo jIvoM kI rakSA karane meM tatpara hU~ me hI RSi kahalAte haiN| 30 durAcArI rAjA aura usake durguNa - padmacarita meM durAcArI rAjAoM kA bhI ullekha huA hai| udAharaNa ke lie rAjA saudAsa jo ki naramAMsa meM atyaki Asakta hone ke kAraNa prajA dvArA nagara se nikAla diyA gayA thaa| * rAjA karNa ko durAcArI siddha karane ke lie use adhyanta krUra indriyoM kA vazagAmI, mUrkha, sadAcAra se vimukha, lobha meM Asakta, sukSma tatva ke vicAra se zUmya tathA bhogoM se utpanna mahAgarva se dUSita kahA gayA hai|' ma rAjya ke aMga - koTilya arthazAstra meM svAmI, amAtya, janapada, durga, koza, daNDa (senA) aura mitra meM sAta rAjya ke aMga kahe gaye haiM / *5 pahale rAjA ke jo guNa kahe gaye haiM, unheM hI svAmI ke guNa kaha sakate haiM / 4 amAtya[-- amAtya ko padmacarita meM saciva tathA mantrI" nAma se ullikhita kiyA gayA hai| yahAM inheM mantrakovida" ( mantra karane meM nipuNa), mahAbalavAn ( ( mahAbalAH), nIti kI yathArthatA ko jAnane vAle ( tayayAthAtmya 28. padma0 66 / 90 / 29. vahI, 27724, 25 yakSa yajJa ko saMrakSaNa dene para vizeSa bala dene kA kAraNa yajJavAda kA prAbalya dikhAI par3atA hai| itanA vizeSa hai ki hisaka yajJoM ke sthAna para ahiMsaka yaza ko mahattva diyA jAne lagA thA / 30. pdm072|88 / 31. padma0 5589 33. vaho, 220131-144 / 35. kauTilya arthazAstra 8|1 | 32. baho, 11158 / 34. vahI, 33381-82 / 36. 50 113 / 4 / 37. vahI, 612, 7322, 16, 15/26, 8 487, 11 / 65 | 38. vahI, 8116 / 39. padma0 8 / 17 / *
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaiptikA jIvana : 205 vaidinA),1deg saba kucha jAnane vAle (nikhilarvadinaH),41 sadabhiprAya se yukta (ghRtamAnasaH)42 vidvAn,43 nirbhIka upadeza dene vAle, 44 mija aura para kI kriyAoM ko jAnane vAle, " prema se bhare," (rAjA ke) parama anuyAyI Athi vizeSaNoM se bhUSita kiyA gayA hai| ina mantriyoM kI saMkhyA aneka hotI thii| sAmAnya mantriyoM ke atirikta bahuta se mukhyamantrI bhI hote the|48 sabhI mantriyoM ko milAkara mantrimaNDala banatA thA / mantrimaNDala ko padmacarita meM mandhivarga:9 kahA gayA hai| kisI vizeSa kAraNavaza Apatti ke samaya rAjA vizvasta mantrI ko rAjya sauMpakara kucha samaya ke lie rAjya kArya se virata ho jAte the| prANoM para saMkaTa Ane para eka samaya dazaratha ne aisA hI kiyA thA / 50 mantrigaNa rAjA ke pratyeka kArya meM salAha diyA karate the| rAjA 'maya' kI putrI mandodarI jaba vAruNyavatI ho gaI taba usake yogya ghara ko khoja ke lie rAjA ne mastriyoM se salAha dI !' mantra karane meM nipuNa mArIca bhAdi sabhI pramukha mantriyoM ne bar3e harSa ke sAtha rAjA ko ucita salAha dii|52 rAjA maheMdra kI putrI ajanA jana vivAha ke yogya haI usa samaya mahendra ne mI mantrijanoM se yogya vara batalAne ke lie kahA aura vicAra-vimarza kara yogya vara kI talAza kI 1 yama nAmaka lokapAla ke dvArA rAvaNa ko prazaMsA kiye jAne para jaba indra (istra nAmaka rAjA) yuddha ke lie udyata huzA taba nIti ko yathArthatA ko jAnane vAle mantriyoM ne use rokA / rAjA jaba vibhinna prakAra ke bAda-vivAdoM kA nirNaya karatA thA usa samaya mantrigaNa bhI yAdaspala meM upasthita rahate the / 5 magAe Adi mastriyoM ne rAvaNa ko samajhAyA ki sItA ko chor3akara rAma ke sASa sandhi ro| nIti 40. padama 8487 / / 42. vahI, 15 // 35 / 44. vahI, 66 / 3 / 46. vahI, 48. vahIM, 73 / 25 / 50. vahI, 23 // 40 / 52. vahI, 8.16 / 54. vahI, 81487 / 56. kahI, 668 / 41. padamaH 15 / 26 / 43. vahI, 15 / 31 / 45. vahI, 47. vahI, 103 / 6 / 49. vahI, 81487 / 51. vahI, 812 / 53. vahIM, 15 / 26 / 55. vahI, 11165 /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 : pAmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti mukta bAta kahane ke kAraNa rAvaNa unakI bAta TAla na sakA aura usane sandhi ke lie dUta bhejA, parantu dRSTi ke saMketa se rAvaNa ne apanA durabhiprAya samakSA diyaa|" isake bAda punaH mandodarI ne rAvaNa ko samajhAne ke lie mantriyoM ko prerita kiyA tantra mantriyoM ne spaSTa kaha diyA ki dazAnana kA pAsana yamarAja ke zAsana ke samAna hai| ve atyanta mAnI aura apane Apa ko hI pradhAna mAnane vAle hai / mantriyoM ke isa kAma se hI unako vijJatA sUcita hotI hai| ___mantrigaNa hRdaya se rAjA ke prati prema dhAraNa karane vAle hote theM / jaba hanumAna dIkSA lene kA vicAra vyakta karate haiM to mantrI loga pAoka se vyAkula ho jAte haiM aura kahate haiM ki he deva ! bhApa hama logoM ko anAtha na kareM / rAjA kI anupasthiti meM yA anya kisI ApAsa meM mantrI loga antaHpura kI yatnapUrvaka rakSA karate the / jaba sAhasagati vidyAdhara ne sugrIva kA veSa dhAraNa kara logoM ko vAstavika sugrIva ke viSaya meM bhrama DAla diyA taba mantriyoM ne salAha kI ki nirmala gotra pAphara ho jAAda AbhUSaNa vibhUpita , isalie isa nirmala antaHpura ko yatnapUrvaka rakSA karanI cAhie / janapada---AryoM ke vaidika yuga meM kisI eka mahAna pUrvaja se utpanna huI santAna aura usake vaMzaja vibhinna parivAroM meM rahate the| inhI parivAroM ke samUha ko 'jana' kahate the| vaidika yuga ke prArambha meM me jana eka sthAna se dUsare sthAna ko ghUmate-phirate the| dhIre-dhIre ye jana sthAyI rUpa se basa gye| apane nivAsa ke grAmoM tathA pAyavartI bhUbhAga para inhoMne apanI sattA sthApita kara lii| aba ye janapada rAjdha kahalAye / 5 padmacarita meM choTe-choTe janapadoM ke astitva kA saMketa milatA hai| ye janapada uma samaya deza kI sImA ke antargata ameka hote the / 32 deza ke antargata pattana, grAma, saMvAha, maTamba, puTabhedana, ghoSa aura droNamumna Adi Ate the / 3 Adi zabda se yahAM deza kI sImA ke antargata kheTa.14 nagara, kaTa ko liyA jA sakatA hai| padamacarita meM inameM se adhikAMza kA kevala nAmollekha kiyA gayA hai / - ---..--.-.--. 57. pAca 6:13 / 58. pp073|25 / 59. vahI, 103 / 5 / 60, vAhI, 74 / 65 / 61. bI0 ena0 lUniyA : prAcIna bhAratIya saMskRti, pR0 249 / 62. pama0 41656 / 63. pada 41157 / 64. vahI, 3225 / 65. vahI, 32 / 25 1 66. vahI, 35115
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 207 magara bhAratIya nagara eka aisA vizAla janasamUha thA jisakI jIvikA ke pradhAna sAdhana udyoga tathA vyApAra the / pANini ne grAma evaM nagara ko vibhinna anasanniveza mAnA hai (prAyAM graamngraannaaN)| mAnasAra meM nagara yassoM ke krayavikraya karate nAloM se paripUrNa jainaH pari kanikAyalibhiH), vibhinna jAtiyoM kA nivAsasthAna (anekajAti saMyUktam) tathA kArIgaroM kA kendra (karmakAraiH samanvitam) kahA gayA hai|" padmacarita meM nagaroM kI samRddhi ke bahuta se ullekha Aye hai| bharata ke rAjya meM nagara devaloka ke samAna utkRSTa sampadAoM se yukta the / 9 vijayAI parvata kI dakSiNa gheNI kI nagariyoM kA varNana karate hue raviSeNa kahate hai-vahA~ kI pratyeka nagarI eka se eka bar3hakara hai, nAnA dezoM aura grAmoM se vyApta hai, maTamboM se saMkIrNa hai tathA kheTa aura kaTa ke vistAra se yukta hai| vahAM kI bhUmi bhogabhUmi ke samAna hai| vahAM ke marane sadA madhu, dUdha, ghI dhAdi rasoM ko bahAte haiM 171 yahA~ parvatoM ke samAna anAja kI rAziyA~ haiM, vahA~ kI khatiyoM (anAja rakhane ko khor3iyoM) kA kabhI kSaya nahIM hotA / vApikAoM aura bagIcoM se ghire hue vahA~ ke mahala bahuta bhArI kAnti ko dhAraNa karane vAle haiN|72 vahA~ ke mArga dhUli aura kaNTaka se rahita sukha upajAne vAle hai| bar3e-bar3e vRkSoM ke chAyA se yukta, sarva prakAra ke rasAsahita vahA~ pyAka hai| nagara ke cAroM ora vizAla koTa kA nirmANa kiyA jAtA thaa| koTa ke bAroM aura gaharI parikhA (khAI) khodI jAtI thii| isakI gaharAI ko upamA 67. aSTAdhyAyI 7, 3, 14 1 68. mAnasAra adhyAya 1 (gopInAtha kavirAja abhinandana grantha, pR 448) / 69, padma 409 / 70. dezagrAma sabhAkIrNa maTambAkArasaMkulam / saneTakarbaTATopa tatrakai purottamam / / padma 31315 / 71. bhogabhUmisamaM zazvad rAjate yatra bhUtalam / madhukSIra.ghRtAdIni yahante tatra nirAH / / padma0 3 / 318 / 72. dhAnyAmA parvatAkArAH palpoSAH kSayavarjitAH / __vApyudhAnaparikSiptAH prAsAdAzca mahAprabhAH / / papa- 31324 / 73. reNukaNTakanirmuktA rathyAmArgAH sukhAvahAH / mahAtaskRtacchAyAH prapAH sarvasamAnvitAH / / pana 3 / 325 / 74, pana0 431169 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti pAtAla kI gaharAI se dI gaI hai / 5 / nagara U~dhe-UMce gopuroM se yukta hotA thA / " bar3I-bar3I vApikAmoM, aTTAlikAoM aura toraNoM se nagara ko alaMkRta kiyA jAtA thaa| nagaranivAsI gRha" (ghara), AgAra, 75 prAsAda, tathA sama'' Adi sthAnoM meM rahate the| AgAra choTe-choTe mahaloM aura prAsAda tathA sama base-bar3e tathA UMce mahaloM ko kahA jAtA thaa| ina sabako cUne se potA jAtA thA / nagara meM raMga-biraMgI dhvajAyeM lagAI jAtI thiiN| kezara Adi manoza vastuoM se mizrita jala se pRthvI ko sIMcA jAtA thA / 4 kAle, pIle, nIle, lAla tathA tathA hare isa prakAra paMcavarNoya cUrNa se nirmita aneka belabUToM se mahaloM ko alaMkRta kiyA jAtA thA / 5 vibhinna samArohoM ke avasara para daravAjoM para pUrNa kalaza rakhe jAte the, candana mAlAyeM bA~cI jAtI thI tathA uttamottama vastra laTakA kara zobhA kI jAtI thii| nagaranivAsI-nagara meM prAyaH sabhI prakAra ke loga nivAsa karate the| vitIya parva meM rAjagRha nagara meM striyA~, munigaNa, vezyAyeM, lAsaka (narama karane bAle), zatru, zastradhArI, yAcaka, vidyArthI, bandijana, dhUrta, saMgItazAstra ke pAramAmI vidvAn (gItazAstrakalAkovida), vijJAna ke grahaNa karane meM tatpara manuSya (vijJAnamahaNodhuna), sAdhu, vagija (vyApArI), zaraNAgata manuSya, vArtika (samAcArapreSaka) vidagdha jana (catura manuSya) viTa, cAraNa, kAmuka, sukhIjana tathA mAtaMga (cANDAla) rahate the, aisA ullekha AyA hai| pattama" prAcIna granthoM meM pattana zabda samudrI bandaragAha ke artha meM prayukta huA hai / mAnasAra ke anusAra usa nagara ko pattana kahate haiM jo ki samudrataTa para sthita hotA hai / (andhitIrapradeze) jisameM vizeSataH mamie rahate haiM (baNigjAtibhisakIrNam), jahA~ vastuyeM kharIdI aura beco jAtI hai (krayavikrayapUritam) tathA 75. pana0 43 / 170, 2 / 49 / 77. vahI, 3 / 317 / 79. vahI, 2 / 3 / 81. vahI, 28220 / 83. bahI, 12366 / 85. vahI, 12367 / 87. vahI, 2 / 39-45 / 76. para0 3 / 317, 43 / 170 1 78. vahI, 28 / 5 / 80. vahI, 8 / 26 / 82. vahIM, 2137 / 84, vahI, 121366 / 86. vahI, 12 / 368 88. vahI, 42157 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika oSama : 209 jo bAharI dezoM se (mI hotA hai| kaya- laya sAmagrI se paripUrNa prAma grAma ko nagara kA hI eka choTA rUpa kaha sakate haiM / ye grAma hI vyApArikoM ke kAraNa jaba bahuta adhika vikasita ho jAte the to inheM nagara kahA jAtA thaa| pamacarita meM lambI-caur3I vApikAoM tathA dhAna ke hare-bhare khetoM se ghira grAmoM kA ullekha huA hai / 15 padmacarita ke uttaravartI grantha AdipurANa meM batalAyA gayA hai ki jinameM bAr3a se ghire gRha hoM, kisAnoM aura zUdroM kA nivAsa ho, bahulatA se vATikA tathA tAlAboM se yukta hoM ve prAma kahalAte haiN| jisa grAma meM sau ghara hoM arthAt sau kuTumba nivAsa karate hoM vaha choTA prAma aura jisameM pAMca sau ghara hoM vaha bar3A grAma kahalAtA hai / 12 padmacarita meM grAmoM ko samRddhi kA vivecana huA hai / bharata pakravardI ke rAjya meM grAma vidyAgharoM ke nagaroM ke samAna sukhoM se sampanna the|53 saMvAha saMvAha usa samRddha grAma ko kahate haiM, jo nagara ke suspa ho / bRhatkathAkoSa meM ise adilTam (parvata para basA huyA prAma) kahA hai / 15 maTambara maTamba ko mahamba bhI kahate haiN| AdipurANa meM usa bar3e nagara ko maDamba kahA gayA hai jo pAMca sau grAmoM ke madhya vyApAra Adi kA kendra ho / 50 89. mAnasAra adhyAya 10 90. pa. 4157 / 91. pama0 33 / 56 / 92. grAmA vRtiparikSopamAtrAH syurucitAzrayAH / zUba karSakabhUyiSThAH sArAmAH sajalAzayAH / / AdipurANa 16164 / grAmAH kulazatabheSTo nikRSTaH smdhisstthitH| parastaspaJcazalyA syAt susamRddhakRSIbala: / / mAdipurANa 16115 / 93. papa. 4171 / 14. pama0 41 / 57 / 15. bRhatkathAkoSa 94 / 16 ( nemicandra zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR0 71) / 96. papa. 4157 / 97. AdipurANa 16172 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti mamba vastutaH vyApArapradhAna bar3e nagara ko kahA gayA hai| isameM eka bar3e nagara kI sabhI vizeSatAyeM vartamAna rahatI haiM / 98 puTabhevana bar3e-bar3e kApArika ko puTabhedana kahA AtA yA bar3e nagaroM meM thoka mAla kI gATheM AtI thIM jo muharabanda huA karatI thiiN| muhara ko tor3akara gA~Tha khola dI jAtI thIM aura usake uparAnta usameM bharA huA mAla phuTakariyoM ke hAtha beca diyA jAtA thaa| muharoM ke isa prakAra tor3e jAne ke kAraNa hI viziSTa vyApArika kendra puTabhedana kahalAne lage / 100 ghoSa ' 19 - 101 ahIroM (gvAloM) ke choTe se prAma ko ghoSa kahate the / droNamukha 102 mAnasAra meM droNamukha ko droNAntara kahA gayA hai| isa grantha ke anusAra yaha nagara samudra taTa ke pAsa nadI ke muhAne para sthita hotA hai (samujhatadinI yuktam ) isameM vaNika tathA nAnA jAtiyoM ke loga rahate haiM (vaNigbhiH saha nAnAmitayuktaM janAspadam ) tathA vastuoM kA kraya-vikraya atyadhika hotA thA / ' 101 koTilya earer meM isakI sthiti cAra sau grAmoM ke madhya kahI gaI hai / 104 kheda 105 101. padma0 41 / 57 / 102. vhI 41 57 104. 'catuHzata sAmyA droNamukham pANini ne kheTa ko gahita nagara kahA hai 1906 isase kheTa bahuta sAdhAraNa prakAra kA sanniveza thA tathA isameM the / mAnasAra ke anusAra isameM bahudhA zUdra hI rahate the / 98. AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR0 77 / 99. padma0 4157 / 100. gopInAtha kavirAja abhinandana grantha, pR0 451 / vidita hotA hai ki sabhya loga nahIM rahate Adhunika kher3A 107 103. mAnasAra adhyAya 10 / phauTilIyam arthazAstram adhikaraNa 2 adhyAya 1 / 105. padma0 32 / 25 / 106. 'khela-kheTa-kaDuka-kANDaM gayAm 612 / 126 / 107. 'zUtrAlaya samanvitaM kheTamuktaM purAtanaiH // mAnasAra adhyAya 10 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 211 zabda kheTa se nikalA hai | AdipurANa meM nadI aura parvata se ghire hue nagara ko kheTa kahA hai / 108 kaTa09 ise kharvaTa bhI kahA hai| phauTilya kazAstra ke anusAra isakI sthiti do sau grAmoM ke bIca hotI hai / yahA~ ise sArvaTika kahA hai / '10 AdipurANa meM ise parvatIya pradeza se veSTita mAnA hai / 11 mAnasAra ke anusAra svarvaTa bahudhA parvata ke sannikaTa sthita hotA hai tathA isameM sabhI jAti ke loga rahate hai / 112 durga paracakra (zatra) ke dvArA AkrAnta hone para kabhI-kabhI rAjA loga durga kA Azraya lete the / 113 zatru para AkramaNa karane ke lie bhI durga kA Azraya lenA par3atA thaa| rAjA kuNDalamaNDita durgamagar3ha kA avalambana kara sadA rAjA anaramya kI bhUmi ko usa taraha virASita karatA rahatA thA jaise kuzIla manuSya kula kI maryAdA ko pirAdhita karatA hai / 154 koza115 rAjya ke sAta aMgoM meM koza kA mahattvapUrNa sthAna hai| kauTilya arthazAstra ke anusAra yadi rAjyakoza svalpa ho cale athavA atakita bhAva se sahasA arthasaMkaTa thA par3e to rAjA arthasaMcaya kA upAya karake rAjyakoza bar3hAe / yadi rAjya kA koI janapada bar3A ho, kintu usade pAsa dhana bahuta hI kama ho athavA yadi usakI khetI varSA ke pAnI para nirbhara karatI ho aura usameM pradhura aMza kA utpAdana hotA ho to rAjA usa janapada ke nivAsiyoM se tRtIyAMza yA caturthAza bhAga le, kintu yadi koI janapada madhyama tathA nimna zreNI kA ho to vahI annotpAdana kA parimANa jA~cakara grAhya aMza nirdhArita kare / 1 // 108. sarigiribhyAM saMpaddhaM boTamAharmanISiNa: / AdipurANa 16 / 171 / 109. padma0 3 / 116 / 110. "vizatagrAmyA khATikam'-kauTilIya arthazAstram 211 / 111. 'kevalaM girisaruvaM kharTa tatprayakSate / / ' AdipurANa 16 / 171 / 112, 'paritaH parvasaryuktaM nAnAjAtigRhava'tam / ' mAnasAra adhyAya 10 / 113. pama0 43128 / 114. padma0 26140 / 115. nahI, 23 / 40, 27 / 10 / / 116. kozamakozaH pratyutpannArthakaccha : saMgRhaNIyAt / janapadaM mahAntamalpapramAma vA devamAtRkaM prabhUtadhAnyaM dhAmasyAMza tRtIme caturthe vA yAceta / yathAsAra madhyamavaraM vA / / kauTilIyam arthazAstram, paMcama adhikaraNa, adhyAya 2 /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti senA samakArma ko calAne ke lie dAvyavasthA kI AvazyakatA hotI hai| daNDanosi maprApta vastu ko prApta karA detI hai, jo prApta ho cukA hai usakI rakSA karatI hai, yaha rakSita vastu ko bar3hAtI hai aura bar3hI huI vastu kA upayukta pAra meM upayoga karatI hai| lokagAthA sAmAjika vyavahAra) ima depAnIti para mirbhara hai| ataeva jo rAjA lokayAtrA kA nirmANa karane meM tatpara ho use pAhie ki sadA daNDanIti kA upayoga karane ko udyata rahe / 1" daNDa kA bhalIbhauti prayoga karane ke lie senA kI AvazyakatA hotI hai| papacarita meM ise bala kahA gayA hai| isa prakAra ke caturaMga bala kA yahA~ ullekha humA hai / 14 caturaMga bala ke antargata nimnalikhita senAe~ AtI hai 1. hastisenA / 2. azvasenA / 3. ratha senaa| 4. pdaatisenaa| gaNanA kI dRSTi se isake ATha bheda 59 kiye gaye haiM 1. pati, 2. senA, 3. senAmukha, 4. gulma, 5. vAhinI, 6. pRtanA, 7. camU tathA 8, aniikinii| patti-jisameM eka ratha, eka hAthI, pAMca pyAde aura tIna ghor3e hote hai yaha patti kahalAtI hai / 120 senA-tIna patti ko eka senA hotI hai / 121 senAmukha-tIna senAoM kA eka senAmukha hotA hai / 122 gulma-tIna senAmukhoM kA eka mulma hotA hai / " vAhinI-sIna gulmoM kI eka vAhinI hotI hai / 24 pRtanA--tIna vAhiniyoM kI eka pRtanA hotI hai / 125 syAt // 117. alabghalAbhArthA labdhaparirakSiNI rakSitavidhinI vayasya tIryeSu pratipAdanI ca / tasyAmAyattA lokayAtrA / tasmAllokayAvArthI nityamudyatamaH ___kauTilIyaM arthazAstram, 1 / 4 / 118. padma0 27447 / 119. pana0 566 / 120. vahI, 56 / 6 / 121. baho, 567 / 122, bahI, 5671 123. vahI, 567 / 124, bahI, 5638 / 125. vahIM, 568 /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 camU - tIna pRtanAoM kI eka camU hotI hai / 123 anIkinI - tIna sU kI eka anokimI hotI hai / ' akSauhiNI - anIkinI kI gaNanA ke anusAra dasa anIkinI kI eka bahiNI hotI hai / ' isa prakAra akSohiNI meM ratha ikkIsa hajAra ATha sau sattara, hAthI ikkIsa hajAra ATha sau sattara padAti eka lAkha nau hajAra tIna sau pacAsa, ghor3e paMsaTha hajAra chaha sau caudaha hote haiM / 18 129 ina senAoM ke atirikta padmacarita meM vidyAghara - senA tathA pAlakI senA (zivikA senA) ke bhI ullekha milate haiM / hastisenA' 130 - kauTilya arthazAstra ke anusAra apanI senA ke Age calanA, naye mArga, nivAsasthAna tathA bATanirmANa ke kArya meM sahAyatA denA, bAhu kI taraha Age bar3hakara zatrusenA ko khader3anA, nadI Adi ke jala kA patA lagAne, pAra karane yA utArane, viSama sthAna (tRNoM tathA jhAr3iyoM se zaMkesthAna aura zatrusenA ke jamaghaTa ke saMkaTamaya zivira) meM ghusanA zatruzivira meM Aga lagAnA aura apane zivira meM lagI Aga bujhAnA, kevala hastisenA se hI vijaya prApta karanA, chitarAI huI apanI senA kA ekatrIkaraNa, saMvaddha zatru senA ko chinna-bhinna karanA, apane ko vipatti se bacAnA, zatrusenA kA mardana, bhISaNa AkAra dilAkara zatru ko bhayabhIta kara degA, madadhArA kA darzana karAkara hI patra ke hRdaya meM bhaya saMcAra karanA, apanI senA kA mahatva pradarzana, zatrusenA ko pakar3anA, apanI senA ko zatru ke hAtha se chur3AnA, zatru ke prAkAra, gopura, aTTAlaka Adi kA bhaMjana aura zatru ke koza tathA vAhana kA apaharaNa ye saba kAma tisenA se ho sampanna hote hai / azvasenA 152 padmacarita meM ghor3oM kI pITha para savAra hAthoM meM talavAra, barahI bhAlA liye aura kavaca se AcchAdita vakSaHsthala vAle yoddhAoM kA ullekha AtA hai / 113 ghor3oM kI vizeSatAnoM meM capaLatA, ' 134 135 caturatA tathA 131 135 ga pramukha mAnI gaI haiN| rAjanaitika jIvana : 213 126. pdm056|8 / 128. vahI, 569 / 130. ballI 5766 // 131. koTilIya arthazAstram 1014 | 132. padma0 5767 / 134. vahIM, 50120 / 136. vahI, 102 195 127. padma0 568 / 129. vahI 56 / 10-12 / 133. padma0 74 42 / 135. vahIM, 45 93 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 : padmavarita aura usameM pratipAdita saMskRti rathasenA-42 parva meM svarNa magI aneka nesana ToM ke pAsa ne sundara, uttamottama stambhoM, vedikA tathA garbhagaha se yukta, U~ce motiyoM kI mAlAoM se zarone vAle, choTe-choTe gole, darpaNa, phamnusa (lambUSa) tathA khaNDa candra kI sAmagrI me alaMkRta, zayana, Asana, vAditra, vastra tathA gandha Adi se bhare, cAra hAthI jisameM jute the aura jo vimAna ke samAna thA aise ratha para sItAsahita gama, lakSmaNa ke ghUmane kA ullekha milatA hai / 137 raya meM garur3a198. azva, byAghra41, siMha45, hasti142 Adi vAhanoM ko jolA jAtA thA 1 bar3e-bar3e sAmanta 143, senApati 44 tathA rAjA 45 loga prAmaH yuddha ke lie ratha kA upayoga karate the| ratha para baiThane ke lie takiyA ke sahAre se yukta Asana banAyA jAtA thA / 43 padApti senA-padmacarita meM padAti senA kI yoratA kA aneka sthaloM para ullekha AyA hai| udAharaNa ke lie bArahaveM parva vAlA yuddhavarNanANoM se yoddhAoM kA vakSaHsthala to khaNDita ho gayA, para mana khaNDita nahIM huaa| isI prakAra yoddhAoM kA sira to gira gayA, para mAna nahIM giraa| unheM mRtyu priya thI, para jIvana priya nahIM thA / 14 koI eka yoddhA mara so rahA pA, para zatru ko mArane kI icchA se kroSayukta ho aba girane lagA to zatru ke zarIra para AkramaNa kara girA / 148 vidyAdhara-senA-vidyAbala se bhI yuza hotA thA / vidyAbala se yukta saMkAsundarI ne hanumAna ke himAlaya ke samAna UMce ratha para bajadaNDa ke samAna nANa, parazu, kunta, cakra, zataghnI, musala tathA zilAye usa prakAra barasAI, jisa prakAra ki utpAta ke samaya ucca meghAvalI nAnA prakAra ke jala barasAtI hai / 149 rAvaNa jaba baharUpiNI vidyA meM praveza kara yuddha karatA thA tama usakA sira lakSmaNa ke tIkSNa bANoM se bAra-bAra kaTa jAtA thA, phira bhI bAra-bAra dedIpyamAna 137. padma 421205 / 138. papa0 74 / 33 / 139, vahI, 102 / 195 / 147. bahI, 57523 141. vahI, 57148 / 142. vahI, 74 / 6 / 143. vahI, 578 / 144. bahI, 97454-55 / 145. bahI, 45 / 93 / 146. vahI, 17 / 81 / 147. abhidhata kAravakSoM bhaTAnAM na tu mAnasam / ziraH pAta no mAnaH kAnto mutyunaM jISitam / papa 122276 / 148, padma 121278 / 149. pA0 52 / 40-41 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 215 kuNDaloM se suzobhita ho uThatA thaa| epha sira kaTatA thA to do sira utpAna ho jAte the aura do kaTate the to cAra ho jAte the / '50 loga pItA5', gadhA 152. haMsa'53, bher3iyA'55, zArdUla 155, hAthI, siMha, sUkara, kRSNamRga, sAmAnyamRga, sAmara, nAnA prakAra ke pakSI, baila, U~Ta, ghoce, bhaise Adi jala thala meM utpanna hae nAnA prakAra ke vAhanoM para savAra hokara nikalate the / 156 inameM se adhikAMza ko vidyAnimita honA cAhie / vidyA ke binA pakSI Adi kI savArI karanA sambhava nahIM mAlUma par3atA / eka sthAna para rAvaNa dvArA ainna nAmaka vidyAratha se yuddha karane kA varNana milatA hai|57 zibikA-senA--padamacarita ke eka ullekha se siddha hotA hai ki zikSikA (pAlakI) senA bhI taiyAra kI jAtI thii| zinikAoM se nikalakara yoddhA mukha karate the|158 astra-zastra-yuddha meM aneka prakAra ke astra-zastroM kA prayoga kiyA jAtA yaa| pahamaparita meM nimnalikhita astra-zastroM kA ullekha milatA hai kuNI59-tarakapta / cakra150 epha zastra jisakA AkAra yamarAja ke mukha ke samAna hotA thA aura jisakI pAra tIkSNa hotI thii| zilA -bar3e-bar3e patthara / / sAyaka -vANa / sapti -talavAra / kakoTa -dhanuSa / sAyakaputrikA -churii| tAmasAstra -aisA astra jisakA prayoga karane para cAroM mora andhakAra chA jAya / 150. pana 175 / 22-25 / 152. bahI, 7140 / 154. vahIM, 7140 / 156. vahI, 57166-67 / 158. vahI, 1021152 / 160, vahI, 52 / 40, 30 / 162. vahI, 74 / 34, 8.196 / 164. vahI, 12 / 182 / 166. vahI, 8135 / 151. padmaH 7 / 39 / 153. vahI, 7/40 / 155. vahI, 7139 / 157. vahI, 74 / 5-6 / 159, vahI, 74 / 34 / 161. vahIM, 52 / 40 / 163, vahI, 12 / 182 / 165. baho, 12 / 183 /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti nAgapAza -kisI ko bAMdhane vAlA vidyAnimita astra / khar3aga18-talavAra / lohamudgara 41-lohe kA mudgara / kakaca-atyanta tIkSNa ghAra bAlI karoMta / sUryAvarta 71-sUryAvarta nAmakA eka dhanuSa / lAMgalaratna 72, hala / siddhArtha mahAstra -vighnakArI astha ko naSTa karane vAlA mahAstra / uragAstra'74-viSarUpI agni ke kaNoM se duHsaha astra 1 vighnavinAyaka'75 astra-jisakA dUra karanA azakya hotA thA aisA astr| bahurUpA -eka vizeSa prakAra kI vidyA, jisake dvArA aneka rUpa banAye jA sakate the| mAhendrAstra577-AkAza kI vyApta karane vAlA eka astra jo samIrAstra se naSTa hotA thaa| vAruNAstra'78-bhAgnesa astra kA nirAkaraNa karane vAlA astra / isase dizAyeM prakApArahita ho jAtI thIM / 179 dandazUka astra -vidyAnimita aisA astra jisameM phanoM kA samUha uThatA thaa| ise pannagAstra bhI kahate the / 181 tAya astra -garur3a mANa / vajrAvarta 43...-eka prakAra kA dhanuSa / lAMgUla 184-vidyAnimita eka prakAra kI pAza jisase kisI ko pakar3akara khIMcA jA ske| 167. pama0 8135 / 169. vahI, 72174 / 171. vahI, 10312 / 173. vahI, 75 / 19 / 175. vahI, 74 / 111 / 177. vahIM, 741100 / 179. vahI, 6093 / 181. vahI, 74 / 109 / 183. vahI, 75 / 55 / 168, padma 173 / 170, vahI, 72175 / 172, vahI, 103 / 13 / 174. vahI, 74 / 110 / 176. vahI, 6716 / 178. vahI, 74.103 / 180, vahI, 74 / 108 / 182. vahI, 74 / 109 184, vahI, 75 / 57, 1954 /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ "brANa / zilImukha' samudrAvarta - eka dhanuSa ratna | 186 jvalanacaktra zara17 - agnimukhavANa / 188 .185 nArAca -bANa / pavanAstra 189. 1- dAruNa astra kA nirAkaraNa karane vAlA astra / nAgasAyaka190 "nAgabANa viSarUpI dhUma kA samUha chor3ane vAle bANa / hayAnam' 191 siMhavAhinI vidyA / (192 garuDavAhinI vidyA / -vAyavyAstra | An zakti 206 gAruDam marutu astra 194 194 maNDalAgra ---talavAra / stambhinI vidyA 95 AkAza pradeza meM vidyAbaroM ko roka dene kI vidyA / 196 ke bane ! isake atirikta dhanuSa 197, parazu va daNDa 206 prAsa 204 . rAjanaitika jIvana : 217 138 , , zUla 205 soma ra 101, cApa 210, gadA 219, samIrAs212, 185 10 8314, 58 34 / 187. vahI, 89/35 / 189. vahI, 60 90 / 191. vahI, 60 | 135 | 66 / 4 | 193. vahI, 601138 / 195. vahI, 52/69 / 197. dahI, 74134 1 199. vahI 52/40 201. vahI, 52040 203. vahI, 5240 | 205. vahI, 8996 / 207. vahI, 2780 1 209. vahI, 27/82 / 211. vahI, 73 161 / 213. vahI, 741102 / 199 kunta zataghnI 200 * 1 207 " musala 201 bANa 206 kRpANa . kanaka 208 AgneyAstra 216 dharma vastra .214 1 186, padma0 89 35 188. vahI, 105 / 123 / 190. vahI, 60 / 102 / 192. vahI, 60 / 135 / 194. vahI, 63134 / 196. vahI, 12/258 / 198. vahI, 5240 200. vahI, 52 / 40 / 202. bahI 52 39 / 204. vahI, 103 / 19 / 206. vahI, 2717 / 208. vahI, 27 / 82 / 210. vahI, 2783 | 212. vahI, 741101 214. vahI, 741104 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 : papacarita aura usameM pratipAdita saMskRti indhana astra215, tAmasa vANa 216, sahasrakiraNa astra217, hala218, ulkA 259 mudgara 229, parigha221, kuThAra 222, sadarzana cana221. rikA224. gA225 zara221. saMvartaka 227, bhiNDimAla 228, vajra 25, pAza230, paviTA, dhana212, parigha29, ASTi234, bhuzuNDI 35, trizUla236, zarAsana235, karavAlI238, aMlipa215, grAva240, daNDa249, koNa242 ityAdi zastroM ke nAma bhI diye gaye hai| zAla, vaTavRkSa tathA pahAr3oM ke zikhara se bhI yuddha karane ke saMketa milate haiM / 141 aisA karanA divyamAyA dvArA sambhava hotA thA aura vidyA ke prabhAva se usakA nivAraNa hotA thaa|244 | miy' rAjya ke sAta aMgoM meM mitra kA mahatvapUrNa sthAna hai| rAjAoM ko vijaya aura parAkrama bahuta kucha usake mitra rAjAoM para avalambita rahatI hai| varuNa ko parAjita karane ke lie rAvaNa ne vijayAI parvata kI donoM zreNiyoM meM nivAsa karane vAle vidyAdharoM ko sahAyatA ke lie bulAyA / 245 mitra aura zatru rAjAoM kI pahacAna bar3I mantraNA ora kasoTI ke bAda taya kI jAtI thii| vibhISaNa jaba rAma kI zaraNa meM AyA tana rAma ne nikaTastha maMtriyoM se salAha kI / 24 215. pa 741105 / 217. vahI, 74 / 108 / 219. vahIM, 75 / 57 / 221. vAhI. 75 / 58 / 223. vahI, 767 / 225. vahI, 83 / 14 / / 227. vahIM, 52045 / 229. vahI, 609 / 231. vahI, 627 / 233, vahI, 627 / 235. baho, 50 / 132 / 237, vahI, 12 / 1881 239. vahI, 241. vahI, 10258 / 243. vahI, 50 / 32 / 245. vahIM, 19 / 1 / 216. papa 74 / 106 / 218. vahI, 75155 / 220. vahI, 75 / 57 / 222. vahI, 75 / 58 / 224. vahI, 77 / / 226, yAhI, 103 / 17 / 228. vahI, 58/34 / 230. vahI, 6217 / 232. bahI, 62 / 7 / 234. vahI, 62145 / 236. vahI, 8262 / 238. vahI, 1 / 257 / 240. vahIM, 1 / 258 / 242. vahI, 244. vahI, 50 // 34 / 246. vahI, 55 / 51 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 219 matikAmta nAmaka maMtrI ne kahA ki saMbhavataH rAvaNa ne chala se ise bhejA hai, kyoMki rAjAoM kI ceSTA bar3I vicitra hotI hai / 247 paraspara ke virodha se kaluSatA ko prApta huA kula jala ko taraha phira se svacchatA ko prApta ho jAtA hai / 244 isake bAda masisAgara nAmaka mantrI ne kahA ki logoM ke maha se sUnA hai ki ina donoM bhAiyoM meM virodha ho gayA hai| sunA jAtA hai ki vibhISaNa dharma kA pakSa grahaNa karane vAlA hai, mahAnotimAna hai, zAsvarUpI jala se usakA abhiprAya dhulA huA hai aura nirantara upakAra karane meM tatpara rahatA hai| isameM bhAIpanA kAraNa nahIM hai, kintu karma ke prabhAva se hI saMsAra meM yaha vicitratA hai, isalie dUta bhejane vAle buddhimAna vibhISaNa ko bulAyA jAya / isake viSaya meM yoni sambandhI dRSTAnta spaSTa nahIM hotA arthAt eka yoni se utpanna hone ke kAraNa jisa prakAra duSTa hai, usI praka: dinamo juTa honA cAhie, yaha bAta nahIM hai|219 matisAgara mantrI kA kahanA mAnakara rAma ne vibhISaNa ko, jabaki baha nizchalatA ko zapatha khA cukA thA taba yatheSTa AzvAsana dekara apanI ora milAyA / 250 eka sthAna para kahA gayA hai phi duSTa mitroM ke lie mantradoSa, asatkAra. dAna, puNya, apanI zUravIratA, duSTa svabhAva aura mana kI dAha nahIM batalAnI cAhiye / 251 rAjA kA nirvAcana-rAjA ke nirvAcana kA AdhAra pramukha rUpa se pita pitAmaha yA vaMzAnukrama thaa| phira bhI rAjA ko myAma va dharmapUrvaka prajA kA pAlana karanA hotA yA / rAjA baba dharma se gyuta ho jAtA thA to janatA use rAmasiMhAsana se haTAkara bAhara nikAla detI thii| naramAMsabhakSo rAjA saudAsa ko janatA ne siMhAsana se utArakara nagara se bAhara nikAla diyA thA / 252 rAjyAbhiSeka-rAjasiMhAsana para adhiSThita hone se pahale rAjAoM kA rAjyAbhiSeka hotA thaa| isa avasara para aneka rAjA upasthita rahate the| 256 jhabhiSeka ke samaya zaMkha, pundubhi, unakA, sAlara, sUrya tapA bAMsurI bAdi bAje bajAye jAte the / 254 tatpazcAta hone vAle rAjA ko abhiSeka ke Asana para ArU kara cA~dI, svarNa tathA nAnA prakAra ke kalazoM se abhiSeka kiyA jAtA 247. pA. 5552 1 248. pama0 55053 / 249. vahI, 55 / 54-70 250. vahI, 55173 / 251. mantradoSamasatkAraM dAnaM puNyaM svazUratAm / duHzIlavaM manodAhaM dumitremyo na vedayet / / pA0 47 / 15 / 252. padma0 22 / 144 / 253. pama 88020, 25 / 254. vahI, 88 / 26-27 /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti thA / 25" isake bAda rAjA ko mukuTa, aMgada, keyUra, hAra, kuNDala Adi se vibhUpita kara divya mAlAoM, vastroM tathA uttamottama vilepanoM se rAjA ko carcita kiyA jAtA thA / 256 rAjA ke jayajayakAra kI vani lagAI jAtI thI / 257 rAjA ke abhiSeka ke bAda usakI paTarAnI kA bhI abhiSeka hotA thaa|258 prajApAlana-prajApAlana karate samaya rAjA sadAyAra kI ora vizeSa dhyAna detA thA, kyoMki rAjA jaisA karatA thA, prajA bhI usIkA anusaraNa karane lagatI thI / 11 jisa samaya prajA ke pratinidhiyoM dvArA rAjA ko zAsa huA ki cAroM ora yaha caryA hai ki gajA dazaratha ke putra rAma rAvaNa dvArA haraNa kI gaI sItA ko punaH vApisa le Aye haiM,26deg usa samaya unheM mahAn duHkha huA aura kadAcit prajA bure mArga para na calane lage yaha socakara unhoMne sItA kA parityAga kara diyA / kula kI pratiSThA para rAmA loga atyadhika dhyAna dete the / sItA kA parityAga karate samaya rAma lakSmaNa se kahate hai ki he bhAI! candramA ke samAna nirmala phula mujhe pAkara akItirUpI megha kI rekhA se AvRpta na ho jAya, isIlie maiM yatna kara rahA hU~ / 255 merA yaha mahAyogya, prakAzamAna, atyansa nirmala evaM ujjvala kula jama taka kalaMkita nahIM hotA taba taka zIghra hI isakA upAya kro| janatA ke sukha ke lie pro apane Apako arpita kara sakatA hai, aisA meM nirdoSa evaM zola me suzobhita sItA ko chor3a sakatA hai, parantu kIrti ko naSTa nahIM hone dUMgA / 262 pitA ke samAna nyAyavatsala ho prajA kI acchI taraha rakSA karanA,263 vicArapUrvaka kArya karanA,264 duSTa manuSya ko kucha dekara deza meM 255. padmA 8830 / 256. pa 8831 / 257, vahI, 88 / 32 / / 258, vahI, 88133 1 259. vahI, 96 / 5 / kiM ca yAdazabhu:zaH karmayoga niSevate / sa eva sahate'smAkamapi nAthAnuvartinAm / / padya0 96 / 50 / 260. pa 9648 / 261. zazAGkavimala gotramako tighanalekhayA / mA rudhetprApya mAM bhrAtarityahaM yatnatatparaH / / padma0 97121 / 262. kulaM mahArhametanme prakAzamamalojjvalam / yAvaskala ikyate nA'raM tAvadIpAyikaM kuru / / padya0 97 / 23 / api tyajAmi vaiyehI nirdoSAM zIlazAlinIm / pramAdayAmi no kIti lokasaukhyahRtAtmaka: / / padma 97 / 24 / 263. padma 975118 264. padya 974126 /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA jayaDa : 1 karanA, AtmIya janoM ko prema dikhAkara anukUla rakhanA, zatru ko uttama zIla arthAt nirdopa ApagNa se vaza meM karanA, mitra ko sadbhAvapUrvaka kI gaI sevAoM se anukUla rakhanA,165 kSamA se krodha ko, mArdava se mAna ko, bAuMva se mAyA ko aura dhairya se lobha ko vaza karanA," rAjA kA dharma mAnA jAtA thA / guptacara tathA dutavyavasthA--prasiddha ukti hai ki 'cAraiH pazyanti rAjAnaH' rAjA loga cAroM (guptacaroM) dvArA dekhate hai| isa ukti se guptacaroM kI mahattA spaSTa hotI hai / padmacarita meM bhI inheM cAra26 kahA gayA hai| rAjA mAlI ke viSaya meM kathana hai ki use vezyA, bAhana, vimAna, kanyA, vastra tathA AbhUSaNa Adi jo zreSTha vastu guptacaroM se mAlUma hotI thI, usa sabako dhIravIra mAlI balAt apane yahA~ bulavA letA thA, kyoMki vaha vidyA, bala, vibhUti Adi se apane Apako tha' mAnatA thA / 956 rAjA maya' ne guptacaroM dvArA dazAnana meM mahala kA patA lagAyA thA / 259 guptacara ke sAtha-sAtha brUtamyavasthA bhI usa samaya purI-pUrI vikasita ho gaI thii| mAgha me zizupAlavadha meM cAra ko A~kha aura dUla ko rAjA kA mukha batalAyA hai !270 druta ko zAstrajJAna meM nipuNa rAjakartavya meM kuzala, lokavyavahAra kA jJAtA, guNoM meM sneha karane vAlA,271 saMketa ke anusAra abhiprAya ko jAnane vAlA272 tathA svAmI ke kArya meM anarasta buddhi honA cAhie / 271 mahAbhArata meM nirabhimAnatA, aklIyatA, nirAlasya, mASurya, dUsare ke bahakAve meM na AnA, svasthatA aura bAtacIta karane kA sundara tuMga pe ATha dUta ke guNa kahe gaye hai| dUta kA kA kArya bar3A sAhasapUrNa thaa| svAmI ke abhiprAya ke anusAra use zatrupakSa ke sAmane nivedana karanA par3atA thaa| itanA hote hue bhI dUta mavaSya thA / 275 rAvaNa ke puSTa abhiprAya ko vyakta karane vAle dUta para jyoM hI mAmAla ne talavAra uThAI tyoM hI nItivAn lakSmaNa ne use roka liyA / 27 // yahA~ para lakSmaNa kahate haiM ki pratidhvaniyoM para, lakar3I Adi ke bane puruSAphAra putaloM 265. padma0 974128 / 266, padma0 971129 / 267. vahI, 8 / 22 / 268. vahI, 35, 36 / 269. vahI, 8 / 22 / 270, 'cArekSaNo dUtamukhaH puruSaH ko'pi pArthivaH / zizupAlavadha, 282 271. padama0 39 / 85 / 272. padma0 66 / 13 / 273, vahI, 39 / 87 / 274. mahAbhArata 5 / 37427 / 275. padma 66190 / 276, padma 66 / 4 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti para, suA Adi tiryakadoM para aura yantra se calane vAlI puruSAkAra putaliyoM para kA kyA krona karanA hai ?277 aise hI eka sthala para dUta ke prati kahA gayA hai -- ' jisane apanA zarIra beca diyA hai aura zotaM ke samAna kahI bAta ko duharAtA hai, aise isa pApI dona-hIna bhRtya kA aparAdha kyA hai ?278 dUta jo bolate haiM, vizAla kI taraha apane hRdaya meM vidyamAna apane svAmI se hI preraNA pAkara bolate haiM / duta yantramayo puruSa ke samAna parAdhIna hai| zatrupakSa meM isa taraha apamAna kA sAmanA karate hue bhI sandhivigrahAdi kI bhUmikA nirdhArita karAne meM dUta kA apanA eka vizeSa sthAna thA, jisake kAraNa svapakSa meM use paryApta sammAna prApta thA / 279 sAmanta -- dautya kArya tathA vibhinna yuddhoM ke prasaMga meM sAmantoM kA ullekha padmacarita meM AyA hai| eka bAra jaba rAvaNa ke mantriyoM ne rAvaNa se rAma ke sAtha sandhi karane kA Agraha kiyA, taba rAvaNa ne vacana diyA ki Apa loga jaisA kahate haiM vaisA hI karUMgA / 280 isake bAda mantra ke jAnane vAle mantriyoM ne santuSTa hokara atyanta zobhAyamAna evaM nItinipuNa sAmantako sandeza dekara zIghra hI druta ke rUpa meM bhejane kA nizcaya kiyA / 201 usa sAmanta dUta kA varNana karate hue kahA gayA hai ki vaha buddhi meM zukrAcArya ke samAna thA, mahAojasvI thA, pratApI thA, rAjA loga usakI bAta mAnate the tathA yaha karNapriya bhASaNa karane meM nipuNa thA / vaha sAmanta santuSTa ho svAmI ko praNAma kara jAne ke lie uccata huA / apanI buddhi ke bala se vaha samasta loka ko goSpada ke samAna tuccha dekhatA thA / 282 jaba yaha jAne lagA taba aneka zastroM se yukta eka bhayaMkara senA jo usakI buddhi se ho mAno nirmita thI, nirbhaya ho gaI / dUta kI turahI kA zabda sunakara vAnara-pakSa ke sainika kSubhita ho gae aura rAvaNa ke Ane kI zaMkA karate hue bhayabhIta ho AkAza kI ora dekhane lage / 284 rAjA atino ne jisa 278. padma0 8 187 / 280. vahI, 66 / 11 / 277. pakSma0 66 / 54 279. vahI, 8 / 88 / 281, vahI, 66 / 12 / 282. atha zukrasamo buddhadhA mahojaskaH pratApavAn / kRtavAkyoM nRpairbhUyaH zrutipezalabhASaNaH / padma066/15 / praNamya svAbhinaM tuSTaH sAmanto gantumudyataH / bRddhaghavaSTambhataH pazyan lokaM goSpadasammitam // padma0 66 / 16 / 283. padma0 66 / 17 1 284. padma0 66 / 18 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanainika jIvana : 223 samaya bharata para AkramaNa karane ke lie puTakIpara rAjA ke pAsa sandeza bhejA / apamI taiyArI kA varNana karate hue vaha likhatA hai ki isa pRthvI para mere jo sAmanta hai ve koSa aura senA ke sAtha mere pAsa hai / 24" ina saba ullekhoM se sAmanta kI mahattA spaSTa hotI hai| kauTilya arthazAstra meM sAmanta zabda par3osI rAjya ke rAjA ke lie AyA hai / 28 zukranIti ke anusAra jisakI vArSika Aya (bhUmi se) eka lAkha cA~dI ke kArSApaNa hotI thI, vaha sAmanta kahalAtA thA / 28 vAsudevazaraNa agravAla ne sAmanta saMsthA kA vikAsa aise madhyAnya padhiyoM meM tasane kA pAsa kiyA hai jinheM choTe-moTe rajabAr3oM ke samasta adhikAra sauMpakara zAhAnuzAha yA mahArAjAdhirAja mA bar3e samrATa zAsana kA prabandha calAte the| yuddha ke prasaMga meM stha, hAthI, siMha, sUkara, kRSNamRga, sAmAnyamRga, sAmara, nAnA prakAra ke pakSI, bala, UMTa, ghoDe, bhaMsa Adi vAhanoM289 para savAra, siMha,150 vyAghra,291 hAthiyoM,212 Adi se jute rathoM para savAra tathA ghor3oM ke vega kI taraha tIvra gati vAle 29 sAmantoM kA ullekha panacarita meM humA hai| lekhavAha 94 (pannavAhaka)-eka sthAna se dUsare sthAna para sandeza bhejane ke lie rAjA loga lekhvAha (patravAhaka) rakhA karate the| inheM usa samaya kI bhASA meM lekhahAri215 bhI kahA jAtA thaa| ye loga mastaka para lekha ko pAraNa karate the| isa kAraNa inheM mastaka-lekhaka bho kahA gayA hai / 29 lekhaka-patra ko likhane, par3hane Adi ke lie lekhaka bhI niyukta kiye jAte the| rAjA pRthvIdhara ke yahAM sandhi-vigraha ko acchI taraha jAnane vAlA297 (sAghusadhiniyahavedhane) evaM saba lipiyoM ko jAnane meM nipuNa lekhaka thA / 258 yuddha aura usake kAraNa-padamacarita meM aneka yuddhoM kA varNana hai / ina yuddhoM ke mUla kAraNa cAra the- (1) zreSThatA kA pradarzana, (2) kanyA, (3) sAmrAjya vistAra, (4) svAbhimAna kI rakSA / 285. padma 37 / 10 / 286. harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pa0 217 / 287. vahI, pR0 219 / 288. vahI, pR0 217 / 289. padma0 57 / 66 / 290, padma0 57144 / 291, vaho, 5752 / / 292. vahIM, 57 / 18 / 213. vahI, 102 / 195 / 294, bahI, 37 / 2 / 295. vahI, 1961 / 296. vahI, 19 / 4 / 297. vahI, 37 / 3 / 298. vahI, 374 /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti prAcInakAla meM bIrabhogyA vasuMdharA kA siddhAnta pracalita thaa| jo loga zAsana kI avahelanA karate the yA AjJA nahIM mAnate the aise rAjAoM ke viruddha dUsare rAjA jo apane buddha kiyA the / rAjA mAlI vezyA, vAhUna, vimAna, kanyA, vastra aura AbhUSaNa Adi jo zreSTha vastu guptacaroM se mAlUma karatA thA use zIghra hI balAt apane yahAM bulavA letA thA / vaha bala vidyA vibhUti Adi meM apane Apako zra eSTha mAnatA thA / 299 indra kA Azraya pAkara jaba vidyAdhara rAjA mAlI kI mAzA bhaMga karane lage taba vaha bhAI tathA kiSkindha ke putroM ke sAtha yuddha karane ke lie vijayAgiri kI ora calA / 100 2 prAcIna kAla ke aneka yuddhoM kA kAraNa kanyA rahI hai / padmacarita meM varNita rAma-rAvaNa kA yuddha isakA bar3A udAharaNa hai / isake atirikta abhya bhI aneka udAharaNa yahA~ milate haiN| rAjA zakaSanu kI kanyA athacandrA kA vivAha jaba hariSeNa ke sAtha huA taba isa kanyA ne hama logoM ko chor3akara bhUmigocarI puruSa grahaNa kiyA hai aisA vicArakara kanyA ke mAmA ke lar3ake gaMgAdhara aura mahIdhara bahuta hI kruddha hue / bAda meM yuddha huA jisameM hariSeNa vijayo huA / isI prakAra kekayA ne jaba dazaratha ke gale meM varamAlA DAlI taba anya rAjAoM ke sAtha davAratha kA muddha huA / 301 302 sAmrAjya vistAra kI abhilASA ke kAraNa rAjA loga aneka yuddha lar3A karate the / lakSmaNa ne samasta pRthvI ko vaza meM kara nArAyaNa pada prApta kiyA thA / 103 sagara cakravartI chaha khaMDa kA adhipati thA tathA samasta rAjA usakI mAtA mAnate the / 304 isa prakAra sAmrAjya vistAra kI pravRtti adhikAMza balazAlI rAjAmoM meM dikhAI detI hai / isake kAraNa yuddha anivArya rUpa se huA karate the / kabhI-kabhI svAbhimAna kI rakSA ke lie bhI yuddha huA karate the / cakrarana ke ahaMkAra se cUra jaba bharata ne bAhubali para AkramaNa kiyA taba maiM aura bharata eka hI pitA ke do putra haiM isa svAbhimAna ke kAraNa usane bharata ke sAtha mukha kiyA aura dRSTiyuddha, mallayuddha tathA jalayuddha meM parAsta kara anta meM viramita ke kAraNa dIkSA le lI / 305 guNasiddhAnta -- padmacarita ke paSTha parva meM rAjA kuNDalamaNDila ko guNAtmaka ( guNoM se yukta ) kahakara usakI vizeSatA batalAI gaI hai| yahA~ ina guNoM se 299. padma0 7135-36 / 201. bahI, 8374 / 303. vahIM, 94110 / 305. vahI, 4167-74 / 300, pa0 3 / 37 | 302 . vahIM, parva 24 / 304. vahIM, 5184
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 225 101 308 tAtparya kyA hai, yaha jAna lenA Avazyaka hai / kauTilya arthazAstra meM sandhi vigraha, thAna, Asana, saMzraya aura dveSIbhAva ye bADguNya arthAt chaH guNa kahe gaye haiM / kintu padmacarita meM sandhi 307 aura vigraha 30 ina do guNoM kA kha milatA hai / vAtavyAdhi RSi kA kahanA hai ki sandhi aura vigraha meM do hI mukhya guNa haiM, kyoMki inhIM donoM guNoM se anyAnya chahoM guNa svataH utpanna ho jAte hai / 109 Asana aura saMzraya kA sandhi meM, yAna kA vigraha meM bora dveSIbhAva kA sandhi tathA vigraha donoM meM antarbhAva hotA hai / sandhi - do rAjAoM ke bIca bhUmi, koza tathA daNDa Adi pradAna karane kI zarta para kie gaye paNabandha (samajhaute ) ko sandhi kahate haiM / 10 vigraha -- zatru ke prati kiye gaye droha yA apakAra ko vigraha kahate haiM / * 11 Asana - sandhi Adi guNoM kI upekSA kA nAma Asana hai / 112 yAna - zatru para kiye gaye AkramaNa ko yAna kahate haiM / saMzraya - kisI balavAn rAjA ke pAsa jAne ko evaM apanI strI tathA putra evaM dhana dhAnya Adi ko samarpaNa kara dene kA nAma saMpraya hai / dvaidhIbhAva - sandhi tathA vigraha ke eka sAtha prayoga ko dveSIbhAva kahate 314 yuddha kI prArambhika sthiti-yuddha prArambha hone se pUrva zatru rAjAoMoM ke yahA~ dUtA bhejA jAtA thA / dUta svAbhI kA abhiprAya nivedana kara lauTa AtA yA / yadi zatru rAjA vRta dvArA kahI gaI bAtoM kI avahelanA karatA thA yA unako ThukarAtA thA to yuddha zurU ho jAtA thaa|' 311 yuddha karane se pUrva bar3oM ko salAha 306. 'sandhivigrahAsanayAnasaMzrayadvaidhIbhAvAH SADguNyamityAcAryAH' kauTilIya arthazAstram 7 1 / 308. padma0 373 // 307 10 373, 66 / 8 | 309. 'dvaiguNyamiti vAtavyAdhiH samdhivigrahAbhyAM hi SADguNyaM sampadyata iti // --kauTilIya arthazAstram 7 / 1 / 310. 'tatra paNabandhaH sandhiH / koTilIya arthazAstram / 311. 'apakAro vigraha' vahIM, 71 0 425 / 312, 'upekSaNaM mAsanaM bahI, 711 / 313. 'bamyuccayo mAnaM bahI, 7 / 1 / 314. 'parApaNaM saMzrayaH, vahI, 71 / 315. 'sandhivigrahopAdAnaM dvaidhIbhAvaH vahI, 711 / P 316. padma0 aSTama patra - caSavaNa aura sumAlI kA yuddha / 15 2
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti lI jAtI thI / 17 isake bAda mantriyoM se mantraNA ko jAtI thI / 218 soca vicAra kara hI kArya kiyA jAtA thA, kyoMki binA vicAre kArya karane vAloM kA kArya nimphala ho jAtA hai / 19 khota hAra ke viSaya meM bhAgya aura puruSArtha donoM ko mahattA bI jAtI thii| kevala puruSArtha hI kAryasiddhi kA kAraNa nahIM hai, kyoki kArya kAgezale mAla kA varNana minA kyA siddha ho sakatA hai ? arthAt kucha bhI nahIM / eka hI samAna puruSArya karane vAle aura eka hI samAna Adara se par3hane vAle chAtroM meM se kucha to saphala ho Ate haiM aura kucha karmoM kI vivazatA se saphala nahIM ho pAta / 12deg pUrva janma ke puNya ke udaya se prANiyoM ke lie parvatoM ko cUrNa karane vAlA banna bhI phUla ke samAna komala ho jAtA hai| agni bhI pandramA ke samAna zItala vizAla kamala bana ho jAtI hai aura khaDgarUpI latA bhI sundara striyoM kI sukomala bhujalatA bana jAtI hai / 25 acchI senA ke lie Avazyaka samajhA jAtA thA ki usa senA meM na to koI manuSya malina, na dIna, na bhUkhA, na pyAsA, na kussita vastra dhAraNa karane ghAlA aura na cintAtura dikhAI par3e / sainikoM ke utsAhavardana hetu striyAM bhI puruSoM ke sAtha jAtI thIM / 22 yuddha prArambha karane se pUrva, madhya meM aura anta meM bAje bajAye jAte the 1 sabase pahale yantra Adi ke dvArA koTa ko atyanta durgama kara diyA jAtA thA tathA nAnA prakAra kI vidhAoM ke dvArA nagara ko gaharoM evaM pAzoM se yukta kara diyA jAtA thA / 123 sacce zUravIra yuddha meM prANa tyAga karanA acchA samajhate the para zatra ke lie namaskAra karanA acchA nahIM samajhate the|324 vAdyoM kA prayoga-padmacarita meM aneka bAdhoM ke nAma Aye haiM / ye mura aura vibhinna mAGgalika samArohoM para bajAye jAte the| inakI saMkhyA nimnalikhita hai 317. pana 12 / 163 / 318. pa. 12 / 164 / 319, vahI, 125164 / 320. bhavatyarthasya saMsivaya kevalaM ca na pauruSam / karSakasya vinA dRSTayA kA siddhiH karmayogina: / / papa0 12 / 165 / samAnamahimAnAmAM paThatA ca samAdaram / arthabhAno bhavAsyeke mApare karmaNo dazAt / / papa0 12 / 167 / 321. papa0 17 / 104-105 / 322. patra0 102 / 106-107 / 323. vahI, 461230 / 324. dahI, 12 / 177 /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvama : 227 voNA,325 bennu,2|| (bA~surI), zaMkha, 27 mRrSama,228 sallara (jhAlara),29 kAhalA,130 mardaka,*11 dundubhi,139 bhaMbhA," lampAka, dhundhu, eka maNDhuka, mamlA,35deg amlAtaka, " hakkA,1 hu~kAra,540 dundukANaka, 41 marDara,42 hetukagujA,341 dardura, sUrya,145 vaMzAH, paTaha' (nagAr3A) lampa, 148 gujA,261 raTita,350 malA.151 kA 52 mA jumvA / / upakta vAdyoM se hone vAle zabdoM ke atirikta halAhalA ke zabda, aTTahAsa ke zabda, ghor3e, hApI, siMha ghora dhyAghrAdi ke zabda, bhAMr3oM ke vizAla zabda, bandIjanoM ke viradapATha,155 sUrya ke samAna tejasvI rathoM kI manohara cItkAra, pRthvI ke kampana se utpanna zabda aura ina sabakI karor3oM prakAra kI dhvaniyoM ke zammA isa taraha vibhinna prakAra ke zabdoM kA ullekha milatA hai| yuddha kI vidhi (niyama)--padma carita ke anusAra yuddha kI yaha vidhi (niyama) hai ki donoM pakSoM ke khedakhinna tathA mahApyAsa se pIr3ita manuSyoM ke lie madhura tathA zItala jala diyA jAtA hai / 157 bhUkha se duHkhI manuSya ke lie amRta tulya acchA bhojana diyA jAtA hai / pasInA se yukta manuSyoM ke lie 325, padma0 6 / 379 / 326. papa0 64371 / 327. vahI, 6 / 371 / 328. vahI, 66379 / 329. vahI, 61379 / 330. vahI, 6 / 379 / 331. vahIM, 6 / 379 / 332, vahI, 49 / 43 / 333. vahI, 58127 / 334. vahI, 335. vAhI, 336. vahI, 338. vahI, 339. vahIM, 340. vahIM, 341. mahI, 342. vahIM, 58 / 28 / 343. vahI, 58/28 / 344, bahI, 58 / 28 / 345. vahI, 43 / 3 / 346. vahI, 110 / 35 / 347. vahI, 82 / 30 / 348. vahI, 82 / 30 / 349. vahIM, 82 // 31 350. vahI, 82 / 31 / 351. vahI, 8055 / 352. vahI, 8055 / 353. vahI, 8055 / 354. vahIM, 80 / 32 / 355. vahI, 82133 / 356. bAhI, 82 // 34 // 357. khinnAmyAM dIyate svAdu jalaM tAnyA suzotalam / mahAtarSAbhibhUsAmyAmayaM hiM samare vidhiH / / papa. 75 / 1 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 : pArita aura usameM pratipAdita saMskRti AlAda kA kAraNa gozIrSa candana diyA jAtA hai|58 paMkhe Adi se havA kI jAtI hai| barpha ke jala ke chITeM diye jAte haiM tathA inake sivAya jo kArya Abazyaka hoM unakI pUrti samIpa meM rahane vAle manuSya satparatA ke sAtha karate hai / 59 yuddha kI yaha vidhi (niyama) jisa prakAra apane pakSa ke logoM ke lie hai usI prakAra dUsare pakSa ke lie bhI hai| yuddha meM nija aura para kA bheda nahIM hotA / aisA karane se hI kartavya kI siddhi hotI hai / 210 jo rAjA atizaya baliSTha zUravIroM kI ceSTA ko dhAraNa karane vAle hai ve na bhayabhIta para, na brAhmaNa para, na muni para, na nihatthe para, na strI para, na bAlaka para, na pazu para aura na dUta para prahAra karate hai / 31 bhayabhIta zaraNAgata tathA zastra DAla dene vAle para bhI prahAra nahIM kiyA jA 312 sainika utsAha-yuddha ke lie jAte samaya sainikoM meM aTUTa utsAha bhara diyA jAtA thA ! isake mUla meM striyA~, senApati, rAjA, taraha-taraha ke vAje Adi aneka hote the| padmacarita kA 7vA parva sainika utsAha ke varNana se bharA par3A hai / yahA~ kucha udAharaNa diye jAte hai "jisane mahAyuddha meM aneka bar3e-bar3e yoddhAoM kA varNana suna rakhA thA aisI kisI vIra paranI meM patti kA AliGgana kara isa prakAra kahA-'he nAtha ! yadi saMgrAma meM ghAyala hokara pIche Aoge to bar3A apayaza hogA aura usake sunane mAtra se hI maiM prANa chor3a duuNgii| kyoMki aisA hone para dhIra kiGkaroM kI gIlI parinayA~ mujhe dhikkAra deNgii| isase bar3hakara kaSTa kI pAsa aura kyA hogI jinake - - - - - - - - --- 358. amRtopamamannaM ca adhAgalapanamIyuSoH / gozIrSacandanaM svedasaMgino hAdikAraNam / / papa 75 / 2 / 359. tAlavRntAdivAtazca himavAriphago raNe / kriyate tatparaiH kArya mAnyadapi pArzvagaH // padma 753 / 360. tathAstayA'nyeSAmapi svaparavargataH / iti kartadhAtA sikSiH sakalA pratipayate // papa0 7534 / 361, narezvarAH ajitazoryaceSTA na bhItibhAjA praharanti bAtu / na brAhmaNaM na zrama na zubhyaM striyaM na bAlaM na pazu na dUtam / / pp06619.| yahA~ para brAhmaNoM ke lie vizeSa saMrakSaNa se yaha vyanita hotA hai ki usa samaya loka meM brAhmaNoM kI adhika pratiSThA thii| 362. pama: 57 / 24 /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 229 vakSaHsthala meM ghAva AbhUSaNa ke samAna suzobhita haiM, jinakA kavaca TUTa gayA hai, prApta huI vijaya se yovAgaNa jinako stuti kara rahe hai, jo atizaya dhIra hai tathA gambhIratA ke kAraNa jo apanI prazaMsA svayaM nahIM kara rahe haiM aise Apako yuddha se lauTA huA dekheMgI to svarNamaya kamaloM se jinendradeva kI pUjA karUMgI / 31 mahAyoDAthoM kA sammukhAgata mRtyu ko prApta ho jAnA abhThA hai kintu parAGmukha ho dhikkAra, zabda se malina jIvana bitAnA acchA nahIM hai / 364 koI bolA-- he priye ! ve manuSya prazaMsanIya haiM jo raNAgrabhAga meM jAkara zatruoM ke sammukha prANa chor3ate haiM tathA suyaza prApta karate haiM / 25 kisI yoddhA ne nayA majabUta kavaca pahinA thA parantu harSita hone ke kAraNa usakA zarIra itanA bar3ha gayA ki phavadha phaTakara purAne kavaca ke samAna jAna par3ane lagA / / jaba zatrughna ne madhu' para AkramaNa karane ke lie prasthAna kiyA taba mantrisamUha ne isa bAta kI carcA kI ki jo vidyAgharoM ke dvArA duHsAdhya thA aisA mahAzaktizAlI mAndhAtA jisake dvArA pahale yuddha meM jItA gayA thA vaha madhu isa bAlaka ke dvArA kaise jItA jA skegaa|" kRtAmsavaktra senApati ne kahA ki jisake mada ko cArA ghara rahI ho aisA balavAn hAthI yadyapi apanI sUMDa se vRkSa 363. vIrapatnI priyaM kAcidAliMgyaibamabhASata / zrutAnekamahAyodhaparamAhava vimramA // pannaH 5733 saGgrAme bikSataH pRSThe yadi nAthAgamiSyasi / duryazastadahaM prANAn mokSyAbhi zrutimArataH / / paya0 57 / 4 / kiGkarANAmataH patnyo vIrANAmativitAH / pizabdaM me pradAsyanti kina kaSTamataH param // padma0 575 / raNapratyAgata dhIramarovaNavibhUSaNam / vizIrNakavacaM prAptajayaM labdhabhaTastavam // pama0 576 / drakSyAmi yadi dhanyAhaM bhavAtamavikatyanam / jinendrAnarthayiSyAmi tato jAmbUnadAmbujaiH / / paca0 5717 / 364. Abhimukhyagata mRtyu para prAptA mahAbhaTAH / parAGmukhAH na jImanto ghikazabdamalinIkRtAH / / padma0 57 / 8 / 365. narAste dayite zyAdhyA ye gatA raNamastakam / tyajantyabhimukhA jIvaM zatrUNAM labyakIrtayaH / / pama0 57121 / 366. pina kasyaciddharma sudulaM toSahAriNaH / vardhA mAnaM tataH zINaM purANaM phakaTAyitam / / padya0 5738 / 367. padma0 89 / 41 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 : pamacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ko giga detA hai, tathApi yaha siMha ke dvArA mArA jAtA hai / mana lakSmI aura pratApa se sahita hai, dhairyavAna hai, balavAn hai, buddhimAn hai aura uttama sahAyakoM se yukta hai isalie avazya hI zatra. ko naSTa karane vAlA hogA / rAmI suprajA ne putra zizudhna) ko dekhakara usakA mastaka suMghA aura usake bAda kahA ki he putra ! tU tIkSNa bANoM ke dvArA zatra samUha ko jIte / 359 voraprasavinI mAtA ne putra ko arghAsana para baiThAkara punaH kahA ki he vIra ! tujhe muddha meM pITha nahIM dikhAnA cAhine :170 puru ' me ro mamI hI 'TA dera meM svarNa ke kamaloM se jinendra bhagavAn kI pUjA kruuNgii|71 yuddha varNana----padmacarita meM aneka yuddhoM kA varNana huA hai / ina yuddha-varNanoM ko par3hakara par3hane vAle ke mana meM vIra rasa kA saMcAra ho uThatA hai| udAharaNa ke liye dvAdaza parva ke kucha uddharaNa hI paryApta hoMge yuddha meM ghor3A ghor3e ko mAra rahA thA, hAthI hAthI ko mAra rahA yA, ghur3asavAra ghur3asavAra ko, hAthI savAra hAthI ke savAra ko aura ratha ratha ko naSTa kara rahA thA / 32 jo jisake sAmane AyA usI ko cIrane meM tatpara rahane vAlA paidala sipAhiyoM kA jhuNDa paidala sipAhiyoM ke sAtha yuddha karane ke lie udyata thA / 75 koI eka yoddhA zira kaTa jAne se yadyapi kabandha dazA ko prApta huA zrA tathApi usane zatra kI dizA meM dega se uchalate hue zira ke dvArA hI rudhira kI varSA kara zatru ko mAra DAlA thA / jisakA citta garva se bhara rahA thA aise kisI yoddhA kA sira yadyapi kaTa gayA thA to bhI vaha oThoM ko satA rahA aura huMkAra se mukhara hotA huA cirakAla bAda mIce girA thA / 5 koI eka 368, padama 89 / 46-47 / / 369, samIkSya tanayaM devI snehAdAnAya mastake / jagAda jaya barasa svaM zaraiH zanagaNaM zitaH // padama0 89420 / 370. vatsama sane kRtvA vIrasUragavat punaH / vIra darzayitavyaM te gRSThaM saMyati na viSAm / / padma 89 / 21 / 371. pratyAgataM kRtArtha tvAM vIkSya jAtaka saMyugAt / pUjAM parI kariSyAmi jinAnAM hemapaGkajaiH / / padama0 89522 / 372, padma0 12 / 164 / 373. padama0 1 / 265 / 374, kariSatkAnyatA prAptaH zirasA sphuTarahasA / muvastadidazi kIlAla pratipakSamatAzyat // padamA 121292 / 375. kRtto'pi kasyacimmUrdhA garvanirbharacetasaH / daSTadantacchado'paptaddhuGgAramukharapicaram / / padma0 12 / 293 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika jIvana : 239 mayaMkara yoddhA apanI nikalatI huI bhaktoM ko bAyeM hAtha se pakar3akara tathA dAhine 17 jo moTha hAtha se talavAra uThA bar3e vega se zatru ke sAmane jA rahA thA / cAba rahA thA tathA jisake netroM kI pUrNa puttaliyAM dikha rahI thIM aisA koI yoddhA apanI A~toM se kamara ko majabUta kasakara zatru kI ora jA rahA thA / 377 sainikoM kA vizrAma - kisI kAraNa jaba yuddha yanda ho jAtA thA saba kiGkara zirarahita ghar3a Adi ko haTAkara usa yuddhabhUmi ko zuddha karate the aura vahA~ kapar3e ke UMce-UMce here, kamAteM tathA maNDapa Adi khar3e kara die jAte ye : usa bhUmi ko caukiyoM se sukha diyA jAtA thAoM meM AvAgamana banda kara diyA jAtA thA aura kavaca tathA dhanuSa ko dhAraNa karane vAle yoddhA bAhara khar3e rahakara unakI rakSA karate the / 179 lakSmaNa ko zakti lagane para jaba yuddha virAma ho gayA taba isI prakAra kI vyavasthA ke bAda pahale gopura para dhanuSa hAtha meM lekara nIla ba~ThA, dUsare gopura meM gadA hAtha meM dhAraNa karane vAlA meghatulma nala lar3A huA, tIsare gopura meM hAtha meM zUla dhAraNa karane vAlA udAratA vibhISaNa khar3A huA / yahA~ jisakI mAlAoM meM lage nAnA prakAra ke ratnoM kI kiraNeM saba ora phaila rahI thIM aisA vibhISaNa aizAnendra ke samAna suzobhita ho rahA thA / 180 kavaca aura tarakasa ko dhAraNa karane vAlA kumuda cauthe gopura para khar3A huA pAMca gopura meM mAlA hAtha meM lie pratApI suSeNa khar3A huA jisakI bhujAyeM atyanta sthUla thIM aura bhiNDimAla nAmaka zastra se indra ke samAna jAna par3hatA thA aisA vIra suddhoda svayaM chaThe gopura meM suzobhita ho rahA thA tathA sAtaveM gopura meM bar3e-bar3e natra rAjAoM kI senA ko mauta ke ghATa utArane vAlA bhA maNDala svayaM talavAra khIMcakara khar3A thA / 182 pUrva dvAra ke mArga meM zarabha vihna se cihnita dhvajA ko dhAraNa karane vAlA zarabha paharA de rahA thaa| pazcima dvAra meM jAmbava kumAra suzobhita ho rahA thA / mantri samUha se yukta uttara dvAra ko gherakara candrarazmi nAma kA bAli kA mahAbalavAn putra khar3A huA thA / 18 yuddha 376. kazcitkareNa saMrudhya vAmenAntrANi sadbhaTaH / tarasA khaGgamudyamya yayau pratyari bhISaNaH / padmaH 12 / 285 / 377. kazcinnijaiH purItadbhidRSyA parikaraM dRkam / daSTauSTho'bhiyayI zatru 378. pama0 63328 / 380, vahI, 63330-31 / 382. vahI, 6333-34 / hRSTAzeSakanInikaH // padma0 12286 / 379. padma0 63 / 29 / 381. vahI, 6332 / 383. vahI, 63 / 35-36 /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ye nahIM lauTane vAle jo anya vAtaradhvaja rAjA the ve saba dakSiNa dizA ko vyApta kara khar3e ho gaye / 384 yuddha kA phala-yuddha ke pazcAt zAnti sthApita ho jAtI thii| yahI usakA phala thaa| 384, padma0 63 / 38 /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 dharma aura darzana dharma kA lakSaNa-jo dhAraNa kare so dharma hai / 'dharatIti dharmaH' yaha usakA niruktyartha hai / ' acchI taraha se AcaraNa kimA hudhA dharma durgati meM par3ate hue jIvoM ko dhAraNa kara letA hai, bacA letA hai, isalie vaha dharma kahalAtA hai| kroSa, mAna, mAyA aura loma ye cAra kaSAya (kaSAya-.--jo AtmA ko duHkha de) mahAzatra hai, inhIM ke dvArA jova saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| samA se krodha kA, mRdutA se mAna kA, saralatA se mAyA kA aura santoSa se loma kA nigraha karanA cAhie / ' sparzana, rasanA (jIbha), nANa (nAsikA), cakSu aura karNa ye pAMca inTriyA~ prasiddha hai, inakA jItanA ghamaM kahalAtA hai / " tyAga bhI vizeSa dharma kahA gayA hai| dharma kA mAhAtmya-dharma ke mAhAtmya kA varNana padamacarita meM vistAra se kiyA gayA hai / ina sabake adhyayana se aisA vidita hotA hai ki dharma ke phalasvarUpa atyadhika sAMsArika bhogoM kI prApti ko bahuta adhika vistAra se prastuta kiyA gayA hai| jaise-dharma se yamsa jIva ko atyadhika gAya maMsa Adi pazu, hAcI, ghor3e, ratha, payAde, deza, grAma, mahala, naukaroM ke samUha, vizAla lakSmI aura siMhAsana prApta hote hai| jo jIva dharmapUrvaka maraNa karate haiM ve jyotizcana ko ullaMghana kara guNoM ke nivAsabhUta sodharmAdika svargoM meM utpanna hote haiM, dharma kA arjana kara kitane hI sAmAnika deva hote haiM / kitane hI inna hote haiM, kitane hI ahamindra banate haiN| dharma ke prabhAva se una mahaloM meM utpanna hote haiM jo ki svarNa, sphaTipha aura baiDUrya maNimaya, khambhe ke samUha se nirmita hote hai, jisakI suvarNanirmita dIvAle sadA dedIpyamAna rahatI hai, jo atyanta U~ce aura aneka 1. dhAraNArtho dhRto dharmazabdo yAci paristhitaH-pA0 141103 / 2. papa0 141104 / 3. padya 14|110 / 4. vahI, 14 / 111 / 5. baho, 14 / 113 / 6. vahI, 14 // 313, 14 / 311, 312, 85 / 22, 74 / 56-58, 14 / 327, 14:315-318, 14 / 126-128, 14.123-124, 14 / 120-122, 604142-143, 35 / 87-89, 30 / 170-171 mAdi / 7. baho, 14 / 315 / 8. vahI, 14 // 316 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ' bhUmiyoM (khaNDoM) se yukta hote haiM, aadi| dharma ke mAhAtmya ko isa rUpa meM rakhane kA kAraNa yahI jAna par3atA hai ki loga ina sAMsArika abhyudayoM se AkRSTa hokara dharma ke prati AsthA rkheN| dharma kA vAstavika uddezya to mokSa hI hai| isI ko spaSTa karate hue raviSeNa ne kahA hai ki jisa prakAra nagara kI ora jAne vAle puruSa ko cheda nivAraNa karane vAlA jo vRkSamUla Adi kA saMgama prApta hotA hai vaha anAyAsa hI prApta hotA hai usI prakAra jinavAsana rUpI mokSa kI ora prasthAna karane vAle puruSa ko jo beva aura vidyAvara Adi kI lakSmI prApta hotI hai vaha anuSaGga se hI prApta hotI hai, usake lie manuSya ko koI prayatna nahIM karanA par3atA hai / 10 utkRSTa dharma - cUMki raviSeNa jainadharma ke anuyAyI the| jaina dharma ke siddhAntoM kA unhoMne amsa: parokSaNa karake use zra eSTha pAyA thA isaliye unhoMne kahAjinendra bhagavAn ke dvArA kathita vAkya hI uttama vAkya hai, jinendra nirUpita tapa hI utama tapa hai, jinendra bhagavAn ke dvArA prokta dharma hI paramadharma hai aura jinendra bhagavAn ke dvArA upadiSTa mata ho paramamata hai / " Aja taka jitane siddha ( mukta puruSa) hue haiM, jo vartamAna meM siddha ho raheM aura ala taka viddha hoMge ve jinendra deva dvArA dekhe hue dharma ke dvArA hI hoMge anya prakAra se nahIM / ' 12 dharma ke bheda - AcaraNa kI apekSA dharma ke do bheda haiM 12 1. sAgAradharma ( gRhastha dharma ), 2. anagAra dharma ( muni dharma) / ina do prakAra ke dharmoM ko manuSyoM ke do Azrama bhI kahA gayA hai / *4 mahAvrata aura aNuvrata ke bheda se bhI dharma do prakAra kA kahA gayA hai| inameM se pahalA arthAt mahAvrata gRhatyAgI muniyoM ke hotA hai aura dUsarA arthAt aNuvrata saMsAravartI gRhasthoM ke hotA hai / ' 15 gRhastha dharma- gRhasthoM kA dharma munidharma kA choTA bhAI hai / "" gRhastha dharma ke dvArA yaha manuSya uttamottama bhAMgoM kA bhoga karatA hai 1 bAda meM munidIkSA dhAraNa kara mokSa prApta karatA hai / " gRhasthAzramavAsI logoM ko pA~ca ata cAra zikSAkSata, tona guNavata- isa prakAra bAraha vratoM kA pAlana karanA par3atA hai| isake atirikta yathAzakti hajAroM niyama dhAraNa karane par3ate haiM / 16 9. padma0 141126-128 / 11. vahI, 6 / 300 / 13. bar3I, 33 / 121 / 15. ho, 14 164 / 17. vahI, 9 / 296 / 19. bahI, 14/182-183 1 10. padma0 6 / 301-3021 12. vahI, 31 / 19 P 14. vahI 5 / 196 / 16. vahI, 32 146 // 18. vahI, 6 / 298 /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 235 pAMca aNuvrata 1. sthUla hiMsA kA tyAga karanA-dharma kA mUla davA hai aura dayA kA mUla ahiMsA rUpa bhAva hai / 20 saMsAra meM samasta vastuoM se pyArA jIvana hai, usI ke saba zApa hai / 21 mA ko aisA jAnakara ki jisa prakAra mujhe apanA zarIra iSTa hai usI prakAra samasta prANiyoM ko bhI apanA zarIra iSTa hotA hai, saba prANiyoM para dayA karanI cAhie / 22 jo manuSya mAMsa bhakSaNa se dUra rahatA hai, bhale hI vaha upavAsAdi se rahita tathA darita ho to bhI utsama gati usake hAtha rahatI hai / isa prakAra ahiMsA dharma kA pratipAvana aura mAMsabhakSaNa kA niSedha padhacarita meM bahuta vistAra se kiyA gayA hai / 24 _sthUla jhUTha kA tyAga'--'jo vacana dUsaroM ko paur3A pahuMcAne meM nimitta hai vaha asalma' kahA gayA hai kyoMki satya isase viparIta hotA hai / 25 satyavasadhArI ke vacana saba grahaNa karate haiM tathA ujjvala kIti se vaha samasta sasAra ko gyApta karatA hai|27 sthala paradravyApaharaNa kA tyAgara-kI gaI corI isa janma meM vaSa, pandhana Adi karAtI hai aura marane ke bAda kuyoniyoM meM nAnA prakAra ke duHkha detI hai| isalie buddhimAn manuSya ko cAhie ki corI kA sarva prakAra se syAga kreN| jo kArya tInoM lokoM meM virodha kA kAraNa hai vaha kiyA hI kaise jA sakatA hai / 29 parastrI kA tyAga-pAhe vidhavA ho cAhe saghaghA, cAhe kulavatI ho cAhe rUpa se yukta vezyA ho, parastrImAtra kA prayatnapUrvaka tyAga kara denA cAhie / parastrI saMsarga isa loka tathA paraloka donoM jagahoM meM vista hai| logoM ko, jisa prakAra apanI strI ko koI dUsarA manuSpa chehatA hai to isase apane Apako 20. pana 6 / 286 / 21. padma0 38 / 69 / 22. vahI, 14186 / 23. vahI, 26198 // 24. vahI, 35 / 163, 164, 26665, 26.64, 26166, 69, 74, 71, 100-102, 106, 108, 391226, 59 / 30, 5326.328, 5 / 341342, 6 / 286-289, 11 / 74, 270, 271, 11 // 272-273, 8524 25, 32 / 149 / 25. vahIM, 14 / 184 / 26. vahI, 141188 / 27. vahIM, 321150 / 28. vahI, 141104 / 22, vahI, 14 / 189-190 / 30. vahI, 124-126 /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti duHkha hotA hai usI prakAra dUsare ko bhI duHkha hotA hogA, aisA vicAra karanA cAhie / 31 Anta tRSNA kA mAga- panI icchA kA sadA parimANa karanA cAhie kyoMki icchA para yadi aMkuza nahIM lagAyA gayA to vaha mahAduHkha detI hai / 53 parigrahI manuSya ke citta meM vizuddhatA nahIM hotI, jisameM citta kI vizuddhatA mUla kAraNa hai aise dharma kI sthiti parigrahI manuSyoM se nahIM ho sakatI hai / cAra zikSAzata-prayatnapUrvaka sAmAyika karanA. proSadhopacAsa dhAraNa karanA, atithisaMvibhAga aura Ayu kA bhaya upasthita hone para sallekSanA dhAraNa karanA ye cAra zikSAvrata hai / 34 sAmAthika-mana, vacana, kAya aura kuta (karanA), kArita (karAnA), anumoSanA (karane kI prazaMsA karanA), se pAMcoM pApoM kA rayAga karanA sAmAyika proSadhopavAsa--pahale aura Age ke dinoM meM ekAsana ke sAtha aSTamI aura caturdazI ke dina upavAsa Adi karanA proSadhopacAsa hai|" atithi saMvibhAga--jisane apane Agamana ke viSaya meM kisI tithi kA saMketa nahIM diyA hai, jo parigraha se rahita hai aura samyagdarzanAdi guNoM se yukta hokara ghara bhAtA hai, aisA muni atithi kahalAtA hai| aise atithi ke lie vaibhava ke anusAra AdarapUrvaka lobharahita ho bhikSA tathA upakaraNa Adi denA cAhie yahI atithi saMvibhAga hai / 17 yaza kA antarbhAva isI ke antargata hotA hai| sallekhanA-isa loka athavA paraloka sambandhI kisI prayojana kI apekSA na karake zarIra aura kaSAya ke kRza karane ko saslekhanA kahate hai|" 31. pa. 14 / 192 / 32. pa. 141194 / 33. vahI, 2 / 180 / 34. vahI, 14 / 199 / 35.50 pannAlAla sAhityAcArya : mokSazAstra, pR0 131 (hindI TIkA) / 36. vahI, pR0 131 / 37. papa 14 / 201, 200 / 38. padma0 11140 / 39, tattvArthasUtrakAra (tasvA0 7 / 21) ne cAra zikSAbata ke antargata anya bhedoM ke sAtha bhogopabhoga parimANavata ko ginaayaa| sahalekhanA kA kathana yahA~ cAra zikSApratoM ke atiriksa, alaga se kiyA gayA hai / padmacarita meM sallekhanA ko alaga se na kahakara bhogopabhoga parimANavata ke sthAna para sallekhamA ko kahA hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 237 tIna guNavrata-anarthayoM kA syAga karanA, dizAoM aura vidizAoM meM AvAgamana kI sImA nirdhArita karanA aura bhogopabhoga kA parimANa karanA ye tIna guNanata hai / 10 prayojana rahita pApavarSaka kriyAoM kA tyAga karanA anarthadaNDavata hai / manartha daNDa ke pA~ca bheda hai 1. pApopadeza (hiMsA Adi pApa ke kAmoM kA upadeza denaa)| 2. hiMsAdAna (talavAra Adi hiMsA ke upakaraNa denA) / 3. apadhyAna-dUsare kA dhurA vicAranA / 4. duti-rAgadveSa ko bar3hAne vAle loTe pAAstroM kA sunanA / 5. pramAdacaryA--binA prayojana yahA~ vahA~ ghUmanA tathA pRthvI Adi kA khodanA / bhogopabhoga-jo eka bAra bhogane meM Ane use bhoga aura jo bAra-bAra bhogane meM Aye use upabhoga kahate haiM / grata aura usakI bhAvanAyeM-hiMsA, mUTha, corI, kuzola aura parigraha ina pAMca pApoM se virakta hone ko prata kahate hai / " yeta bhAvanAoM se yukta hai| tattvArthasUtra meM vratoM kI sthiratA ke lie pratyeka vrata kI pAMca-pAMca bhAvanAyeM batalAI hai / 40. pa50 14 / 198 / sasvArthasUtrakArane guNavatoM ke anrtagata digvata, dezavata aura anarthadaNpannata ye sIna vrata ginAye hai| pacarita meM dezanata ko alaga se na ginAkara usake sthAna para bhaugopabhoga kA parimANa karanA ginAyA hai| isakA mUla kAraNa yahI mAlUma par3atA hai ki dignata aura dezavrata meM samaya kI apekSA antara hotA hai| jIvanaparyanta ke lie dinnata meM bhI saMkoca karake ghar3I, ghaNTA, dina, mAha Adi taka kisI gRha, muhalle Adi taka mAnA-jAnA rakhanA dezavata hai| 41. paM0 pannAlAla sAhityAcArya kI hindI TIkA sahita : mokSazAstra, pR0 131 / 42. vahI, 10 131 1 43. hiMsAmA anutAt steyAt smarasaGgAt parimahAt / viratitamuddiSTaM bhAvanAbhiH samanvitam / / padmA 11138 / hisAnavastapAbrahmaparigrahebhyo viratirvasam / tattvArthasUtra 71 / 44, tattvArthasUtra 7 / 3 / tatsthairyArtha bhAvanA: paMca paMca /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ahiMsA vrata kI pAMca bhAvanAye vAggupti-vacana ko rokanA / manogupti-mana kI pravRtti ko rokanA / IryAsamiti-cAra hAtha jamIna khakAra calanA / AdAna nikSepaNa samiti-bhUmi ko jIvarahita dekhakara sAvadhAnI se kisI vastu ko uThAmA, rakhanA / AlokitapAnabhojana-dekha zodhakara bhojanapAna grahaNa karanA, ye pAMca ahiMsAnasa kI bhAvanAyeM haiN| satyanata ko nAmamA krodhapratyAkhyAna-krodha kA tyAga karanA / lobhapratyAkhyAna-lobha kA tyAga karanA / bhorutvapratyAkhyAna-maya kA tyAga karanA / hAsyapratyAkhyAna-hAsma kA tyAga karanA / anuvIcibhASaNa-zAstra kI AjJAnusAra nirdoSavacana bolanA 1 ye pAMca satpannata kI bhAvanAyeM haiN| acauryavata kI bhAvanAyeM zUnyAgAravAsa-parvatoM kI guphA, vRkSa ko koTara Adi mirjana sthAnoM meM rhnaa| vimocitAvAsa-rAjA vagairaha ke dvArA chuTyAe hue dUsare ke sthAna meM nivAsa krnaa| paroparodhAkaraNa-apane sthAna para Thahare hue dUsare ko nahIM rokanA / bhekSyazuddhi-zAstra ke anusAra bhikSA kI zuddhi rkhnaa| sadharmAvisavAda-sahadharmI bhAiyoM se yaha hamArA hai, vaha ApakA hai ityAdi kalaha nahIM karanA / ye pAMca acauryavrata kI bhAvanAyeM hai|47 45. tattvArthasUya 74 / 46. 'kroghalobhabhorutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca pnyc| vahIM, 75 47. 'zUnyAgAraghimoSitAvAsaparoparodhAkaraNabhakSyazuddhisadharmAvisamAdAH paJca' tattvArthasUtra 76
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 239 brahmaparvata kI bhAvanAyeM strIrAga kathA zravaNatyAga-striyoM meM rAga bar3hAne vAlI phayAoM ke sunane kA tyAga krnaa| tanmanoharAGganirIkSaNa tyAga-striyoM ke manohara aMgoM ke dekhane kA tyAga krnaa| pUrvaratAnusmaraNa tyAga agrata avasthA meM bhoge hue viSayoM ke smaraNa kA zyAga suSyeSTarasa tyAga-kAmavarSaka gariSTha rasoM kA tyAga krnaa| svazarIra saMskAra tyAga- apane zarIra ke saMskAroM kA tyAga karanA / ye pA~ca" brahmacarya vrata kI bhAvanAyeM haiN| parigraha tyAgavata kI bhAvanAyeM-sparza Adi pA~ca indriyoM ke iSTa aniSTa viSayoM meM kama se rAgaveSa kA tyAga karanA / ye pAca parigrahatyAganata kI bhAvanAyeM niyama gRhastha madhu, madha, mAMsa, juA, rAtribhojana aura vezyAsamAgama se jo virakti hotI hai use niyama kahate haiM / 1deg eka sthAna para kahA gayA hai ki jo manuSya madhu mAMsa aura madirA nAdi kA upayoga nahIM karate haiM ve gRhasyoM ke AbhUSaNa pada para sthita haiN|' pacacarita ke caudahaveM parva meM raviSeNa ne karIva 50 zloko meM rAtri bhojana karane vAloM ko nindA tathA na karane vAloM kI prazaMsA kI hai|52 jinake netra andhakAra ke paTala se AcchAdita hai aura buddhi pApa se lipta hai aise prANI rAta ke samaya makkhI, kor3e tathA bAla Adi hAnikAraka padArtha khA jAte haiM / yo rAtri bhojana karatA hai vaha hAkinI preta bhUta Adi nIca prANiyoM ke sApa bhojana karatA hai / jo rAtri bhojana karatA hai vaha kutte, cUhe, billI Adi mAMsAhArI jIvoM ke sAtha bhojana karatA hai| saMkSepa meM yahI kahA jA sakatA hai ki jo rAta meM bhojana karatA hai vaha saba apavitra padArtha khAtA hai| sUrya ke asta ho jAne para jo bhojana karate haiM unheM vidvAnoM meM manuSyatA se baMdhe pazu kahA hai| rAta meM amRta 48. 'strIrAgakathAzravaNasanmanoharAMganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIra saskAratyAgAH paJca-tattvArthasUtra 77 49. manojJAmanojendriyaviSayarAgahaSavardhanAni paJca 78 / 50. paca0 14 / 202 / 51. vahI, 14 / 216 / 52. vahI, 14 / 267.318 / 53. vahI, 14 / 271-273 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti mInA bhI ucita nahIM hai, phira pAnI kI to bAta hI kyA hai ?14 jaya netra apanA vyApAra chor3a dete haiM, jo pApa kI pravRtti hone se atyanta dAruNa hai, jo nahIM dikhane vAle sUkSma jantuoM se sahita hai tathA sUrya kA abhAva ho jAtA hai aise samaya bhojana nahIM karanA cAhie / 55 Arambha kA tyAga kiyA 77 58 anagAra dharma (muni zrama) - jaba saba jAtA hai tabhI muniyoM kA dharma prApta hotA hai / ' ** yaha dharma bAhya vastuoM kI apekSA se rahita hai / " arthAt antarmukhI hai / AkAzarUpI vastra dhAraNa karane bAle arthAt nagna digambara muniyoM ke hI hotA hai / muni loga yamI, vItarAga, nirmukta zarIra, nirambara, yogI, dhyAnI, jJAno, nispRha aura budha haiM ataH ye hI vandanA karane yogya haiM / cUMki ye nirvANa ko siddha karate haiM, isalie sAdhu kahalAte haiM, uttama AdhAra kA svayaM AcaraNa karate haiM tathA dUsaroM ko bhI AparaNa karAte haiM isalie AcArya kahe jAte haiM / ye gRhatyAgI ke guNoM se sahita haiM tathA zuddha bhikSA se bhojana karate haiM, isalie bhikSuka kahalAte haiM aura ujjvala kArya karane vAle haiM athavA karmoM ko naSTa karane vAle tathA parama nirdoSa dhama meM vartamAna hai isalie zramaNa kahe jAte hai| 19 muni tathA munidharma ke guNa -- padmacarita meM mRni tathA sunidharma ke bahuta se guNoM kA nirdeza kiyA gayA hai jo nimnalikhita haiM prakAra ke 1. muniyoM kA dharma zUravIroM kA dharma hai 10 2. munidharma zAnta dazA rUpa haiM " I 3. munidharma siddha hai 12 4. munidharma sArarUpa hai / 66 huuN| 15 yyny 5. munidharma kSudrajanoM ko bhaya utpanna karane vAlA hai 14 6. muni loga apane zarIra meM rAga nahIM karate haiM 65 7. munijana pApa upArjana karane vAle 54. 150 14/274 | 55* vahI, 6 / 293 / 57. vahI, 59. vahI 10989-90 / 61. vahI, 30 / 83 / 63. vahI, 65. vahI, 140171 / bAlA mAtra parigraha se rahita hote 55. padma0 106 / 32, 33 / 56. vahI, 33 / 121 / 58. vaho, 10988 / 60. vahI 30/63 62. vahI, 64. vahI, 66. Saho, 14 / 172 /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 241 8. munijana atyanta dhIravIra gaura siMha ke samAna parAkramI hote haiN|" 9. mani loga kezoM kA loca karate haiN| 10. munijana AtmA ke artha meM tatpara rahate haiN| 11, cAritra kA bhAra dhAraNa karate haiN| 12. munijana uttama buddhi ko dharma meM lagAkara manuSyoM kA jaisA zubhodaya se sampanna parama priya hita karate haiM vaisA hita, na mAtA karatI hai ma pitA karatA hai, na mitra karatA hai na sagA bhAI hI karatA hai|" 13. munijana pandrampa ke mAla gauma gaura dilakara ( sUrya ) ke samAna dedIpyamAna hote haiM / 2 14. se samudra ke samAna gambhIra, sumeru ke samAna dhoravIra aura bhayabhIta kachue ke samAna samasta indriyoM ke samUha ko atyanta gusa rakhane vAle hote haiN|" 15. me kSamA dharma ko dhAraNa karate hai / kaSAyoM (krodha, mAna, mAyA, lobha) ke udreka se rahita aura caurAsI lAmna guNoM se sahita hai|4 16. muni loga sarala bhAvoM ko dhAraNa karate hai / 75 17. gA~va meM eka rAtri aura nagara meM pAMca rAtri taka ho Thaharate haiN|" 18. parvata kI guphAoM, nadiyoM ke taTa athavA bhAga bagIcoM meM hI unakA nivAsa hotA hai| 19, anyAya karane vAle kA kucha bhI pratikAra nahIM karate haiN| upasarga (vighna-bAdhA) ko sahana karate hai| 20. yaha bhAvanA rakhate haiM ki jJAnadarzana hI merI AtmA hai / dUsare padArtha ke saMyoga se hone vAle anya bhAva para padArtha haiM / 21. maraNa samaya samAtri dhAraNa karate haiM aura socate hai ki samAdhimaraNa ke lie na tRga hI saMthArA (Asana) hai, na uttama bhUmi hI saMthArA hai kintu kalapita buddhi se rahita AtmA hI saMghArA hai|" 67. padma0 14 / 172 / 61. vahI, 37 / 163 // 71. vahIM, 6121 / 73, vahI, 141175 / 75. bahI, 109585 / 77. vahI, 106 / 118 / 179, vahI, 41565 / 81. vahIM, 89:110 / 68. pama0 371161 / 70. vahI, 37 / 164 / 72. bar3I, 143174 1 74, vaho, 146176 / 76. vahI, 106 / 117 / 78. vahI, 41170 / 80. vahI, 891109 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242: padmacarita aura usameM pratipAvita saMskRti 22. tara vicAra meM lIna rahate haiN| 23. adhikAMza samaya saddhyAna meM lIna rahate haiM / ' 24. munidharma kA sarvotkRSTa guNa yaha hai ki usa dharma se mokSa kI prApti hotI hai / 4 muni ke Avazyaka dharma-pAMca mahAvrata, 85 pariSahoM ko sahana karanA,' 8 88 ATha bhedoM ko naSTa karanA karanA, sAta bhayoM se rahita honA.' dharma aura anukSA se yukta honA ye saba muni ke Avazyaka dharma hU~ / " dhAraNa karanA, 87 pAMca mahAvrata - hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha ina pA~ca pApoM ke pUrI taraha se (sarvadeza) tyAga karane kI paMca mahAvrata kahate haiM / 91 eSaNA, AdAna nikSepaNa aura utsarga ye pA~ca pAMca samiti IrSyA, bhASA, samitiyA~ haiM / 12 iyasamiti - netragocara jIvoM ke samUha se bacakara gamana karane vAle suni ke prathama IryAsamiti hotI hai| yaha attoM meM zuddhatA utpanna karatI hai / 13 bhASAsamiti- -sadA karkaza aura kaThora vacana chor3akara yatnapUrvaka pravRtti karane vAle yati kA dharma kAryoM meM bolanA bhASA samiti hai / 14 splendo eSaNAsamiti - zarIra kI sthiratA ke lie piNDa zuddhi pUrvaka muni kA AhAra grahaNa karanA eSaNA samiti hai / ' 14 tIna guptiyoM kA pA~ca samiti, aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana 89 cAritra, - AdAnanikSepaNa samiti -- dekhakara yogya vastu kA rakhanA aura uThAnA AdAna nikSepaNa samiti hai / " 97 utsarga samiti -- ise pratiSThApana samiti bhI kahate haiM / prAsuka (svacchajIva-jantu se rahita ) bhUmi para zarIra ke bhItara kA mala chor3anA utsarga samiti hai / 82. padma0 891108 / 84. vahI, 61295 / 86. vahI, 106 / 114 / 88. vahI, 106 / 113 / 90. vahI, 191219 / 92. vahI, 14 / 108 / 94. vahI, 2 / 123 // 96. bahI, 2 / 125 / 83. padma0 39 / 33 / 85. vahI, 201149 / 87. vahI, 37 / 165 / 89. vahI, 109130 / 91. vahI, 14 39 / 93. vahI harivaMzapurANa 21122 / 95. harivaMzapurANa 2 / 124 / 97. vahI, 2 / 126 //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ varma aura darzana : 243 gupti--vacana, mana aura kAya (zarIra) kI pravRtti kA sarvathA abhAva ho mAnA athavA nasameM komalatA kA A jAnA gupti hai|" ajJAnI jIva jisa karma ko karor3oM bhavoM meM kSINa kara pAtA hai use tIna gaptiyoM kA dhAraka jJAnI manuSya eka mUhUrta meM kSaya kara detA hai / 19 pariSaha jaya100 --saMvara ke mArga se cyuta na hone ke lie aura karmoM kA kSaya karane ke lie jo sahana karane yogya hoM ve pariSaha hai / 101 ye bAIsa hai / 102 aTThAIsa mUlaguNa103 munirAja pA~ca mahAvrata, pAMca samiti, pA~ca indriyoM kA nirodha, samatA, vaMdanA, stuti, pratikramaNa, pratmAkhyAna ye chaH mAvazyaka, snAna tyAga, dantadhAvana tyAga, bhUmizamana, kezaloMca, nagnatA dhAraNA karanA, sahe hokara nAgara letA, dina meM eka bAra bhojana lenA, ye sAta vrata isa taraha aTThAIsa mUla guNoM kA pAlana karate hai / 104 sAta bhaya105 ihaloka bhaya, paraloka bhaya, maraNa bhaya vedanA bhaya, arakSA bhaya, agupti bhaya aura Akasmika bhaya se sAta bhaya haiM / 105* muni ina sAta bhayoM kA tyAga karate haiN| pATha madoM kA tyAga zAna, pUjA (prasiSThA), kula, jAti, zakti, Rddhi (dhana sampatti), tapa aura 98. pana 14 / 10 / 29. baho, 105 / 205 / 100. vahI, 87 / 12 / 101. 'mArgAcyavananirjarArtha parisoDhavyAH pariSahAH' / tatvArtha sUtra 958 / 102. 'kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakamAlyAratistrIcaryAniSadyAkrozaSadhayAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA zAnI darzanAni / ' -tasvArthasUtra 1 / 9 / 103. padmaH 391165 / 104. AcArya kunthusAgara : munidharmapradIpa, pR. 4 / 105. pana0 106 / 113 / 105.* paM0 pannAlAla sAhityAcArya : mokSazAstra (hindI TIkA), pR. 132 / 106. pana 119130 /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti zarIra ina ATha padArthoM kA Azraya karake jo garva karanA hai vaha mada kahalAtA hai|107 muni ina ATha madoM ke tyAgI hote haiN| cAritra'08 sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAparAya aura yathAkhyAta yaha pA .. kA hai|500 sAmAyika-bhedarahita sampUrNa pApoM ko tyAga karane ko sAmAmika cAritra kahate haiN|150 chedopasthApanA-pramAda ke vaza se cAritra meM koI doSa A jAne para prAyazcitta ke dvArA usako dUra kara punaH nirdoSa cAritra svIkAra karanA / 111 parihAravizuddhi-jisa cAritra meM jIvoM kI hiMsA kA tyAga ho jAne se vizeSa zuddhi ho jAtI hai usako parihAravizuddhi cAritra kahate haiM / 112 sUkSmasAparAya-atyanta sUkSma lobha kaSAya kA udaya hone para jo cAritra hotA hai use sUkSma sAmparAya cAritra kahate haiM / 15 yathAkhyAta-sampUrNa mohanIya karma ke kSaya athavA upazama se AtmA ke zuddhasvarUpa meM sthira hone ko yathAsyAta cAritra kahate haiM / 154 dharma 15 upavAsa, abamaudarya (bhUkha se kama bhojana karanA), vRptiparisaMnyAna (mikSA ko jAte samaya galI Adi kA niyama lenA) rasa parityAga (dugdhAdi rasoM kA tyAga), vivikta zayyAsana (ekAnta sthAna meM sonA baiThanA), kAyakleza (zarIra se moha na rakhakara yoga Adi dhAraNa karanA) meM chaha bAhya tapa haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya (zarIra tathA anya vassuoM se muniyoM kI sevA), svAdhyAya, 107. 'jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhi tapo vapuH 1 aSTAvAzrityamAniravaM smayamAhargatasmayAH' / / ranakaraNyazrAvakAcAra, 25 / 108, patra. 9 / 219 / 109. 'sAmAyikadradApasthApanAparihAravizuddhisUkamasAMparAya yayAkhyAtamiticAritra / ' tattvArtha 0 9 / 18 / 110. mokSazAstra, pR0 182 (50 pannAlAla jii)| 111. vahI, pR0 182 / 112. vahI, pR0 182 / 113. vahIM, pR0 182 / 114. vahI, pR0 183 1 115. papa0 9 / 219 / / 116. vahI, 14 / 114, 115 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 245 putsarga ( bAya aura Antarika parigraha kA tyAga ), aura dhyAna se chaha Amestara tapa hai / yaha samasta tapa dharma kahalAtA hai| anuprekSA zarIrAdi anitya hai, koI kisI kA zaraNa nahIM hai, zarIra apavitra hai, zarIra rUpI piMjar3e se AtmA pathak hai, yaha akelA hI sukha duHkha bhogatA hai| saMsAra ke svarUpa kA cintana karanA, loka kI vicitratA kA vicAra karanA, AtrayoM (karmoM kA AnA) ke guNoM kA dhyAna karanA, saMvara (mAnava kA miroSa) kI mahimA kA ciMtana, pUrvabaddha karmoM ko nija rA kA upAya socanA, bodhi arthAt sampanadarzana, samyagjJAna, samma cAritra ko durlabhatA kA vicAra karanA aura dharma kA mAhAtmya socanA ye bAraha anuprekSAya (bhAvanAyeM) haiM / 118 inheM hRdaya meM dhAraNa karanA caahie| mokSa prApti kA upAya samyagdarzana, sabhyagjJAna aura samya-vAritra inakI ekatA ko mokSamArga (mokSa prApti kA upAya) kahate hai 111 samyagdarzana-tattva kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai / 12deg eka anya sthAna para kahA gayA hai jo padArtha jisa prasA: "yata hai / sora zradAna karanA paramasukha hai aura mithyA kalpita padArtho kA grahaNa karanA atyadhika duHkha hai / isakA tAtparya yaha hai ki raviSeNa samyagdarzana aura sukha meM apekSayA koI bheda nahIM mAnate the / samyagjJAna-jo vastu ke svarUpa ko nyUnatA rahita, adhikatA rahita aura viparItatA rahita jaisA kA sasA sandeharahita jAnatA hai usa jJAna ko samyagjJAna kahate haiM / 121 samyakacAritra-sarvajJa ke zAsana meM kahI huI vidhi ke anusAra samyamAna pUrvaka jitendriya manuSya ke dvArA jo AcaraNa kiyA jAtA hai use samyakcAritra kahate haiM / 12 jisameM indriyoM kA vazIkaraNa aura vacana tathA mana kA niyaMtraNa 117. pama 14 / 116, 117 / 118. padma0 14 // 237, 239 / 119, aho, 105 / 210 / 120. vahI, 105211 / 121. vahIM, 43 / 30 / 122. 'anyUnamanatirikta yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / __ niHsandehaM veda padAhastajjJAnamAgamina' || -ramakarazrAvakAcAra, 42 / 1222, padma 105 / 215 /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 : papavarita aura usameM pratipAdita saMskRti hotA hai,125 nyAyapUrvaka pravRtti karane vAle basa sthAvara jIvoM kI ahiMsA kI jAtI hai,524 mana aura vAnoM ko Anandita karane vAle snehapUrNa, madhura sArthaka aura kalyANakArI vacana kahe jAte haiM,125 adatta vastu ke grahaNa meM mana, vacana, kAya se nivRtti kI jAtI hai tathA nyAyapUrNa dI huI vastu grahaNa kI jAtI hai,125 jahA~ devoM ke bhI pUjya aura mahApuruSoM ke bhI kaThinatA se ghAraNa karane yogya zubha brahmacarva dhAraNa kiyA jAtA hai,125 jisameM, mokSamArga meM mahAvighnakArI mUrchA ke tyAgapUrvaka parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai, 1256 muniyoM ke lie parapIr3A se rahita Adi gaNe hi miH . hai| vinaya, niyamazIla dhAraNa kiyA jAtA hai| use samyaka cAritra kahate haiM / 130 samyagdarzana kI mahimA-pAcarita meM rAmyagdarzana kI yatra-tatra bahuta adhika prazasA tathA usake viparIta mithyAdarzanAdi mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra) kI nindA kI gaI hai / 136 eka sthAna para kahA hai jo utkRSTa hai, nitya hai, AnandarUpa hai. uttama hai, mula manuSyoM ke lie mAnoM rahasyapUrNa hai, jagattraya meM prasiddha hai, karmoM ko naSTa karane vAlA hai. zuddha hai. pavina hai, paramArtha ko dene vAlA hai, jo pahale kabhI prApta nahIM huA hai aura yadi prApta huAbhI hai to pramAdI manuSya jisakI surakSA nahIM rakha sake haiM, jo abhavya jIvoM ke lie. ajJeya hai aura dIrgha saMsAra ko bhaya utpanna karane vAlA hai aisA mamyagdarzana hI AtmA kA sabase bar3A kalyANa hai / 132 lakSmaNa ne vanamAlA ke Agraha para punaH vApisa Ane ke lie jaba bAra-bAra zapayeM gAI aura kisI prakAra vanamAlA ko vizvAsa nahIM huA taba anta meM lakSmaNa ne yaha kahA-'gadi maiM zIghra hI tumhAre pAsa vApima na AU~ to sampagdarzana se hIna manuSya jisa gati ko prApta hote hai, umI gati ko prApta hoU / 13 samyagdRSTi manuSya sAta ATha bhavoM meM manuSya aura devaparyAya meM paribhramaNa se utpanna hae sukha ko bhoganA humA anta meM muni 123. padya 105 / 116 / 124. pama0 105 / 217 / 125. vAho, 105 / 218 / 126. vahI, 105 / 219 / 127. vahI, 1056220 / 128. vahI, 105 / 221 / / 129, vahI, 105/222 / 130. vahI, 105 / 223 / 131, vahnI, 444, 105 / 242, 240, 243, 99443, 44, 14:334-336, 141229, 14 / 206, 6 / 334, 21187, 59 / 29, 26 / 103, 114643-44, 87 / 129, 130, 105 / 225-227 / 132 vahI, 12343-45 / 133, vahI, 38338 /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA dhAraNa kara mukta ho jAtA hU~ / 164 samyagdarzana ke bheda - samyagdarzana do prakAra se hotA hai / 1. svabhAva se 2 paropadeza se / isI apekSA se isake nisagaMja aura adhi gamana do bheda kiye haiM / 135 samyagdarzana ke pA~ca atIcAra - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya dRSTi prazaMsA aura pratyakSa hI udAra manuSyoM meM doSa lagAnA samyagdarzana ke pAMca atIcAra (doSa) hai / { 116 dharma aura darzana : 247 zaMkA - jinendra bhagavAn ke dvArA kahe hue sukSma padArthoM meM sandeha karanA / kAMkSA - sAMsArika sukhoM kI icchA karanA / vicikitsA - duHkhI, daridrI athavA ratnatraya se pavitra para vAhya meM malina muniyoM ke zarIra ko dekhakara glAni karanA / anyadRSTi prazaMsA - miyA dRSTiyoM kI prazaMsA karanA / pA~ca atIcAra ra viSeNa ne pratyakSa hI udAra manuSyoM meM doSa lagAnA kahA hai jabaki tattvArtha sUtra meM anyadRSTisaMstana ( mithyAdRSTiyoM kI stuti karanA) kahA 117 he jina pUjA padmacarita meM jinapUjA ke mAhAtmya aura usake prakAroM kA vistRta varNana upalabdha hotA hai / jo manuSya jinapratimA ke darzana kA cintana karatA hai vaha belA (do upavAsa) kA, jo udyama kA abhilASI hotA hai vaha telA (tIna upavAsa) kA, jo jAne kA Arambha karatA hai vaha colA ( dhAra upavAsa) kA, jo jAne lagatA hai vaha pA~ca upavAsa kA, jo kucha dUra pahu~ca jAtA hai vaha bAraha upavAsa kA, jo bIca meM pahu~ca jAtA hai vaha pandraha upavAsa kA, jo mandira ke darzana karatA hai vaha mAsopavAsa kA, jo mandira ke A~gana meM praveza karatA hai, vaha chaha mAsa ke upavAsa ko, jo dvAra meM praveza karatA hai vaha varSopavAsa kA, jo pradakSiNA detA hai vaha sau varSa ke upavAsa kA, jo jinendradeva ke mukha kA darzana karatA hai vaha hajAra varSa ke upavAsa kA aura jo svabhAva se stuti karatA hai vaha ananta upavAsa ke phala ko prApta karatA hai / yathArtha meM jinabhakti se bar3hakara 134. padma0 105 / 144 / 135. tannisargAdadhigamAdvA || tattvArthasUtra 13 / 136. padma0 105 / 213 / 137. tattvArthasUtra 7/23 0 105 / 211 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti uttama paNya nahIM hai / 138 jo uttama vastra kA pAraka hai, jisake zarIra se sugandhi nikala rahI hai, jisakA darzana sabako priya lagatA hai, nagara kI striyAM jisakI sA kara rahA hai, jo pancoM ko dekhatA hA calatA hai, jisane saba vikAra chor3a die haiM, jo uttama bhAvanA se yukta hai aura ache kAryoM ke karane meM tatpara hai, aisA hotA hubhA jo jinendra deva kI vandanA ke lie jAtA hai use ananta puNya prApta hotA hai / 139 tInoM kAloM aura tInoM lokoM meM vrata, jJAna, tapa aura dAna ke dvArA manuSya ke jo puNya saMcita hote haiM ve bhAvapUrvaka eka pratimA ke banavAne se utpanna hue puSpa ko barAbarI nahIM kara sakate / 140 ityAdi / 14deg* jinendra pUjA kI vidhiyA~-padhacarita meM jinendra pUjA kI nimnalikhita vidhiyA~ upalabdha hotI hai 1. sugandhita jala se jinendra bhagavAna kA abhiSeka karanA / 2. dUna kI dhArA se jinendra bhagavAn kA abhiSeka karanA / 145 3. dahI ke kalazoM se jinendra kA abhiSeka karanA / 141 4. ghI se jinadeva kA abhiSeka karanA / 144 5. bhaktipUrvaka jinamandira meM rakSAvali Adi kA upahAra car3hAnA / 145 6. jinamandira meM gIta, nRtya, dhAditroM se mahotsava karanA / 143 " tInoM kAloM meM jinendra deva kI vandanA karanA / 147 8. parigraha kI sImA niyata kara jinendra bhagavAn kI bharcA karanA / 148 9. ratna tathA puSpoM se pUjA karanA / 145 12. bhAvarUpI phUloM se jinendra pUjA karanA / 50 11. candana tathA kAlAguru Adi se utpanna ghUpa par3hAnA / 55 12. zubhabhAva se dIpadAna karanA / 152 138. pama- 3178-182 / 139, padma 14 // 219, 220 / / 140. vahI, 32 / 174 / 140*. vahI, 14 // 209, 210, 344-346, 212-214 / 141. vahIM, 32 / 165 / 146. vahI, 321166 / 143, vahI, 32 / 167 / / 144. vahI, 321168 / 145. ghahI, 321171 / 146. nahIM, 32 / 171 / 147. vahIM, 322158 / 148, vahI, 32 / 153 / 149. baho, 45 / 101, 321159 / 150. vahI, 32 / 160 / 151. vahI, 32 // 161 / 152. vahI, 32 / 162 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 249 13. chatra, camara, phamnasa, patAkA, darpaNa Adi se jinamandira sjaanaa| 52 14. gandha se jinendra bhagavAn kA lepana karanA / 15. soraNa, patAkA, ghaMTA, lambUSa, gole, ardhacandra, caMdobA, atyanta manohara vastra tathA atyanta sundara anyAnya samasta upakaraNoM ke dvArA pUjA karanA / 16. navedya ke upahAroM aura uttama varNa ke vilepanoM se pUjA karanA / 15 // dAna dAna cAra prakAra ke hote haiM---1, AhAradAna, 57 abhayadAna, 158 auSadhi hAma159 tathA zAnadAna / 10 pAtra aura usake guNa-pAtra kI vizeSatA se anekarUpatA ko prApta hue jIya dAna ke prabhAva se bhogabhUmiyoM meM bhogoM ko prApta karate haiN| jo prANi hiMsA se virata, parigraha se rahita aura rAgadveSa se zUnya hai unheM uttama pAtra kahate hai / jo tapa se rahita hokara bhI samyagdarzana se zukha hai aisA pAtra prazaMsanIya hai, kyoMki usake mithvAdRSTi dAtA ke zarIra ko zuddhi hotI hai / 12 jo ApattiyoM se rakSA kare vaha pAtra kahalAtA hai| 'pAtIti pAtram' isa prakAra pAtra zabda kA niruktyartha hai / cuki muni samyagdarzana kI sAmarthya se logoM kI rakSA karate haiM ataH ve pAtra hai / jo nirmala samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka pAritra se sahita hotA hai yaha utsama pAtra kahalAtA hai / jo mAna, apamAna, sukha-su.kha aura tRNa kAMcana meM samAna dRSTi rakhatA hai aisA sAghu pAtra kahalAtA hai| jo saba prakAra ke parigraha se rahita haiM, mahAtapazcaraNa meM lIna hai aura tattvoM ke dhyAna meM sadA tatpara hai aise zramaNa muni uttama pAtra kahalAte hai / 164 prazaMsanIya dAna-jisa prakAra uttama zretra meM boyA hayA bIja atyaSika sampadA pradAna karatA hai usI prakAra uttama pAtra ke lie zuddha hRdaya se diyA huvA dAna atyadhika sampadA pradAna karatA hai|'65 jisa prakAra eka hI tAlAba meM gAya ne 153. pama0 321163 / 155. vahI, 95 / 32, 33 / 157. vahI, 32154 / 159. vahI, 14176 / 161. vahI, 14152 / 163, vahI, 14155.57 / 165. vaho, 14 // 60 / 154. papa 32 / 164 / 156. vahI, 69 / 5 / 158, vahI, 32 / 155 / 160. vahI, 321156 / 162. vahI, 14 / 53, 54 / 164. vahI, 14.58 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 : paMpacarita aura usameM pratipAdita saMskRti pAnI piyA aura sAMpa ne bhI / gAya ke dvArA piyA pAnI dUdha ho jAtA hai aura sAMpa ke dvArA piyA pAnI viSa ho jAtA hai usI prakAra eka hI gRhastha se uttama pAtra ne dAna liyA aura nIca ne bhii| jo dAna uttama pAtra ko prApta hotA hai usakA phala uttama hotA hai aura jo nIca pAtra ko prAsa hotA hai usakA phala nInA hotA hai|5 koI pAtra mithyAdarzana se yukta hone para bhI samyagdarzana kI bhAvanA se yukta hote haiM aise pAtroM ke lie bhAva se jo dAna diyA jAtA hai usakA phala zubhaazubha aryAt mizrita prakAra kA hotA hai| dIna tathA anre Adi manuSyoM ke lie kazApTAna kahA gayA hai aura usaga yApi phala kI prApti hotI hai para vaha phala uttama phala nahIM kahA jAtA / jo dAma nindita batAyA hai vaha bhI pAtra ke bheda se prazaMsanIya ho jAtA hai| jisa prakAra zakti ke dvArA piyA pAnI motI ho jAtA hai / 161 bhUmi kA dAna yadyapi nindita hai phira bhI yadi jinapratimA Adi ko uddezya kara diyA jAtA hai to vaha dIrghakAla taka sthira rahane vAle bhoga pradAna karatA hai / 150 eka sthAna para kahA gayA hai ki sAmarthya ke anusAra bhaktipUrvaka samyagdRSTi logoM ke lie jo dAna detA hai, jabhI kA eka dAna hai bAkI to coroM ko luTAnA hai / 171 nindanIya dAna--jirA prakAra kamara jamIna meM dIja boyA jAya to usase kucha bhI utpanna nahIM hotA usI prakAra bhidhyAdarzana se mAhita pApI pAtra ke lie dAna diyA jAya to unase kucha bhI prApta nahIM hotA / 172 ko rAgadveSa Adi doSoM se yukta hai vaha pAtra nahIM hai aura na vaha icchita phala detA hai / 73 loma ke vazIbhUta duSTa abhiprAya se yukta tathA hAthI, ghor3A, gAya Adi jIvoM kA dAna bhI batalAyA hai para tattva ke jAnakAra logoM ne usakI nindA kI hai / usakA kAraNa yaha hai ki jIva dAna meM jo jIva diyA jAtA hai use sromA DhonA par3atA hai / nukulI, parI Adi se usake zarIra ko AMkA jAtA hai sapA lAThI Adi se use pITA jAtA hai ina kAraNoM se use mahA duHkha hotA hai aura usake nimitta se anya jIvoM ko bahuta duHkha uThAnA par3atA hai| yahA~ para bhUmidAna kI bhI nindA kI gaI hai kyoMki usase bhUmi meM rahane vAle jIvoM ko por3A hotI hai / 166, pama0 14 / 64 / 168. vahI, 14 / 66 / 170, vahI, 14178 / 172. vahI, 14 // 61 / 174. vahI, 14/73 / 176. vahI, 14 / 75 / 167. pa 14065 / 169. vahI, 14 // 77 / 171. vahIM, 14.95 / 173. vahIM, 14 // 63 / 175. vahI, 14174 /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana 251 upadrava se rahita honA, 178 181 Adi suphala vizAla sukha, 177 dAna kA phala -dAna se bhoga prApti, vizAla sukhoM kA pAtra honA, utama gati, 180 179 prApta hote haiM / tIrthaMkara kI prApti - zISoM kI nAnA dazAoM kA nirUpaNa karate hue raviSeNa ne kahA hai ki kitane ho dhairyavAna manuSya SoDaza kAraNa bhAvanAoM kA cintana kara tIna loka meM kSobha utpanna karane vAle tIrthakara pada prApta karate haiM / 18 SoDaza kAraNa mAvanAyeM ye haiM 1. darzanavizuddhi - jinopadiSTa nizca mokSamArga meM daSi darzana vizuddhi 183 hU~ / 2. vinayasampannatA - samyagjJAna Adi mokSa ke sAdhanoM meM tathA jJAna ke nimitta guru Adi meM yogya rIti se satkAra Adara Adi karanA tathA kRpAya kI nivRtti karanA vinayasampannatA hai / 194 3. zIlavateSvanaticAra - ahiMsA Adi vrata yA unake paripAlana ke lie koSadarjana Adi gIloM meM kAya, vacana aura mana ko nirdoSa pravRtti zIlatebbanavicAra hai / 185 4. abhIkSNajJAnopayoga -- jIvAdi padArthoM ko pratyakSa aura parokSa rUpa se jAnane vAle mati Adi pAMca jJAna hai| ajJAnanivRtti inakA sAkSAtphala hai tathA hita prApti atiparihAra aura upekSA vyavahita phala haiN| isa jJAna ko bhAvanA meM sadA tatpara rahatA abhIkSNajJAnopayoga hai / 1 186 5. saMvega - zarIra mAnasa Adi aneka prakAra ke priyaviyoga, apriyasaMyoga, iSTakA alAma Adi rUpa sAMsArika duHkhoM se nityabhIratA saMvega hai | 18 6. tyAga para ko prIti ke lie apano vastu denA tyAga hai / 128 7. tapa - apanI zakti ko nahIM chipAkara mArgAvirodhI kAyakleza Adi karanA tapa hai / 182 8. sAdhusamAdhi - jaise bhaNDAra meM Aga lagane para vaha prayatnapUrvaka zAmta 177. padma0 32 / 154 14 94-95 179. vahI 32 / 156 178. paca0 32 / 155 1 180. vahI, 14452 181, vahI, 32 156 / 182. vahI, 2192 182. tattvArthavArtika 6 / 24 kI vyAkhyA vArtikanaM0 1 / 184. vahI, bArtika 2 / 186. vahI vAtika 4 3 188. ho, vArtika, 6 / 185. vahI, yAtika 3 / 187. vahI, vArtika, 5 / 189. vahI vArtika, 7 "
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti kI jAtI hai usI taraha aneka vrata zIloM se samRddha munigaNa ke tapa Adi meM yadi koI vighna upasthita ho jAya to usakA nivAraNa karanA sAghu samAdhi hai / 150 9. vaiyAvRtya-gaNavAn sAdhuoM para Aye hue kaSTa roga Adi ko nirdoSa vidhi se haTA denA, unakI sevA Adi karanA bahu upakArI vayAvRtya hai / 191 1, 12, 11 adAcATanAnapravacanabhaki-kevalajJAna zrutajJAna Adi divyanetradhAro parahitaprayaNa aura svasamayavistAra nizcayajJa arhanta AcArya aura bahuzrutoM meM tathA zrutadevatA ke prasAda se kaThinatA se prApta hone vAle mokSagahala kI sIr3hI rUpa pravacana meM bhAvavizuddhipUrvaka anurAga rakhanA arhadbhakti, AcArya bhakti, bahuzrutabhakti aura pravacana bhakti hai / 192 14. AvazyakAparihANi-sAmAyika, paturvizatisrAva, vandanA, prati. kramaNa, pratyAspAna aura kAyotsarga ina chaha Avazyaka kriyAoM ko yathAkAla binA nAgA kiAra svAbhAvika krama meM karate rahanA AvazyakAparihANi hai / sarva sAvaLa yogoM ko tyAga karanA, citta ko ekAgrarUpa se zAna meM lagAnaH mAmAyika hai| tIrtharoM ke guNoM kA stavana cakSupizatistava hai| mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka khaDgAsana yA padmAsana se cAra bAra zironnati aura Avarta pUrvaka dhandanA hotI hai| kRta doSoM ko nivRtti pratikramaNa hai / bhaviSya meM doSa na hone dene ke lie mannara honA pratyAkhyAna hai| amuka samaya taka zarIra se mamatva kA tyAga karanA kAyotsarga hai / 113 15. mArgaprabhAvanA-mahopavAsa Adi samyaka sapoM se tathA sUrya prabhA ke samAna jinapUjA se sazarma kA prakAza karanA mArgaprabhAvanA hai / 14 16. pravacana vassalatva-jaise mAya apane bachar3e se akRtrima sneha rakhatI hai usI taraha dhArmika jana ko dekhakara sneha se otaprota ho jAnA pravacana vassalasva hai / 195 tIrtha karatva kI prApti se yukta jIya bahuta adhika prabhAvazAlI ho jAtA hai / padamacarita meM kahA gayA hai ki jinendradeva ke Asanastha hone para deva tithaMca aura manuSyoM se rovita eka yojana kI pRthvI svarNamayI ho jAtI hai| bhagavAn ke ATha prAtihArya aura cauMtIsa mahAtizaya prakaTa hote haiM tathA unakA rUpa hajAra sUryoM ke samAna dedIpyamAna evaM netroM ko sukha dene vAlA hotA hai / 56 surendra asurendra, 190, tattvArthabArtika 6 / 24 kI vyAkhyA vArtika 20 8 / 191. vahI, nAtika, 9 / 192. vahI, vAtika, 10 / 193. vahI, vArtika, 11 / 194. vahI, vArtika, 12 / / 195. vahI, yAtika, 13 / 196, pama. 14261, 262 /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 253 i unake janma 597 amarendra tathA cakravartI unakI kIrti kA gAna karate hai / ve zuddhazIla ke dhAraka dedIpyamAna, gavarahita aura samasta saMsAra rUpI saghana jJeya ko goda ke samAna tuccha karane vAle seja se sahi kleza khar3I kaThina sandhana ko tor3ane vAle, mokSa rUpI svArtha se sahita anupama nirvighna mukha svarUpa vAle hote haiM lete hI saMsAra meM sarvatra aisI zAnti chA jAtI hai ki saba rogoM hai tathA dApti ko bar3hAtI hai / uttama vibhUti se harSa se jinakA ki Asana kampAyamAna hotA hai, Akara meru ke abhiSeka karate haiM / rAjya avasthA meM ve bAhya cakra ke tathA muni hone para dhyAna rUpI cakra ke dvArA antaraMga zatru ko jItate haiN| 198 ATha prAtihArya tIrthakara bhagavAn ke mATha prAtihArya, jinakA Upara ullekha kiyA gayA hai, ye haiM199 kA nAza karatI bhareM hue indra, yukta, zikhara para bhagavAn kA dvArA bAhya zatruoM ko 1. azokavRkSa kA honA jisake dekhane se zoka naSTa ho jAya / 2. ratnabhaya siMhAsana / 3. bhagavAn ke sira para tIna chatra phiranA / 4. bhagavAn ke pIche bhAmaNDala kA honA / 5. bhagavAn ke mukha se nirakSarI divyaSvani kA honA / 6. devoM dvArA puSpavRSTi honA / 7. yakSa devoM dvArA causaTha cevaroM kA bolA jAnA / 8. dundubhi bAjoM kA bajanA | cauMtIsa atizaya --- [--ATha prAtihAryo ke atirikta 34 atizayoM ke hone kA bhI ullekha Upara AyA huuN| cautIsa atizaya nimnalikhita haiM / inameM se 10 atizaya janma se hote haiM, 10 kevalajJAna hone para hote haiM aura 14 devakRta hote haiM / janma ke 10 atizaya - 1. azyanta sundara zarIra, 2. ati sugambamaya zarIra 3 pasevarahita zarIra, 4. mala sUtra rahita zarIra, 5 hita mita priya vacana bolanA, 6 atulya bala, 7 dugdha ke samAna sapheda rudhira 8 zarIra meM 1008 lakSaNa 9. samacatustra saMsthAna zarIra arthAt zarIra ke aMgoM kI banAvaTa sthiti cAroM tarapha se ThIka honA, 10. vajra vRSabhanArAcasaMhanana / " kevalajJAna ke 10 atizaya 2011. eka sau yojana taka subhikSa arthAt -200 197. padma0 801131-133 / 198 0 80 / 14- 16 / 199. bAbU zAnacandra jaina (lAhaura) jaina bAla guTakA, prathama bhAga, pR0 68 / 200 hI 0 65 66 / 201. vahIM, pu066, 68 /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 : padmacaritra aura usameM pratipAdita saMskRti jahA~ kevalI bhagavAn rahate haiM 2. AkAza meM gamana hai / usase cAroM ora sau-sau yojana taka sumina hotA 3. cAra mukhoM kA dikhAI par3anA / 4. akSayA kA abhAva, 5. upasarga kA abhAva, 6. kavala ( grAsa) ahAra kA na honA, 7 samasta vidyAoM kA svAmIpanA, 8. kezoM aura nAkhUnoM kA na bar3hanA, 9. netroM kI palaka nahIM TimakAnA, 10. chAyA rahita zarIra | devakula 14 atizaya 205 - 1. bhagavAn ko a mAgadhI bhAga kA honA / 2. samasta boboM meM paraspara mitratA honA | 3. dizA kA nirmala honA / 4. AkAza kA nirmala honA / 5. sabha Rtu ke phala-phUla dhAnyAdi kA eka hI samaya phalanA / 6. eka yojana taka kI pRthvI kA darpaNavata nirmala honA / 7. calate samaya bhagavAn ke caraNa kamala ke tale svarNa kamala kA honA / 8. AkAza meM jaya-jaya dhvani kA honA | 9. manda sugandha pavana kA calanA / 10. sugandhamaya jala kI vRSTi honA / 11. pavanakumAra devoM dvArA bhUmi kA kaNTaka rahita karanA / 12. samasta jIvoM kA Anandamaya honA / 13. bhagavAn ke Age dharmacakra kA calanA / 14. chatra, amara, dhvajA, ghaNTAdi aSTa maMgala dravyoM kA sAtha rahanA / dravya nirUpaNa dharma, avarma, AkAza, kAla, jIva aura pudgala ke bheva me dravya chaha prakAra 20 ke hai / dharma- -gamana meM pariNata pudgala aura jIvoM ko gamana meM sahakArI dravya hai- -jaise machaliyoM ke gamana meM jala sahakArI hai| gamana na karate hue pudgala va jIvoM ko dharmadravya gamana nahIM karAtA / - / 204 adharma - Thahare hue pudgala aura jIvoM ko Thaharane meM sahakArI kAraNa adharma 202. bAbU jJAnacanda jaina bAla guTakA, prathama bhAga 10 67 / 203. 100 105 / 142 / 204, gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa rAmaNa sahayArI / toyaM jaha macchANaM azA va so meI ||17|| - dravyasaMgraha 1
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darSana : 255 davya hai / jaise-chAyA yAtriyoM ko Thaharane meM sahakArI hai / gamana karate hue jIva tathA paddhagaloM ko adharma dravya nahIM ThaharAtA / 205 AkAza-jo jIna Adi dravyoM ko avakAza denA hai use sAkAza samya kahate haiM / 20 lokAkAza aura alokAkAza ina do meMdoM se AkAza do prakAra kA hai / dharma, adharma, kAla, pudagala aura jIva jitane mAkAza meM hai vaha lokAkAza hai aura AkAza se bAhara alokAkA hai / 207 loka racanA-yaha loka alokAkAza ke madhya meM sthita do mRdaMgoM ke samAna hai, nIce bIca meM tathA Upara kI ora sthita hai| isa taraha tIna prakAra se sthita SThone ke kAraNa isa loka ko piloka athavA trividha kahate hai| adholoka-meru parvata ke nIce mAta bhUmiyoM haiN| unameM pahalI bhUmi ratnaprabhA hai, jisake ambAla bhAga ko chor3akara (nIce ke bhAga ko chor3akara) Upara ke do bhAgoM meM bhavanavAsI tathA vyantaradeSa rahate haiN| usa ratnaprabhA ke nIce mahabhaya utpanna karane vAlI zarkarA prabhA, bAlukA pramA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura mahAtamaH prabhA nAma kI chaha bhUmi hai jo atyanta tIna TuHkha dene vAlI hai tathA nirantara dhora andhakAra se vyApta rahatI hai / 298 ena mArakiyoM kA tathA unake duHkha kA varNana padmacarita meM ati vistAra se kiyA gayA hai / madhyaloka-madhyaloka meM jambUdIpa ko Adi lekara zubha nAma bAle asaMkhyAta dvIpa aura lakSaNa samudra ko Adi lekara asaMkhyAta samudra kahe gae haiN| ye dvIpa samudra pUrva ke dvIpa samudra se dUna vistAra vAle haiM, pUrva-pUrva ko ghere hue hai 205. ThANajadhANa adhammo puggalajIvANaThANa sahyArI / chAyA jaha pahiyANaM acaThatA Neca so dharaI / / vyasaMgraha / gASA 18 206, avagAsadANa jogga jIvAdINa viyANa AyA / jeNI logAgAsaM allogAgAsamidi duvihaM / / dravyasaMgraha gAthA, 19 / 207. ghamAvamA kAlo puggalajIvA ya sati jAvadiya / mAyAse so logo satto parado alogutti / / dravyasaMgraha gAthA, 20 / 208, padama 109 / 112, 26 / 75-76 // 209. vahI, 26 / 78-94, 14027-63, 65308-310, 105 / 113-138 / 210. jambUdvIpa munA dIpA lavaNAdyAzca sAgaroH / prakIrtitAH zubhAnAma saMkhyAta parivajitA : padma0 105 / 154 / jambUdIpa lavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpa samudrAH / / tattvArtha sUtra 37 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti tathA valaya ke AkAra hai| sabake bIca meM sambadvIpa hai / 11 jambadvIpa meruparvata rUpI nAbhi se sahita hai, golAkAra hai tathA eka lAkha yojana vistAra vAlA hai, isakI paridhi tigunI se kucha adhika kahI gaI hai|512, usa jambUdvIpa meM pUrva se pazcima taka lambe himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukamI aura zikharI ye chaha kulAcala haiN| ye sabhI samudra ke jala se mile hai tathA inhIM ke dvArA jambudvIpa sambandhI kSetroM kA vibhAga huA hai / 213 yaha bharata kSetra hai isake Age hemavat, isake Age hari, isake mAge videha, isake Age ramyaka, isake Age hairaNyavata aura isake Age vyahi rAvata ye sAta kSetra jambUdvIpa meM haiN| isI jambadvIpa meM gaMgA Adi nadiyA hai| ghAtakIkhaMDa tathA puSkarAdha meM jambUdvIpa se dUnI-dUnI racanA hai / 214 bharata aura airAvata ye donoM kSetra vRddhi aura hAni se sahita haiN| anya kSetroM kI bhUmiyoM vyavasthita hai arthAt unama kAlacakra 211. pUrvAda dviguNaviSkambhAH parvavikSepavartinaH / -valayAkRta momadhye jambU dvIpa : prakIrtitaH padma0 105 / 155 / dviiivaSkambhAH pUrva-pUrva parikSepiNo valayAkRtayaH / tatvArthasUtra 338 / 212. mehanAbhirasauvRttau lakSayojanamAnamRt / triguNaM tatparikSepAdhikaM parikotisam / -pad0 105 / 156 / tanmadhye merunAbhitto yojanazatasahaspaviSkambho jambU dvIpaH / tatmArthasUtra 39 213. pUrvAparAyatAstatra vizeyAH kulaparvatAH / himavAMzca mahAjayo niSagho nIla eva ca / / rukmI ca zikharI ceti samudrajalasaMgatAH / vAsyAnyabhivibhakkAni jambUdIpagatAni ca / -pA0 105.157-158 / 'tavibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSacanIlarukmizistrariNo varSaghara parvatAH' tatvArtha muSa 3 / 11 / 214. bharatAsyamidaM kSetraM tato haimavataM hariH / videhI ramyakAkhyaM ca haraNyavatameva ca airAvataM ca vijeyaM gar3agAdyAzcApi nimnagAH / proktaM dvidhAtikokhaNDe puSkarA ca pUrvakam, pana0 105 / 159-160 / 'bharatahamavataharivivaha ramyakaharaNyavatairAvata varSAH kSetrANi / / -tattvArthasUtra 3110 gaGgAsiMdhurohidrohitAsyAhariddhArakAntAgItAgotodAnArInarakAntA 'suvaNarUpyakulArakAraktAdAH saritastanmadhyagAH' tatvArthasUtra, 3 / 20 dvitikIkhaNTe 3 / 23 / .
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma maura darzana 250 214. kA parivartana nahIM hotA / manuSya mAnuSottara parvasa ke isI ora rahate hai, inake Arya aura mleccha kI apekSA mUla meM do bheda haiM tathA inake uttara bheda asaMkhyAta haiM / devakuru, uttarakuru rahita videhakSetra tathA bharata aura airAvata ina tIna kSetroM meM karmabhUmi hU~ aura devakuru, uttarakuru tathA anya kSetra bhogabhUmi ke hai| manuSyoM ko utkRSTa sthiti tIna palya kI aura jasya sthiti ko hai / tiyaMtroM kI utkRSTa tathA javanya sthiti manuSyoM ke samAna tIna palya aura antarmuhUrta kI hai / 217 Urdhvaloka - jyotipI bhavanavAsI, vyantara aura kalpavAsI ke bheda se deva cAra prakAra ke hote haiN| saMsAra ke pratyeka prANI inameM janma lete haiM / 291 vyantara devoM ke kinnara Adi ATha bheda haiN| vyantara aura jyotiSI dezoM kA nivAsa Upara madhyaloka meM hai / inameM jyotiSI devoM kA vakra dedIpyamAna kAnti kA dhAraka hai, meru parvata kI pradakSiNA detA huA nirantara calatA rahatA hai tathA sUrya 214.* bhatazavatakSetre vRddhihAnisamanvite / zeSAstu bhUmayaH proktAstulyabAlabyavasthitAH - padma0 3347 'bharata rAvatayo vRddhi hAsI SaTsamayAmyAmutkhapiSyavasarpiNIbhyAm / - tattvArthasUtra 3 27 215. videhakarmaNo bhUmirbhararAvate tathA devottarakururbhogakSetra zeSAdaca bhUmayaH 05/162 | nAryA mlecchA manuSyAzca mAnuSA calato parAH / vijJeyAstatprabhedAdaca saMkhyAtaparivarjitAH // pa0 105/161 / tripalyAntarmuhUrta tu sthitI nRNAM parAvare manuSyANAmiva jJeyA viryagyonimu peyuSAm, - 'prAmAnuSottarAmmanuSyAH / -- tattvArtha sUtra 3035 // AryA mlecchAzca 3 / 36 ta0 sUtra | bharata rAyata videhAH karmabhUmayo'nyadeva kurutarakurubhyaH:-20 sUtra 3137, 'sthitI parAvara tripasyopamAntarmuhUrta' 3138 0 sUtra / tiryagyonijAnAM 3 / 39 0 sUtra / 216. jyotiSA bhAvanA kalpA vyantarAzca caturviSAH / devA bhavanti yogyena karmaNA jantavo bhave // - padma0 5 / 163 / pa0 3182, devAzcaNikAyAH 4 1 tatvArtha sUtra / 217. 'bhyantarAH kintara kiMpuruSa maho gagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH' / 'aSTabhedajuSo vedyAbhyantarAH kinnarAdayaH // 13 tatvArthasUtra 4|11 | padma0 105 / 164 /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 258 : padmacarita maura usameM pratipAdita saMskRti aura candramA usake rAjA hai / 218 jyotizcakra ke Upara saMkhyAta hajAra yojana vyatIta kara kalpavAsI devoM kA mahAloka zurU hotA hai yahI Urdhvaloka kahalAtA hai / 21 arvaloka meM saudharma, aizAna, sAnatkumAra, mAhendra, satya, brahmosara, lAmtaba, kApiSTha, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prANata aura mAraNa acyupta ye ATha yugaloM meM 16 svarga hai / unake Upara preyeyaka kahe gaye haiM jinameM ahamindra rUpa se uskRSTa deva sthita hai| (nava preSayaka ke Age nava anudiza hai maura unake Upara) vijaya, dhajayanta, jayanta, aparAjita tathA sasiddhi meM pAMca anuttara vimAna haiM / 220 siddhakSetra-isa lokatraya ke Upara uttama dedIpyamAna tathA mahAAzcarya se yukta siddhakSetra haiM, jo karma bandhana meM rahita jIvoM kA sthAna hai| Upara ISatprAgmAra nAma kI yaha zubha pRthvI hai jo Upara kI ora kie hue dhavalakatra ke AkAra hai, zubharUpa hai, jisake Upara punarbhava se rahita, mahAsukha sampanna tathA svAtmapita se yukta siddha parameSThI virAjamAna haiM / 225 218. padma 105 / 165 / merupradakSiNAH nityagatayo nuloke, 4 / 13 tattvAryasUtra / 219. pazya0 105 / 166, mAnikAH // taravAryamutra 4 / 16 / 220, saudhamakhyistarthazAnaH kalpastaka prakIrtitaH / jJeyaH sAnatkumAraruca tathA mAhaMdrasaMjJaka: / / brahmA brahmottaro loko lAntavazca prakIrtitaH / kApiNThazca tathA zukro mahAzukrAbhiSastathA // ghAtAro'ya sahasAraH kalpazcAnatazabdiptaH / prANatazca parijeyastaraparAvAraNAcyutau / / navargaveyakAstAmyAmupariSTAtprakIrtitAH / ahamindratayA yeSu paramAstridazAH sthitAH / / vijayo vaijayantazca ayamso'thAparAjitaH / sarvArthamiddhinAmA pa paMcate'nuttarAH smRtAH // padma 105 / 167-171 / uparyupari-tatvArthasUtra 4418 / sauzcarmazAnasAnamAramAhemabrahmaNahmottaralAntakApiSThazukramahAmukazatArasahasAreSvAnata prANatayorAraNAcyutayo navasu praiveyakeSa vijayabaijayantajayantA parAjiteSu sarvArthasiddhI pa-tatvArtha sUtra 4 / 19 / 221. pa0 105 / 173-174 /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana 299 1 kAla -- jo lokAkAza ke eka-eka pradeza para rasmoM ke hara samAna paraspara nna hokara eka-eka hai meM kAlA basasyAta dravya hai / 221 * indriyoM ke dvArA usakA pratyakSa nahIM ho sakatA phira bhI mahAtmAoM ne buddhi meM dRSTAnta kI kalpanA kara usakA nirUpaNa kiyA hai| kalpanA karo ki eka yojana pramANa AkAza saba ora se dIvAloM se veSTita hai tathA tatkAla utpanna hue bher3a ke bAloM ke aprabhAga se bharA huA hai | yaha garta kisane lodA kisane bharA eka-eka romakhaNDa nikAlA jAya, jitane samaya meM khAlI ho jAya utanA samaya eka palya kahalAtA hai / daza kor3Akor3I pahayoM kA eka sAgara hotA hai aura daza kor3AkoTI sAgaroM kI eka avasarpiNI hotI hai| utane hI samaya kI utsarpiNI bhI hotI hai| jisa prakAra zuklapakSa aura kRSNapakSa nirantara badalate rahate haiM usI prakAra kAlaya ke svabhAva se avasarpiNI aura utsarpiNI kAla nirantara badalate rahate haiN| ina donoM meM se pratyeka ke chaha-chaha bheda hote haiM / saMsarga meM Ane vAlI vastuoM ke vIrya Adi meM bheda hone se ina chaha-chaha bhedoM kI vizeSatA siddha hotI hai | avasarpiNI kA pahalA bheda suSamA suSamA kAla kahalAtA hai| isakA bAra kor3A kor3I sAgara pramANa haiN| tIsarA bheda suSamA-duSamA kahA jAtA hai| isakA do kor3Akor3I sAgara pramANa hai / cothA bheda duHkhamA sukhamA kahalAtA hai| isakA pramANa bayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkor3I sAgara pramANa hai / paciyA bheda duHkhamA aura chaThavA~ bheda duHkhamA duHkhamA kahalAtA hai| isakA pratyeka kA pramANa ikkIsa hajAra varSa hai 222 jIva - zeya aura dRzya svabhAvoM meM jIva kA jo apanI zakti se pariNamana hotA hai vaha upayoga kahalAtA hai, upayoga hI jIva kA svarUpa hai 2 AtmA ke caitanyaguNa se sambandha rakhane vAle pariNAma ko upayoga kahate haiM / upayoga joba kA tabhuta lakSaNa 244 hai| upayoga jJAna aura darzana ke bheda se do prakAra kA hU~ / 225 5ha jIvarAzi ananta hai / isakA kSaya nahIM hotA hai / jisa prakAra bAlU ke kaNoM kA anta nahIM hai, AkAza kA anta nahIM hai aura candramA tathA sUrya kI kiraNoM kA anta nahIM hai usI prakAra jIvarAzi kA bhI anta nahIM hai / 226 221. lovAyAsapase ki je ThiyA hu ikkiskA / rayaNANa rAsI ivate phAlANU asaMladamvANi / vyasaMgraha-gAthA 22 / 222. padma0 2073-82 / 223. vahI, 105 | 147 // 224. paM0 pannAlAla sAhityAcArya : mokSazAstra, pR0 34 / 225. padma0 105 / 147 / 226. vahI, 31 16
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26.: pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti jJAnopayoga-sAnopayoga ke mati zruta anani, manaHparyaya aura kevalajJAna tathA kupati, kuzruta aura kuavadhi ye ATha bheda haiM / 10 darzanopayoga-cakSudarzana, acakSudarzana, aSi darzana, kevaladarzana ye cAra bheda darzanopayoga ke hai| jIva ke bheda-jIba ke saMsArI aura mukta kI apekSA do bheda hai / 128 saMsArI jova ke saMjJI (mana sahita) aura asaMjhI (manarahita) bheda se do prakAra haiN|21 jIva zarIra kI apekSA sUkSma aura bAdara (sthUla) ke bheda se do prakAra ke hai / 230 inhIM jIvoM ke paryAptaka aura aparyAptaka (AhArAdi ko apUrNatA) kI apekSA bhI do bheda hai|31 gati, kAya, yoga, baMda, lezyA, kaSAya, jJAna, darzana, cAritra, muNasthAna, nisargaja evaM adhigamaja sabhyagdarzana, nAmAdi nikSepa aura sasa, saMkhyA, kSetra, sparzaga, kAla, antara, bhAva tathA alpabahatva ina ATha anuyogoM ko apekSA jIva tatva ke aneka bheda hote haiM / gati-gatinAmakarma ke udaya se hone vAlI joya kI paryAya ko athavA cAroM gatiyoM meM gamana karane ke kAraNa ko gati kahate hai| usake cAra bheda haiM-naraka gati, niryagati, manuSyagati, devagati 1233 papracarita meM ina gatiyoM ke duHkhoM phA nirUpaNa kiyA gayA hai .214 indriya-- indriyoM kI apekSA jIva ke pAMca maMda hai----ekandriya, vIndriya, zrIndriya, cAra indriya, pAMca indriya / 215 kAya-jAti nAma karma ke adhinAbhAvI ( jAti nAma karma ke hone para hone pAle aura na hone para na hone vAle) asa aura sthAvaramAma karma ke udaya se hone vAlI AtmA ko paryAya (avasthA) ko kAya kahA hai| ya" pRthvI, jala, agni, vAyu 227. paM0 pannAlAla sAhilyAcArya : mokSazAstra, pR0 34 / 228. saMsAriNo vimuktArama-padmacarita 105 / 148, 'saMsAriNo muktAzca', -tattvA0 2 / 10 / 229. saSitavicetasaH-padya 105:148 / 230. sUkSmabAdarabhedena jemAste ca dhArIrataH-papa0 105 / 145 / 231. paryAptA itare va punaste parikIrtitAH-padma0 105 / 145 / 232. padama 2 / 159-160 / 233. gommadasAra jonakara, pu. 59 / 234, padma 21165, 166, 14 // 35, 2 // 164, 2678-94 / 235. papa 14 // 371 236. gommaTasAra jIvakAMDa gAthA, 180 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 261 aura vanaspati ye pA~ca sthAvara kahalAte haiM, doSa trasa kahalAte haiN| ina chahoM ko milAkara jIva ke chaha nikAyeM hU~ / 227 yoga- kAya, vacana aura mana kI kriyA yoga hai / 238 pAtaJjala yogadarzana meM cittavRti ke nirodha ko yoga kahA gayA hai| (yogazcittavRttinirodhaH ) jaina granthoM meM bhI isakA yaha artha kahIM-kahIM dekhane ko milatA hai| lekina yahA~ isakA artha yahI hai jo Upara diyA gayA hai| veda - puruSa, strI aura napuMsaka veda karma ke udaya se bhAva puruSa bhAvastrI, bhAva napuMsaka hotA hai / aura nAmakarma ke udaya se dravya puruSa, dRzya strI aura dravya napuMsaka hotA hai| yaha bhAvaveda aura dravyaveda prAya: karake samAna hotA hai, parantu kahIM-kahIM viSama bhI hotA hai / 239 lezyA - jisake dvArA joba apane ko puNya aura pApa se lipta kare usako lezyA kahate haiM / 240 tattvArthavArtika meM kabAya ke udaya se anurakta yogapravRtti ko lezyA kahA hai / 201 yaha kRSNa, nIla, kApoTa, pIta, padma, zukla ke bheda se 6 prakAra kI hotI hai / kaSAya - jo AtmA ko karSa arthAt cAroM gatiyoM meM bhaTakAkara duHkha de 242 krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAya haiM / 240 jJAna --- jisake dvArA jIva trikAla viSayaka (bhUta, bhaviSyat aura vartamAna) samasta dravya aura unake guNa tathA paryAyoM (avasthAoM) ko jAne use jJAna kahate hU~ / 244 yaha gati zruta, avadhi, mana:paryaya, kevala ke bheda se poca prakAra kA " / inameM Adi ke do parokSajJAna haiM zeSa tIna pratyakSa 245 darzana - sAmAnya vizeSAtmaka padArtha ke vizeSa aMza kA grahaNa na karake kevala 237. padma0 105/149, 105 / 141 / 238. 'kAyavAGmanaH karma yogaH tattvArthasUtra 61 239, mokSazAstra - paM0 pannAlAla sAhityAcArya (10 106) / J 240. gommaTasAra jIbakAMDa gAthA, 488 241. svArthavArtika 226 va sUtra, vAtika naM0 8 / gommaTasAra jIvakAMDa gAyA, 489 / 242. paM0 pannAlAla jI mokSazAstra pR0 16 . T 243, padma0 14 / 110 / 244. gommaTasAra jIvakAMDa gAthA, 298 // 245. matizrutAvadhimanaH paryayake valAni jJAnam, tattvArthasUtra * vahI, 1010, Adhe parokSam pratyakSamanpat' 1111 ( tatvArthasUtra ) / 129 tarapramANe,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - -.-.- 262 : papracasti aura usameM pratipAdita saMskRti sAmAnya aMza kA jo nirvikalpa rUpa se grahaNa hotA hai, use darzana546 kahate hai| cAritracAritra kA vivecana isI adhyAya meM muni dharma ke prakaraNa meM kiyA jA cukA hai| guNasthAna-guNoM ke sthAnoM ko arthAt vikAma kI kramika avasthAoM ko guNasthAna kahate haiM / jainazAstra meM guNasthAna isa pAribhASika zabda kA artha Atmika vAktiyoM ke AvirbhAva kI usake zuddha kAryakapa meM pariNata hote rahane kI saraptama bhAvApanna avasthAoM se hai / 144 mithyAtva, sAsAdana. mizra, avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramatta virata, apUrva karaNa, anivRttikaraNa mUkSma sAmparAya, upazAntamoha, zrINamoha, mayoga keva lijina tathA ayogakevalo isa prakAra 14 guNasthAna hai / 246 nisarmaja evaM adhigamaja samyagdarzana-samyagdarzana ke prakaraNa meM iso adhyAya meM inakA vizleSaNa kiyA gayA hai| nAmAdi nyAsa-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra nyAsa (mikSepa) kahe gaye haiM / 249 inake dvArA bIvatattva ke aneka bheda hote haiM / 250 pramANa aura naya ke anusAra pracalita hue lokavyavahAra ko nikSepa kahate haiM / 251 nAma nikSepa-gaNa, jAti, daivya aura kriyA kI apekSA ke vinA hI icchAnusAra nAma rakhane ko nAma nikSepa kahate hai| jaise kisI kA nAma jinadatta hai / adhapi yaha jinadeva ke dvArA nahIM diyA gayA hai tathApi lokAbya kahAra calAne ke lie unakA nAma jinadatta rakha liyA gayA hai / 252 sthApanA nikSepanyAtu, kASTha, pASANa Adi kI pratimA meM yaha vaha hai isa prakAra kI kalpanA karanA sthApanA nizepa hai / ama pAvamASa kI pratimA meM pAparvanAtha kI kalpanA karanA yA sataraMja kI goToM meM bAdazAha Adi kI kalpanA karanA 253 dravya nikSepa-mUta, bhaviSyat paryAya kI mukhyatA lekara bar3agAna meM kahanA 246. gommaTasAra jIvakAMDa mAthA,.481 / 247, 40 sukhalAla jo darzana maura cintana, pa0 263 / 248. gommaTasAra jIvakAMDa gAthA, 9 / 10 / 249. 'nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH', sattvArthasUtra 1 / 5 / 250. py02|160 / 251. mokSazAstra, pu0 5 (TIkAkAra 60 pannAlAla jI mAhityAcArya) / 252. vahI, pR0 5 / . . 253, baho, pR0 5 /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dharma dhIra darzana : 263 dravya nikSepa hai / jaise kabhI pUjA karane vAle puruSa ko vartamAna meM pujArI kahanA aura maSiSyat meM g2ajA hone vAle rAjapuSa ko rAjA kahanA / 254 bhAvanikSepa-kevala vartamAna paryAya ko mukhyatA se arthAt jo padArtha jaisA hai usako usI rUpa kahanA bhAvanikSepa hai| jaise kASTha ko kASTha avasthA meM kASTha, Aga hone para Aga aura koyalA ho jAne para koyalA kahanA / 255 anuyoga-Agama meM sat, saMkhyA, thoSa, sparzana, kAla, amtara, bhAva, arUpabahuttva55 ina ATha anuyogoM kA sAmAnya se bhAgAdhAna pAramArgamAoM kI apekSA kiyA jAtA hai / yahA~ janakA sAmAnya nirdeza kiyA jAtA hai sat-vastu ke astitva ko sat kahate haiM / saMkhyA-vastu ke pariNAmoM kI ginatI ko saMkhyA kahate haiM / kSetra-vastu ke vartamAna kAla ke nivAsa ko kSetra kahate haiN| sparzana-vastu ke tInoM kAla sambandhI nivAsa ko sparza na kahate haiM / kAla-vastu ke Thaharane kI maryAdA ko kAla kahate haiN| antara-vastu ke virahakAla ko antara kahate haiN| bhAva-mopazAmika kSAyika Adi pariNAmoM ko bhAva kahate hai| .alpabahutva-anya padArtha kI apekSA kisI vastu ko hInAdhikatA varNana karane ko alpabahuma kahate haiM / bhavya aura abhavya jIva-jIvoM ke bhavya aura abhavya isa prakAra do bheda aura bhI haiN| jisa prakAra sarda Adi anAja meM kucha so aise hote hai jo papha jAte hai-sosa jAte hai aura kucha to aise hote haiM ki prayatna karane para bhI nahIM pakate haiM-- nahIM sImata hai / usI prakAra jIvoM meM bhI kucha jIva to aise hote haiM jo karma naSTa kara siddha avasthA ko prApta ho sakate haiM aura kucha aise hote haiM jo prayatna karane para bhI siddha avasthA ko prApta nahIM ho sakate / jo siddha ho sakate haiM ke bhavya kahalAte haiM aura jo siddha nahIM ho sakate ve abhavya kahalAte haiN| isa taraha bhavya aura abhavya kI apekSA jIva ke do bheda haiM / 257 bhavya kI sAmarthya aura abhavya kI asAmaya kA panacarita meM vistAra se ullekha kiyA gayA hai / 256 254, paM0 pannAlAla sAhityAcArya : mokSazAstra, pR. 6 / 255. vahI, pR06| 256. satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / tattvArthasUtra 118 / sadAcaSTrAnuyogaca bhidyate cetanA punaH |-ptr. 2 / 160 / mokSazAstra (TIkA paM0 pannAlAla sAhityAcArya) pu0 8 / 257. padma 21156, 157, 105 / 203 / 258. padmA 105 / 260,261,105 / 200-202; 3113, 14, 7317 /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 : papavarita aura usameM pratipAdita saMskRti jIva kI dazA uttama, madhyama aura jaghanya kI apekSA tIna prakAra kI kahI gaI hai| abhavya jIva kI dazA jaghanya hai, bhavya kI madhyama hai aura siddhoM ko uttama hai / 159 madhyama bhavya prANI zIna hI mahAn Ananda arthAt mokSa ko prApta kara sete hai para jo asamartha hai, kintu mArga ko jAnate haiM ye kucha vizrAma karane ke bAda mahAAnanda prApta kara pAte haiM / jo manuSya mArga ko na jAnakara dina meM sau-sau yojana taka gamana karatA hai vaha bhaTakatA ho rahatA hai tathA cirakAla taka iSTa sthAna ko prApta nahIM kara sktaa|10 siddha jIva-emacarita meM siddha jova tathA unake guNoM kA bahuta vistAra se kama kiya: hai : mana dama, gansa jJAta vIrya aura ananta sukha maha patuSTaya AtmA kA nija svarUpa hai aura baha siddhoM meM vidyamAna hai| ye tIna loka ke zikhara para svayaM virAjamAna hai, punarjanma se rahita hai," saMsAra sAgara se pAra ho cuke haiM, paramakalyANa se yukta haiM, mokSasukha ke AdhAra hai, jinake samasta karma kSoNa ho cuke haiM,232 jo avagAhana guNa se yukta haiM, amRtika hai, sUkSmatvaguNa meM rAhita hai, gurutA aura laghutA se rahita hai tathA asaMkhyAta pradezI haiM / 23 // ananta guNoM ke AdhAra hai, kramAdi se rahita haiM, AtmasvarUpa kI apekSA samAna haiM, Atma prayojana ko antima sImA ko prApta kara cuke haiM (kRtakRtya haiM) jinake bhAva sarvathA zuddha hai, gamanAgamana se vimukta 25 haiM, jinake samasta kleza naSTa ho cuke haiM,255 jo saba prakAra kI siddhiyoM ko dhAraNa karane vAle haiM,257 jinhoMne japamA rahita nitya zuddha, AtmAzraya, utkRSTa aura atyanta durAsada nirvANa prA mAnAjya prApta kara liyA hai| aise mica jIva hote haiM / siddha bhagavAn kA jo sukha hai vaha nisya hai. utkRSTa hai, AbAghA se rahita hai, anupama hai aura AtmasvabhAva se utpanna hai / cakravartI sahita samasta manuSya aura indra sahita samasta deva anantakAla meM jisa sAMsArika sukha kA upabhoga karate hai vaha karmarahita siddha bhagavAna ke ananta, sukha kI bhI sadazatA ko prApta nahIM hotA, aisA siddhoM kA sukha hai / 270 259. padma0, 31011 / / 260, yahI, 14 / 225,226 / 261, vahI, 481200,201 / 262. vahI, 48 / 202 / 263, vahI, 48 / 203 / 264, vahI, 48204 / 265. vahI, 48 / 205 / 266. bahI, 105 / 194 / 267. vahI, 42207 / 268. baho, 80118 / 269. baho, 105 / 181 tattvArthasUtra, raa33| 270. bahI, 105 / 186-187 |
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 265 saMsArI jIvoM kA janma-saMsAro jIvoM kA amma tIna prakAra kA hotA hai1. garbhajanma, 2. upapAda janma, 3. sammUcchana janma | garbhajanma-potaja, aNDaja tathA jarAyuja ke garbhajanma hotA hai / 271 jarAyuja-jAla ke samAna mAMsa aura khUna se vyApta eka prakAra kI thailI se lipaTe hue jo jIva paidA hote haiM amheM jarAyuja kahate haiN| jaise- gAya, bhaiMsa, manuSya Adi / 272 aNDaja-jo jIva apaDe meM utpanna hoM unheM aNDaja kahate haiM jaise-dhIla, kabUtara mAdi / 253 pota--paidA hote samaya jina jIyoM para kisI prakAra kA bAvaraNa nahIM ho aura jo paidA hote hI calane phirane laga jAveM unheM pota kahate haiM jaise--hariNa, siMha bhAdi / 274 upapAda janma-devoM aura nArakiyoM ke upapAda janma hotA hai / sammarchana janma-garbha aura upapAda jamma bAloM se bAkI bace hue jIvoM ke sammurchana janma hotA hai / 276 zarIra--audArika, vaikrimika, mAhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pAMca zarIra haiM / 27 jo zIrNa ho zarIra hai| mApa madAdi padArtha bhI vivaraNazIla hai parantu unameM nAma karmodaya nimitta nahIM hai, ataH unheM zarIra nahIM kaha sakate 1 jisa prakAra gacchatIti gauH yaha vigraha rUddha pAndoM meM bhI kiyA jAtA hai usI taraha zarIra kA bhI vigraha samajhanA cAhie / 24 audArika-udAra arthAt sthUla prayojana ghAlA yA sthUla jo zarIra vaha audArika hai / 279 vekriyika- aNimA Adi ATha prakAra ke aizvarya ke kAraNa aneka prakAra ke choTe bar3e rUpa jisakA prayojana hai vaha vaikriyika hai / 280 padhacarita meM bhI 271, padmA 105 / 150 / / 272. mokSazAstra, pR0 45 (TIkAkAra 50 pamnAlAla jI sAhityAcArya) / 273. vahI, pR0 45 / 274. vahI, pR. 45 / 275. para0 105 / 150 'devanArakANAmupapAdaH'-tattvArthamUtra 2034 1 276. pana0 105 / 151 'zeSArNa sammUrchanam'-tattvArthasUtra 2 / 35 / 277. vahI, 105 / 152 (pama0) / 278. audArikarva kriyikAhArakartajasakAmaNAni zarIrAgi'-tattvArthasUtra 2236, tattvArthavAtika, 2136 kI vyAzyA, kAtika 1,2,3 / 279. vahI, vArtika 5 / 280. vahI, bArtika 6 /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 : payaparita aura usameM pratipAdita saMskRti saudharmAdi svarga ke ghevoM ke aNimA Adi pATha siddhiyoM ko prApti kA saMketa kiyA gayA hai / 281 AhAraka-pramattasaMyata muni ke dvArA sUkSma tatvajJAna aura asaMyama ke parihAra ke lie jisakI racanA kI jAtI hai vaha AhAraka hai / 282 tejasa-jo dIpti kA kAraNa hotA hai, vaha taijasa hai / kArmaNa-karmoM ke samUha ko yA kArya ko kArmaNa kahate hai|84 ye pAMcoM zarIra Age-Age sUkSma-sUkSma hai / 285 audArika, vaikriyika AhAraka ye tIna zarIra pradezoM kI apekSA uttarottara asaMkhyAta guNita hai / 286 taMjasa aura kArmaNa pe do zarIra uttarottara ananta guNita hai / 287 tejasa aura phArmaNa ye do zarIra anAdi sambandha se yukta hai arthAta jova ke sAtha anAdi kAla se lage hai / 208 upayukta pAMcoM zarIroM meM se eka sAtha cAra zarIra taka ho sakate haiM / 289 ___ manuSya gati aura usakI sArthakatA jIvoM ko manuSya pada prApta honA atyanta durlabha hai, 29deg isase bhI adhika durlabha sundara rUpa kA pAnA hai, isase adhika durlabha dhana samRddhi kA pAnA hai, usase adhika durlabha Aryakula meM utpanna honA hai, usase adhika durlabha vidhA kA samAgama hai, usase adhika durlabha heyopAdeya padArtha ko jAnanA hai aura usase adhika durlabha dharma kA samAgama honA hai|291 jo manuSya bhaya pAkara bhI dharma nahIM karate hai mAno unakI hathelI para AyA amRta naSTa ho jAtA hai 1215 jo manuSya saMyama utpatti ke yogya samaya meM bhI unakA manomArga vAstava meM vaisA 281. papa 14 / 286 / 282. tattvAthaSArtika 236 kI vyAkhyA vArtika 7 / 283. tatvArthacArtika 8 / 284. pahI, vArtika 9 / 285. panaH 105 / 152 / paraM paraM sUkSmam-tasvArthasUtra 2 / 37 / 286. vahI, 105 / 153 / pradezato'saMkhyemaguNaM prAktajasAta-tattvArthasUtra 2 / 38 / 287. vahI, 105 / 153 / anantaguNe pare-tattvArthasUtra 2 / 39 / 288. vahI, 105 / 153 / anAdisambandha ya 2141 tattvAryasUtra, 289. bahI, 105 / 153 / tadAdInibhAjyAni mugapadekasyAcaturmyaH / tattvArtha sUtra 43 / 290. vahI, 14159, 6 / 216 / 291. vahI, 5/333-334 / 292. vahIM, 21167 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 267 ho rahA AtA hai, kyoMki manuSya kA apanA caritra ho use vAtmakArya meM prerita karatA hai / 253 yaha manuSyakSetra bhayaMkara saMsAra sAgara meM mAnau ratnadIpa hai / isakI prApti bar3e duHkha se hotI hai / isa ratnaSTopa meM Akara buddhimAn manuSya ko avazya ho niyama rUpI ratna grahaNa karanA cAhie, kyoMki vartamAna zarIra ko chor3akara paryAyAntara meM avazya jAnA hogaa| isa saMsAra meM jo viSayoM ke lie dharmarUpI ratnoM kA cUrNa karatA hai yaha vaisA hI hai jaisA ki koI sUta prApta karane ke lie, maNiyoM kA pUrNa karatA hai / 214 guNa aura vata se samajha tathA niyamoM kA pAlana karane vAle prANI ko yadi yaha saMsAra se pAra hone kI icchA karatA hai to use pramAda rahita honA cAhie / jo buddhi ke darina manuSya khoTeM kArya nahIM chor3ate haiM ve janmAdha manuSya ke samAna saMsAra meM bhaTakate rahate haiN|95 aneka prakAra ke vyApAroM se jinakA hudaya Akula ho rahA hai tathA isI ke kAraNa jo pratidina duHkha kA anubhava karatA rahatA hai aise prANo ko Ayu hathelI para rakhe na ke samAna naSTa ho jAtI hai / 216 ___maiM yaha kara cukA, yaha karatA hU~ aura yaha Age karUMgA, isa prakAra manuSya mizcaya kara letA hai para kabhI marU~gA bhI isa bAta kA koI vicAra nahIM karatA hai / mRtyu isa bAta kI pratIkSA nahoM karatI ki prANo kauna kAma kara cUta aura kauna kAma nahIM kara pAye / vaha to jisa prakAra siMha maga para AkramaNa karatA hai usI prakAra asamaya meM AkramaNa kara baiThatI hai / 297 sakhe iMdhana meM agni kI tupti jisa prakAra mahIM ho sakatI, nadiyoM ke jala se samuSTa tRpta nahIM hotA usI prakAra viSayoM ke AsvAda se prANI tRpta nahIM ho sakatA 298 jala meM DUbate hue khinna manuSya ke samAna viSaya rUpI AmiSa se mohita huA catura manuSya bhI mohAmdhIkRta hokara mandatA ko prApta ho jAtA hai / 295 jisa prakAra nirdhana manuSya kisI taraha durlabha khajAnA pAkara yadi pramAda karatA hai to usakA khajAnA vyartha calA jAtA hai / isI prakAra yaha prANI kisI taraha durlabha manuSya bhava pAkara viSaya svAda ke lobha meM par3a yadi pramAda karatA hai to usakI manuSya paryAya vyartha calI jAtI hai / 20deg tAtparya yaha ki manuSya gati pAkara dharma meM pramAda nahIM karanA paahie| cAroM gatiyoM meM paribhramaNa-jIvoM ke jIvana ko naSTa kara prANI koM 293. padma 56:36 / 295. vahI, 14 / 351-352 / 297. bahI, 105 / 253-254 / 299. vahI, 106 / 100 / 294, vaho, 14 / 234, 235, 236 / 296. paya 111121 / 298. vahI, 106 / 99 / 300. vahI, 106 / 18 /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : padmavarita aura usameM pratipAdita saMskRti 1 se cyuta hokara viSThA asyanta duHsaha garbha jAla se bAcchAdita sthita rahate haiM aura nAladvAra se vyuta AsvAdana karate haiM / unake ke bhAra se itane bhArI ho jAte haiM ki ve pAnI meM lohapiNDa ke samAna sIdhe naraka meM paribhramaNa karate hai / 101 jo vacana se to mAno madhu bharAte haiM para hRdaya meM viSa ke samAna dAruNa haiN| jo indriyoM ke vaza meM sthita haiM aura bAhara se jinakA mana kAlika sandhyAoM meM nimagna rahatA hai 02 jI yogya AcAra se rahita haiM aura icchAnusAra manacAhI pravRtti karate haiM. aise duSTa jova tiryaMca yoni meM bhaTakate 03 haiN| kitane hI loga dharma karake usake prabhAva se svarga meM vediyoM Adi ke parivAra se mAnasika sukha prApta karate haiM / 304 vahA~ tathA sUtra se lipta bilabilAte koDoM se yukta durgandhita evaM guru ko prApta hote haiN|05 garbha meM yaha prANI camar3e ke rahate haiM, pitta, leSmA Adi ke bIca meM mAtA dvArA upabhukta AhAra ke drava kA samasta aMga saMkucita rahate haiM aura duHkha bhAra se pIr3ita rahate haiM, vahA~ rahane ke bAda manuSya paryAya prApta karate haiN| 107 yadi koI prANo mRdutA aura saralatA se sahita hote haiM tathA svabhAva se hI santoSa prApta karate haiM to ye manuSya hote manuSya meM bhI moTI jIva parama sukha ke kAraNabhUta kalyANamArga ko chor3akara kSaNika sukha ke lie pApa karate haiM / 109 koI apane pUrva upArjita karma ke anusAra kArya hote haiM, koI mleccha hote haiM, koI dhanADhya hote haiM aura koI atyanta dari hote haiM / 110 isa prakAra manuSyagati meM hone vAle duHkhoM kA padmacarita meM vistAra se varNana kiyA gayA hai / 111 kucha hI manuSya aise hote haiM jo SoDavA kAraNa bhAvanAoM kA cintayana kara tInoM lokoM meM mokSa utpanna karane vAle tIrthaGkara pada prApta karate haiM aura kitane hI loga nirantarAya hokara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI ArAdhanA meM tatpara rahate hue ke haiN| vo tIna bhaSoM meM hI aSTa karma rUpI kalaMka se mukta jIvoM ke utkRSTa evaM nirupama sthAna ko uttama sukha kA upabhoga karate haiM / ' mukta ho jAte haiN| 112 phira pAkara anantakAla taka nirvAdha 311 301. padma0 5 / 330 / 303. vahI 5 / 332 305. vahI, 5 / 336 / 307, bahI, 51338 / 309. vahI, 14 40 / 311. vahI, 21169-191 / 313. vahI, 2 / 194 | 302 vahI 5 / 331 304. vahI 50335 // 306. vahI 5 / 337 // 308. vahI, 14/39 / 310. yahI 14141 | 312. vho, 25192, 193 /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma bhaura darzana : 269 pudagala-jisameM rUpa, rasa, gandha, sparza aura varNa pAyA jAya vaha puragala kA siddhArA--. : anA i e ma se jisakI AtmIya zami. chipa gaI hai aisA yaha prANI nirantara bhramaNa kara rahA hai / 14 aneka lakSa yoniyoM meM mAmA indriyoM se utpanna hone vAle sukha duHkha kA savA anubhava karatA rahatA hai / 15 karmoM kA jaba jaisA to manda yA madhyama udaya prAtA hai vaisA rAgI dveSI athavA mAhI hotA huA kumhAra ke cakra ke samAna catugaMti meM ghUmatA rahatA hai| isa prakAra cAroM gatiyoM meM ghUmane kA varNana padamacarita ke caudahaveM adhyAya meM vistRta rUpa se kiyA gayA hai / 17 yaha jIva azubha saMkalpa se duHkha pAtA hai, zubha saMkalpa se sukha pAtA hai aura aSTa kamo ke kSaya se mokSa prApta karatA hai / 118 isa prakAra isa prANI kA bandhu athavA zatru usakA karma hI hai / 19 isalie jinake sAtha avazya hI viyoga hotA hai aise bhogoM kA tyAga kara denA cAhie / 150 maiM dIkSA lekara pRthvI para kaba vihAra karUMgA aura kaba karmoM ko naSTa kara vidyAlaya meM pahu~cUMgA, jo nirmala citta kA dhArI manuSya pratidina aisA vicAra karatA hai, karma bhayabhIta hokara hI mAno usako saMgati nahIM karate haiM / koI-koI gRhastha prANI sAta ATha bhavoM meM mokSa prApta kara lete hai aura usama hRdaya ko dhAraNa karane vAle kitane hI manuSya toSaNA tapa kara do tIna bhava meM hI bhurU ho jAte hai / 25 aSTakarma-Upara aSTakamoM kA nirdeza huA hai. ye aSTakarma nimnalikhita 1123.- 1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. vedanIya, , mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra, 8. aMtarAya / jJAnAvaraNa-jo jJAna ko Avata kare yA jisake dvArA jJAna kA AvaraNa kiyA jAya vaha jJAnAvaraNa hai| darzanAbaraNa-jo AtmA ke darzana guNa ko Avuta kare yA jisake dvArA darzana guNa kA AvaraNa kiyA jAya vaha darzanAvaraNa hai| 314. paNa. 14 / 18 / 315. vahnI, 14 / 19 / 316. vahI, 14 / 20 / 317. vahI, 14 / 21-50 318. vahI, 14151 / yahA~ kaI sthAnoM para tattvApasUtra ke anusAra varNana hai / 312. padma 112 / 90 / 320. padma 112291 / 321. vahIM, 4 / 222-224 / 322. vahI, 14418 / 323. tattvArSasUtra, 814, jyAspA sattvArthavAsika 8 / 4 / 2 /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 : papavarita aura usameM pratipAdita saMskRti vedanIya-jo anubhava kiyA jAya vaha vedanIya hai arthAt jisake dvArA susna duHkha kA anubhava ho vaha vedanIya hai| mohanIya-go mohana kare yA jisake dvArA moha ho vaha mohanIya hai / Ayu-jisase narakAdi paryAyoM (avasthAoM) ko prApta ho vaha Aya hai| nAma-jo AtmA kA narakAdi rUpa se mAmakaraNa kare mA jimake dvArA mAmakaraNa ho vaha nAma hai| gotra---raca aura nIca rUpa zabda vyavahAra jisase ho vaha gotra hai / / antarAya--jisake dvArA dAtA aura pAtra Adi ke bIca meM vighna Ave vaha antarAya hai athavA jisake rahane para dAtA Adi dAnAdi kriyAyeM na kara sakeM, dAnAdi ko itanA se parAGmula ho jAyeM vaha antarAma hai| ghAti tathA aghAti karma---jaina Agama meM ghAti tathA aghAti kamoM kA varNana AtA hai| padmaparita meM bhI inakA nirdeza diyA gayA hai / 124 jJAnAdharaNa, darzanAvaraNa bhAratIya aura asarAya ye kAra va a . sadbhAva rUpa guNoM ke ghAtaka) haiM aura doSa dhAra kama aghAtiyA (pratijIvIabhAvarUpa guNoM ke ghAtaka) hai / ghAtikarma kA nAza kara kevalajJAna aura aghAti karma kA nAza kara mokSa hotA hai / 125 pramANa aura naya pramANa- padArtha ke mamasta virodhI gharmoM kA eka sAtha varNana karanA pramANa hai / naya-padArtha ke kisI eka dharma kA siddha karanA naya hai / 12" isI abhiprAya kA khulAsA karate hue kahA hai ki pramANa se jAne hue padArtha ke ekadeza ko grahaNa karane vAle jJAtA ke abhiprAya vizeSa ko naya kahate haiM / isa abhiprAya ke dvArA jJAtA jAnI huI vastu ke ekadeza ko sparza karatA hai / vastu ananta dharma bAlI hai 1 pramANazAna use samagrabhAva se grahaNa karatA hai, usameM aMdhavibhAjana karane kI aura usakA lakSya nahIM hotA / jaise maha ghar3A hai isa jJAna meM pramANa ghar3e ko akhaNDabhAva meM usako rUpa, rasa, gandha, sparza Adi ananta guNa dharmoM kA 324. padma 2145, 122171 / 325. padma0 122169-11, 21 / 45 / 326, 'pramANaM' sakalAbezoM, padma 105 / 143 / 327. nayo'vayavasAdhanam', padma0 105.143 1 328. 'pramANa gRhIsAthaika dezagrAho pramAturabhiprAyavizeSo nayaH / ' 'nayo jJAturabhiprAyaH' (laghIyastramAvisa graha kA0 52) LAM
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura varzana : 271 vibhAjana karake pUrNa rUpa meM jAnatA hai, jabaki koI bhI naya usakA vibhAjana karake rUpavAna ghaTa: rasavAn ghaTaH Adi rUpa meM use apane apane abhiprAya ke anusAra jAnatA hai / pramANa aura naya jJAna kI hI battiyAM hai, donoM jJAnAramaka paryAyeM haiM / jaba jJAtA kI sakala ke grahaNa kI dRSTi hotI hai taba usakA jJAna pramANa hotA hai aura jaba usI pramANa se gRhIta vastu ko khaMDazaH grahaNa karane kA abhiprAya hotA hai saba vaha aMzagrAhI abhiprAya nama kahalAtA hai / pramANa jJAna naya ke lie bhUmi tayAra karatA hai / 329 anekAMta jinendra bhagavAn kI stuti meM padamacarita ke naveM sarga meM kahA gayA hai ki AtmA rAgAdi vikAroM se zUnya hai aisA upadeza Apane sabake lie diyA hai| AtmA hai, paraloka hai ityAdi AstiSpavAda kA bhI upadeza Apane diyA hai, saMsAra ke samasta padArtha kSaNika hai isa pakSa kA nirUpaNa jahA~ Apane kiyA hai vahA~ (nyAyika naya se) samasta padArthoM ko nitya bhI Apane dikhAyA hai / hamArI AtmA samasta para padArthoM se pRthak amkhaNDa eka dravya hai aisA kathana Apane kiyA hai, Apa sabake samakSa anekAnta dharma kA pratipAdana karane vAle haiM / 321 yahA~ anekAnta cAya vizeSa mahattva kA hai| jaina darzana meM vastu kA svarUpa anekAntAtmaka (aneka dharmAtmaka) nirNota kiyA gayA hai| isalie janadarzana kA mukhya siddhAnta anekAntavAda hai| anekAnsa kA artha hai paraspara virodhI do tattvoM kA ekatra samanvaya / tAtparya yaha ki jahAM dUsare darzanoM meM vastu ko kaMcala sat yA asat, sAmAnya yA vizeSa, nitya yA anittha, eka yA aneka aura bhinna yA abhinna svIkAra kiyA gayA hai vahIM jainadarzana meM vastu ko sata aura asat, sAmAnya aura vizeSa, nitya aura manitya, eka aura aneka tathA bhinna aura abhinna sthIkAra kiyA gayA hai aura janadarzana kI yaha mAnyatA paraspara virodhI do tatvoM ke ekatra samanvaya ko sUcita karatI hai / 332 saptabhaGgI saptabhaGgI padArtha ke nirUpaNa karane kA eka mArga hai| raviNa ne ise prazasta mAga kahA hai / 313 Upara naya kA vivecana kiyA gayA hai| ye naya dravyAyika aura paryAyAdhika do prakAra ke hote haiN| unameM dravyAthika naya pramANa ke viSayabhUta dravyaparyAyAtmaka tathA ekAnakAtmaka artha kA vibhAga karake paryAyAthika naya 329. paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya, jainadarzana, pR0 441 / / 337. padmA 9 / 183 / 331. pana0 9.184 / 332. nyAyadIpikA, pR. 3 (praakkthn)| 333. padma 105:143 /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 : panavarita aura usameM pratipAdita saMskRti ke viSayabhUta bheda ko gauNa karatA huA usako sthiti mAtra ko svIkAra kara apane viSaya dravya ko abheda rUpa vyavahAra karatA hai| anya naya ke viSaya kA niSeSa nahIM karatA / isonirasana ke binA ko zAsana ko sAta nAya. samyak naya athavA sAmAnya naya kahA hai | jaise yaha kahanA ki sonA lAvo / yahA~ pradhyAthika ke abhiprAya se sonA lAmo kahane para lAne vAlA kar3A, kuNDala, kaimUra inameM se kisI ko bhI le Ane se kRtArtha ho jAtA hai, kyoMki sone lae se kar3A Adi meM koI bheda nahIM hai para jaba paryAyArthika naya kI vivakSA hotI hai taba damyArthika naya ko goNa karake pravRtta hone vAle paryAyAdhika naya kI apekSA se kuNDala lAo yaha kahane para lAne vAlA kar3A mAdi ke lAne meM pravRtta nahIM hotA, kyoMki kar3A Adi paryAya se kuNDala paryAya minna hai / ataH dagyAyika naya kI vivakSA me bhonA kathaMcit eka rUpa hI hai, paryAyAdhika naya ke abhiprAya se kathaMcita aneka rUpa hI hai aura krama se donoM nayoM ke abhiprAya se kathaMcita eka aura aneka rUpa hai / eka sAtha donoM ke abhiprAya se kacit avaktavya svarUpa hai, kyoMki eka sAtha prApta hae do nayoM se vibhinna svarUpa vAle ekatva athavA anekatva kA vicAra athavA kathana nahIM ho sakatA hai| jisa prakAra ki eka sAtha prApta hue do zabdoM ke dvArA ghaTa ke bhinna svarUpa vAle rUpa aura rasa ina do dharmoM kA pratipAdana mahIM ho rAkatA ataH eka sAtha prApta davayArSika aura paryAyAthika donoM nayoM ke abhiprAya se sonA kathaMcila abavatavya svarUpa hai| isa avaktavya svarUpa ko dravyAthika, paryAvArthika aura myArSika paryAyAthika ina tIna nayoM ke abhiprAya se prApta hue ekatvAdi ke milA dene para sonA kathaMcit eka aura avaktavya hai, kathaMcita aneka aura avatabya hai tathA kapaMcit eka, aneka aura avaktavya hai, isa taraha tIna mayAbhiprAya aura ho jAte hai jinake dvArA bhI sone kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| nayoM ke kathana karane kI isa zailI ko hI saptabhaMgI kahate haiM / yahA~ bhaMga zabda vastu ke svarUpa vizeSa kA pratipAdaka hai| isase yaha siddha hayA ki pratyeka vastu meM niyata sAta svarUpa vizeSoM kA pratipAdana karane vAlA zabda samUla saptabhaMgI hai / 134 sarvazasiddhi rAjA majhavAna ke saMvarta nAmaka yAjaka aura nArada ke bIca hue vAda-vivAda meM nArada dvArA sarvazako sisi aneka yuktiyoM dvArA kI gaI hai / pUrvapakSI ke rUpa meM saMvarta kahatA hai ki nArada kA mata hai ki koI puruSa sarvaza vItarAma hai kintu vaha sarvajJa vaktA Adi hone se dUsare puruSa ke samAna sarvajJa botarAma siddha 334, nyAyadIpikA, pR0 125, 127 /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 276 nahIM hotA kyoMki jo sarvajJa vItarAga hai vaha vaktA nahIM ho sakatA aura jo sakatA / azuddha arthAt rAgI dveSI manuSyoM aura inase vilakSaNa koI sarvajJa nahIM, vaktA hai vaha sarvajJa zrItarAga nahIM ho ke dvArA kahe hue vacana malina hote haiM kyoMki usakA sAdhaka koI pramANa nahIM pAyA jAtA / 165 ? isake uttara meM nArada kahatA hai ki saMvarSa ke mata ke anusAra yadi sarva prakAra ke sarvaza kA abhAva hai to zabdasarvajJa, arthasarvajJa aura buddhisarvaza isa prakAra saja ke tIna vaha bAdhita hotA hai / 117 yadi zabdasarvaMza aura buddhisarvajJa to hai para artha sarvajJa koI nahIM hai to yaha kahanA nahIM banatA kyoMki go Adi samasta padArthoM meM zabda artha aura buddhi tInoM sAtha ho sAtha dekhe jAte haiM / 138 yadi padArtha kA bilakula abhAva hai to usake binA buddhi aura zabda kahIM ttikeNge| isa prakAra kA artha vRddhi aura vacana ke vyatikrama ko prApta ho jAyagA / 19 buddhi meM jo sarvaza kA vyavahAra hotA hai vaha gauNa hai aura gauNa vyavahAra sadA mukhya kI apekSA karake pravRtta hotA hai| jisa prakAra caitra ke lie siMha kahanA murUpa siMha kI apekSA rakhatA hai usI prakAra buddhisarvajJa vAstavika sarvajJa kI apekSA rakhatA isa anumAna se sarvajJa nahIM hai isa pratijJA meM vizeSa bAtA hai| 241 hamAre mata meM sarvaza kA sarvathA abhAva nahIM mAnA gayA jisakI mahimA vyApta hai aisA yaha sarvadarzI sarvajJa kahA~ rahatA hai uttara meM kahA gayA hai ki divya brahmapura meM AkAza ke samAna supratiSThita hai| tumhAre isa Agama se pratijJAvAkya virodha ko prApta hotA hai| yadi sarvayA sarvajJa kA abhAva hotA to tumhAre Agama meM usake sthAna Adi kI carcA kyoM kI jAtI ? aura isa prakAra sAdhya artha ke anekAnta ho jAne para arthAt kathaMcit siddha ho jAne para vaha hamAre lie siddha sAdhana hai kyoMki hama bhI to yahI kahate haiM / 40 #s pRthvI meM isa prazna ke nirmala AramA bhI 144 sarveza ke abhAva meM jo vaktRtva hetu kA hotA hai - sarvathA ayukta vaktRtva 335. padma0 11 / 165 / 337. padma0 11 / 172 / 339. padma0 11 174 / 341. vahI, 11 / 176 / 343. vahI, 11 / 1773 te diyA gayA hai vaha vaktRtva tIna prakAra yukta vaktRtva aura sAmAnya vaktRtva / 336. patha0 11 166 / 338. vahI, 11 / 173 / 340. vahI, 11 / 175 / yv 342. bahI, 11 / 176 / 344. vahI, 11 / 178 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 545 unameM se sarvathA prayukta vaktRtva to banatA nahIM hai kyoMki prativAdI ke prati vaha siddha nahIM haiM / yadi syAdvAda sammata vaktRtva lete ho to tumhArA hetu asiddha ho ho jAtA hai kyoMki isase nirdoSa gharatA kI siddhi ho jAtI hai| Apake (jaimini Adi ke ) vedArthavatA hama logoM ko bhI hRSTa nahIM haiN| vaktRtva hetu se devadatta ke samAna ve bhI sadoSa vaktA siddha hote haiM, isalie ApakA yaha vaktRtva hetu viruddha artha ko siddha karane vAlA hone se viruddha ho jAtA' hai| prajApati Adi ke dvArA diyA gayA yaha upadeza pramANa nahIM ho sakatA, kyoMki ve devadattAdi ke samAna rAgI dveSI hI hai aura aise rAgI dveSI puruSoM se jo Agama kahA jAyegA vaha bhI sadoSa ho hogaa| ataH nirdoSa Agama kA tumhAre yahA~ abhAva siddha hotA hai / 143 eka ko jisane jAna liyA usane sadrUpa se akhila padArtha jAna lie / ataH sarvaza ke abhAva kI siddhi meM tumane dUsare puruSa kA dRSTAnta diyA hai, use tumane hI sAdhyavikala kaha diyA hai, kyoMki vaha cUMki eka ko jAnatA hai, isalie vaha sabako jAnatA hai, isakI siddhi ho jAtI hai / 147 dUsare tumhAre mata se sarvathA yukta vacana bolane vAlA puruSa dRSTAnta rUpa se hai nahIM ataH Apako dRSTAnta meM sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA abhAva dikhalAnA cAhie / arthAt jisa prakAra Apa anya dRSTAnta meM ambaya pApti karake ghaTita batalAte haiM usI prakAra vyatireka vyApti bhI ghaTita karake batalAnI cAhie taba sAdhya kI siddhi ho sakatI hai, anyathA nhiiN| Apake yahA~ sunakara adRSTa vastu ke viSaya meM veda meM pramANatA AtI hai, mataH vaktRtva hetu ke bala se sarvaza ke viSaya meM dUSaNa upasthita karane meM isakA Azraya karanA ucita nahIM hai / 149 arthAt vedArtha kA pratyakSa jJAna na hone se usake bala se sarvajJa kI siddhi nahIM kI jA sakatI / sarvazatA ke sAtha vaktRtva kA virodha kyA hai ? sarvazatA kA suyoga milane para yaha puruSa vaktA apane Apa ho jAtA 150 hai / jo becArA svayaM nahIM jAnatA vaha buddhi kA daridra dUsaroM ke lie kyA kaha sakatA hai ? isa prakAra vyatireka aura avinAbhAva kA abhAva hone se vaha sAdhaka nahIM ho sakatA / ' 248 159 hamArA pakSa so yaha hai ki jisa prakAra survaNAdi dhAtuoM kA mala bilakula kSINa ho jAtA hai usI prakAra yaha avidyA aura rAgAdika mala kAraNa pAkara kisI puruSa meM atyanta kSINa ho jAte haiM jisameM kSINa ho jAte haiM vahI sarvajJa kahalAne 11 / 182 / 345. padma0 111179-180 / 347. vahI, 349. vahI, 11 / 184 / 351. vahI, 11 / 186 346. vahI, 111181 / 348. vahI, 11 / 183 / 250. vahI, 11 / 185 /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 275 lagatA hai / 358 hamAre mizAnta se padAyoM ke jo dharma arthAt vizeSaNa hai ve apane se viruddha dharma ko apekSA avazya rakhate hai| jisa prakAra ki utpala Adi ke lie jo nIla vizeSaNa diyA jAtA hai usase yaha siddha hotA hai ki koI utpala aisA bhI hotA hai ki jo nIla nahIM hai / 153 isI prakAra puruSa ke lie jo Apake yahI asarvaza vizeSaNa diyA hai vaha siddha karatA hai ki koI puruSa aisA bhI hai jo asarvaza nahIM hai apati sarvaza hai| / sRSTi kartRtvaniSeSa pArita ke ekAdaza parva meM kahA gayA hai ki brahmA (svayambha) ke dvArA loka kI suSTi huI yaha kathana vicAra karane para jIrNa taNa ke samAna ni:sAra jAna par3atA hai / 214 suSTi kartRtva ke virodha meM yahAM nimnalikhita yuktiyAM dI gaI hai___ yadi sraSTA kRtakRtya hai to use saSTi kI racanA karane se kyA prayojana hai ? yadi kaho ki krIr3Avaza vaha sRSTi kI racanA karatA hai to kRtakRtya kahA~ rahA ? jisa prakAra krIr3A kA abhilASI bAlaka akRtakRtya hai usI prakAra kIr3A kA abhilASI sraSTA bhI akRtakRtya kahalAyegA / 355 saSTA banya padArthoM ke binA svayaM hI rati ko kyoM nahIM prApta ho jAtA jisase saSTi nirmANa kI kalpanA karanI pdd'ii| dUsarA prazna yaha hai ki jaba saSTA sRSTi kI racanA karatA hai to isake sahAyaka karaNa adhikaraNa Adi kona se padArtha hai|357 tIsarI yukti yaha hai ki saMsAra meM saba loga eka sadRza nahIM hai, koI sukhI dekhe jAte haiM aura koI duHkhI dekhe jAte haiN| isase yaha mAnanA par3egA ki koI to sraSTA ke upakArI hai unheM yaha sukhI karatA hai aura koI apakArI hai, unheM yaha duHkhI karatA hai| yadi kaho ki Izvara kRtakRtya nahIM hai to vaha karmoM se paratantra hone ke kAraNa Izvara nahIM kahalAemA / jisa prakAra ki Apa pharmoM ke paratantra hone ke kAraNa Izvara nahIM hai / 351 352. papa0 11187 / doSAvaraNayohAniH nizeSAstpatizAyanAt / kvacidyathA svahetumyo bahirantarmalamayaH / / -AcArya samantabhadra : AptamImAMsA 353. vahI, 11 // 188 / 354, vAhI, 191217 355. vahI, 111218 356. vahI, 19219 / 357. vahI, 11 / 219 / 358. vahI, 12 / 220 / 359. vahI, 191221 /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti jisa prakAra rapa, makAna Adi padArtha viziSTa AkAra se sahita hone ke kAraNa kisI buddhimAn manuSya ke prayana se racita honA caahie| jisakI dhuddhi se ina sabakI racanA hotI hai vahI Izvara hai / isa anumAna se sRSTikartA Izvara kI siddhi hotI hai, yaha kahanA ThIka nahIM kyoMki ekAnsavAdI kA ukta anumAna samIcInatA ko prApta mahIM hai| vicAra karane para jAma par3atA hai ki raNa bAdi jiptane padArtha hai ve ekAnta se buddhimAn manuSya ke prayatna se hI utpamma hote hai, aisI bAta nahIM hai kyoMki raSa mAdi vastuyoM meM jo lakar3I Adi padArtha bhavasthira nahI sthAri bhAjapanA hotA hai| jisa prakAra ratha Adi ke banAne meM bahaI ko kleza uThAnA par3atA hai usI prakAra Izvara ko bhI kleza uThAnA par3atA hogaa| isa prakAra usake sukhI hone meM bAghA pratIta hotI hai / yathArtha meM tuma jise Izvara kahate ho vaha nAmakarma hai / 12 / Izvara sazarIra hai yA azarIra ? yadi azarIra hai vo usase mUrta padArthoM kA nirmANa sambhava nahIM hai| yadi sazarIra hai to usakA vaha viziSTAkAra bAlA zarIra kisake dvArA racA gayA hai ? yadi svayaM racA gayA hai to phira dUsare padArtha svarya kyoM nahIM race jAte ? yadi yaha mAnA jAya ki vaha dUsare Izvara ke yatna se racA gayA hai to phira yaha prazna upasthita hogA ki usa dUsare Izvara kA zarIra kisane racA? isa taraha anaghasthA doSa utpanna hogaa| isa visaMvAda se bacane ke lie yadi mAnA jAya ki Izvara ke zarIra hai hI nahIM to phira amUrtika hone se vaha suSTi kA racayitA kaise hogA? jisa prakAra amUrta hone se AkAmA sRSTi kA kartA nahIM hai usI prakAra amUrta hone se Izvara bhI sRSTi kA kartA nahIM ho sktaa| yadi bar3haI ke samAna Izvara ko kartA mAnA jAya to yaha sazarIra hogA na ki azarIra 1313 yajJa kA pracalana-rAvaNa kI digvijaya kA varNana karate hue padmacarita meM kahA gayA hai ki jaba rAvaNa ne uttara dizA kI bora prasthAna kiyA taba usane sunA ki rAjapura kA rAjA bar3A balavAn hai| vaha ahaMkArI, duSTacitta, laukika mithyA mArga se mohita aura prANiyoM kA vidhvaMsa karAne vAle yaza dIkSA nAmaka mahApApa ko prApta hai / isase spaSTa hai ki rAvaNa ke samaya hiMsAmaya yaza hote 360. padmA 111222-223 / 361. vahI, 11 / 224 / 362. vahIM, 115225 / 313. vahI, 196226-228 ! 364. vahI, 1138,9 / rAvaNa ne uttara kI ora jAte hae jo rAjapura ke prayala nareza ke krUra hiMsAtmaka yA kI bAta sunI usakA abhiprAya yaudheya (paMjAba) kI rAjadhAnI rAjapura ke usI mAridAsa nAmaka rAjA se honA cAhie
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 277 the| jaina paramparA ke anusAra rAvaNa munisuvratanAtha topakara ke tIrtha meM huA thaa| ataH yajJa bhI kama-se-kama utanA hI prAcIna honA cAhie, kyoMki uparyukta varNana rAvaNa ke samaya kA hI hai| yajJa kI utpatti-yajJa kI utpatti ke viSaya meM 11veM parva (pamadharita) meM eka kathA dI gaI hai jo isa prakAra hai ayodhyA nagarI meM ikSvAkukula meM eka yayAti nAmaka rAjA huaa| usake surakAntA nAmaka strI se vasu nAma kA putra hA / usane kSIrakadambaka nAmaka guru se zikSA pAI / 365 nArada aura naI tAmale kAke me ra eka dina pAraNa muniyoM ke dvArA prabodha ko prApta huA kSIrakadambapha muni ho gayA / 16 ayAti bhI yaha samAcAra jAnakara zramaNa (jaina-muni) ho gyaa| bAda meM vasu siMhAsana para baitthaa| usakI bar3I pratiSThA thI / AkAza sphaTika ko lambI caur3I zilA para usakA siMhAsana sthita thaa| ataH tInoM lokoM meM aisI prasiddhi huI ki satya ke bala para vasu AkAza meM nirAdhAra sthita hai / eka dina nArada aura parvata ke bIca meM dharmacarcA meM 'ajeyaSTamam' isa vAkya para vivAda chir3a gyaa| nArada ne kahA ki isakA artha yaha hai ki aba usa purAne dhAnya ko kahate haiM jisameM kAraNa milane para bhI aMkura utpanna nahIM hote| aise pAna se hI yajJa karanA caahie| parvata ne kahA ki aja nAma pazu kA hai ataH unakI hiMsA karanI cAhie / yahI yajJa kahalAtA hai / 370 apane pakSa kI prabalatA siddha karane ke lie nArada ne kahA ki hama donoM kala rAjA vasu ke pAsa caleM, vahA~ jo parAjita hogA usakA jIbha kATa lI jAve / / 01 parvata ne jaba apanI mAsA ko yaha hAla sunAyA to usane kahA ki tune mithyA bAta kahI hai| anekoM pAra vyAkhyA karate hue tere pitA se maiMne sunA hai ki aga usa pAnya ko kahate haiM jisase aMkura nahIM hote| tU dezAntara meM jAkara mAMsa khAne lagA hai ataH tUne mithyA ahaMkAra vaza yaha bAta kahI hai| dezAntara meM Akara mAMsa khAne zalI bAta se isa bAta kI puSTi hotI hai usa samaya isa deza meM mAMsa nahIM khAyA jAtA pA, anya dezoM meM hI isakA pracalana thaa| yathArtha abhiprAya jAnatI huI bhI parvata ko jisake narabali vidhAna kA mArmika vivaraNa somadevakRta yazastilakapampU na puSpadantakRta jasaharapariu Adi aneka kAvyoM meM pAyA jAtA hai| 365. padmA 11113-14 / 366. vahI, 11 / 15,16, 26 / 367. vahI, 1234 368. vahI, 19635,36 / 369. vahIM, 11 / 42 / 370. vahIM, 11643 / 371. vahI, 19645 / 372. vahI, 11148-49 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 : papaparita aura nasameM pratipAdita saMskRti mAtA ne guru-dakSiNA ke vacana kA smaraNa dilAkara vasu ko isa bAta ke lie rAjI kara liyA ki parvata ke pakSa meM nirNaya denA hai| bAda meM jaba zAstrArya iyA to basu ne parvata ke pakSa meM nirNaya diyA jisase usakA spharika siMhAsana pRthvI para gira par3A 139 nArada dvArA samajhAe jAne para bhI usane apanI kahI huI bAta ko hI puSTi kI / ataH yaha zoghra hI sihAsana ke sAtha pRthvI meM dhaMsa gayA / parcata loka meM dhikkAra rUpI daNDa prApta kara kutapa karane lgaa| isake bAda vaha mara kara prabala parAkrama kA dhAraka rAkSasa huA |101 apane pUrva janma ke parAbhava kA smaraNa karate hue usane badalA lene ke lie kapaTapUrNa zAstra racakara aisA kArya karane kA nizcaya kiyA jisameM Asakta hue manuSya tiryaMca athavA naraka gati meM jAve / 277 isake bAda usa rAkSasa ne manuSya kA veSa rakhA, bAyeM kance para yanopavIta pahinA aura hAtha meM kamaNDala sathA akSamAlA aAdi sapakaraNa lie / 70 bhaviSya meM jinheM duHkha prApta hone vAlA thA aise mUrkha prANo usake pakSa meM isa prakAra par3ane lage jisa prakAra agni meM pataMge par3ate hai / 579 vaha una logoM se kahatA thA ki maiM vaha brahmA hU~ jisane carAcara vizva kI racanA kI hai| yajJa kI pravRtti calAne ke lie maiM svayaM isa loka meM AyA hU~ / 180 maiMne bar3e bhAdara se svayaM hI yajJa ke lie pazuoM kI racanA kI hai| yathArtha meM yajJa svarga kI bimati prApta karAne vAlA hai isalie mana meM jo hiMsA hotI hai vaha hiMsA nahIM hai / 81 sautrAmaNi nAmaka yajJa meM madirA pInA doSapUrNa nahIM hai aura gosava nAmaka yaza meM agamyA arthAt parastrI kA bhI sevana kiyA jA sakatA hai / 382 mAtRmegha yajJa meM mAtA kA aura pitameSa yajJa meM pitA kA SaSa vedI ke madhya meM karanA cAhie isameM doSa nahIM hai / 38 kachue kI pITha para agni rakhakara julaka nAmaka deva ko bar3e prayatna se svAhA zabda kA uccAraNa karate hue sAkalya se saMtapta karanA pAhie / 154 adi isa kArya ke lie kakSA na mile to eka gaje sira vAle pole raMga ke zuddha brAhmaNa ko pavitra jala meM mukha pramANa nIce utAre arthAta usakA zarIra mukha taka pAnI meM DUbA rahe Upara kevala kachuA ke AkAra mastaka nikalA 373. pama0 11162 / 375. vahI, 1971 / 377. vahI, 11177-78 / 379. vahI, 11382 / 381. vahI, 1984 / 383. vahI, 11086 / 374. vahI, 11 / 68 / / 376. vahI, 1175-76 / 378. bahI, 11279 / 380. vahI, 11 / 83 / 382. vahI, 11385 / 384. vahI, 11587 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 279 681 rahe usa mastaka para pracaNDa agni jalAkara Ahuti denA cAhie / 185 jo kucha ho cukA hai athavA jo Age hogA, jo amRtasva kA svAmI hai aura jo annajIbI hai vaha saba puruSa hI hai| isa prakAra sarvatra jaba eka hI puruSa hai taba kisake dvArA kauna mArA jAtA hai isalie yajJa meM icchAnusAra prANiyoM kI hiMsA karo 307 yajJa meM yajJa karane vAle ko una jIvoM kA mAMsa khAnA cAhie kyoMki devatA ke uddezya se nirmita hone ke kAraNa vaha mAMsa pavitra mAnA jAtA hai / yajJaviSayaka vAda yajJa kI puSTi meM zAstra pramANa - nArada aura saMvarta ke vivAda meM saMvarta kahatA hai ki akartRka veda hI tInoM varNoM ke padArtha ke viSaya meM pramANa hai / usI meM yajJa karma kA kathana kiyA yaza ke dvArA apUrva nAmaka pravadharma prakaTa hotA hai jo jIva ko viSayoM se utpanna phala pradAna karatA hai / 30 vedI ke hotA hai vaha pApa kA kAraNa nahIM hai kyoMki usakA gayA hai isalie nizcita hokara yaza Adi karanA cAhie kI sRSTi yaza ke lie hI kI hai| isalie jo jisa kArya usa kArya ke lie unakA vighAta karane meM doSa 12 nahIM hai ke / 385. vahI, 1988-89 / 386. sarva puruSa evedaM yadbhUtaM yadbhaviSyati / lie atIndriya gayA hai| 389 svarga meM iSTa madhya pazuoM kA jo bagha nirUpaNa zAstra meM kiyA veda ke apauruSeyatva kA niSedha -- Upara veda ko jo akartRka kahA gayA hai usakA laNDana karate hue nArada kahatA hai ki veda kA koI kartA nahIM hai, yaha bAta yukti ke abhAva meM siddha nahIM hotI hai jabaki veda kA kartA hai isa viSaya meM aneka hetu sambhava hai / jisa prakAra dRzyamAna ghaTa paTAdi padArtha sahetuka hote hai usI prakAra veda sakatI hai isa viSaya meM bhI aneka hetu sambhava haiM / 193 cU~ki veda pada aura vAkyAdi rUpa haiM tathA viSeya aura pratiSedhya artha se yukta hai ata: 257 " brahmA ne pazuoM lie rakhe gaye haiM 387 150 1191 / 189. vahI, 11 / 167 / 39. vahIM, 11 / 169 / 193. vahI, 11 / 189 / IzAno yo'mRtatvasya yadannenAtirohati padma0 11.90 / puruSa evaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yavanAtirohati // puruSa sUkta -- Rzveda | yajJArthaM pazavaH sRSTAH svayameva svayaMbhuSA / yajJasya bhUmai sarvasya tasmAda yaze vaSau'vaSaH || manusmRti 539 / 388. vahIM, 11 / 92 / 390. vahI, 11 / 168 / 392, vahI, 11 / 170 /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 : pamAparita aura usameM pratipAdita saMskRti kartamAn haiM / loka meM yaha sunA jAtA hai ki veda kI utpatti brahmA tathA prajApati Adi puruSoM se huI hai ataH isa prasizi kA dUra kiyA jAnA zakya nahIM hai| padi tumhArA yaha vicAra ho ki brahmA Adi veda ke kartA nahIM hai kintu pravaktA arthAt pravacana karane vAle haiM to ve pravacanakartA Apake mata se rAgadveSAdi se yukta hI ThahareMge / 15 yadi sarvaja hai to ve anyathA upadeza kaise deMge, anyathA vyAkhyAna kaise kareMge, kyoMki sarvajJa hone se unakA mata pramANa hai| isa prakAra sarvajJa kI siddhi hotI hai| veda zAstra nahIM hai-saMvarta dvArA yajJa ke viSaya meM zAstra pramANa dene para bhArada kahatA hai ki bedI ke madhya meM pazuoM kA jo bagha hotA hai yaha pApa kA kAraNa nahIM hai, yaha kahanA ayukta hai usakA kAraNa suno / 258 sarvaprathama to veda zAstra hai yahI bAta azikSA : kyoMvi. zA5 yaha kahatA hai jo mAtA ke samAna samasta saMsAra ke lie hita kA upvessde| jo kArya nirdoSa hotA hai usameM prAyazcitta kA nirUpaNa karanA ucita nahIM hai parantu isa yAzika hiMsA meM prAyazcitta kahA gayA hai isalie yaha sapoSa hai| usa prAyazcitta kA kucha varNana 400 ___jI somayajJa meM soma arthAt camnamA ke pratIka rUpa somalatA se yA karatA hai usakA tAtparya yaha hotA hai ki vaha devoM ke vIra soma rAjA kA hanana karatA hai, usake isa yajJa ko dakSiNA eka sau bAra gau hai|401 (gavAM zataM dvAdazaM vA 394, padma 11 / 190 / 395, padma0 111191 / 316. vahI, 11 / 192 / 397. vahI, 115113 // 398. vahI, 11 / 208 / 399, baho, 111201 / 400, baho, 11 / 210 / 401. vahI, 114211 / somayA-somarasa kI bhAti dene se yaha somayAga kahalAtA hai| somayAga hI AryoM kA prasiddha yAga hai / pArasI logoM meM yaha pracalita thaa| yaha bahuta hI vistRta dIrghakAlIna tathA bahusAdhanadhyApI vyApAra hai| isake pradhAnataH kAlagaNanA kI dRSTi se sIna prakAra hai(1) ekAha-eka dina meM sAdhya yAma / / (2) ahIna-do dina se lekara 12 dina taka calane vAlA yAga / (3) satra-13 dinoM se prArambha kara pUre varSa tathA eka hajAra varSoM taka calane vAlA yAga 1 dvAdazAha donoM prakAra kA hotA hai-ahIna tathA satra ! isake agniSToma, atyagniSToma, ukthya, poszI, vAjapeya, atirAtra, AptoryAma isa prakAra 7 bheda hai| inakA vizeSa vivaraNa AcArya
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana : 281 atikrAmati' kAtyAyana zrautasU* 101 / 10 payArAbhaM zadaza dvAdazAbhyaH SaD SaD dvitIyebhyazcatasazcatatazcatastrastutIyebhyastisrastina isarebhyaH' kAtyAyana zrautasUtra 10 / 2 / 24) ina eka sau bAraha dakSiNAoM meM se sau dakSiNAyeM devoM ke vIra soma kA zoSana karatI hai, dasa dakSiNAyeM prANoM kA tarpaNa karatI hai| gyArahavIM dakSiNA AtmA ke lie hai402 aura jo bArahavIM dakSiNA hai vaha kevala dakSiNA hI hai| anya dakSiNAoM kA vyApAra to doSoM ke nivAraNa meM hotA hai|473 pazuyajJa meM yadi pazu pakSa ke samaya zabda kare yA apane agale donoM pairoM se chAtI pITe to he anala ! tuma mujhe isase hone vAle samasta doSa se mukta kro| 04 ityAdi rUpa doSoM ke bahuta se prAyazcitta kahe gae hai inake viSaya meM anya Agama se prakRta meM virodha dikhAI detA hai| 105 ___ apUrva dharma kA niSedha-paza se apUrva dharma vyakta hotA hai, yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki apUrva dharma to AkAza ke samAna nitya hai vaha kaise vyakta hogA? aura yadi vyakta hotA hI hai to phira baha nitya na rahakara ghaTAdi ke samAna anitya hogA / 106 jisa prakAra dIpaka ke vyakta hone ke bAda rUpa kA jhAna usakA phala hotA hai usI prakAra svargAdi kI prApti rUpI phala bhI apUrva dharma ke vyakta hone ke bAda hI honA cAhie para aisA nahIM hai / 197 yajJa sambandhI vividha yuciyoM kA khaNDana--brahmA ne yadi pazuoM kI sRSTi yajJa ke lie kI hai to phira pazuoM se bojhA honA Adi kAma kyoM liyA jAtA hai ? isameM virodha AtA hai / virodha hI nahIM, yaha to thorI khlaayegii|408 yadi prANiyoM kA vadha svarga prApti kA kAraNa hotA to thor3e hI dinoM meM yaha saMsAra zUnya ho jAtA 1409 usa svarga ke prApta hone se bhI kyA lAma hai jisase phira jyuta honA par3atA hai| yadi prANiyoM kA vaSa karane se manuSya svarga baladeva upAdhyAya kRta 'vaidika sAhitya aura saMskRti' nAmaka grantha se jAna lenA caahie| 402, padma 11 / 212 / 403. padma. 11 / 213 // 404. padmaH 111215 / 405. tathA ca yatpazurmAyumakRtorodanavAhamA (?) pAdAmyAnanasastanamAdvizva smAn munce svanala: 11 / 214 yaspArmAyumakRtorovA pbhiraahte| agnirmAtasmodanaso vizvasmAt muJcatva' enasaH (kAtyAyana zrautasUna 25 / 2) 1335 / 406. padama0 111206 / 407. padma0 11 / 2071 408. vahI, 111229 / 409. vahI, 111235 / 410. vahIM, 11 // 236 /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti meM jAte haiM to phira prANivadha kI anumati mAtra se vasu naraka kyoM gayA 2411 vasu naraka gayA, isameM pramANa yaha hai ki brAhmaNa apane pakSa ke samarthana meM Aja mI he baso ! uTho svarga jAo isa prakAra jora-jora se cillAte hue agni meM AhUti DAlate haiM / yadi vasu naraka nahIM gayA hotA to ukta mantra dvArA Ahuti dene kI kyA AvazyakatA ko 2412 cUrNa vAle loga bhI naraka gae haiN| phira azubha karane vAle logoM kI to kathA hI kyA hai| dvArA pazu banAkara usakA dhAta karane saMkarUpa se sAkSAt anya pazu ke va 413 yajJa se devoM ko tRpti hotI hai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki deva ko to manacAhA divya anna upalabdha hotA hai| jinheM sparza, rasa, gandha aura rUpa kI apekSA manohara AhAra prApta hotA hai unheM isa mAMsAdi ghRNita vastu se kyA prayojana hU~ ? jo raja aura bhIrya se utpanna hai, apavitra hai, kIr3oM kA utpatti sthAna hai tathA jisakI gandha aura rUpa atyanta kutsita hai aise mAMsa ko deva loga kisa prakAra khAte hai ? 414, 4 415 yadi bhUkhe deva homa kie gae padArtha se tRpti ko prApta hote haiM to ve svayaM hI kyoM nahIM tRti ko prApta ho jAte, manuSyoM ke homa ko mAdhyama kyoM banAte hai 416 jo deva brahmaloka se Akara yoni se utpanna hone vAle durgandha yukta zarIra ko khAtA hai usako yahA~ kaue zRgAla aura kutte ke samAna kahA gayA hai / 417 zrAddha, tarpaNa Adi ke dvArA mRta vyakti kI tRpti mAnanA bhI ThIka nahIM / brAhmaNa loga lAra se bhIMge hue apane mukha meM jo anna rakhate haiM vaha mala se bhare peTa meM jAkara pahu~catA hai| aisA anna svargavAsiyoM ko kisa prakAra tRpta karatA hogA / 418 jisa prakAra vyAtha ke dvArA kiyA huA vaSa duHkha kA kAraNa hone se pApabandhakA nimita hotA hai usI prakAra vedI ke madhya meM pazu kA jo vadha hotA hai vaha bhI duHkha kA kAraNa hone se pApabandha kA nimitta hai / 419 manuSya devoM kI mAnyatA kA niSedha - zatapatha brAhmaNa meM do prakAra ke 411. padma0 11 / 237 1 413. vahI, 11 / 240 / 415. vahI, 113247 417. vahI, 11 / 250 / 419. vahI, 11 / 216 / 412. vahI, 11 / 238-239 / 414. 0 11 / 245-246 / 416. vahI, 11 / 249 / 418. vahI, 11 / 251 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura parzana : 283 veba mAne gaye hai-agni mAdi havirbhojI tathA manuSyadeva (braahmnn)| donoM ke lie yaza kA do vibhAga kiyA gayA hai| Ahuti devoM ke lie aura dakSiNA manuSya-devoM ke lie hotI hai / 420 havirbhojI devoM dvArA mAMsa bhakSaNa na kie jAne ko puSTi karane ke bAda manuSya devoM ke viSaya meM pArisa meM kahA gayA hai ki loka meM jo manuSya deva ke rUpa meM prasiddha hai ve sAdhAraNajana ke samAna hI bhojana ke pAtra hai, arthAt bhojana karate haiM, kaSAya se yukta hai aura avasara para Azika kAmAdi kA sevana karate hai| aise deva dAna ke pAtra kaise ho sakate haiN| kitanI hI bAtoM meM ve apane hI bhakta janoM se gaye gujare athavA unake samAna hai taba unheM uttama phala kaise de sakate haiN|721 yadyapi vartamAna meM unake zubha karmoM kA udaya dekhA jAtA hai to bhI unase anya duHkhI manuSyoM ko mokSa kI prApti kaise ho sakatI hai ? aise kudevoM se mokSa kI icchA karanA bAlU se tela prApta karane kI icchA ke samAna hai / athavA agni kI sevA se pyAsa naSTa karane kI icchA ke samAna hai| yadi eka la~gar3A dUsare manuSya ko dezAmtara meM le jA sakatA hai to ina devoM se dUsare duHkhI jIvoM ko bhI phala kI prApti ho sakatI hai / 122 vividha dhArmika mAnyatAyeM upayukta mAnyatAko ke AMtarikta anya pArmika mAnyatAya bhI usa samaya pIM, jimakA ullekha unakA niSedha karane kI dRSTi se hI padyapi padhacarita meM huA hai phira bhI unase tatkAlIna mAnyatAoM para bahuta kucha prakAza par3atA hai| hana mAnyatAoM se yukta vyaktiyoM yA vargoM ko hama nimnalikhita bhAgoM meM bATa sakate hai 1. tApasa 21(1)ye Azrama meM rahate the| jaTAyeM dhAraNa karate the| sarIra para balkala dhAraNa karate the| svAdiSTa phaloM ko khAte the| inake apane maTha bhI the| ina maThoM meM totA, mainA, hariNa, gAya Adi pAlate the| inake yahA~ jaTAdhArI pAlaka par3hane ke lie AyA karate the| kucha tApasa sUkhe pase khAkara tathA vAyu kA pAna kara jIvana vyatIta karate the| yaha atithi satkAra meM nipuNa the| apane Apa utpanna hone vAle pAnya inakA mAhAra thaa|122(1) batkaloM ko dhAraNa karane ke kAraNa inheM balkalatApasA bhI kahA gayA hai| inakI utpatti batalAte hue kahA gayA hai ki strI ko dekhakara unakA citta dUSita ho jAtA thA aura jananendriya meM vikAra dikhane lagatA thA isalie unhoMne 420. vaivika sAhitya aura saMskRti (tR0 saM0), pR0 208 / 421. pana 1485-84 / 422, pana0 14185-86 / 423 (1). vahI, 416119 / 423(2). vahI, 33 / 112 /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 : pacarita aura usameM pratipAdita saMskRti jananendriya ko laMgoTa se bAcchAdita kara liyA / ye yajJopavIta dhAraNa124 karate the / bhRgu, agizirasa, panhi, kapila, aSi tathA pira Adi aneka ese tApasoM kA yahI nAma AyA hai|425 2. pRthvI para sone 25 vAle-aise vyakti jo pRthvI para sone meM dharma mAnate the| 3. bhojana tyAgI 27-jo cirakAla taka bhojana kA tyAga rakhate the / 4. pAnI meM DUbe rahane vAle aise vyakti jo rAta dina pAnI meM DUne rahate the| padmaparita meM dharma mAnakara aisA karane vAloM ko durgasi kA pAtra batalAyA hai|429 5. bhRgupAtI-pahAr3a ko coTI se girane vAle / 50 jo isI meM dharma mAnate the| 6. zarIrazoSiNI kriyA karane vAle kucha vyakti aise the jo zarIra sukhAne vAlI kriyAyeM karate the, jinase maraNa bhI ho sakatA thaa| yaha bhI kucha logoM ke dharma sAdhana kA eka prakAra thA / padmacarita meM ina samakA ullekha karate hue kahA gayA hai ki bhale hI isa prakAra kI kriyAyeM kare, lekina puNyarahita apanA manoratha siddha nahIM kara sakatA / 7. tIrtha kSetra meM snAna karane vAle, dAna dene vAle tathA upavAsa karane vAle aise vyaktiyoM ke viSaya meM kahA gayA hai ki yadi ye mAMsa bhojana karate hai to unake uparyukta kArya narapha se bacAne meM samartha nahIM hai|436 8. zira muMDAnA (ziraso muNDana), snAna tathA nAnA prakAra ke veSa dhAraNa karanA (viliMga grahaNa)-ina kAryoM se bhI mAMsabhojI manuSya kI rakSA nahIM ho rAkatI / 434 9. agni praveza karane vAle 15-paparita meM aise logoM ke viSaya meM kahA gayA hai ki jo isa prakAra ke pApa karate haiM ve Atmahita ke mArga meM mUDha hai aura durgati ko prApta hote haiN|436 424. padma0 41127-128 / 426. vahI, 7 / 319 // 428. vahI, 7319 / 430. vahI, 71319 / 432. vahI, 7 / 320 / 434. vahI, 2668 / 436. vahI, 105:238 / 425. pana. 46126 / 427. vahI, 7 / 319 / 429. vahI, 105 / 238 / 431. vahI, 7 / 320 / 433. vahI, 26668 / 435. vahI, 105:238 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura varSAna : 285 10. kuliMgI jo gAMva meM eka rAta aura nagara meM pAMca rAta rahatA hai, nirantara Upara kI ora bhujA uThA rahatA hai, mAha meM eka bAra bhojana karatA hai, mRgoM ke sAtha jaMgala meM zayana karatA hai, bhRgupAta karatA hai, mauna se rahatA hai aura parigraha kA tyAga karatA hai vaha micyAdarzana (viparIta zraddhAna) se dUSita hone ke kAraNa kuliMgI hai| aise jIna pairoM se calakara agamya sthAna (mokSa) mahIM prApta kara sakate / 17 11. maskarI48 12. kRtAnta, vidhi, deva tathA Izvara ko mAnane vAle--aise logoM ke mata ke viSaya meM kahA gayA hai ki pUrva paryAya meM jo acchA yA burA karma kiyA hai vahI kRtAmta, vidhi, daiva athavA Izvara kahalAtA hai| maiM pRthak rahane vAle kRtAnta ke dvArA isa avasthA ko prApta karAyA gayA hU~ aisA jo manuSya kA nirUpaNa karanA hai vaha ajJAnamUlaka hai|415 13. isake atirikta kAla, karma, svabhAva, puruSa, kriyA athavA niyati ko mAnane vAle logoM ke astikha kA patA bhI padmaparita se calatA hai / 440 ___ adhArmika kriyAyeM-dayA, dama, kSamA, saMvara, (karmoM kA bAgamana rokanA) kA mAna tathA parityAga kA na honA, 41 hiMsA, jhUTha, porI, kuzIla aura paripraha kA Azraya karanA,442 dIkSA lekara pApa meM pravRtti karanA," dharma ke bahAne sukha prApta karane ke lie chaha kAya (pRthvI, Apa, teja, vAyu, tathA vanaspati kAya yA sa) ke jIvoM ko pIr3A pahu~cAnA,14 mAranA, tAr3anA, bApanA, auphamA, tathA dohanA Adi kArya karanA tathA dIkSA lekara bhI grAma, neta Adi meM Asakta honA,445 vastuoM ke kharIdane becane meM Asakta honA, svayaM bhojanAdi pakAnA, dUsare se yAcanA karanA, svarNAdi parigraha sApa rakhanA," mardana, snAna, saMskAra, mAlA, ghUpa, vilepana, Adi kA sevana karanA, hiMsA ko nirdoSa kahate hue zAstra veSa tathA caritra meM doSa lgaanaa| ye saba adhArmika kriyAyeM kahI gaI hai| kukRta-sukRta-atyadhika krodha karanA, parapIr3A meM prIti rakhanA aura rUkSa (kaThora, rUkhe) vacana bolanA yaha kukUta hai / vinaya, zruta, pola, dayAsahita vacana, 437. pana 105 / 235-237 / 438. papa. 41 / 61 / 439, vahI, 9619,10 / 440, vahI, 31213 / 441. vahI, 105 / 227 / 442. paNa. 105 / 228 / 443. vahI, 105 / 229 / 444, papa0 105 / 230 / 445, vahI, 1054231 / 446. vahI, 105 / 232 / 447. vahI, 105 / 233 / 448. vahI, 105 / 234 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 : padmaparita aura usameM pratipAdita saMskRti amAtsarya aura kSamA ye sukRta hai|449 mukuta ke phala se yaha jIva ucca pada tathA uttama sampattiyoM kA bhaNDAra prApta karatA hai aura pApa ke phala se phugati sambandhI duHkha ko pAtA hai|50 mukti kA sAdhana-mukti ke lie rAga chor3anA Avazyaka hai kyoMki vairAgya meM ArUna manuSya ko mukti hotI hai aura rAgI manuSya kA saMsAra meM DUbanA hotA hai| jisa prakAra kaNTha meM zilA bA~dhakara nadI nahIM terI jA sakatI usI prakAra rAgAdi se saMsAra nahIM sirA jA sakatA / jisakA citta mirantara jJAna meM lIna rahatA hai tathA jo gurujanoM ke kahe anusAra pravRtti karatA hai aisA manuSya hI zAna, zIla Adi guNoM kI Asakti se saMsAra ko taira sakatA hai|59 457. vahI, 123 / 176 / 442, papa0 123 / 175. / 451. vahI, 123 / 74-76 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 padmacarita kA sAMskRtika mahattva pAcarita meM uskRSTa kAvya guNoM ke atirikta sAMskRtika sAmagrI vipula rUpa meM pAI jAtI hai| yaha eka mahattvapUrNa mAnavIya samAjazAstra hai| manuSya apanI prArambhika prAkRtika avasthA meM kisa prakAra rahatA thA isakA sajoSa varNana upasthita karane ke sAtha-sAtha yaha tatkAlIna yuga kI sAmAjika, Arthika aura AdhyAtmika sthiti para prakAza DAlatA hai| usa samaya ke logoM kA bhojana-pAna kyA : 5 kI zreSabhUSA kalA ho| yI loga apanA manoraMjana kaise karate the? unakA rahana-sahana kisa prakAra kA thA ? kauna-kauna se kalA-kauzala samAja meM vikasita the? nagara-nirmANa, zAsana vyavasthA, yuddha-saMcAlana, astra-zastra, yAtAyAta ke sAdhana ityAdi kaise the? sAmASika-pArivArika sambandha kisa prakAra ke ye ? vivAha aura prema kA Ardaza kyA thA? samAja meM nAriyoM kA kyA sthAna yA ? zikSA kahA~ taka vikasita huI tho ? jIvana ke prati logoM kA kyA dRSTikoNa thA? unakI laukika evaM pAralaukika mahattvAkAMkSAyeM kyA thIM ? isa praznoM kA usara inameM sampaka rUpa se milatA hai| isa pranya meM jIvana kA sabhI dRSTikoNoM se vivecana kiyA gyaa| nagara, grAma, nadI, parvata, vana pradeza, vibhinna prakAra kI vanaspati, jIva-jantu, rAjA, maMtrI, senAdhyakSa, sainika, gRhastha, muni Adi kA isameM paryApta vivecana upalabdha hotA hai| ataH sAMskRtika dRSTi se isa pramba kA vizeSa mahatva hai| bhAratIya kathA sAhitya meM padhacarita kA sthAna bhAratIya kathA sAhitya bahuta vizAla hai| prAkRta, pAli, vaidika saMskRta, lauphika saMskRta, apabhraMza tathA Adhunika bhAratIya bhASAoM meM isa prakAra kA sAhitya vipula rUpa se likhA gyaa| kathA sAhitya kA udaya bhAratavarSa meM hamA aura isane saMsAra ke sAmane isa sAhityika sAdhana kI upayogitA sarvaprathama pravazita kii|' bhArata meM kayAmeM kevala kautukamayI pravRtti ko caritArtha karane ke atirikta pArmika zikSaNa ke lie bhI prayukta kI jAtI thI aura yahI kAraNa hai ki brAhmaNoM ne, jainiyoM ne tathA bauddhoM ne samAna bhAva se sAhitya ke isa aMga kA parivarSana aura upahaNa kiyA hai| baukhoM ke jAtakoM kA sAhitya ke itihAsa . 1. alveva upAdhyAya-saMskRta sAhitya kA itihAsa, pR0 424 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 : padmacarita aura usameM pratipAdipta saMskRti meM tathA kalA ke saMvardhana meM vizeSa mahattva rahA hai| kahAnI likhane meM jainiyoM ko zAyada hI koI parAjita kara ske| bhAratIya kathA sAhitya meM rAma-kathA kA astitva bahuta prAcIna hai| veda, brAhmaNa, AraNyaka aura upaniSad prabhUti jitane bho bhAratIya sAhitya ke prAcInatama grantha hai una sabameM sarvatra rAmakathA kI vyApakatA vartamAna hai / 2 bauddha aura jaina sAhitya meM bhI rAmakathA ko viziSTa mahattva diyA gayA hai| jaina kavi vimalasUri racita pauma pariya prAkRta bhASA kA rAmakathA sambandhI Adyagrantha hai| vimalamUri ke bAda saMskRta meM raviSeNa ne pamaparita kI racanA kii| papaparita saMskRta meM jaina rAmakathA kA Adya grantha hone ke sAtha-sAtha saMskRta jaina kathA sAhitya kA bhI Adyapanya hai / bhAratIya kathA sAhitya ko upadezAtmaka, manoraMjaka aura zikSAprada isa prakAra tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| inameM se upadeza pradhAna kathAoM kA yaha zreSTha-bhAMDAra hai 1 upadeza ke sAtha-sAtha isameM zikSA aura manoraMjana ke bhI tattva vidyamAna hai| praSAnatA upadeza kI hI hai| rAma, lakSmaNa aura rAvaNa ko jaina paramparA meM presaTha zalAkA puruSoM (mahApuruSa, viziSTa puruSa) meM sthAna diyA gayA hai| presaTha pAlAkA puruSoM ke antargata 24 tIpaMkara, 12 cakravartI, 9 baladeva, 9 nArAyaNa bora 9 pratinArAyaNa kA samAveza hotA hai / inakA ullekha paravarita meM kiyA gayA hai| rAma, lakSmaNa aura rAvaNa kramazaH AThaveM baladeva, nArAyaNa' aura pratinArAyaNa' mAne gaye hai| yahI yaha mI jAta hotA hai ki nArAyaNa baladeva ke sAtha milakara pratinArAyaNa kA vadha karate haiN| isake atirikta isameM (pArita kI rAmakathA meM) nimnalikhita anya vizeSatAyeM milatI hai yahA~ hanumAna, sugrIva Adi vAnara nahIM kintu vidyAdhara the| unake chatra Adi meM vAnara kA cihna hone ke kAraNa ye bAnara kahalAne lge| rAkSasoM ke viSaya meM kahA gayA hai ki rAkSasavaMzI vidyAdhara rAkSasa jAtIya devoM ke dvIpa kI rakSA karate the isalie vaha doSa rAkSasa (dvIpa) ke nAma se prasiddha huA aura usa dvIpa ke rakSaka vidyAdhara rAkSasa kahalAne lage / '' isa ullekha 2. vAcaspati merolA-saMskRta sAhitya kA saMkSipta itihAsa, 10 155 / 3. vahI, pR. 882 / 4. pama parva 20 / 5. papaH 21 / / 6. vahI, 35144, 103 / 40 / 7. vahI, 73199-102 / 8. vahI, 73399-102,73 / 118-122 evaM rAmakathA, pR0 66 / 9. pA0 6214 / 10. papa 5 / 183, 43138, 39, 40 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA sAMskRtika mahattva : 289 meM rAvaNa Adi rAkSasa yoni vAle na hokara rAkSasavaMzI vidyAdhara rAjA Thaharate haiM / padmacarita ke paMcama parva meM rAkSasa vaMza kI kathA dI gaI hai| tadanusAra manovega nAmaka rAkSasa ke rAkSasa nAma kA aisA prabhAvazAlI putra huA ki usake nAma se usakA vaMza hI rAkSasa vaMza kahalAne lagA / ' 11 racanA kI / tadanusAra the ve pRthvI para amura 2 13 asura yakSa, kinnara, gandharva Adi kI utpatti ke viSaya meM kahA gayA hai ki indra nAmaka vidyAdhara ne indra ke samAna vibhUti kI vidyAdhara ke asura nAmaka nagara meM jo vidyAdhara rahate nAma se prasiddha hue / yakSagIta nagara ke vidyAdhara vakSa' khlaae| kinnara nAmaka nagara ke nivAsI kinnara 14 kahalAe aura gandharva nagara ke rahane vAle vidyAvara gandha nAma se prasiddha hue| isI prakAra azvinIkumAra vizvAvasu aura vaizvAnara Adi vidyAbala se samanvita ( vidhAghara) the| ye devoM ke samAna krIr3A karate the| 1 15 rAvaNa kA prArambhika nAma dazAnana thA / hajAra nAgakumAra dvArA rakSita eka hAra ko ratnazravA ke kekasI se utpanna prathama putra ne khIMca liyaa| usa hAra meM bar3e-bar3e svara lage hue the| usameM asalI mukha ke sivAya nI mukha aura bhI prativimbita ho rahe the isalie usa bAlaka kA nAma dazAnana nAma rakhA gayA / 17 rAvaNa nAma usakA bAda meM par3A jaba ki bAli munirAja ke prabhAva se vaha kailAsa parvata nahIM uThA sakA | parvata ke bojha se vaha dabane lgaa| usa samaya cUMki usane sarvaprayasta se cillA kara samasta saMsAra ko zabdAyamAna kara diyA thA isalie vaha pIche calakara rAvaNa isa nAma ko prApta huA DaoN0 hIrAlAla ne paumacariya ko katipaya vizeSatAoM kA ullekha kiyA hai / unake anusAra padmavarita upacAreya kA hI pallavita anuvAda hai ataH paumacariya ko una vizeSatAoM ko padmacarita ko bhI vizeSatAyeM kahA jA sakatA hai / padmacarita ko dekhane para ina vizeSatAoM kI puSTi bhI hotI hai| ye vizeSatAyeM nimnalikhita hai 11. padma0 5 / 378 / 13. vahI, 7 118 / 15. vahI, 7 118 / 12. bahI, 7 117 / 14. vahI, 71118 / 16. vahIM, 7 / 119 / 17. bar3I, 7213, 214, 222 / 18. khaM ca savaM yatnena kRtvA rAvitavAn jagat / yatastato gataH pazcAdrAvaNAkhyAM samastagAm / / paya0 9 / 153 / 19. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna ( DaoN0 hIrAlAla ), pu0 132 / 19
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti sItA yathArtha meM janaka kI ho orasa kanyA vo, usakA eka bhAI bhAmaMDala mI thA / rAma ne lekhoM dvArA kie gae AkramaNa ke samaya janaka kI sahAyatA ko, usI ke upalakSya meM janaka ne sItA kA vivAha rAma ke sAtha karane kA nizcaya kiyA / 21 sItA ke bhrAtA bhAmaMDala ko usake bacapana meM hI eka vidyAghara hara le gayA thA / 22 yuvaka hone para tathA apane mAtA-pitA se aparicita hone ke kAraNa use sItA kA citrapaTa dekhakara usapara moha utpanna ho gayA thA, vaha usI se apanA vivAha karanA cAhatA thA / isI virodha ke parihAra ke lie dhanuSa parIkSA kA Ayojana kiyA gayA jisameM rAma kI vijaya huii| dazaratha ne jaba vRddhAvasthA AyI jAna rAjya bhAra se mukta ho vairAgya dhAraNa karane kA vicAra kiyA, tabhI gambhIra svabhAva vAle bharata ko bhI vairAgya bhAva utpanna ho gyaa| isa prakAra apane putra sonoM ke sAtha viyoga kI AzA se bhayabhIta hokara kekayA ne apane putra ko gRhasthI meM bAMdhane kI bhAvanA se use ho rAjya pada dene ke lie dazaratha se ekamAtra vara mA~gA aura rAma dazaratha kI AjJA se nahIM, kintu svecchA se vana ko gae / 24 isa prakAra kaikeyI ( kekayA) kI kisI durbhAvanA ke kalaMka se bacAyA gayA hai| rAvaNa ke Adhipatya ko svIkAra karane ke prastAva ko ThukarAkara bAki svayaM apane laghu bhrAtA sugrIva ko rAvaNa ko rAjya dekara digambara muni ho gayA thA, rAma ne use nahIM mArA yahA~ jJAnI aura vratI citrita kiyA gayA hai| vaha sItA kA apaharaNa to kara ke gayA, kintu usane usakI icchA ke pratikUla balAtkAra karane kA kabhI vizvAra yA prayatna nahIM kiyA aura prema kI por3A se ghulatA rhaa| jaba mandodarI ne rAvaNa ke sudhAra kA koI dUsarA upAya na dekha saccI patnI ke nAte use balapUrvaka apanI icchA pUrNa kara lene kA sujhAva diyA taba usane yaha kahakara usa prastAva ko ThukarA diyA ki maiMne anantavIrya kevalI ke samIpa kisI strI ke sAtha usakI icchA ke viruddha kabhI saMbhoga na karane kA vrata le liyA hai, jise maiM kabhI bhaMga na karU~gA | 28 rAvaNa ke svayaM apane mukha se isa vrata ke ullekha dvArA kavi ne na kevala usake caritra ko uThAyA hai, kintu sItA ke akhaMDa pAtivrata kA pramANa upasthita kara diyA hai| rAvaNa ko mRtyu yahA~ rAma ke hAtha se nahIM apitu lakSmaNa ke hAtha se kahI gaI hai| 27 rAma ke putroM ke nAma yahA~ anaGgalavaNa 21. bahI, 27 / 12 / w'' 20. padma0 26 / 121 / 22. ho, 26121 / 23. vahI, 28 / 169-171, 241-243 / 24. vahI, parva 21 / 25. vahI, 9 / 50 90 / 26. vahI, 46250-53, 55, 65069 / 27. vahIM, 76 / 28-34 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ panavarita kA sAMskRtika mahatva : 291 aura madanA kuza kahe gae hai| isake atirikaha samma kAramA zikSA bho padmacarita meM milatI haiM jinameM se adhikAMza vizeSatAmoM kI ghora saMketa DaoN0 revareMDa phAdara kAmila gurUke ne apane anya rAmakathA (utpatti aura vikAsa) meM paramacariya ke prasaMga se kara diyA hai| isa anya meM paramacariya aura papra. carita kI jina mAnyatAmoM meM vaiziSTya hai, unheM bhI kaha diyA gayA hai, ataH unako yahA~ duharAnA piSTapeSaNa hI hogaa| jaina rAmakathA ne brAhmaNa rAmakapAoM ko vyApaka rUpa se pramAvita kiyaa| unameM se katipaya prasaMgoM kI ora balka sAhaba ne saMketa kiyA hai| ye prasaMga nimnalikhita hai jo pamacarita meM bhI bAe hai sItA svayaMvara ke avasara para anya rAbAoM kI upasthiti meM rAma dvArA dhanurbhaGga / 30 kaikeyI kA pazcAttApa / " ___ laMkA meM vibhISaNa se hanumAn phI bheMTa-2 arvAdhIna rAmakathAoM meM vibhISaNa ko rAgabhakta ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| Ananda rAmAyaNa meM likhA hai ki rAvaNa kI laMkA meM sItA kI khoja karate hue hanumAna ne vibhISaNa ko kIrtana saMlagna pAyA thaa| rAmacarita mAnasa, gujarAtI rAmAyaNasAra Adi racanAoM meM bhI hanumAn tathA vibhISaNa kI bheMTa kA varNana kiyA gayA hai| vAstava meM jaina rAmAyaNoM meM pahale-pahala isa bheMTa kA ullekha milatA hai| paumarima tathA pamacarita ko anusAra vibhASaNa ne laMkA meM hanumAn kA svAgata kiyA thA tathA sotA ko lauTAne ke lie rAvaNa se Agraha karane kI pratimA kI thii| lakSmaNa dvArA zUrpaNakhA (candranakhA) ke putra kA gha- vAlmIki rAmAyaNa ke uttarakAMDa meM jo zamdhUka varSa kA vRttAnta milatA hai, isake anusAra nArada se yaha jAnakara ki zuddha kI tapasyA ke kAraNa kisI brAhmaNa putra kI akAla mRtyu haI, rAma purupaka para car3hakara zUdra kA patA lagAte hai tathA usakA vadha bhI karate hai / " paDamacariya (padmacarita meM bhI) isa kathA ko eka dUsarA rUpa diyA gayA hai-kharadUSaNa tathA candranakhA kA putra zambUka sUryahAsa nAmaka khaDga prApta karane ke uddezya se sAdhanA karatA hai| 12 varSa kI tapasyA ke pazcAt yaha khaDga prakaTa 28. patha0 100 / 21 / 29. vahI, rAmakathA, pR. 735 / 30. vahIM, parva 28 / 31. vahI, 32104-110 / 32. vahI, 5311-12 / 33. vahI, 53 / 1-12, sanmati sandeza, pR0 11 varSa 15 aMka 3 / 34. vahI, parva 43 / 35. sanmati sandeza, pR0 13 varSa 15 aMka 3 (mArca 1970) /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 : padma carita aura usameM pratipAdita saMskRti hotA hai / saMyoga se lakSmaNa vahAM pahuMcakara use dekhate haiM tathA use hAtha meM lekara bAMsa ko kATate samaya zambUka kA sira bhI kATa lete haiN| candranaralA apane putra se milane AtI hai tathA use mRta dekhakara vilApa karate-karate vana meM ghUmane lagatI haiM / anta meM vaha rAma lakSmaNa ke pAsa pahu~cakara una para Asakta ho jAtI hai| donoM ke asvIkAra karane para vaha apane pati svaradUSaNa tathA apane bhAI rAvaNa ko zambUka vaSa kI sUcanA detI hai| isa prakAra lakSmaNa dvArA zambUka yA sItA haraNa tathA rAma rAvaNa yuddha kA kAraNa bana jAtA hai|" madhukara tAnta prAdhika pArita : satya aneka rAjathAoM meM pAyA jAtA hai| udAharaNArtha-sAnandarAmAyaNa, telagU tipada rAmAyaNa, kannar3I taurakheM rAmAyaNa, jAvA kA serata kANDa, malaya kA serIrAma, zyAma kI rAmakAti 137 yuddha se pUrva rAkSasa-rAkSasiyoM ke saMbhoga zrRMgAra kA varNana / rAma senA se lavakuza kA yuddha-vAlmIki rAmAyaNa meM rAma ke azvamedha kI pajJa bhUmi meM kucha aura laya rAmAyaNa kA gAna karate hai aura isa taraha rAma apane putroM kA paricaya prAma karate haiM / 40 bahuta sI paravartI rAmakathAoM meM kuza aura lava kA rAma senA tathA rAma se bhI yuddha kA varNana kiyA gayA hai / usa yuddha ke bhinna-bhinna kAraNa batalAe jAte haiM, kintu sabame pracalita kAraNa yaha hai ki kuza lava ne rAma ke azvamegha kA ghoDA bA~dha liyA thaa| kuza lava kA yuddha varNana kathAsaritsAra, uttararAmacarita, jaiminIya azvamedha, padmapurANa kA pAtAla khaNDa, rAmaliMgAmRta kA kRttivAsa rAmAyaNa, rAmacandrikA, gujarAtI rAmAyaNasAra, kAzmIrI rAmAyaNa, kamboDiyA kI rAmakIti tathA zyAma kI rAmakIti Adi meM milatA hai|" vimalamUri prAcInatama racanA hai, jisameM sautA ke putroM ke yuddha kA varNana hai / padhacarita meM bhI yaha varNana isI rUpa meM milatA hai| isake anusAra lavaNa (managalavaNa) aura aMkuza (madanAGakuza) apanI mAtA ke sAtha puNDarIkapura ke rAjA ba gha ke yahA~ rahate haiN| unake vivAha ke bAda nArada unake pAsa jAkara unheM unakI mAtA ke parityAga kI kathA sunAte haiN| isa para donoM senA lekara ayodhyA para AkramaNa karate hai / anta meM lavaNa rAma 36. paya parva 43,44, sanmati sandeza pR0 13 varSa 15 aMka 3 / 37. sanmati sandeza, pR. 13 varSa 15 aMka 3 / 38. papA parva 73 39. vahI. parva 102-103 / 40. sanmati sandeza, pR0 13, varSa 15 apha 3 / 41. vahI, pR0 13 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ panavarita kA sAMskRtika mahattva : 293 se yuddha karate haiM tathA alatA ma" se tuma karate haiN| buddha ascita hone para siddhArtha lavaNa aura aMkuza kA paricaya detA hai| isa para rAma apane puroM se milakara donoM ko apane pAsa rakhate haiM / 42 rAvaNa ke caritra meM antara-rAmabhakti ke pallavita hone ke pazcAt rAvaNa ke pariSa citraNa meM astara A gayA hai aura yaha kahA gayA hai ki rAvaNa ne mokSa prApta karane ke uddezya se sItA kA haraNa kiyA thaa| rAkSasa hone ke kAraNa baha rAma-bhakti kA adhikArI mahIM thA, kintu vaha sama ke dvArA mAre jAne para hI paramapada prApta kara sakatA thaa| arvAcIna rAmakathAoM ke anusAra rAvaNa ne isI uddezya se sItA kA apaharaNa kiyA thaa| adhyAtma rAmAyaNa meM isakA spaSTa zammoM meM ullekha kiyA mamA hai ki rAvaNa ne sItA kA mAtA ke samAna pAlana kiyA thA / 43 una racanAmoM ke zatAbdiyoM pUrva hI vimalamUri aura raviNa ne rAvaNa kA caritra Upara uThAne kA prayAsa kiyA thaa| ina donoM anyoM ke anusAra rAvaNa meM kevala eka durbalatA hai| yaha sotA ke prati Asakti hai / vaha eka bhaktimaya jainadharmAvalambI hai jo nalakUbara kI patnI japarambhA kA prema prastAva asvIkAra karatA hai aura kisI kevalA kA upadeza sunakara yaha dharmapratijJA karatA hai ki maiM virakta paranAroM kA sparza nahIM kruuNgaa| apane jIvana ke antima dinoM meM yaha sItA kA rAma ke prati prema dekhakara mItA haraNa para hArdika pazcAttApa karatA hai| ___ uparyukta varNana se yaha nahIM samajhanA cAhie ki padmacarita meM kevala samakathA hI kahI gaI hai| rAmakathA to eka AdhAra hai| usake mAdhyama se isameM bhagavAn mahAvIra, rAjA zreNika, kulakara, RSabhadeva, rAjA zreyAMsa aura soma, bharata cakravatI, bAhubalI, ajitanAtha bhagavAn, sagara cakravartI, zavana daNi, sahasranayana tathA pUrNadhana, Ayali tathA candra, rambha, bhIma, subhIma, meghavAhana, sagara ke putra, mahArakSa vidyAdhara, rAjA zrIkaNTha, vidyutkeza, kiSkrimba aura annakarUDhi, mAlI-sumAlI, rAjA sahasrAra, indra vidyAdhara, vaizravaNa, dazAnana, bhAnukarNa, vibhISaNa, mandodarI, surasundara, indrajita, hariSeNa cakravartI, bAlo, kharaduSaNa, virAdhita, sugrIya, sAhasagati vidyAdhara, sahasrarazmi, rAjA vasu, nArada-parvata, nArada, 42. pana parva 102, 103 / 43. sanmati sandeza, varSa 15, aMka 3, pR0 12 / 44. vahI, papa0 1297-152, 146371, sanmati sandeza, pR0 12 varSa 15 aMka 3 / 45. paya0 72 / 49-69, sanmati sandeza pR0 12 varSa 15 aMka 3 /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti marutva, harivAhana, sumitra aura pramava, rAjA machu, nalakUbara, kulakAntA, anantabala munirAja, upayanA kanyA, sahanabhaTa puruSa, rAjA mahendra, aMjanA-pavanaMjaya, hanUmAn, varuNa, caubIsa tIrthaGkara, dAraha cakravartI, zAnti, kunthu, ara cakravartI, sanatkumAra cakravatI, subhama cakravartI, mahApadma cakravartI, jayasena cakravartI, brahmadatta makravatI, nau balabhadra, no nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, AThaveM balabhadra rAma, munisubata bhagavAn, vanabADa, kIrtidhara muni, sukauzala muni, hiraNyagarbha. mAMsabhakSo sudAsa, dazaratha, janaka, kekayA, lakSmaNa, bharata, zatrughna, era brAhmaNa, piGgala brAhmaNa, kuNDalamaNDita, bhAmaNDala, mItA, mlecchoM kA Agamana, candragati vidyAvara, suprabhA rAnI. atibhUti, uri hAya, vana, mihodara mAliga, dANA kapila zrAmaNa, vanamAlA, ativIrya, jitapadyA, dezabhUSaNa-kulabhUSaNa muni, udita aura mudita, agniprabhadeva, jaTAyu, zambUka, candramaskhA, ratnajaTI vidyAdhara, manadasa vinayakta, zudra, Atmazeya, pandralekhA, vidyutprabhA aura taraGgamAlA, laMkAsundarI, giri aura gobhUti , kubindA aura usake putra ahideva mahodeva, hasta prahasta, nala nIla, aMgada, ghanapratibha, vizalyA, indrajita aura meghavAhana ke pUrva bhava, mandodarI ke pUrvabhava, abhimAnA, zrIvarSita tayA usake parivAra ke pUrvabhava, trilokamaNDana hAthI, sUryodaya aura candrodaya, kRtAntavaktra senApati, amala, ahaddatta seTha, manoramA, sItA ke janApavAda, dhanajaMgha, anaGgalavaNa aura madanAkuza, kanakamAlA ke vivAha, rAma lakSmaNa tathA sItA bhora rAvaNa ke pUrvabhava, priyaGkara aura hitaGkara, vidyutrA aura sarvabhUSaNa, sotA jI kI agni parIkSA, madhu kaiTabha, madhu candrAbhA, lakSmaNa ke putra, vanamAlI, sItendra dvArA rAvaNa aura lakSmaNa ke jIva ko saMbodhana, rAvaNa aura lakSmaNa ke AgAmI bhava tathA sItA ke AgAmI bhana ko kathAmeM kahI gaI hai| ye sabhI kathAyeM saMskRta jana kathA sAhitya kI bahumUlya nidhi haiN| inase preraNA prApta kara manuSya aihika aura pAralaukika abhyudayoM kI siddhi kara sakatA hai| pacarita aura harivaMza purANA AcArya jinasena ne zaka saM0 705 ( vikrama saM0 840 ) meM harivaMza purANa kI racanA kI thii| isa racanA meM umhoMne anya AcAryoM ke sAtha raviNa ko bhI prazaMsA kI hai| unakI kavitA ke viSaya meM ve likhate hai--raviNAcArya kI kAvyamayI mUrti sUrya kI mUrti ke samAna loka meM atyanta priya hai kyoMki jisa prakAra sUrya kI mUrti 'kRtapanodayodyotA hai arthAt kamaloM kA vikAsa aura ugrosa (prakAza) karane vAlI hai usI prakAra raviSaNa kI kAvyamayI mUrti bhI 'kRtapayo 46. harivaMza purANa, 6652 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA sAMskRtika mahatva : 295 dayodyotA' arthAt zrI rAma ke abhyudaya kA prakAza karane vAlI hai aura sUrya kI mUrti jisa prakAra pratidina parivartita hotI rahatI hai usI prakAra raviSeNAcArya kI mI mUrti bhI pratidina parivartita (abhyasta ) hotI rahatI hai / 47 isase spaSTa hai ki jinasena navazya hI raviSeNa kI kAvyAtmakatA se prabhAvita the / isake atirikta jinasena ke purANa kI varNana zailI ravipeNa ke padmacarita ko varNanazailI se atyadhika prabhAvita hai / udAharaNataH - padmacarita ke prathama parva meM maGgalAcaraNa (tIrthaGkarAdi kI stuti) sajjana prazaMsA, durjana nindA, pUrvAcAryoM kI paramparA, grantha kA avataraNa grantha ke varNa nIya adhikAra tathA nirUpyamANa viSayoM kA sUtra rUpa meM saMkalana hai / harivaMza purANa ke prathama sarga meM maGgalAcaraNa (tIrthaMkarAdi kI stuti), pUrvAcAyoM kA smaraNa sajjana prazaMsA, durjana nindA, pramyaka pratijJA grantha ke varNanIya adhikAroM tathA nirUpyamANa viSayoM kA sUtra rUpa meM saMkalana hai / 48 padmacarita meM bhagavAn mahAvIra kA rAjagRha ke samIpa vipulAcala parvata para Agamana hotA hai| rAjA theNika bhagavAn ke darzana ke lie jAtA hai| vahIM jAkara dUsare dina gautama svAmI ( bhagavAn mahAvIra ke pramukha gaNadhara ) se rAmakathA zravaNa kI icchA prakaTa karatA hai| gautama svAmI isake uttara meM rAmakathA kahate hai / harivaMza purANa bhagavAn mahAvIra vihAra karate hue vipulAcala para Ate haiM / rAjA zreNika caturaMga senA ke sAtha bhagavAn ke samavasaraNa meM pahu~catA hai | vahIM vaha gautama gaNadhara se tIrthaMkaroM, cakraSasiyoM, balabhadroM, nArAyaNoM tathA prati nArAyaNoM ke carita, vaMzoM kI utpatti tathA lokAloka ke vibhAga ke nirUpaNa ke lie prArthanA karatA huuN|* meM } antara kevala yahI hai ki padmacarita meM bhagavAn mahAvIra aura unake jIvana mAhAtmya Adi kA saMkSipta varNana hI diyA gayA hai, jabaki harivaMza purANa meM bhagavAn mahAvIra ke janma se lekara vipulAcala parvata taka pahu~cane kI ghaTanAoM kA varNana vistAra se kiyA gayA hai / 50 padmacarita meM loka- racanA kA atmanta saMkSipta rUpa se vizeSakara tIsare parva meM varNana kiyA gayA hai / harivaMza purANa meM loka racanA kA vistRta rUpa se caturtha se saptama sarga taka varNana kiyA gayA hai| 47. kRpayA pratyahaM parivartitA / mUrtiH kAvyamayI loke raveriva evaM priyA - harivaMzapurANa 1 / 34 / 48, padmaparva 2, 3, 49. harivaMza purANa sarga 2, 3 50. 10 parva 2, 3, harivaMza purANa sarga 2, 3 .
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti gamavarita meM kSetra-mAla nirUpaNa ke pazcAt bhogabhUmi, caudaha kulakara, aMtima kulakara nAbhirAya tathA unake yahA~ prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA janma, bhagavAn ke bhagta bAhubalI Adi putroM kA varNana, bharata kI digvijaya, bhagavAn ko dIkSA lenA tathA nirvANa prApta karanA Adi kA varNana saMkSipta rUpa se kiyA gayA hai| harivaMTA purANa meM kSetra-kAla nirUpaNa ke pazcAt bhopabhUmi, cauvaha kulakara, antima kulakara nAbhirAya tathA unake yahAM prathama tIrthakara RSabhadeva kA janma, bhagavAn ke bharata bAhubalI Adi putroM kA varNana, bharata ko digvijaya, bhagavAna kA dIkSA lenA tathA nirvANa prApta karanA Adi kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai / papracarita ke paJcama parva meM cAra mahAvaMzoM kA varNana kara ajitanAtha bhagavAn tathA magara cakravatI kA varNana kiyA gayA hai| harivaMza purANa ke ayodaza sarga meM sUryavaMza aura candravaMza ke aneka rAjAoM kA samullekha, ajitanAtha bhagavAn sathA sagara cakravartI kA varNana kiyA gayA hai| pabhacarita ke ikkIsa parva meM bhagavAna munisuvratanAtha kA varNana saMkSipta rUpa se kiyA gayA hai| harivaMza purANa ke poDaza sarga meM bhagavAn munisuyatanAya kA varNana vistRta rUpa se kiyA gayA hai| paSacarita ke ekAdapA parva meM yajJa kI utpatti kA prArambhika itihAsa batalAte hae ayodhyA ke kSIrakadambaka guru, svastimatI nAmaka unakI strI, rAjA vasu tathA nAgda aura parvata kA ajayaMSTabyaM zabda ke artha ko lekara vivAda, vasu dvArA mithyA nirNaya tathA usakA patana nirUpita kiyA gayA hai| harivaMza purANa ke satrahaveM sarga meM bhI rAjA vasU. zrIrakadaMbaka ke putra aura nArada kA 'ajairyaSTavyaM' vAkya ke artha ko lekara vivAda, vasu dvArA mithyA pakSa kA samarthana, vasu kA patana aura naraka gamana kA nirUpaNa kiyA gayA hai / padma carita ke bAIsa parva meM naramAMsabhakSI saudAsa kI kathA kahI gaI hai / harivaMza purANa ke caubIsaveM sarga meM bhI manuSyabhanI saudAsa kI kathA hai, lekina ina donoM granthoM ko kathAoM meM kucha bheda hai| padmacarita meM sudAsa ko rAjA natruSa5 mA putra tathA harivaMza purANa meM ise kAJcanapura ke rAjA jitazatru kA putra kahA gayA hai / pacarita meM aMta meM vaha kisI sA / se anata kA" ghArI ho aMta meM mahAvairAgya se yukta ho tapovana ko calA jAtA hai / harivaMza purANa meM usakI mRtyu vasudeva ke hAthoM se hotI hai| 51. padma parva 3, 4 / 52. harivaMza purANa sarga 7-13 // 53. pakSma0 22 / 139 / 54. harivaMza purANa 24511-13 / 55. padma 221148 / 56. vahI, 22 // 152 / 57. harivaMza purANa sarga 24 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmacarita kA sAMskRtika mahattva : 297 padmacarita meM vizeSakara AThaveM balabhadra rAma aura AThaveM nArAyaNa lakSmaNa tathA pratipakSiyoM ke jIvana tathA unase sambandhita ghaTanAoM kA varNana kiyA gayA haiN| harivaMza purANa meM naveM balabhadra aura naveM nArAyaNa tathA unake pratipakSiyoM se sambandhita ghaTanAoM kA varNana kiyA gayA hai / padmacarita meM rAma ke pitA dazaratha kA rAvaNa ke bhaya se rAjyabhAra mantriyoM ko sauMpakara idhara-udhara paribhramaNa, unakA aneka rAjAoM se yuddha tathA kekayA nAmaka kanyA kI prApti kA varNana hai| harivaMza purANa meM kRSNa baladeva ke pitA vasudeva apane bar3e bhAI samudravijaya dvArA mahala ke bAhara na ghUmane kI pAbandI ke kAraNa chala se nagara ke bAhara nikalakara aneka dezoM meM bhramaNa kara vIrocita kArya karate hue aneka sundara rAjakumAriyoM ke sAtha vivAha karate haiM / harivaMzapurANa ke 19 se 31 taka 13 sargoM meM vasudeva kI isI prakAra kI ceSTAoM tathA tatsambandhI anya kathAoM kA ullekha kiyA gayA hai jabaki padmacarita meM kevala 23veM aura 24veM parva meM hI rAjA dazaratha kI uparyukta ceSTAoM kA varNana hai / anta meM jisa prakAra dazaratha kaikayI ke svayaMvara ke bAda ghara para A jAte haiM usI prakAra vasudeva bhI rohiNI ke svayaMvara ke bAda ghara para A jAte haiN| padmacarita ke 26 veM parva meM rAjA janaka ke navajAta zizu bhAmaNDala ko pUrva bhava ke aura ke kAraNa mahAkAla nAma kA asura harakara le jAtA hai bAda meM dayArdra hokara use AkAza se nIce girA detA hai / harivaMzapurANa ke 43 sarga meM zrIkRSNa ke putra, pradyumna ko pUrvabhava kA vaMrI dhUmaketu nAma kA asura hakara le jAtA hai aura khadirATanI meM yakSazilA ke nIce dabA AtA hai / bAda meM puNya yoga se donoM ko vidyAvara rAjA apane yahA~ le jAte haiN| padmavarita meM mAmause apanI bahina sItA ke citrapaTa ko dekha ajJAnavaza usake prati AkarSita ho jAtA hai| kSanta meM isI AkarSaNa ke kAraNa yathArtha sthiti jAna vaha apane mAtA-pitA Adi se milatA hai / harivaMza purANa meM kAlasaMbara kI strI kanakamAlA, jisane ki putravat pradyumna kA pAlana kiyA thA, pUrvajanma ke mohavaza usapara Asakta ho jAtI hai| isI AdhAra para pradyumna yathArtha kA patA lagAkara apane mAtA pitA Adi se milatA hai| 52 padmacarita ke 109 ve parva meM pradyumna tathA usake bhAI zAstra ke pUrvabhavoM kA varNana hai| harivaMza purANa ke 43 veM sarga meM pradyumna tathA zAmba kI kathA kA nirUpaNa isI prakAra kiyA gayA hai| padmacarita ke aTThAIsaveM parva meM nArada sotA ke mahala meM jAte haiM / sItA 59. harivaMza purANa sarga 47 / 58. padma0 28, 29, 30 /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti usa samaya darpaNa meM apanA mukha dekha rahI thii| nArada kI pratikRti darpaNa meM dekha vaha bhayabhIta ho utthii| isa para kruddha ho nArada ne bhAmaNDala ko sItA prApti ke lie uksaayaa| harivaMza purANa ke 54 meM sarya meM nArada draupadI ke ghara jAte haiN| draupadI usa samaya AbhUSaNa dhAraNa karane meM vyasta thI isalie nArada ne ka praveza kiyA aura kaba nikala gaye yaha yaha nahIM jAna skii| isapara nArada ne pUrvavAkI khaNDa ke bharata kSetra ke eka rAja padmanAbha ke pAsa jAkara draupadI ke sauMdarya kA varNana kiyA, jisase usane draupadI kA haraNa kara liyA 1 padmacarita ke bIsa parva meM tIrthaMkara tathA anya zalAkApuruSoM kA varNana kiyA gayA hai| harivaMza purANa ke 60 sarga meM tresaTha zalAkApuruSoM kA varNana kiyA gayA hai, jo padmacarita se milatA julatA hai tathA vistAra meM padmacarita se kucha adhika hai / isake atirikta yahAM bhaviSyatkAlIna zaTa DAlAkApuruSoM kI nAmAvalI bhI dI gaI hai| padmacarita meM rAma lakSmaNa kA rAma ke putroM lava aura kuza ke sAtha yuddha hotA hai / yuddha meM rAma lakSmaNa unako jItane meM asamartha rahate haiM taba nArada kI sammati se siddhArtha nAma kA kSullaka unakA paricaya de kara milana karAtA hai| 10 harivaMza purANa meM bhI pradyumna kA kRSNa baldeva ke sAtha yuddha hotA hU~ | kRSNa baldeva usako jItane meM asamartha rahate haiM, usI samaya fert ke dvArA prerita nArada Akara pitA putra kA sambandha batalA donoM kA milana karAtA hai / 1 padmacarita meM rAma kRtAntavaktra senApati ke dIkSA lene ke samaya usase kahate hU~ ki yadi tuma agale janma meM deva hoo to moha meM par3e hue mujhe sambodhita karanA na bhUlanA 142 harivaMza purANa meM baladeva siddhArtha nAmaka sArathi se jo unakA bhAI thA, usake dIkSA lete samaya kahate haiM ki kadAcit meM mohajanya vyasana ko prApta hoUM to mujhe sammoSita karanA / 3 bAda meM kahe anusAra donoM ne moha ke samaya zemoM (rAma aura valadeva) kI sahAyatA kI / " yahA~ para rAma aura baladeva kI ceSTAoM meM bahuta kucha samAnatA hai / dharma kI nirUpaNa kI paddhati donoM pramyoM meM eka sI hai| ki padmacarita meM yaha saMkSepa rUpa meM aura harivaMza purANa meM milatI hai / 60. padma0 parva 102, 103 / 61. harivaMza purANa 47 / 126-132 / 63. harivaMza purANa 61041 / 64. padma parva 118, harivaMza purANa sarga 63 / itanA vizeSa hai vistRta rUpa se 62. padma0 107/14-15 /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAcarita kA sAMskRtika mahattva : 299 panavarita ke pratyeka evaM ke antima zloka meM rami zabda AtA hai / harivaMza purANa ke pratyeka sarga ke anta meM jina zabda AtA hai / padamacarita aura paumacariu kavi svayambhU ne paramacariu kI racanA kii| zA. devendrakumAra ne inakA kAla AThavIM zatAbdI kA prathama caraNa nirdhArita kiyA hai| kavi kI ukta racanA kA AdhAra AcArya raviSeNa kRta pagacarita hai| patamacarita kI panamo saMdhi (prathama saMdhi) meM kavi meM svayaM isa bAta ko svIkAra kiyA hai| pUrvAcAryoM kI paramparA bhI kavi ne vahI dI hai jo raviSeNa ne apane pakSacarita meM dI hai| itanA vizeSa hai ki usameM raviSaNa kA nAma jor3akara tAda meM apane nAma kA nirdeza kiyA hai / tadanusAra bhagavAn mahAvIra ke mukha parvata se nikalakara krama meM bahatI huI" rAmakathA rUpI nadI meM kramazaH AcArya indrabhUti, guNoM se alaMkRta sudharmA, saMsAra se viraktaprabhava, kIrtighara, uttaravAmmI, rAvaNa aura svayambhU ko rAmakathA rUpI nadI meM avagAhana karane kA avasara milA" yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki raviSaNa ko uttaravAramI muni ke sAkSAt mukha se rAmakathA prApta na hokara unake dvArA likhI huI rAmakathA prApta huI thI / guru paramparA uttaravAramI ke bahata bAda kI hai, jo isa prakAra prApta hotI hai-indraguru ke ziSya divAkarayati the, unake ziSya lakSmaNasena muni ghe aura lakSmaNasena ke ziSya raviNa the / ** (4) kathAnaka ke lie to svayambhU ne pUrI taraha se pamacarita kA anusaraNa kiyA hI 65. paumacarita--bhAga 1 (mahAkavi svayambhU) sampAdaka anu0 DA. devendrakumAra jana, (bhAnapITha prakAzana, 1957) / 66. bakSamANa mUha kuhara ciNiggaya / rAmakahAgaNai eha kamAgama / / -paumamarikha / 1 / 67. eha rAmakaha sari sohantI / gaNahara devehi dicha vahantI / / pacchai indabhUi AyarieM / puNa dhammeNa guNAlaMkarie / puNu pahace saMsArArAeM / kitihareNa amusaravAeM / / puNu raviNAyariya-pasAeM / buddhie aSagAhiya kArAeM / / -paumacariu 11216-9 / varddhamAnaminendroktaH so'yamoM gaNezvaram / indrabhUti pariprAptaH sudharmadhAraNIbhavam / prabhavaM kamataH kIrti tato'nu (na) ttarapAsminam / likhitaM tasya saMprApya raveyano yamudgataH ||-pdm0 1 / 41-42 / 67 (ma). AsIdindragurodivAkarayatiH ziSyo'sya pAhanmuniH / tasmAllakSmaNasenatanmuniravAziSyo ravistu smRtam / /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti hai jo donoM ke tulanAtmaka adhyayana se spaSTa hai| sAtha hI raviSeNa kI aneka kAvyAtmaka kalpanAoM Adi meM apanI kalpanA kA puTa dekara ise viziSTatA pradAna kI hai| raviSaNa ke dAya ko svayambhU ne kitane adhika kA meM grahaNa kiyA, yaha to donoM ke granthoM (pamacarita aura paumacarita) ke svatantra rUpa se tulanAsmaka adhyayana kA viSaya hai| yahA~ udAharaNa ke lie padmacarita aura pAmacarita ke prAga ke kula saMzoM kI talanA hI paryApta hogI padhacarita ke prathama parva ke Adi meM maMgalAcaraNa svarUpa tIrthaGkaroM kI stuti kI gaI hai / paumacariu meM bhI tIrthakaroM kI stuti kI gaI hai / ___ tIrthakaroM kI stuti ke bAda pamacarita meM patkayA kI prazaMsAkara raviSeNa ne apanI AcArya paramparA dI hai / paumacarita meM maMgalAcaraNa ke bAda sIdhe AcArya paramparA kA ullekha kiyA gayA hai / padhacarita kA dUsarA pargha magadha deza ke varNana se prArambha kiyA gayA hai| pacamacarita kI prathama sandhi meM hI padmacarita kI bhA~ti saMkSipta kathAvastu kA nirdezana karake magadha deza kA varNana kiyA gayA hai / magadha deza kA varNana karate hue raviSaNa kahate haiM-'jahA~ ki bhUmi atyanta upajAU hai, jo dhAna ke zreSTha khetoM se alaMkRta hai aura jisake bhUbhAga maMga aura moTha kI phaliyoM se pIle-pIle ho rahe hai| svayambhU magadha deza ke pake hue dhAnya kA sIdhe rUpa meM varNana na karake isa rUpa meM kahate haiM ki jahAM pake hue dhAnya para jaMThI lakSmI (zobhA) tAruNya na pAne vAlI khinna vRddhA ke samAna dikhAI detI hai| ___ magadha deza ke paur3oM aura IkhoM ke vanoM kA varNana karate hue padmacarita meM kahA gayA hai-'jo dUdha ke siMcana se hI mAnoM utpanna hue the aura manda-manda vAyu se jinake pase hila rahe the, aise por3oM aura IkhoM ke vanoM ke samUha se jisa deza kA nikaTavartI bhUbhAga saza vyApta rahatA hai / paumacarita meM isI ko sIdhe rUpa meM isa DhaMga se vyakta kiyA gayA hai jahA~ pavana se hilate Dulate Isa ke kheta paur3ana ke bhaya se kAMpate hue se Ama par3ate the / 68. ubaMgayAM varIyobhiH yaH zAleyaralaGkRtaH / mudgakrozIpuTeyasminnuddezAH kapilasviSaH ||-pdm0 217 / 69. jehiM pakka kalame kamalaNiNisaNNA / / alahanta taraNi ghera vavisaNNA ||-pasa. 114 // 2 // 70. kSIrasekAdivodbhUtamandAnilacalahalaiH / puNDe vATasantAnavyAptitAnantaramUlataH ||pdm0 2 / 4 / 71. jahi ucchU vaNaI pacaNAhayAI / kamyanti va polaNa-bhaya mayAI ||-pum0 1 / 4 / 4 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmavarita kA sAMskRtika mahattva : 301 anAra ke bagIcoM ke viSaya meM padmavarita meM kahA gayA hai - jinake phUla totAoM kI cocoM ke agrabhAga tathA vAnaroM ke mukhoM kA saMzaya utpanna karane bAle hai aise anAra ke bAgoM se yaha deza yukta hai / paumacariu meM isI ko isa rUpa meM vyakta kiyA gayA hai - ( jisa deza meM ) khule hue anAroM ke mukha kapi ke mukha kI taraha jAna par3ate haiM / 73 ketakI kI dhUli se yukta pradezoM kA varNana karate hue raviSeNa 'jisa deza ke U~ce U~ce pradeza ketakI kI dhUli se sapheda-sapheda ho aise jAna par3ate haiM mAnoM manuSyoM se sevita gaMgA ke pulina hI ho| viSaya meM svayambhu kahate haiM-jahAM sundara bhauroM kI paMktiyA~ ketakI ke se ghUsarita ho rahI thI bara samUha santuSTa hote haiN| ko ramapo jala pilAte haiM / padmacarita meM phaloM ke dvArA zreSTha vRkSoM ke samAna gRhasthoM meM pathikoM ke pacamacariu meM hilate-julate dAloM ke isase pathika santuSTa hote haiM / latAgRha pathikoM 77 ke padmacarita meM magadha deza manohara rAjagRha nagara ke viSaya meM hI ho / saba ora se sundara tathA phUloM ko sugandhi se kahA gayA hai ki mAnoM vaha saMsAra kA yauvana paumacariu meM eka kadama aura Age calakara kavi kahatA hai- 'usa magadha deza meM dhana-dhAnya aura svarNa se samRddha rAjagRha nAma kA nagara thA, jo 78 72. koTibhiH zukaJcUnAM tathA zAkhAmRgAnanaH / saMdigdhakusumairyuktaH 73. jahi phAhima gaI dADimaI / Najjanti tAI paMkaI muhAI || - paumacariu 104 6 / pRthubhirvAminaH // padma0 2 / 16 | 74. ketakodhUlidhavalA yasya dezAH samunnatAH / gaGgAtisaGkAzA vibhAnti janasevitAH // padma0 2 / 14 / 75, jahiM mahayara panti keyar3ha kesara rama 76. tarpitAva saMghAtaH kahate haiM rahe haiM aura isI ke kaNoM sundarAu | dhUsarA // -- paumacariu 11437 / phalairbharatarUpamaH / mahAkuTumbibhinityaM prApto'bhigamanoyatAm // - padma0 2030 / 77. jahi dakkhA maNDava pariyanti | puNu panthiya rasa salilaI piyanti / pauma0 11418 78. tatrAsti sarvataH kAntaM nAmnA rAjagRhaM pRram / kusumAmodasubhagaM bhuvanameva yauvanam / / pa0 2133 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti dharatI rUpI navayuvatI ke sira para baMdhe hue mukuTa hotA thA samAna suzobhita 80 rAjagRha nagara ke varNana ke bAda padamacarita meM rAjA aMgika kA varNana kiyA gayA hai / parita meM bhI rAjagRha varNana ke bAda rAjA zreNika kA varNana kiyA gayA hai | zreNika varNana ke bAda eka zloka meM usakI patnI khelanA kA varNana karane ke pazcAt vipulAcala parvata para unakI mahimA kA varNana kiyA gayA hai / yAda bhagavAn mahAvIra kA isI prakAra varNana kiyA gayA hai|7 bhagavAn mahAvIra ke Ane kA tathA paumacariu meM zreNika varNana ke padmacarita meM samavasaraNa kA vistAra se paumacariu meM apekSAkRta kama vibhAgakA garNana kiyA gayA hai / 4 padmacarita meM zaMkAyukta ho rAjA zreNika gautama gaNadhara se rAmakathA sunane ko prArthanA karatA hai / paumacariu meM bhI aisA ho nirUpaNa hai 14 zreNika dvArA prazna kie jAne para gautama gaNadhara pahale kSetra, kAla ke viSaya meM nirUpaNa kara bAda meM kulakaroM kA nirUpaNa karate haiN| paumacariu meM bhI aisA hI kiyA gayA hai / 6 kulakaroM ke varNana ke bAda antima kulakara nAbhirAya kI patnI marudebI tayA unake sAlaha svapnoM va phaloM kA nirUpaNa hai, paumacarita meM bhI aisA hI vivecana hai / 87 isa prakAra pUrA paumacariu padmacarita ke prabhAva se otaprota hai / antara yahI hai ki padmacarita meM vistAra aura paumacarija meM saMkSepa pAyA jAtA hai| sAtha hI svayambhU ne nijI kAvyAtmaka pratibhA kA bho paumacariu meM upayoga kiyA hai / 79. hi taM paTTaNu rAyagihu dhaNa-kaNaya samiddhava / rNe pihivie gaya joSaNae seharU Ai // 80. padma0 2 / 33-70 / umacariu 424 / 9 / 81. paumacariu 104, 5, 6 / 83. paumacariu 4 / 6, 7 / 82. padma0 271-134 / 84. padma0 2 / 135-154, paumacariu 108 / 85. padma0 21230-249, 323, 16-22, paumacariu 1 / 9, 10 / 86. padma0 3 24 90 paumacariu 1 / 11, 12, 13 / 87. padma0 3 / 91-153, paumacariu 1 / 13, 14-16 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta grantha 1. padmapurANa (pAcaritam) - bhAga 1 2. padmapurANa (pacaritam) - 4. kAmasUtram 3. padmapurANa (pacaritam) - bhAga 3 5. candraprabha carita sahAyaka granthoM kI sUcI 6. manusmRti 7. amarakoza 8. raghubaMdha 9. Rgveda 10. atharvaveda saMhitA 11. zatapatha brAhmANa 12. sAhitya darpaNa ] - bhAga 2 AcArya raviSaMNa, sAhityAcArya, kAzI, 1958) / AcArya raviSeNa, anu0 paM0 pannAlAla sAhityAcArya, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama AvRtti (pharavarI, 1959) / AcArya raviSeNa, anu0 paM0 pannAlAla sAhityAcArya bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama AvRtti (navambara, 1959) / * pannAlAla anu0 paM0 bhAratIya jJAnapITha, prathama AvRtti (julAI vAtsyAyana, vyA0 devadatta zAstrI caukhambhA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI. (1964 I0 ) / vIranandI, caukhambhA prakAzana, vArANasI / manu, bhASya0 sva0 paM0 tulasIrAma svAmI, javAhara buka Dipo, gujarI bAjAra, meraTha zahara (1954 I0 ) | amarasiMha | kAlidAsa (mallinAtha TIkA ) ( sUrata, 1950 ) / ( sUrata, 1950 ) / (kAzI vi0 saM0 1994) / vizvanAtha, vyA0 DA0 sasyavrata siMha caukhambhA vidyAbhavana, cauka, vArANasI (1957) /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 : pArita aura usameM pratipAdita saMskRti 13. harivaMza purANa 14. tattvArthasUtra-(mokSazAstra) 15. ratnakarana zrAvakAcAra 16, tazvArthavAtika 17. laghIyastrayAdi saMgraha 18. nyAyadIpikA jinasena, anu0 50 pannAlAla sAhityAcArya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana (praya sN0)| jamAsvAmI, TIkA. paM0 pannAlAla sAhityAcArya, prakA0 mUlacanda kizAnadAsa kApaDiyA, sUrata, vIra saM0 2482 / AcArya samantabhadra, jainendra presa, lalitapura / akalaMkadeva, saM0 0 mahendrakumAra nyAyAcArya (bhAratIya jJAnapITha, kAzI) (pra0 saM0) aphalekadeva, saM paM. mahendrakumAra nyAyAcArya, (bhAratIya jJAnapITha, kAzI), F0 sN0| abhinava dharmabhUSaNayati, anu| DA. darabArIlAla koThiyA, prakA: vIrasevA mandira, dehalI, vi. AvRtti / kauTilIya arthazAstram, rAmateja zAstrI, paM. pustakAlaya, kAsI saM0 2000 / AcArya pANini 1 mahAkavi mAtra / citrazAlA presa, pUnA / bharatamuni, bambaI saM0 / AcArya zAnadeca, aDayAra saM0 / var3odA saM0, tRtIya khaMra / jinasena, anu0 50 pamnAlAla sAhita tyAcAyaM, bhAratIya jJAnapITha, kAnI / bAcArya kuMyusAgara, kuMdhusAgara anyamAlA, puSpa naM0 30, san 1941 / 19. koTilIya arthazAstram 20. aSTAdhyAyI 21. zizupAla vaSa 22. mahAbhArata 23. nATyazAstra 24, maMgItaratnAkara 25. abhinava bhAratI 26. AdipurANa 27. munidharmapradIpa prAkRta anya 28. mAghArAMga 29. nAyAdhammakahAo
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. nizItha 31. aMtagadAo 32. suyagaDaMga 33. dravyasaMgraha 34. gommaTasAra ( jIvakAMDa) pAligrantha 35. dIghanikAya 36. kevaTTasuta apabhraMza pratya 37. paumacariu - (bhAga - 1, 2, 3) hindI pratya 38. jaina sAhitya aura itihAsa 39. saMskRta sAhitya kA itihAsa 40. rAmakathA (utpatti aura vikAsa) 41. saMskRta sAhitya kI rUparekhA 42. saMskRta sAhitya kA saMkSipta itihAsa 43. kAlidAsa aura usakI kAvyakalA 44. saMskRta sAhitya kA itihAsa 45. bhAratIya saMskRti meM aMnadharma kA mogadAna 20 sahAyaka granthoM kI sUkhI : 305 J mitravarya, gaNedi0jaina granthamAlA, kharakharI, dhanabAda, bihAra, ( 1958) / nemicandrAcArya, rAyacandra jaina graMthamAlA, zolApura / (bambaI saM 1943) | ( bambaI saM0 1943 ) | kavi svayambhU, anu0 DaoN0 devendrakumAra jaina, ema0 e0 sAhitmAcArya, bhAra tIya jJAnapITha, kAzI (pra0 saM0 ) / nAthUrAma premI (dvi0 [saM0 ) / kItha, pra0 motIlAla banArasIdAsa, kAzI / DaoN0 revareNDa phAdara kAmila bulke hindI pariSad prakApAna, prayAga vizvavi0 / candrazekhara pAMDeya tathA zAntikumAra nAnUrAma vyAsa, sAhitya niketana, kAnapura (1964) / vAcaspati gairolA, cambhA vidyAbhavana, kAzI (1960) / vAgIzvara vidyAlaMkAra, pra0 motIlAla banArasIdAsa | baldeva upAdhyAya zAradA prakAzana, vArANasI (saptama saM0 ) / madhyapradeza DaoN0 hIrAlAla jaina, zAsana sAhitya pariSada, bhopAla (1962) /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti 46. AdipurANa meM pratipAdita bhArata 59. varNa jAti aura dharma 47. bhAratIya saMskRti kA itihAsa narendradeva siMha zAstrI, sAhitya bhaMDAra, subhASa bAjAra, meraTha ( vi0 saM0) 1 dIpacandra zarmA, sAhitya bhaMDAra, subhASa bAjAra, meraTha (pra0 saM0] / 48. saMskRta kAvya meM zakuna 49, kAdambarI: eka sAMskRtika adhyayana vAsudevazaraNa agravAla, caukhambhA vidyAbhavana, vArANasI (1958) / 50. prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda hajArIprasAda dvivedI -- hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI ( sitambara, 1952) / 52. prAcIna bhAratIya vezabhUSA DA0 nemicandra zAstrI, gaNezaprasAda varNaM pranthamAlA, vArANasI ( pra0 55. prAcIna bhAratIya sAhitya kI sAMskRtika bhUmikA 56. vaidika sAhitya aura saMskRti 57. jaina bAla guTakA (pra0 bhAga ) saM0] 1968 ) / 58. jaina darzana paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI (pra0 saM0, 1963) / DA0 motIcandra sastA sAhitya maNDala, kanATa sarkasa, naI dillI, saM0 2007 / 53. harSacarita eka sAMskRtika adhyayana vAsudevazaraNa agravAla, bihAra rASTra 54. rAmAyaNakAlIna saMskRti bhASA pariSad, 1953 / zAntikumAra nAnUrAma vyAsa, sastA sAhitya maNDala, naI dillI, pra0 saM0 1958 / . rAmajI upASpAya loka bhAratI prakAzana, ilAhAbAda (mArca 1966) / baladeva upAdhyAya (tu0 saM0 1967 ) / bAbU jJAnacandra jainI, lAhaura, digambara jaina pustakAlaya anArakalI, jaina galI, lAhaura | paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya, gaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA prakAzana (dvi0 [saM0 ) |
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59. rAjanIti vijJAna ke siddhAnta 60. prAcIna bhAratIya saMskRti 61. gopInAtha kavirAja abhinandana grantha prakAra akhila bhAratIya saMskRta pari* Sad, lakhanaU (7 sitambara, 1967 ) / 40 vAsudevazaraNa agravAla, sAhitya bhavana prAiveTa limiTeDa, ilAhAbAda (tas #* (946) | 62. kalA aura saMskRti 63 prAcIna bhAratIya kalA evaM saMskRti 64. saMgIta zAstra 65. bharata kA saMgIta siddhAnta 66. baraiyA smRti tha 67. bhAratIya mUrtikalA 68. bhAratIya sthApatya sahAyaka grayoM kI sUcI: 307 pukharAja jaina, prakA0 sAhitya bhavana AgarA - 3 (san 1970) / bI0 ena0 lUniyA, pra0 lakSmInArAyaNa agravAla, zikSA sAhitya ke prakAzaka, AgarA (pra0 saM0 janavarI 1966) / 69. sArthavAha rAjakizora siMha yAdava, uSA yAdava, hindI priMTiMga presa, vinoda pustaka bhaMDAra, AgarA ( pra0 saM0 1968 ) / ke0 vAsudeva zAstrI, sUcanA vibhAga, u0 pra0, (san 1958 ) / kailAzacandra deva bRhaspati, prakAzana zAkhA, sUcanA vibhAga, u0 pra0 ( san 1959 ) / digambara jaina vidvatpariSada, san 1967 / rAyakRSNa dAsa, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, saM0 2009 / dvijendranAtha zukla, hindI samiti, sUcanA vibhAga, u0 pra0 pra0 saM0 1968) / DaoN0 motIcandra, bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA, 1953 // 70. Introduction to Prakrit. 71. New standard dictionary of the English Language vol. III Funk & wagnal, 72. The century dictionary vol, V,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 : parita aura usameM pratipAdita saMskRti 73. Encyclopdedia of religton and e:hics. patra-patrikAyeM 54. mArDana rivya 05. mahAvIra jayantI smArikA prakA0 rAjasthAna jaina sabhA, jayapura 76. sanmati sandeza prakA prakAza hisaSI zAstrI, 535, gAMdhInagara, dillI (varSa 15 aMka, 3) /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA [a] akRSTapathyasasma 83 ajitanAtha 98 ajanagiri hAthI 105 aJjanA 105 agni 34 agnibhUta 51 zraGkuza 9 aGgA 180 aGgakalikA 174 aGgahArAzraya 152 acchinna 197 ajitanAtha 5 ajitaMjaya 11 aTTAlaka 167, 169, 170 aTTAlikA 179, 208 aNuvrata 234 avibhugnaka 199 atimuktaka 132 atimukta latA 131 ativIrya 7 atIndriya 279 atyartha 119 atharvaveda 184 adbhuta 191 ardazAhata 199 adhiSThAna 163, 198 adhyAtma rAmAyaNa 29. antara 260 anagAra dharma 234 anaGgalavaNa 9, 290 ananta 259 anantanAtha 99, 100 anivRttikaraNa 262 anIkinI 213 anuttaravAgmI 1, 4 anumatI (devI) 56 apadhyAna 237 apabhraMza 28, 29, 30 aparyAptaka 260 apUrvakaraNa 262 abhinandana 99 abhinandananAtha 100 abhizayAzraya 152 abhilASArtha cintAmaNi 157 abhiSeka 133 amarakoSa 183, 184 amAtya 204 amArgaprayAta 199 amitagati 29 ammojakANDa 87, 194 amlAtaka 227 ayogakevalI 262 ayodhyA 11,87, 100, 277, 292 ajitanASa 99 aranAtha 99, 100
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 : papacarita aura usameM pratipAdita saMskRti ahamindra 233 sakSamAlA 278 akSohiNI 213 atri 34 bharthasarvajJa 273 arthazAstra 210 aghi 68 arddhavarvaradeza 101 mahaMAti 1 ariSTapura 99 arI 250 aruci 57 aruNagrAma 98 alaMkArapura 98 alpabahAva 260 avagAhanaguNa 264 avadhi 261 avapiNI 259 avasuptapratIpaka 199 aviddha citra 157 avinAbhAva 274 aviratasamyagdRSTi 262 asura 289 asuranagara 98 asurasaMgItanagara 98 azokamAlinI (yApI) 119 azokavRkSa 130, 189 azvaghoSa 14 azvaparIkSaka 60 azvamegha 156, 292 asvinIkumAra 282 azvasenA 212 azvazAlA 172 aSTApada 12 aSTAdhyAyI 182 aSTazAla 173 [ yA] AkAzagAminI vidyA 11 AksaphorDa 163 vAlyAta 49 bhAcArya 48, 240 ATha anuyoga 260 ATha prAtihArya 159 AtodyazAlA 172 (DaoN.) AdinAtha neminAtha upAdhye 5 AdipurANa 279, 211 bAdhunika bhAratIya bhASA 68. Ananda rAmAyaNa 291, 292 AvASA 264 AyudhazAlA 165 (cha:) Avazyaka 243 Acitra 157 AI (mAlA nirmANa kalA) 197 Arya 257 AraNyaka 288 bhAraNyaka zAstra 49 AstikyavAda 271 AsthAnamA 174 bhAsthAnI 174 aSTAlika parva 6, 8 Ahata 191 AhavanIyAgni 33 AhAramaNDapa 174 AkSepaNI 123
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA : 311 uroghAta 57 [1] indra 5, 32, 224 indragRha 1, 299 indrajita 8,101 indranIlamaNi 161, 180, 192 indrabhUti 1, 2, 299 indra sabhA 185 indrasena 1 indrANI 33 ikSa 83 ikSvAku 6 ikSvAkukula 277 ikSurasa 44 ISatprAgbhAranAmakI pRthvI 258 Izvara 285 [u] uttarakuru 257 usarapurANa 12 uttararAmacarita 292 uttaravAramI 2, 299 utsapiNI 251 uddAlaka puSpabhanikA 182 udyAna 171 udyotanasuri 3 upaniSad 288 upayoga 259 uparacyA 165 uparambhA 293 upasarga 7, 49 upazAmtamoha 48, 71 uragAstra 216 Urjayanta 93 [e, ai] airAvata hAthI 128 [aM] aMkuza 292, 293 aMgizirasa 34 aMjanagiri 161, 179 aMjanakSoNIghara 93 aMjanA 5, 50 aMjanA pavanajaya 27 [ ] RSabha 5 RSabhadeva 5, 44, 62, 63, 65, 66, 98, 100, 17, 127, 171, 296 RSi 34 RkSarAja 109 [ka] koTa 215 kaNikAra 132, 192 kapila 34 krakaSa 216 karNaravAnadI 92 kRSaka 84 kRtrimamayUrapatra 131 kancukI 71 kRtAntavaktra 9, 66, 229 kRttivAsa rAmAyaNa 212 kRtrimasupauSa 7
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti kRtrima udyAna 167 kadalIgRha 131 kamaNDalu 278 kamnadabhASA 12 kamboDiyA kI rAmakIrti 292 kavaca 229 kavi paramezvara 12 phaTa 206 ( 86 puruSa ) kalAyeM 138 (71) kalAyeM 139 ( 64 sunAroM kI ) kalAyeM 138 64 kalAyeM (yAoM kI ) 13 64 kalAyeM 138 kAyasthoM ko phalAyeM 138 kathAsaritsAra 292 kadamba 132, 192 kanakamAlA 9 kapATajIbi 72 kapATayugala 173 kampa 173 karmA 198 kalAvilAsa 138 kalA bhavana 21 kalpanA 198 kalpavAsI 158, 257 karuvavRkSa 35 62, 170, 171, 176 karvaTa 162 kavi paramezvara 13 kAku 195 kAMcanapura 98 kAlA 259 kAtyAyana zrautasUtra 281 kAmasUtra 21 kAmuka 69 kAmpilyanagara 49 82 kAlidAsa 21 186 kAzmIrI rAmAyaNa 292 kAhala 133 kiSkindha 224 kiSkindhapura 98 krIDAgRha 191 kAparyaMta 118 kAJcanapura 296 kAryAlaya 176 kAMsyaSAtu 156 kAla 260 kASThamayastambha 175 kAhalI 227 kAmadeva 130 kinnara 189 kinnara nAmaka nagara 289 kimicchuka dAna 57 kisAna 226 kiSkupura 98, 121, 123, 177 kI tighara 6, 299 phroDAvala 87 kuNDalamaNDita 211 224 . kunyu 100 kunthunAtha 99 kundamaNDapa 174 kumera 98 kubera sabhA 185 kumbhakaraNa 8, 13 kumhAra 269 kumuda 231
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabahAnakamaNikA : 31? kheTa 162, 206, 207, 210 kuvalayamAlA 3 kulakara 5, 35, 202, 296, 302 kulabhUSaNa 8 kuza 37 kuzAgragiri 92 kuzAgamagara 98 kuzIlaca 14 kuSANakAla 159 kUcibhaTTAraka 13 kUpa 167 kekayA 6, 224 kekeyI 10, 12, 36, 211 kevalajJAna 5 naulAza parvata 5,56, 160 kaimbija 163 kaivarta 70 kaivalya 5 koTTa 163 koza 204, 211 koTizilA 7 kauzala 198 kauzalyA 8 kauzAmbI 19 kauzAmbI 120 phauTilya 168, 169, 221, 223, 225 gajazAlA 172 gaNikA 136 gaNita zAstra 49 gandharva 37, 289 gandharvanagara 289 gandhamAlA 33 gandhodaka 133 garbhAlaya 181 garuDa 172 garur3avAhinI 7 gAraham 217 gRhosa 199 grAma 140, 206 galagaNDa 23 gIta 139 gIta zAstrakauzalako vida68 gujarAtI rAmAyaNasAra 291 guJjA 227 guNadoSavijJAna 198 guNabhadra 10, 12, 13 guNavata 234 gurugaha 163 gulma 212 gopa 70 gopAla 68 gopura 169, 170, 174 gosava nAmaka yajJa 278 goSTI 121 gozAlA 172 gautama 5 khaDga 296 sattiyAM 207 khadirAdavI 297 kharadUSaNa khaladhAma 84 sarvaTa 210 khAna 85
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 : papracarita aura usameM pratipAdita saMskRti gaGgAdhara 224 chAvanI 175 [ ] chAndogya upaniSad 184 ghaTIyantra 83 chAtrAvAsa 163 ghoSa 69, 206, 210 cinna 197 ghaMTA 131 ja] [ ] jaTharAgni 33 cakra 11, 215 janaka 6 cakrapura 4 janapada 204, 206 cakraratna 8 jambUdvIpa 49, 101 cakravartI 85 jambUsvAmI 2 caturaGgabala 212 janAnanda (bana) 118 patuHzAla 86, 172, 173, 176 janmotsaba 127 sandanagiri 93 jayamitra 161 candraprabha 19 jayavAn 161 candraprabhacarita 53 jalakrIr3A 5, 27 candra sAgara 29 jAtaka 287 calita 199 jAti 140, 196 cANDAla 64 jAmbava 231 caturaGgiNI senA 165 AllavI 91 camU 213 jayacandrA 224 campA 99 jyotiSI 257 campapha 132, 192 jyotiSI deva 128 camarendra 8 jalayuddha 224 candravaMza 296 jvalanavaktrazara 217 candrakItti 29 jitapazA 7, 185 candranakhA 8, 291 jinacaitya 160 cantarazmi 231 jinadatta 262 candrazAlA 172 jinadAsa 28 capalavaMga 10 jinakUTa 188 cyavanamaharSi 14 jinamUrti 160 citrapaTa 190, 290 jinarasnakoSa 29 [cha] jinavANI 15 chadi 57 jinavezma 196
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinasena 13, 294 jinAlaya 130 jinendradeva 248 jinendrAlaya 189 juhvakadeva 278 jaiminI 274 jaiminIya azvamedha 292 [sa] samlA 227 narbhara 227 jhallara 227 ThakkA 227 [@] [ta ] tasvArthavArtika 261 tatvArtha sUtra 237 tadunmukta 197 takSa 70 tApasa 69 tAmbUla 43 tAmbUlika 72 tAmasAstra 215 tAmrapatra 133 tAla 140 tilaka (udyAna) 101 tilottamA 17 tIrthaMkara 130, 268 tIrthaMkara pratimA 959 tIrthasthAna 184 tumburu 129 turahI 133 tulasIdAsa 29, 30 tUyaM 227 suNIgati 93 velA 247 taittirIya saMhitA 184 toraNa 131, 191. 208 toraNazAlabhaJjikA 182 torave rAmAyaNa 292 [] zabdAnukramaNikA 315 daNDa 204 daNDanIti 212 daNDavyavasthA 212 daNDakavana 7 dardura 227 - trimukha 44 darpaNa 115, 191 vrata 120 dravyAthika naya 172 dRSTiyuddha 224 darzanAgni 33 dazazAla 173 drAkSA 83 dvAra 167 dvArapAla 181 dvijendranAtha zukla 188 dvipada rAmAyaNa 292 dazaratha 6, 10, 12, 112, 224 dazAnana 5, 10, 107, 206289 dakSiNAgni 33 dAsI 71 divyAstra 7 durgaM 163 devakuru 257 devana 115
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 : vadhUmacarita aura usameM pratipASita saMskRti dezabhUSaNa kulabhUSaNa 7 dundukANaka 227 dundubhi 227 durgaM 204 dInAra 82 dvAm 72 dikkumAriyA~ 127 digambara paramparA 4 divAkarayati 1 299 do0 ya0 kezavarAva dhruva 3 dIkSA kalyANaka 5 druta 144 isA 140 duzruti 237 devamandira 183 devAyatana 184 dezavirati 262 dezabhUSaNa 8 droNakha 162, 206 draupadI 298 daulatarAma 28 [Sa] dhanurveda 49 dhanuSaparIkSA 290 dharmakIrti 29 dharmanAtha 99, 100 parIkSA 29 dhAtakIkhaNDa 98 dhAnuSka 67, 85 dhArmika 67 ghAtrI 71 dhIrodAtta 25 dham 227 pUrva 68 dhUrtapattana 98 takiyAna 29 dhUlicitra 157, 158 [na] nagAde 133 nara 136 naghuSa 296 naminAtha 99 narmadA 92 nUlya 136, 139 nRtyakAra 85 naTa 70 nandyAvarta 86, 176 naminAtha 100 narmadA 18 naya 270 nala 5, 7, 231 nalakUbara 293 navazAla 173 nandIzvara dvIpa 132 nAgakumAra 158, 289 nAgapAza 216 nAgapura 99 nAgasAyaka 217 nATya 139 nATyazAlA 132, 139 nAthUrAma premI 1, 3, 12 nAbhirAya 55, 171, 183 nAma 49 nAyikA 18 nArada 6, 11, 49, 158, 277, 292 nArAca 217
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnAmA maNikA : 317 nikuJjagiri 93 nidhizAna 62 nibodha (udyAna) 119 niyama 239 nirvedanI 123 niyaMha 185 nintha 8 nigAta 49 niSAda 72 nirvANa 1. niSaSa 93 nikSepaNI 123 mIla 5, 7, 93, 231 nolAjanA 66, 101 nukUlI 250 neminAtha 99, 100 naimiSa 101 mau niSiyo 85 [pa] patAkA 131 paTTazAlA 132 pattana 206 patti 212 prati sandhyA 120 pRthvIsumghara 11 prabhava 1 pramatta saMyata 266 pramANa 270 paumacariu 4 paumacariya , 3, 4, 12, 291 paTaha 227 pakSAti senA 213 paNyavIcI 165 paga 91 panadevavijayagaNi 28 pAnAtha 29 palakanagara 49 padhacarita 132, 139, 164, 166, 168, 209, 289, 292 Avi papapurANa 292 padmaprabha 99 padmaprabha jinendra kA mandira 181 papramuni 2 paparAga 176 pacarAgamaNi 192 paM0 pannAlAla sAhityAcArya 5 parikarma 198 parikhA 34 paryAptaka 260 paryaka 162 paryAyAthika naya 272 palya 257 pavanamjaya 5, 6 parvata 277 pacanAstra 217 parsaneliTI 138 patracchedya 126 pRtanA 212 prajAga 101 prayAga 163 prajApati 280 pratIndra 9 pratIhArI 130 pratolI 169 pRthulA 148 pRthvIpara 223
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti pradyumna 297, 298 prabhaba 219 pramavaSana 119 pramasa virata 262 pramAdacaryA 237 prasUtikA gRha 129 prasavAgAra 179 prahasta 7 pAkazAlA 172 pAThazAlA 172 pANini 207 pa. // jina : liga : 60 pANDupAvana 188 pANDakazilA 129 pANini 210 prAkAra 167 prAkRta 28 prAgrahara 72 pAtAla laMkA 98 pAtaJjala yogadarzana 261 pAnIyazAlA 119, 120 pApopadeza 237 pArzvanAtha 9, 100,262 pArijAza 192 pArijAtaka 132 prAsAda 171 prAsAdakUTa 86, 176, 188 prekSAgRha 139, 176 prekSakazAlA 131, 139, 172 pAlaka 68 pAlagI 11 piNDa khajUra 83 pizAca 222 pIThamaI 70 pIr3ita 199 puNDarIkiNI 98, 99 putalA 199 puNDa 86 puruSArthacatuSTaya 25 purohita 69 pulastma 10 pulinda 69,85 puSpaka 11 puSpadanta 99 puzkara ani pUrvadhAtakI jhaNDa 298 pota 82 paMcazAla 173 pha] phAnUsa 115 phaoNyaDa 21 bar3haI 276 banArasa 12 bahma sabhA 185 pramA 65, 275, 280, 281 bRhatkathAkoza 209 bRhaspati 50 baladeva 298 balabhadra 87 bahurUpA 216 bahurUpiNI vidyA 125 bAlaparyaka 162 bAlmIki 14 bAlmIki rAmAyaNa 13, 29, 291
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakhilma 6 bAli 5, 11 brAhmayoga 50 mAhmaNa 5, 64, 288 buddhacarita 14 bujhisarvaza 273 budha 50 (iv) bulanara 3 puSkima 197 zabdAnukramaNikA : 319 bhinnapIDita 199 bhiNDi gAla 231 bhiSak 72 bhikSu 163 bheSajakalA 138 bhUta 158 bhUtikama 62 bhUmi kA dAna 250 bhUmigRha 181 bhaMbhA 227 maGgita 199 bhadra (nAmaka puruSa) 82 bhagavAn mahAvIra 293 bhUgu 14, 34 bharata 6, 8, 10,84, 62,9, 296 bharata kSetra 35, 101, 109, 160, 170, 298 bharata bAhubalI yuddha 5 bharahuta 182 bhRSTaprApta 199 bhavananAsI (deva) 128, 257 bhaviSyavaktA 10 bhANDAgArika 71 bhAnUkUTa 188 bhAmaNDala 6, 9, 290, 297 bhArgavacyavana 14 bhAravi 21 bhAvanapuMsaka 261 bhAvapuruSa 261 bhAvastrI 261 bhASA 195 [ma] makara 171 magadha 84, 98, 300 magaramabATa 18 garama 2.6, 20 majhyA 175 mar3avA 175 maNDaka 227 maNDalAma 217 maNijAlaka 187 maNimaya phAnUsa 191 maNimatI 10 mati 261 matikAnta 21.. matisAgara 219 mathurA 8, 182 madanAsaza 9, 291 madanotsava 134 madanotsavA 134 madhu 8 madhuparvata 98 mantrI 204
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti mleccha 257 mahala yuddha 224 mallinAtha 100 mRdupati 120 mahAdAha jvara 57 mahAdeva 32 mahAbhArata 13, 14, 165 mantrakovida 204 mantrimaDala 205 madhupAna 27 mandAra 192 mandodarI 8, 10, 107, 206, 261,290 manovega 289 maya 8 marudevI 127 mahApA 91 mahAmeru 92 maMjUSA 10 madhya 144 madhyamA 140 manoramA 1 manovaijJAnika 21 mandAra 132 mandira 174 mantrazAlA 172 maya 221 mardaka 227 mudaGga 227 maruta astra 217 mallinAtha 99 mastaka lekhaka 223 mahArAjAdhirAja 223 mahIdhara 224 mRgAkha 205 mRcchakaTika 136 mugmaya stambha 175 mahArakSa 118 mahAvrata 66, 234 mahAhimavAn 93 mahendra 7, 109 mAgadhI 148 mAgha 21, 221 mAtaGga 69, 208 mAtRkAyeM 196 mAtRmedha yasa 278 mAnasAra 162, 193, 2074 mAnuSa parvata 93 mAnuSottara parvata 257 mAndhAtA 229 mAyAmaya koTa 168 mArIci 11 mArkaNDeya muni 157 mAlI 224 mAhaNa 4 mAhiSmatI 116 mAhendrAstra 216 mitra 204 mithyAdarzana 285 mithyAtva 262 mizra (guNasthAna) 262 mizra (mAlA nirmANa kalA) 197 mahadevI 15, 37 mleccha 6,82
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ mIna 50 meSa 50 mukta jIva 15 muktika 199 muni 48 munigaNa 208 munirAja 51 munisuvrata 25 munisuvratanAtha 6,98, 19, 160 muktAphala 17 mUrkhagoSThI 122 mUrchanA 140 mUlaguNa 243 megasthanIja 270 megharavatIrtha 1.1 meghavAhana 8, 101 meru parvata 101 moma 234 maukhika (gAnA) 139 maGgala 50 zandAnukramaNikA : 321 yuddhakADA 125 yogazAstra 28 yonitrajma 198 [ ] rajaka 69, 85 raTita 227 rasnajaTI 7, 101 rasnastambha 174 ratnasaMcayapurI 99 ratnazravA 109, 289 ratha 33, 162, 171 rathyA 165, 166 rathasenA 212 rambhA 49 rathanUpura 98, 106, 112, 134, [4] raviSeNa 1, 10, 18, 29, 64, 65, 293, 295, 299 ravIndranAtha Taigora 138 rasa 198 rasacitra 157 rAjagRha 31, 49, 87, 98, 168, 179, 184, 208, 295, yati 48 yathArtha gugrIva 7 amapattana 98 yamarAja 32, 98, 206 yamI 240 yapAti 277 yakSagItanagara 289 yajJa 11 yajJazAlA 172 yajJopavIta 33, 284 yakSa 130, 159 yakSiNiyAM 159 yAnapatra 82 rAjapura 276 rAjasiMhAsana 219 rAjahar2yA 155 rAjA cakradhvaja 46 rAjyAbhiSeka 8 rAjA zreyAMsa 44 rAma 7, 8, 9, 28, 212, 218 rAmakathA 291 rAmakIti 292
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 : papracarita aura usameM prasiMpAdita saMskRti rAmacambhikA 292 lakSmaNasena 1 rAmacarita 28, 30 laoNka 201 rAmacaritamAnasa 30, 291 rAmacaritra 29 (DaoN.) lAmamana 3 rAmadevapurANa 28 lAsaka 68 rAmapurI 6, 98 . lekhavAha 70 rAma-lakSmaNa 6, 7, 8, 9, 109, lubdhaka 69,85 lekha 195 rAmaliMgAmRta 292 leNyakalA 112 rAmAyaNa 172 sToka yAtrA 212 rAmAyaNa kathAnakA 29 loha mudgara 216 (DaoN0) rAyakRSNadAsa 158 lauhapiNDa 268 rAvaNa 7, 8, 10 laMkA 7,11 laMkAnagarI 168 rAkSasa dvIpa 288 laMkA sundarI rohiNI 297 1 [va] (DaoN.) revareNDa phAdara kAmila bulke bacakarNa 6.108, 112, 136 28, 291 vanajaMgha 9 rUpamI 93 vannAvataM 6, 39, 106, 216 rukmiNI 298 bacodara 136 raso 201 rla] baNividhi 62 laghutriSaSTizalAkA puruSa carita 28, vaNija 82 vatsanagarI 99 latAmaNDapa 174 varddhamAna 1,2,100 lampa 277 vartamAnaka (prekSAgRha) 86, 176 lampAka 227 vandi 69 lambUSa 131 vanamAlA 6 laya 140, 144 vana 167, 168 lava 37 varAhamihira 52 lava-kuza 12 valkala 34 lavaNa 293 jyastara 257 lakSmaNa 6, 7, 89, 100, 112, vyAkaraNa 21, 49 221 paruNa 5, 6,218
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ varuNa sabhA 185 vanakrIr3A 118 dhyantara 128 vyAma 72 vasamtotsaba 130 vasu 277, 296 vasudeva 296, 297 vakSAragiri 92 yAtsyAyana 21, 121, 28 vAtAyana 178 vAtathyAdhi 225 / vAmaratvaja rAjA 232 vApikA 185, 208 vArtika 208 bAyanazAlA 131 vAnaravaMza 5 bApikA 132 pAtika 68 vAyubhUta 51 vArANasI 10,11,163 vAruNAstra 216 vAstu vizvakoza 162 vAstu zAstra 173 vAditra 139 (DaoN) vAsudevazaraNa agravAla 182 bAhinI 212 vApI 167, 171 vAsupUjya 99 vyAyAmika 152 vRsti 140 vighnavinAyaka 216 vijayagaNivara 28 zabdAnukramaNikA : 323 vijayAI 92, 98, 100, 101, 164, 207, 218 vijayAvatI 101 viTa 68 vidagdha 68 vidyArthI 68 vidyAdhara 289 vidyAlaya 179 dviAnoM kI golI 126 videha 98 videhA 6 viddha 157, 199 ho. vinTaramija 3 vindhyavana 101 vinAma 10 vinaya 161 vinyAta 195 vipula 92 vipulAghala 5, 295 vibhISaNa 7, 9, 11, 218, 219, 231, 291 vimala 3 vimalasUri 2, 12, 29, 288, 292 cirAdhita 7 virAma 195 vilambita 144 vilambitA 140 vilAsinI 136 vimalanAtha 99, 100 vizvAnala 120 vizvAvasu 129, 289 vizvakarmA kA mandira 184 vizvanAtha 24
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 : papaparita aura usameM pratipAdita saMskRti vizalyA 8 viSNu 32 viSNudharmottara purANa 156 viSNupurANa 12 vijJAnagrahaNoyukta 68 vINA 227 vItazokA 99 vIrapuruSa kI goSThI 121 vIrya 198 vegu 227 veNusAvaka 217 veda 288 vediyA~ 184 vaizyA 68, 115, 136, 208 vajayasapura 122 baijayantI 86 vaivasvata 49 vaizya 63, 64 vaMzAgiri parvata 160 vaMza parvata 92 vaMzastha parvata 158 vaMzasthalapura 7, 114 vaMzAni 93 sparzana 260 saptazAla 173 saptarSi 9 sabhA 165 samAmaNDapa 174 samarAGgaNasUtradhAra. 172 sammavanAtha 18 sarovara 167 svara 140, 195 svarga 258 samAva :1 sammedazikhara 92 samyak cAritra 245 samyagdarzana 245 samyagjJAna 245 samavasaraNa 5, 63, 130, 302 svayambhU 4, 291 sallekhanA 9 samAnArthatA 195 samuccaya 119 samudAya 195 samudralaMghana 2% samudravijaya 297 samudrAvarta 217 svarNamRga 11, 12 sarvazUla 57 svAmI 204 sahasrarazmi 5, 49, 115 siMhavAhinI 7 sahakAra 132, 192 sahanAra 151 sAphetA 99 sAgarAvarta (dhanuSa) 106 sagara catvartI 224, 296 saciva 204 sat 26. stambha 174 stambhinI vidyA 217 sajjana 68 snAnagRha 120 sammAhamaNDapa 174, 155 sapti 215
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA : 325 suprajA 230 subAlA 10 sumati 99 sumahAnagara 99 sumAdikA 19 sumitrA 8 sumeru 173 surakAntA 277 suraprabha 5, 114 suramabhyu 161 surasundara 126 suvidhi 100 suvIyI 86, 176 susImA 91 sUta 14 sUtigRha 178 sAgAradharma 234 sAsasvara 140 sAhasati 206 sAMcI 182 sArthavAha 82 sAmanta 223 sAmAnyAbhihita 195 sAyaka 215 sAyakatrikA 215 sAsAdana 262 sAhasagati 33 sAhityadarpaNa 24 siddha parameSThI 258 siddhAlaya 269 siddhArtha mahAstra 216 siMhanAda karanA 136 siMhaviSTara 193 siMhodara 6, 112, 136 sItA 7, 8, 9, 10, 11, 290 sItA rAvaNa kathAnakam 28 seratakANDa 292 serIrAma 292 senA 212 senAmukha 212 senasaMgha 1 sevaka 67 sahayAna 217 sukozala 6 sukhasevya (dhana) 218 sugrIva 5,9,131, 134 suvarmA 1, 2, 299 sunda 227 supArzva 99, 100 supakArI 72 sUrya 50 sUryaraja 101 sUryavaMza 216 sUryahAsa khaDga 7, 291 sUryAvarta 216 sUkSmasAmparAya 262 solaha svapma 37, 55 somayaza 280 somasena 28 somezvara 157 sautrAmaNi 278 sovAsa 219, 296 saudharmendra 9, 129 saMgIta ratnAkara 148, 155 saMbhASitA 148
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 : padmacarita aura usameM pratipAdita saMskRti saMyaMta 34 saMvAha 206 sarva sundara 161 syandana 162 saMkrama] (pustaka) 137 saMkhyA 260 saGgIta 139 saMgItana 85 saMdhArA 241 saMvarta 272, 279 saMskAra 195 saMskRta 28 saM 199 saMvejinI 123 saMjJau 260 SaTzAla 173 [va] [ za ] zakaTa 82 zakraSanu 224 zakraprAsAda 183 zatadvAra 98 zatapatha brAhmaNa 282 zani 50 zabdakalpadruma 163, 169 zabda sarvajJa 273 zabara 72 85 zambUka 7, 291 zyAma ko rAmakIrti 292 zopacArikA 198 zarvarI (nadI) 92 zarabha 231 zramaNa 67, 247, 277 zravaNa nakSatra 50 zrI candra 29 zrIkSamA 9 zrI nizcaya 161 zrImanyu 161 zrIharSa 21 zruta 261 zrutakevalI 26 zrutasAga juna 20 zreNika 5, 13, 293 zreyAMsa 99, 100, 107 zreSTha 69, 85 zalAkA puruSa 6 zatrughna 8, 9, 10, 229, 230 zatrujaya mAhAtmya 29 zvetAmbara paramparA 4 zAnti 100 zAnti jinAlaya 8 181, 189 zAntinAtha 99 zantibhavana 190 zAlabhavana 171 zAlabhaJjikA 181 zikharI 93 zilpakAra 123 zilparala 183 zilA 215 zilImukha 217 zivikA 162, 192 zikSAvrata 234 zItala 99 zItalanAtha 100 zukra 50, 163, 164 zukranIti 138 :
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA : 327 zukrAcArya 165, 222 huMkAra 227 zulbasUtra 172 hetuka gujA 227 zuSka 197 hemavUda 188 zuSkacitra 157 hemacandra 28 zUdra 63, 64, 210 hemastambha 174 pAla 227 hekA 227 zugakAla 187 [A] bhatriya 63 hamakA 227 kSama (pustakama) 137 hanumAn 6, 7, 9, 109 Adi kSatriya 64, 67 (DaoN0) harmana jaikobI 2 kSINa moha 262 harSanarita : eka sAMskRtika adhyayana 182 sIrakadambaka 49, 227, 296 haribhadra 29 harivaMza purANa 294, 295 kSullaka 51,298 kSemA 99 hariSeNa 105 kSemAjali 185 hariSeNakRta kathAkoza 29 kSemAjalipura 183 halavAhaka 83 kSemendra 138 hasta-prahasta 7 kSetra 260 hastinApura 107 hastisenA 212 [ ] hAbsa 201 trikUTAcala 92, 118 vATa ija ArTa 138 tripura 31,98 himavAn 93 trilokamaNDana 8 hiraNyakazipu 33 triSaSTizalAkApuruSacarita 28 hiMsAdhyAna 237 besaTha zalAkA puruSa 288 hiMsAmaza 5 (DaoN.) hIrAlAla 5, 289 jJAnAgni 33